МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
- ЖАЙ СӨЙЛЕМДІ ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ — ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
- 1. Жай сөйлемді оқытудың теориялық негіздері…………..
- 2. Оқушылардың тіліне тән кемшіліктердің лингвистикалық және технологиялық сипаты ……………………………………..
- ЖАЙ СӨЙЛЕМДІ ОҚЫТУДАҒЫ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
- 1. Тіл дамытуды жүргізу жолдары …………………………….
- 2. Жай сөйлемді оқытудағы тіл дамытудың эксперименттік жұмысының нәтижесі ………………………………………………
ҚОРЫТЫНДЫ …………………………………………………………………..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ……………………………………
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуы – елдің саяси-әлеуметтік, экономикалық дербестікке ие бола алғандығының жарқын көрсеткіші. Ендігі міндет осы Тәуелсіздікті сақтап қалуға байланысты қойылады. Оның бір тармағы – қазақ мектебінде қазақ тілін оқыту әдістемесінің жаңалануына жоғары деңгейлерге көтерілуіне тікелей байланысты болмақ. Қазақстан Республикасының Тәуелсіз мемлекет ретіндегі болмысы оның мектепке беріп отырған сұранысынан танылады. Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлауы мен тілі сапалы дамытылуы басты нысанға айналып отыр.
Қазақстан Республикасының болашақта дамыған елдер қатарынан танылуы үшін, Елбасымыздың «Қазақстан — 2030» бағдарламасындағы нысандар орындалу керектігі белгілі. Бірақ соның барлық бастауы қазіргі мектептерде екендігін ұмытпау керек. Қазақ тілін теориялық деңгейде оқыту барысы оқушыларды теориялық біліммен қаруландырып қана қоймайды, оқушыны өз бетімен ғылыми білім алуға үйрететін ғылыми әдістермен де байытады. Ғылыми ойлау тәртіптерін үйрету арқылы, ойлау мәдениетін қалыптастыру, оның жалғасы болып табылатын ойын сыртқа шығару, яғни сөйлеу мәдениетін қалыптастыру мен дамыту міндеттері де шешіледі.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде танылып, ана тілінің мемлекеттік тұрғыда қамқорлыққа алынуы білім беру жүйесінің алдына қазақ тілінің оқытылуымен байланысты үлкен міндеттер жүктеп отыр. Бұл міндеттер тілдің коммуникация құралы ретінде қоғамда алатын орнын танытумен байланысты еді.
«Әр ұлттық тіл, мәдениет дербестігі, әр ұлт республикаларының экономика саласындағы егемендігі, сөз жүзінде емес, іс жүзінде танылуға тиіс,» — делінген. «Қазақ тілі пәнін қоғам, мектеп реформасына сай жетілдіру» тұжырымдамасында. Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы және тілге қатысты басқа да құжаттар тілдің қоғамдағы әлеуметтік рөлін өз дәрежесінде танып, оның коммуникация құралы ретіндегі потенциалын толық пайдалануға мүмкіндік туғызып отыр.
Белгілі әдіскер – ғалымдар Х.Арғынов[4], М.Балақаев[5], Н.Сауранбаев. [6], Ә.Хасенов[7], С.Жиенбаев[8], Р. Әміров[9], т.б. Қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисін теориялық тұрғыдан зерттей отырып, оқушылардың ойлау қабілеті мен тілін дүниетанымын дамытудың жолдарын қарастырған.
Баланың тілді меңгеруі жайлы ғылыми зерттеулер жазған психолог – ғалымдар Л.С.Леонтьев [10], А.Л. Имедадзе [11], А.Л.Леонтьев, [11] т.б. жас кезінде баланың танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына байланысты тілді тез меңгеретінін ғылыми негізде дәлелдеп берді.
Көрнекті педагогтер Р.Г.Лемберг [12], И.А.Қайыров, Н.К.Гончаров, Б.П.Есипов, Л.В.Занков [13], Е.Я.Голант [15] тағы басқалардың оқыту әдістерін саралаған пікірлерімен таныса отырып, нәтижесінде қазақ мектептерінде жай сөйлемдерді оқытудың төмендегідей әдістерін қарастырдық: байқау әдісі, түсіндіру әісі, әңгімелесу әдісі, кітапты пайдалану әдісі, грамматикалық талдау.
Ана тілінің баға жетпес құдіреті мен қуаты туралы тұңғыш ұлттық педагогика пәнінің негізін қалаған М.Жұмабаев тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлтының ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілінің болуы. Ұлт тілінің кеми бастауы, ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмауы тиіс. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихи тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрініп тұратындығын көрсете келе, ана тілін ұмытқан халықтың толыққанды ел болып өркендеп, қанат жаюы мүмкін еместігін дәлелдеген.
Ірі қоғам қайраткері, үлкен талант иесі, қазақ халқының рухани көсемі Ахмет Байтұрсынов [17] өз ана тіліндегі сөз ақыл-ой дамуының асыл қазынасы, — дей келе, жасөспірімдердің лингвистикалық тәрбиесінің өмірге келген сәттен бастап, өз ана тілінде жүргізілу керектігін ерекше атап көрсеткен.
Қазақ халқының тұңғыш ағартушы-педагогы Ы.Алтынсарин [18] оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде тіл сезімін дамыту олардың сөз қорын әрі қарай байыту, ол әбден ойланған жүйені талап ететінін көрсеткен.
Республикамызда бастауыш сынып оқушылары тілінің дамуын жан-жақты зерттеген ғалым С.Рахметова [19] зерттеу нәтижелері негізінде бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің негізін жасады.
