Жазушы, тарихшы, көсемсөзші Бейбіт Қойшыбаевтың «Қазақ мемлекеті тарихына көзқарас» атты еңбегін жалғастырып беріп отырмыз. Басы мына сілтемелерде: http://abai.kz/post/view?id=4553; http://abai.kz/post/view?id=4554; http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=5256.
Таққа отырған бетте душар болған жоңғар шапқыншылығының бетін қайтарғаннан кейін, Тәуке хан мемлекеттің ішкі мәселесіне қатты назар аударған болатын. Ондаған жылдарға созылған «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» тыныш заманда босаңсып, бытыраңқы күйге түскен қазақ қоғамын қайта тұтастыруға күш салған.
Осы орайда Тәуке хан мемлекетті, мемлекеттің құрылымын нығайту жолдарын қарастырды. Тыныш заманда ұмыт қалған тәртіпті – Есім хан дәуірінде енгізіліп, бертінгі кезеңде жайына қалған реформаны – жаңғыртты. Хандықтың жүздерге бөлінген мемлекеттік құрылымының буындарын басқару ісіне әр түрлі әлеуметтік топтан шыққан дарынды, ақылды адамдарды тартты. Билер кеңесінің жұмысын жандандырды. Жоғарғы өкімет баспалдағында ғана емес, жүздерді басқару буындарында да жұмыс істеуге тиіс кеңестерге жұртшылық арасынан танымал билер мен өзге де бас адамдардың таңдаулы өкілдері сайлануын, олардың елдегі қалыптасқан ахуалды жіті саралап, әр мәселеде әділ шешім жасауын талап етті. Есім хан реформасының мәні осында – халық өкілдерін билікке тартуда, олардың алқалық шешімдеріне басымдық беруде жатқан. Билер кеңесінің келісімінсіз хан жеке-дара шешім жасауға хақылы емес-тін, яғни хан билігі заңи тұрғыда шектеулі келетін. Тәуке хан осы қағидаға назар аударды. Билер кеңесінің ел басқаруда, сот төрелігін құруда шешім шығаратын, билік жасайтын ауқымын кеңейтті.
Дегенмен, жалпақ елдің оңтүстік қиырындағы астанада – Түркістан шаһарында шығарылған шешімнің хандық жайылып жатқан ұлан-ғайыр аумақтың бар түкпіріне дер кезінде жетіп, қалтқысыз орындалуы мүмкін болмайтын. Шындап келгенде, Жоңғар хандығының Қара Ертіс яки Урга (Құлжа) жағынан шығып лек-легімен төгілген әскерлерінің шабуылдары өтіндегі өңірде отырып, алыс Еділдегі Қалмақ хандығымен шектесетін ауданда әрәдік бұрқ ете түсетін қақтығыстарға байланысты жедел шараларды ойластыру да, жүзеге асыруды басқару да қиын еді. Шалғай өлкелерде жағдайға қарай жедел түрде қажет шешімді жасайтын да, оны орындайтын да жергілікті өкімет болуы қажеттігін уақыт алға тартып тұрған. Хандықтың жергілікті жерлердегі толық өкілетті уәкілі болып табылатын атқарушы билік буыны жасалуы тиіс. Қазіргі басқыншылық шабуылдар салдарынан аяқ астынан орнай қалатын ауыр саяси жағдайды тез талдап, қажет шешімді жедел қорытып шығара алатын билер кеңесі мен оны жүзеге асыратын ықпалды атқарушы тұлға болуы өте-мөте керек-ақ. Хандықтың мемлекеттік құрылымында тап осындай буынның жоқтығы әбден қартайған, бірақ тиісінше даналығы кемеліне келген Әз Тәукеге қатты сезіліп тұрған.
«Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» дәуірде әр ру-тайпа өз тіршілігімен, өз атамекендерінде бейбіт күн кешіп, ел арасында өзара қызықты, думанды қарым-қатынас жасаған еркіндік ахуалда бақытты өмір сүріп жатқан еді. Кешегі күндері елге жау тигенде, байырғы әдетімен, хан ордасынан жаушы жеткізген жарлыққа орай тез сарбаз шығарып, ортақ ту астына біріге алды. Бұл солай, әйткенмен, жер шалғайлығын ескере қоймаған өкімет құрылымындағы билік әлсіздігі сыр беріп-ақ тұрған. Кіндік биліктің әмірі жергілікті жерлерге жеткенше жер шалғайлығынан ескіруі әм әлсіреуі қазіргі толассыз жаугершілік тұсында еріксіз көзге ұратын. Дұшпан шабуылдаған өлкелерде халықты шұғыл қорғанысқа жұмылдыра алатындай ықпалды тұлға жетпейтіні анық еді. Әр өңірде сондай ықпалды да беделді тұлғаның болуы аса тиімді, сондайларды тауып, жер-жердегі тиісті өкіметтік билікке тағайындау керек. Бұлар әскери іске, қолбасшылыққа тумысынан бейім сұлтандар ішінен табылады, осы жаугершілік кезеңде көзге түсіп жүргендердің лайықтыларын билікке тартуға әбден болады. Есім хан салған ескі жолмен – ел құрметіне бөленгендерден таңдау жолымен, яғни меритократиялық тәртіппен алыс жатқан аймақтарға, нақтылап келгенде әр жүзге хан сайлау – қазіргі өмір талабы болып отыр. Олар алып қазақ елі тұрғысынан қарағанда – орталықтағы ұлы ханға (қаһанға) бағынышты хандар болуға керек. Іс жүзінде осылай, жүздік хандар институтын қалыптастырып, нығайту арқылы Қазақ хандығының біртұтастығы мен қуатын арттыруға болады. Қарт Тәукенің бұл ойға бекем тоқтауына жоңғарлардың 18-ші ғасыр басындағы жаңа шапқыншылықтары мен ел жаппай тартып жатқан қайғы-қасірет, күйзеліс себеп болды. Пайымдарын ордасындағы хан кеңесіне жиналғандарға, ең алдымен Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке билерге баян етті. Сосын Шыңғыс ханның үлкен империяны төрт баласына бөліп беріп басқару тәсілінің мәнін, Жошы Ұлысы керегесін кеңейтіп Ұлығ Ұлыс (Алтын Орда) болған кезде де Қарақорымға тәуелділігін мойындап тұрған тәртіпті ортаға салып, бәрі бірге парықтасқан. Алтын Орда өз мемлекеттік құрылымында кіші ұлыстар мен ордаларды империя ретіндеті тұрпаты ыдырағанға дейін-ақ бой көтертіп, солардың билеушілері арқылы бүкіл елді басқару әдісін қолданған, мұны баршасы мойындайды. Алыс заманды қоя тұрғанда, күні бүгін қазақ елін аласапыранға түсірген жоңғарлардың өзінің мемлекеті бірнеше хандықтан тұрады. Терістіктегі көрші, Еділдің төменгі ағысын иеленіп алған Қалмақ хандығы да, шынтуайтында, сол жоңғар мемлекетінің құрамына кіреді. Мұны бәрі білетін. Жоңғар хандығының іс жүзінде алыс-алыс жатқан дербес хандықтар төбесіндегі хандық екенін, яғни ойраттардың конфедерациялық өкіметі екенін, сондай құрылымы болуының арқасында жоңғарлар жалпақ қазақ елін жан-жақтан қысуды ойларындағыдай жүзеге асырып тұрғанын пайымға салып, тереңнен ой толғасқан.
Орасан зор алқапқа жайылған жер-су төсінде қилы елмен шектесіп, небір оқиғаны бастан кешіп жатқан Қазақ хандығы басшылығының әр қиырда күнбе-күн туып жатқан мәселелерді жедел шеше алатындай мүмкіндікке қол жеткізуді қарастыруын өмірдің өзі алға тартты. Қазіргі таңда шығысы мен оңтүстігінен шекараны бұзып-жарып тап-тап беріп жүрген жоңғарлардың дүлей шапқыншылығынан да, терістігі мен батысынан күнбе-күн қауіп төндіріп тұрған қалмақ, казак және өзге жұрттың жортуылдарынан да қорғану мәселесі күн тәртібінен түспейтін. Дұшпандық шабуылдарға жедел және дер кезінде қарсылық көрсетуді ұйымдастыра білу хандықтың құрылымында ескерілуге керек. Бүгінгі жағдайда айшылық алысқа созылған шартарапты Тәуке ханның Түркістандағы ордасынан жедел басқарып, уақтылы тиімді шешім қабылдап отыру мүмкін емес. Осы уақытқа дейін Тәуке хан сенім артып келген, күллі ел басын иетін осынау үш әйгілі би де, жер-жердегі өзге бас адамдар да бұл шаруаны орындай алмайды. Үш өлкеге хандық мәртебесі бар үш әмірші қою қажет. Шұғыл әрекет ететін жағдайларда елдік мүддені қорғауға батыл шыға алулары үшін…