Қазақстан Республикасында қазақ тілін оқыту мәселесі бойынша тарихи-әдстемелік, ғылыми-теориялық арнайы зерттеулер жүргізген ғалымдар Х.Арғынов [43], Д.Әлімжанов, И.Маманов [20], Ә.Хасенов [7], М.Балақаев, Т.Қордабаев [21] т.б. зерттеулері нәтижесінде ғылыми-әдістемелік еңбектер, оқу құралдар, бағдарламалар жасалынып, құнды тұжырымдар жасалған.
Оқушы тілін дамыту туралы еңбектерді талдау нәтижесінде жай сөйлемді оқыту барысында тіл дамыту мәселесінің ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу нысанына айналмағандығы белгілі болды.
Тіл дамыту жұмыстарының мүмкіндіктері мен оларды бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың қазіргі жағдайымен, бүгінгі қоғам сұранысына сай жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың өзектілігі мен оны пайдаланудың ғылыми-педагогикалық тұрғыда негізделген әдістемелерінің жоқтығы арасында қайшылықтар туындап отыр. Сол себептен қайшылықтардың шешімін табуда біздің жұмысымыздың мәселесі жай сөйлемді оқытқандағы тіл дамыту жұмыстарының ғылыми-теориялық және әдістемелік жолдарын қарастыру болып табылады. Сондықтан да, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Жай сөйлемді оқытудағы тіл дамыту жұмыстары» деп таңдадық.
Зерттеу мақсаты: Тілге қатысты ғылыми-практикалық жаңалықтарға сүйене отырып, жай сөйлемді оқыту барысында тіл дамыту жұмысын жүргізудің мазмұнын, жолдарын, әдіс-тәсілдерін айқындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жай сөйлемдерді оқыту бағдарламалық талаптарға сай жүйелі жүргізілсе; жай сөйлемді оқытуда оқушылардың тілін дамыту, олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес материалдарды сұрыптап, оны меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдері арқылы жүзеге асырылса; жай сөйлемді оқыту оқу-әдістемелік кешендермен қамтамасыз етілсе, онда оқушылардың тілін дамытуға негіз болады.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
- жай сөйлемді оқытудағы тіл дамыту жұмыстарының қазіргі жағдайы мен педагогикалық мүмкіндіктерін анықтау;
- жай сөйлемді оқытудағы тіл дамыту жұмыстарының қазіргі жағдайы мен педагогикалық мүмкіндіктерін анықтау;
- жай сөйлемді оқытудағы тіл дамыту жұмыстарының қазіргі жағдайы мен педагогикалық мүмкіндіктерін анықтау;
- тіл дамыту жұмыстарының тиімді әдіс-тәсілдерін саралау, өлшемдері мен көрсеткіштерін анықтау, моделін құру;
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты теориялық, философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік еңбектерге ғылыми тұрғыда талдау жасау; білім беру бағдарламалары мен оқу-әдістемелік кешендеріне ғылыми тұрғыдан талдау; бастауыш мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын бақылау; озат тәжірибелерді жинақтау, қорыту; педагогикалық эксперимент жүргізу, оның нәтижелерін сұрыптау, оларды математикалық жағынан өңдеу.
Зерттеудің нысанасы:
Зерттеу жұмысы Алматы облысы Панфилов ауданы Жаркент қаласындағы Ы.Алтынсарин атындағы орта мектепте өткізілді. Экспериментке 40 оқушы оның ішінде 20 оқушы эксперименттік, 20 оқушы бақылау тобына алынды.
Дипломның құрылысы: диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Зерттеу жұмысында оның нәтижелері туралы мәліметтерді көрнекі түрде бейнеленген кесте, сурет орналасқан.
- Жай сөйлемді оқытудың ғылыми-теориялық негіздері.
1.1. Жай сөйлемді оқытудың теориялық негіздері.
Қай тілдің болса да өз алдына жеке тіл екенін оның негізгі сөздік қоры мен сөздік құрамы және грамматикалық құрылысы ғана айқындай алады. Сөздік қор мен сөздік құрам грамматиканың қарауына түспей тұрғанда, тек қана тіл материясы болып есептелінеді. Ал олар грамматиканың қарауына енген соң, ойдың шындығы, қарым-қатынас құралы бола алады. Грамматиканың арқасында тіл адамның ойын білдіре алады. Міне, грамматиканың күрделі де көлемді саласының бірі – синтаксис.
Х.Арғыновтың «Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері» /1969/ деген еңбегінде грамматиканың осындай күрделі саласы – синтаксисті оқыту негзінен мақсаттарды көздейтіндігі туралы айтылады:
- Оқушылардың ойлау қабілеті мен тілін, дүниетанымын дамыту;
- Қазақ тілі ғылыми табысының негізінде оқушыларға синтаксиспен тиянақты да терең, саналы білім беру;
- Оқушыларға қазақ тілі нормасына сай ойын, өз түсінігін дұрыс айта және жаза алатындай дағды беру;
- Оқушыларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын пайдалана білуге және оны құрметтеуге тәрбиелеу;
- Дене еңбегін де, ақыл-ой еңбегін де атқаруға, ғылым мен мәдениет саласында белсенді қызмет етуге қабілетті, коммунистік сана-сезімді және білімді адамдар тәрбиелеп, даярлап шығаруға үлес қосу. [4]
Автордың грамматиканың күрделі саласы синтаксисті оқытуда көзделетін негізгі мақсаттары туралы айқындаған тұжырымы дұрыс. Бірақ синтаксис және оның объектілері туралы зерттеу еңбектеріндегі анықтамаларға сүйенсек [5], синтаксисті оқытудағы мақсат бұдан да айқынырақ болар еді. Мәселен, синтаксистің грамматикалық ілім ретінде сөз тіркесінің синтаксисі және сөйлемнің синтаксисі деп бөлінетінін ескере отырып, ірі сала объектісін жеке-жеке талдасақ, ол жоғарыдағы мақсатты кеңейте түсуге, нақтылай түсуге ықпал етеді.
Осы мақсаттың негізінде синтаксисті оқытуда көзделетін мақсатының мазмұнын мынадай тармақтар қосу арқылы кеңейтуге болады:
- Тіл – ойлау мәдениетінің, сезім мәдениетінің көрсеткіші болғандықтан, алдымен сөйлемді құру принциптеріне мән беру керек;
- Ойды жеткізудегі мақсаттың айқындылығына байланысты сөйлемнің толыққанды болуын қамтамасыз ететін ең басты компоненттерінің көріну сауаттылығына көңіл бөлу. Айталы, белгілі бір тақырып төңірегінде сөйлеу қажет болса, сол тақырыптың білімдік, информациялық жағын ашатын қажет атауларды, сөздерді сауатты пайдалануға, ал оны (тақырыпты) экспрессивтік-эстетикалық жағынан ашу керек болса, контекске лайық образдылық тудыратын формаларды орынды жұмсауға үйрету.
Жай сөйлемді бастауыш мектепте оқытыла бастауы 1939-1940 оқу жылынан басталады, өйткені 1939 жылы С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың авторлығымен «Қазақ тілі синтаксисі» атты оқулық дайындалған еді. Ал 1939-1957 жылдар аралығында жай сөйлем синтаксисін оқытудың әдістемесі туралы шағын мақалалар мен кішігірім кітаптар жарияланды, бірақ көлемді монографиялық еңбек болған жоқ. 1958-1961 жылдар аралығында жай сөйлем синтаксисін оқыту жайында Ф.Мұсабаеваның, М.Достановтың, Қ.Жақыповтың, Ә.Айсауытовтың, С.Хасеновтың мақалалары жарық көрді. Содан кейінгі жарияланған еңбектің бірі – «Жай сөйлем және оның түрлерін оқытуға байланысты қайталау». Бұл еңбектердің барлығында мектеп оқушыларына ұсынылуға тиісті синтаксистік жүйе зерттеуші тарапынан ғылыми тұжырым арқылы негізделеді, бірақ мектеп бағдарламасының талаптарына сай жинақтап беру жеткіліксіз. Х.Арғыновтың «Жай сөйлем синтаксисінің көрнектік құралы» (1961), Д.Әлімжанов пен И.Мамановтың «Қазақ тілін оқыту методикасы» атты еңбектерінде жай сөйлемді оқыту мәселесі сөз болады.
Бұдан шығатын қорытынды: жай сөйлем лингвистикалық тұрғыдан біраз зерттелініп, ғылыми жүйеге түскен. Ал әдістемелік тұрғыдан баяндалуы 1940 жылдардан шығатын мақалалар көлемінде басталса да, методиканың тұрақты зерттеу объектісіне айналуы 1960 жылдардан басталды.
Қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисі теориялық тұрғыдан Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов еңбектерінен кейін де жан-жақты зерттеледі. [9]
Лингвист ғалымдарымыздың тіл мәдениеті, стилистика, тілдегі кейбір грамматикалық категориялардың синонимдік қатарлары мен стильдік ерекшеліктері туралы, сонымен қатар, жай сөйлем синтаксисінің лингвистикалық зерттелу аспектісі туралы ғылыми талдаулары жай сөйлем синтаксисін оқытумен бірге ұйымдастырылатын тіл дамыту жұмысының лингвистикалық негізі ретінде алынды. Әсіресе, «Тілдің синтаксистік жүйесінде кездесетін эмоциялық тудыратын формалар мен олардың стильдік ерекшеліктері» [9] жай сөйлем синтаксисін оқыту кезінде жүргізілетін тіл дамыту жұмысының оқушыға тілдегі грамматикалық амал-тәсілді түрлі тілдік ситуацияға орай ұтымды жұмсауды үйрететін түрлерін анықтауға негіз болды. Мысалы, баяндауыштың (Мына шіркін бір ауыз сөз қатса қайтеді. М.Ә.), толықтауыштың (Сен қоян екеш қоянды ұстай алмайсың. С.Мұратбеков) жай сөйлем синтаксисінің жүйесіндегі тағы да басқа тақырыптардың эмоциялық бояуы бар мұндай формалары оқушыларға олардың тілдік сезімін қалыптастыруды, әрі грамматиканы оқыту кезіндегі тіл дамыту жұмысын образдылық тудырып сөйлеуге үйрету жұмысын жетілдіруде лингвистикалық материал бола алатынына көзіміз жетті. Бұл қасиеттердің барлығы тідің эстетикалық экспрессивтік қызметінің көрінуіне себеп болады.
«Ойды білдірудің ең кіші тілдік единицасы – сөйлем. Сөйлемнен кіші тілдік единицалар (сөз тіркесі, сөз т.б.) ойды білдіре алмайды. Сонда ойлаудың бір бұтағы – ой білдіру тілде сөйлем арқылы көрініп іске асады» [16].