Ордасында бас қосып отырған игі жақсыларға аян, Тәуке хан өзінен бұрынғы хандар тұсында, әсіресе «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» мамыражай бейбітшілік кезеңдегі қамсыздық туғызған босбелбеулік пен ішкі тартыстар салдарынан ыдырай бастаған үш жүзді қайта біріктірді. Жеке-жеке ұлыстарды билеген сұлтандардың орталықтан бөлектенуіне тежеу салды. Қазақ хандығының ішкі бірлігін бекемдеуге барлық шараларды қолданып, оны едәуір күшейтті. Бүгінгі таңдағы жағдайда енді, әр жүздің өз ханын сайлау арқылы, бірлікті одан сайын нығайтуға болады. Бұл – қажеттілік, мұны өмірдің өзі талап етіп отыр. Қысқасы, күшті армиясы бар жоңғар конфедерациясы үлгісімен қазақ та хандығын конфедерация сипатында дамытуға тиіс. Сонда әр тараптан тиісетін дұшпандарға қарсы жедел шара жасау мүмкіндігі артады. Елдің тыныс-тіршілігін, тұрмысын жақсартып, қорғаныс қабілетін, уақыт талабына жауап бере алатындай қауқарын арттыру жолы осы. Тәуке ханның бұл ұсынысы кеңеске қатысушылар тарапынан қолдауға ие болды. Қазақтың үш жүзіне үш хан сайлау қажеттігін мойындау сол кездегі ел ағаларының қоғамдық-саяси ойының ең биік шыңы, саяси шығармашылықта танытқан аса көреген және дұрыс қорытындысы еді. (Болашақта оның хандықтың бөлшектенуі ретінде қарастырылуы және шынымен де іс жүзінде сондай көрініске түсуі сол кездегі қилы пиғылды іс адамдарының өресі тар іс-әрекеттерінен және бертіндегі түрлі дәрежедегі ойшылдардың жағдайды жан-жақты ескермей ой қорытуынан туындаған мәселе). Содан екі ғасыр ілгеріде Тәуке ханның бабасы Қасым хан күшті мемлекет құра білген-тін. Ол сырт елден келген қонақтарға қазақтардың, яғни өздерінің кең даланы жайлаған сахара перзенті екенін, қолдарында не сирек кездесетін заттардың, не қымбат бұйымдардың, не қандай да бір тауарлардың жоқтығын айтатын. Жұрттың басты байлығы жылқы екенін, жылқының еті мен терісі әрі таңдаулы ас, әрі ыңғайлы киім, ал сүті, яғни қымыз – аса сүйкімді де жағымды сусын, мал сүтінен жасалатын құрт, ірімшік, айран сынды қилы өнім теңдессіз тағам қызметін атқаратынын, көңіл көтеретін орыны – мал мен жылқы табындарының жайылымы, сүйсініп қарайтыны – бәйге, көкпар көріністері екенін әңгімелейтін. Содан бері қазақтың өмір салтына пәлендей өзгеріс енген жоқ, бірақ соны сақтау, қорғау мәселесі күн тәртібінен түспей келеді. Тәуке елдің ішкі бірлігін жақсарту мақсатымен Кіші жүз бен Орта жүздегі жеке-жеке әлсіздік танытатын ұсақ руларды топтастырып, күшті бірліктер (Жетіру, Уақ-Керей) құрды. Енді, міне, өкіметіне әр аймақта мәселені жедел қарастырып, тиісті шешімге келе алатын және сот билігін жүргізе алатын билер кеңесін меритократиялық тәсілмен сайлатуды тапсырды.
Аз уақытта Төле би Ұлы жүз, Қазыбек би Орта жүз, Әйтеке би Кіші жүз ішінде лайықты ел ағаларынан билер кеңесін жасақтауды жүзеге асырды. Жүздердегі билер кеңесі ел ішіндегі өзге де белгілі тұлғалар қатысқан жиындарда елдік мүдде жолындағы күрестерде көзге ілініп, аймақтарында ел ризашылығына бөленіп жүрген сұлтандар арасынан хан лауазымына лайықтарды іріктеді. Осылай, Тәуке хан билейтін Қазақ хандығында 18-ші ғасырдың алғашқы жылдарында үш кіші хан – Ұлы жүзде Абдолла, Орта жүзде Қайып, Кіші жүзде Әбілқайыр пайда болды. Тарихта бұл жағдайды біртұтас қазақ хандығының өмір сүруін тоқтатқаны, қазақ хандығының үш жеке хандыққа ыдырағаны деп түсіндіріледі. Патша заманында да, совет заманында да, қазіргі тәуелсіздік дәуірінде де осы ой жаппай орнықтырылған. Әлі күнгі сол қалпында, сол ескірген және жаңартылуы күні бүгінге дейін қолға алынбаған ахуалда қалып, қайта қаралмай тұр.
Біз бұл бөліністі қазақ хандығының тұтастығын, бірлігі мен қуатын арттыруға бағытталған шара деп білеміз. Жоғарыда айтылған себептерге байланысты солай ойлаймыз. Шара Тәуке ханның көзі тірісінде жүзеге асырылды. Ол іс жүзінде бас хан, ұлы хан, қаһан саналды, ал жаңадан аймақтық таққа отырған үш хан (Ташкенттегі Абдолла, Арқадағы Қайып, Қарақұмдағы Әбілқайыр) дербестігі бар, бірақ ірі мәселелерде жалпықазақ мүддесін көздейтін шешімдерді басшылыққа алатын, бас билеуші Тәуке ханға қарасты әміршілер болып саналды. Бұл заман талабынан туған қажеттілік болатын. Оны бабаларымыздың саяси ой толғауының заманына сай кемелдене дамуы мүмкін етті.
(Жалғасы бар)
Бейбіт Қойшыбаев
Abai.kz