Адам ойының әр алуандығы ойды айту үшін жұмсалатын сөйлемдердің құрамы мен түрлерінің әртүрлі болып келуіне ықпал етеді. Тілдік единица – сөйлемнің ойды жұмсауда ең көп жұмсалатын түрі жай сөйлем болғандықтан, зерттеуімізді қарапайымнан күрделіге өту принципі негізінде алдымен жай сөйлемнің табиғатында жүргізгенді дұрыс деп таптық. Көрнекті педагогтар: Г.Лемберг [12], А.А.Қайыров, Н.К.Гончаров, Б.П.Есипов, Л.В.Занков [13], П.А.Зайченко [14], Е.Я.Голант [15], Н.О.Афанасьев [12] тағы басқалардың оқыту әдістерін саралаған пікірлерімен таныса отырып, қазақ мектептерінде синтаксисті оқытудың әдістері қандай екен деген оймен тілімізді оқыту әдістемесін осы жағынан да қарастырдық. Нәтижесінде қазақ тілі грамматикасының синтаксис саласын оқытуда негізінен мынадай әдістердің қолданылатынын байқадық: байқау әдісі, түсіндіру әдісі, әңгімелесу әдісі, кітапты пайдалану әдісі, грамматикалық талдау [20].
Қазақ тілі синтаксисін оқытудың әдістері жай сөйлемді оқытуда тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік негізін құрайды және оның өзіндік әдістерімен ұштасады.
1.2. Оқушылардың тіліне тән кемшіліктердің лингвистикалық және психологиялық сипаты.
Жинақталған материалдардың негізінде оқушылардың тіліне тән кемшіліктер мен олардың жіберілу себептерін анықтауда жай сөйлемді оқыту барысында жүргізілетін тіл дамыту жұмысының мазмұнын белгілеу үшін қажет.
Оқушылардың тілін егжей-тегжейлі зерттей отырып, ондағы кемшіліктердің сипаты мен олардың жіберілу себебін анықтау мәселесіне қазақ тілін оқыту методикасында әлі күнге дейін көңіл бөлініп келеді. Әрине, оқушыладың тілідегі кемшіліктерді жіктеу өте күрделі методикалық проблема. Тілдегі қателерді жіктеу тілдік бақылаудың критерийлерін қалыптастыруға негіз болады.
Орыс тілінің метдикасында даулы болса да оқушылар тіліндегі қателерді топтау жөнінде принципьтер мен терминдер туралы айтылп жүр [22].
Жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамыту жұмысының мазмұнын анықтау үшін бізге ең алдымен балалардың тілін зерттеп, оын алған кемшіліктер мен олардың қандай себептерге байлансты жіберілетініне тоқталу қажет болды.
Осы мақсатпен жүргізілген зерттеу жұмыстары оқушылардың өз оларын ауызша және жазбаша жеткізуде жіберетін қателерінің психологиялық, лингвистикалық сонымен бірге, олардың не себепті жіберілетінін анықтауға мүмкіндік береді.
Жалпы тілді оқыту методикасында әртүрлі мақсатта болса да, орыстың әдіскерлері мен психологтары оқушылардың тілін зерттеу фактісіне тоқталған. Айталық, Н.И.Рыбников мектепке дейінгі балалардың сөздік қорын зерттесе, В.Г.Ягодовский [23], М.К.Шербаков [24] бастауыш класс оқушыларының В.И.Мамушин, М.Т.Баранов, Н.Н.Пойов [25], ІҮ-ҮІІІ класс оқушыларының сөздік қорын зерттеген. Әрине, бұлардың зерттеу мақсатары да әртүрлі: тілшілер тіл дамуының жалпы заңдылықтарын анықтаса, психологтар баланың психологиялық дамуын байқау үшін, ао методистер оқушының сөздік қорын жетілдірдірудің алғышарттарын жасау үшін пайдаланады. Қазақ тілі әдістемесінде оқушылардың байланыстырып сөйлеу қабілетін зерттеуді былай қойғанда сөздік қорына байланысты кемшіліктердіғң сипатын анықтау үшін, яғни баланың сөздік қоры неліктен аз деген сұраққа жауап беру үшін арнайы негізгі мақсатта жүйелі түрде зерттеу жұмысы болған жоқ. Осы айтылғандарын ескере отырып, жай сөйлем синтаксисін оқту барысында оқушылардың тілін дамыту әдістемесінің мазмұнын анықтаудың алғы шарттарының бірі оқушылардың тілін зерттеу деп тауып, бұл міндеттің шешілуін мынадай екі бағытта қарастырдық:
- Оқушының сөздік қорын зерттеу;
- Сөздік қорда бар материалды жұмсау қабілетін зерттеу.
Тіл үшін оған коммуникацияның барлық аспектісінде көріну мүмкіндігін туғызатындай дәрежеде сөздік қорды жетілдіру мен ондағы бар материалды сауатты жұмсауға үйрету – қазақ тілі грамматикасының келген тақырыбын оқыту барысында жүргізілетін тіл дамыту жұмысының толыққанды мазмұнын белгілеуде бірін-бірі толықтырып тұратын компоненттер. Ал сөздік қорды жетілдіру процесі жан-жақты зерттелінген сөздік қор туралы материалға сүйеніп жүргізілетіндіктен, алдымен оқушының сөздік қорының деңгейін анықтау, екінші кезекте оқушыға тілдегі грамматикалық амал-тәсілдерді дұрыс, сауатты жұмсаудың жолдарын үйрету үшін олардың тіліндегі статистикалық қателердің сипатын анықтау керек. Баланың сөздік қорын зерттеудің нәтижесінде біз тек сөздік жұмыс үшін ғана материал алып қоймаймыз, сонымен қатар, лексика, морфология, орфография, синтаксис, стилистика сияқты грамматиканың барлық талдаулары үшін жаттығулар жүйесін анықтау мүмкндігіне ие боламыз. Сөздік қорды зерттеу қазіргі ақпарат легі көп тұста оқушының сөздік қорының жұтаң болуының сыры неде деген сұраққа жауап беруге көмектесетіндігін байқадық.
Жай сөйлемді оқыту барысында 4 сынып оқушыларының сөздік қорын зерттеу біздің жұмысымыздың негізгі міндеттерінің бірі болды. Сөздік қорды ашу үшін (баланың сөздік қоры жеткілікті дәрежеде ме, жоқ әлде тайыз ба, тайыз болса, сипаты қандай дегенді ашу үшін) оқушыларғы нақты тақырыптар ұсынылды.
Алдымен, тақырып таңдамас бұрын сөздік қорды танытатын өлшемдерді анықтап алу қажеттігі туады. Тақырып сол өлшемдердің бар-жоқтығын ашу керек. Өйткені кез-келген тақырыпты ұсынуға болмайтынын ескердік.
Тақырып ұсынбас бұрын оқушылардың сөздік қорының деңгейін анықтайтын критерийлерді белгілеуіміз керек. Орыс тілінің методисі М.Т.Баранов өзінің «Пути изучения словарного запаса учащихся ІҮ-ҮІІІ классов и совершенствования методики словарной работы на уроках русского языка» деген мақаласында оқушылардың сөздік қорын байыту методикасы:
а) оқушылардың сөздік қорының деңгейін анықтау;
ә) сөздік қорды байытудың алғышарттарын табу;
б) сөздердің мағыналарын түсіндірудің жолдарын белгілеу;
в) сөздік-семантикалық және сөздік-стилистік жаттығулардың жүйесін табу;
г) лексика қателер, оларды түзету және болдырмаудың жолдарын анықтау;
д) оқушылардың сөздік қорының деңгейін анықтайтын критерийлерді белгілеу сияқты бөлімдерден тұратынын айта келіп, «соңғы бөлім, сөздік қорды анықтайтын критерийлерді белгілеу, енді ғана назарға алып отыр»,- дейді.
Өзінің тілінде сөйлейтін адамның барлығының сөздік қоры дұрыс, мол деп айтуға болмайды. Ендеше қандай сөздік қорды мол, жетілген сөздік қор дейміз? Біздіңше, мектеп оқушыларының сөздік қорында баланың ұлттық ойлау ерекшелігін танытатын сөздер, атаулар, ұғымдар жеткілікті болуы керек. Өйткені бұл баланың өз ұлтының мәдениетін, өнерін түсіну арқылы жалпы интеллектісін дамытуға ықпал етеді.
Ал интеллектінің төмендеуі оқушы тілін дамытудағы басты кедергілердің бірі екндігі туралы психологиялық еңбектерде де айтылған [26]. Оқушының сөздік қорының деңгейін анықтауда маңызды болып саналатын басты өлшемдері баланың сөздік қорында қоғмдағы саяси ағымға, ғылымға, техника мен мәдениетке қатысты терминдердің болуы. Бұл екеуі де, түптеп келгенде, интеллектіге келіп тіреледі. Осыған байланысты белгілі француз әдіскері Ж.Люссер былай деген екен: «Әрине, оқушылардың тілдік механизмдерді меңгеруіне көңіл бөлген дұрыс. Бірақ мұғалім ең құнды ережені ұмытпаған жөн: ол айтатын ештеңе боласа, айтуға үйретудің де қажет еместігі» [27].
Қазақ тіл әдістемесінде оқушылардың сөзік қорын арнайы, белгілі бір мақсатта жүйелі түрде зерттеу жұмысы болмағандығын ескере отырып, өзіміз жоғарыда белгіленген критерийді негізге алып жүргізген зерттеуіміз балалардың сөздік қорының деңгейін және оған (сөздік қорға) қатысты кемшіліктің сипатын анықтауға мүмкіндік берді. Сөздік қорды зерттеу мақсатындағы тақырыпты таңдамас бұрын сынып оқушыларлының жас ерекшелігі де ескеріледі.
Зерттеу объектісіне алынған Жаркент аласындағы Ы.Алтынсарин атындағы мектебінің 4 сынып оқушыларына олардың сөздік қорының деңгейін анықтау үшін «Алматы – қазақ мәдениетінің ордасы» деген тақырыпта шығарма жазғыздық. Мақсат – оқушылардың сөздік қорында қазақ халқының тарихын, өнері мен мәдениетін ұғындыратын атаулар, ұғымдар тіпті термин сөздер бар ма, жоқ па, жоқ болса, немен байланысы деген сұраққа жауап беру. Жұмыстың нәтижесінде шығарма жазуға қатысқан барлығы 120 оқушының 12-сі (пайызға шаққанда 71 пайызы) тақырыптың мазмұнын мүлдем ашпағаны, ал қалған 18 оқушының жартылай ғана ашуға тырысқаны анықталды. Шығарма жұмыстарында Алматы қаласының қазақ мәдениетінің ордасы екендігін ашатын атаулар, терминдер мүлдем қолданылмай, дерексіз сөзге көп орын берілген.
Сөзіміз дәлелді болу үшін С.Ғ. деген оқушының жұмысынан үзінді келтірейік: «Қазақстанның әсем қалаларының бірі – Алматы. Ол өте әсем, көрікті, сұлу қала Алматыда биік-биік үйлер, театрлар, музейлер, саябақтар өте көп. Алматының ең биік үйлерінің бірі – «Қазақстан» қонақ үйі. Ол жерге әр жақтан келген қонақтар демалады. Алмаыда гүлденген бау-бақша, мөлдіреген сулар көп. Алматыда қазақ мектептері де өте көп. «Медеу» мұз айдыны да үнемі адамға толы. Ол жерде шаңғымен, шанамен, конькимен сырғанауға болады».
Өзіміз көріп отырғандай, оқушының сөздік қорында оның интеллектісін анықтайтын халықтың өнері мен мәдениеті туралы білімді, информацияны жетелейтін атаулардың жоқтығы анықталды.
Оқушылардың тілді эстетикалық жағынан тану, қабылдау, сезіну қабілетінің төмендігі сөздік қорда тағы бір мотивпен көрінеді. Атап айтқанда, бұл кемшілік сөздік қорда эмоциялық бояуы бар, экспрессивті мәнді сөздердің болмауынан байқалады.
Сөздік қорды анықтайтын критерийдің бірі – эмоциялық бояуы бар, образды сөздер оқушының сөздік қорында болуы керек деген ойды басшылыққа ала отырып жүргізген зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесі балалардың тілді эстетикалық жағынан қабылдау және сезіне білу қабілетінің төмендігін мынадай мысалдар арқылы танытты:
«Алматы қаласы — әсем, биік қала. Бұл қалада миллиондаған халық тұрады. Қазір Алатаудың ең биік шыңында қар жатыр. Бұл қалада әсем биік-биік үйлер көп. Олар бірнеше этажды. Бұл жерде көптеген музейлер, парктер, театрлар, дүкендер көп. Бұл жерде мұз айдыны да бар. Мұз айдыныныда жексенбі күндері көп адамдар жиналады. Бұл қалада көптеген айтыстар мен тамашалар болып тұрады. Бұл қалада көптеген өзендер бар».
Кішкене ғана мәтіннің өзінде «бұл қалада» деген тіркес 4 рет, «бұл» сөзі 6 рет, «бұл жерде» деген тіркес 2 рет, «Алматы қаласы» деген сөз 2 рет қайталанады. Мұның өзі тілдің нәзіктігін, әсерлілігін жоғалтып, қарабайыр, оғаш көрінуіне әкеліп соқтырады. Әр сөздің орнында айтылғанын, ойдың айқындылығымен, дәлдігімен үйлесіп жататындығын, тілде бардың асылы мен жасынын, әдебиеттілігін, нормалылылғын айыра, талғай алған адамның тілге деген эстетикалық сезімінің де күшті болғаны. Тыңдағанда, оқушының тілді сезінуі, түсінуі, сөз ойды әйтеуір қалай болса солай жеткізу құралы емес екендігін сезіну дәрежесінің төмендігі салдарынан тілдегі эмоциялық бояуы бар, көркем сөздерді пайдалана алмайтындығы байқалады.
Тіл коммуникация құралы ретінде өзінің потенциалын толық таныту үшін экспрессивтілікті қамтуы қажеттігін ескерсек, оқушылардың тілдегі образдылық тудыратын формаларды меңгеруі өз алдына, олардың сөздік қорында образдылық тудыратан сөздердің де жеткілікті болуы шарт. Ал енді мына бір екі шығармаға көңіл аударалық. Шығарманың тақырыбы: «Кең байтақ туған жерім». «Мен өз туған жерімді әрқашанда мақтан етемін. Біз ылғи жаз ортасында ауыл шетінен жеміс-жидек теруге және өзенге шомылуға барамыз. Барлық адамға өзінің туған жері ыстық. Туған жерден бөлек алыста жүргенде сағынасың. Мен туған жерімді мәңгі сүйіп, оны мақтан етемін. Мен мына өлеңіммен туған жерге деген ыстық сезімімді жеткізгім келеді:
Туған жерім, асқар тауым,
Сені мәңгі мақтан етем.
Қазір, міне, туған жерді,
Бір көруге ынтықпын мен».
Бұл шығармада көптеген олқылықтар болса да, оқушының туған жеріне деген бала махаббатын, тұнық сезімін образды, эмоциялы жеткізуге тырысқанын көруге болады. Әдеби тіліміздің бай ресурстарын орынды, жүйелі пайдалануға баулу – мұғалімнің міндеті. Сонымен, 4 сынып оқушыларының сөздік қорын жан-жақты зерттеу жұмысы олардың сөздік тән мынадай кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік береді:
- Оқушының сөздік қорында оның интеллектуалдық жағынан жетілуін анықтайтын ааулардың, ұғымдардың жеткіліксіздігі;
- Тілді тану, оны эстетикалық жағынан қабылдау қабілетінің төмендігінің эмоциялық бояуы бар, образды сөздердің сөздік қорда болмауы.
Сөздік қорға қатысты анықталған бұл кемшіліктер жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың сөздік қорын жетілдіру мақсатында ұйымдастыратын сөздік жұмысының мазмұнын бегілеуге мүмкіндік туғызып отыр.
- ЖАЙ СӨЙЛЕМДІ ОҚЫТУДАҒЫ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Тіл дамытуды жүргізу жолдары
Тіл қарым-қатынас жасаудың жолы болса, сол қарым-қатынас жасауда адамның өз ойын жеткізуінің негізгі формасы – сөйлем. Басқаша айтқанда, сөйлем- пікір алысуды, қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ететін тілдік материалдың біртұтас бөлшегі [21]. Бұл жерде сөйлемнің жеке компоненттері, олардың өзара байланысу заңдылықтары мен құрылу принциптері, сөйлемнің сөзден айырмашылығы бар үлкен единица екенін анықтайтын басты белгілері туралы айтыпжатудың қажеттілігі жоқ деп ойлаймыз.
Адам ойының әр алуандығы оны айту үшін жұмсалатын сөйлемдердің құрамы мен түрлерінің әртүрлі болып келуіне ықпал етеді. Соның бірі – жай сөйлем. Жай сөйлем грамматиканың синтаксиси деп аталатын саласының объектісі ретінде қарастырылады. Ал орта мектепте қазақ тілін оқытуға арналған бағдарламада жай сөйлем синтаксисі жеке курс ретінде оқытылып, мұнда оқушыларға жай сөйлемің түрлері, сөйлем мүшелері, бірыңғай мүше, оқшау сөз т.б. грамматикалық белгілерін ажырата білуге, сөздерді синтаксистік құрылымда ауызекі сөйлеу мен жазу тлдерінде дұрыс қолдануға дағдыландырып, курс бойынша жүйелі, толық білім беру қамтылады.
Грамматиканың фонетика, лексика, морфология салалары сияқты синтаксистің де тілдік материалында жарыстырыла, тіл фактілерімен сабақтаса жүріп, іске асырылатын тақырып – тіл дамыту.
Тіл дамыту жұмыстары – оқулықтардағы тілдік материалдар негізінде оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне қарай, педагогикалық принциптермен тығыз байланыста жүргізілетінпрактикалық жұмыстар. Оқушылардың ой-өрісін кеңейту, дүниетанымын, көзқарасын қалыптастыру, сөзді мағынасын дұрыс түсініп, орынды қолдана білуге тәрбиелеу, сөйлеу, жазу жағдайларын жетілдіру жұмыстарының бәрі де тіл дамыту мәселесіне келіп саяды. Бағдарламада тіл дамытуға арнайы сағат тіл ұстарту деген атпен белгіленеді. Тіл дамыту жұмысын ауызша-жазбаша жаттығулар, шығарма, мазмұндама, диктант сияқты жұмыс түрлері арқылы іске асыру міндеттелінген. Методикалық әдебиетте тіл ұстартуға тіл дамытудың және сабақ болып өтілетін түрі, ауызша және жазбаша тіл дамытулар [28] деп анықтама беріледі. Осыған байланысты айта кету керек, тіл дамытуды тіл ұстарту деп атап, оны ішінен ауызша және жазбаша тіл дамыту деп бөлу мұғалімнің де, оушының да ұғымына артық салмақ түсіреді.
Жай сөйлемді оқытумен байланысты тіл дамыту жұмысын ұйымдастырудың негізгі мақсаты – жай сөйлемнің объектілерін оқыту тұсында оқушының сөздік қрын жетілдіру және оны өз ойын ауызша, жазбаша түрде де грамматикалық,тсилистикалық жағынан дұрыс бере білуге үйрету.
Мақсаттың бұлай қойылуы оқушылардың тіліндегі тілдік фактілердің негізінде талданған кешіліктердің сипатын ескере отырып, оларды жою және болдырмау қажеттілігінен туып отыр.
Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту жұмысы мынадай төрт бағытта жүргізіледі: бірі – мәдени, әдеби сөйлей білудің нормаларын үйрету, яғни орфографиялық дағдыны меңгере отырып, оқушыға мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру. Екіншіден, лексикалық жұмыстар жүргізу арқылы оқушының сөздік қорын байыту. Үшіншіден, жаңа сөздер жасалатын формаларын еңгере отырып сөз бен сөздің байланысын, сөйлемнің құрылысын білдіру арқылы сөйлемді, тексті дұрыс құрып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру [29].
4 сыныпта жай сөйлемді оқту барысында жүргізілетін тіл дамыту жұмысы бұл бағыттыңм қай-қайсысын болса да басшылыққа алады. Бірақ өзімізге объект ретінде алынған класс бойынша оқушылардың тіліне тән кемшіліктердің сипатын ескере отырып, жай сөйлемді оқыту барыында тіл дамыту жұмысын мынадай екі бағытта тереңірек жүргізген дұрыс деп ойлаймыз.
- Лексикалық жұмыстар жүргізу арқылы оқушылардың сөздік қорын жетілдіру. Әдіс — жаңа сөздерді үйрету, жаңа сөйлемдерді жасайтын формаларды меңгерту арқылы жетілдіру.
- Оқушы сөзінің стилистикалық-синтаксистік жағынан дұрыс болуын қамтамасыз ету үшін оған тілдегі грамматикалық амал-тәсілдерді дұрыс жқмсай білуді үйреу. Бұл жердегі екінші бағыт оқушының жазу тілін ғана дамытуда басшалаққа алынатын бағыт сияқты көрінеді. Өйткені ауызекі сөйлеуде грамматикалық бақылаудың мүмкіндіктері сөйлеушінің ойын білдіруі кезінде өз сөйлемдерінің компоненттерін түзете алайтын әрекетімен шектелетіндіктен, бақылаудың бұл грамматикалық аспектісіне онша мән берілмейді. Ал, «Жазба жұмыстың ерекшелігінің өзі сонда, — А.Р.Лурия айтқандай, — жұмысты тексеру процесі жазушының (ойын жазған адамның ) үлесіне түгелдей тиеді» [30]. Шындығында, сөздің грамматикалық жағынан дұрыс болуын қадағалау ауызекі сөйлеу тіліне тән болуы керек. Егер сөздің грамматикалық жағынан дұрыс болуын қадағалау ауызекі сөзге де қойылса, онда баланың ауызекі сөйлеу тіліне тән кемшілік – сөз арасына біраз сөйлемдерді тастап кету фактілерін болдырмау мақсатында жаттығу жұмыстарын жүргізуге болады. Ауызша сөзде оқушының мәтін, мазмұны өзіне түсінікті болғандықтан, тыңдаушыға да түсінікті деп бірнеше сөйлемнен аттап кеуі іштей сөйлеудің әсерінен болатын құбылыс. Дәлірек айтқанда, мұндай жағдай «предикативті ішкі сөз элементтерінің жазу тілге тән сөйлемдер дәрежесінде көтеріле алмауынан болады».
Ішкі сөздің не екенін ғалымдар өзіндік анықтама беру арқылы түсіндіреді. Психолог Т.Н.Ушекова «Ішкі сөз – сыртқы дыбысы алынып тасталған тілдік механизмдердің қатысу процесімен жүзеге асатын психофизиолоиялық құбылыс» деп анықтама берсе, Н.А.Соколов оны «адамның іштей, өз ішінен сөйлеуі» [31] деп түсіндіреді. Қайткенде де сөздің (речь) мұндай түрі көпке түсінікті етіп сыртқа шығарып сөйлеудің негізін құра тындығы белгілі. Іштей сөйлеу мен дауыстаудың іске қосылуы арқылы жүзеге асатын ауызекі сөйлеу жазу тілге қарағанда, бір-біріне жақынырақ. Өйткені ауызекі сөзде іштей сөйлеудің элементтері өңдеместен көрініс береді де, ол жазба тілде керісінше болады. Осыдан келіп ауызекі сөйлеуде сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің сақталмауы, грамматикалық тұлғалардың өзгешелікке ұшырауы, жергілікті жердің өзіндік сөйлеу говорларының қоысылып айтылуы сияқты кемшіліктердің орын алуына жол беріледі. Бірақ мұның бәрі ауызекі сөйлеу тілінің ерекшелігі ретінде танылады. Ал оқушыларды ойын шашыратпай, жинақап айтуға дағдыландырамыз десек, мұндай құбылыстардың балалардың ауызекі сөйлеу тілінде кездеспеуін қамтамасыз ету керек.
Қорыта келгенде, сауатты сөйлеудің (ауызша да, жазбаша да) өзі жетілген сөздік қор мен сөздік қорда бар сөздерді дұрыс пайдалана білудің бірігуі болғандықтан, жай сөйлемді оқыту барысына тіл дамыту жұмысын осы екі бағытта жүргіземіз.
Лингвистикалық әдебиеттерде сөздің мағыналық жағынан дәлдігі, эстетикалық жағынан әсерлілігі, грамматикалық жағынан дұрыстығы ауызекі сөйлеу тілінде де ортақ талаптар ретінде қаралады да, жоғарыдағы талаптар сол базиске негізделген білімнің жарыққа шығуына көмектесетін механизм – тілге қойылады. Бірақ бұлар тілге қойылатын талаптар деп тұтас қалыпта танылғанымен, сөз (речь) мағынасының қомақтылығы, оның бояуы сөздік қордың ішінде қаралуы тиіс. Өйткені сөздік қорда белгілі бір мазмұн (білім) және оның тыңдаушыға әсерін күшейтетін экспрессивті бояуы бар сөздер болуы керек. Осы екі тармақта жетілдірілген сөздік қор ғана сөздің грамматикалық дұрыстығын сақтауға егіз болып, оны демеуші, толықтырушы компонент ретінде қарастырады.
Жай сөйлемді оқыту барысында жүргізілетін тіл дамыту жұмысының бір бөлімі – оқушылардың сөздік қорын жетілдіру
мақсатында сөздік жұмысын ұйымдатыру болса, екіншісі – тілдегі грамматикалық амал-тәсілдерді дұрыс жұмсай білуге үйрететін жаттығу жұмыстары. Оқушылардың ойын ауызша да, жазбаша да сауатты жеткізе білуін қамтамасыз ету үшін бұл екі жұмыстың бір-бірінен ажарымай, қатар жүріп отыруы міндетті.
Біз экспериментті төмендегідей кезеңдерді қарастыра жүргіздік:
- Ұсынылатын жұмыстың тиімділігін салыстыру үшін программалық материалдың негізінде оқушылардың сөйлеу мәдениетінің деңгейін анықтау;
- Жай сөйлемді әрбір тақырыбын өту барысында жүргізілетін тіл дамыту жұмысының мазмұнын белгілеу. Дидактикалық материалды таңдау;
- Эксперименттің жүру барысы және белгіленген тапсырманы орналастыру;
- Жұмыстың орындалу нәтижесін саралау;
Сөздік жұмысы – бағдарлама бойынша қазақ тілінің тілдік фактілері негізінде қарастырыла жүргізілетін практикалық жұмыстың бір түрі. Сөздік жұмысы грамматиканың фонетика -, лексика, морфология, синтаксис бөлімдерінің материалдарын оқыту барысында жүргізіледі. Мектепте қазақ тілі сабағында жүргізілетін сөздік жұмысының мақсаты не деген сұраққа оқушылардың сөздік қорын байыту, жетілдіру деп жауап беру жеткіліксіз. Сөздік жұмыстарды жүргізудегі түпкі мақсат оқушылардың сөздік қорын жетілдіру болғанмен, сөздік қорды жетілдірудің ішкі заңдылықтарын да жетік білу керек. Ол қандай заңдылықтар? Орыс методисі М.А.Рыбникова өзінің «Очерки по методике литературного чтения» деген кітабында сөздік жұмысы жөнінде былай деп жазады: «Біз сөйлеммен де, сөзбен де жұмыс істейміз. Бізді контекстегі сөз ғана қызықтырмайды, соынмен бірге, сөздің өзі (жеке тұрып), оның этимологиясы, түбірі, жұрнақ-жалғауына дейін назар аударуға мәжбүр етеді. Сөздік қорды байыту, оны жетілдіру міндеттері сол жағдайда шешіледі, егер біз логикалық байланыстар тізбегіне үңілсек, атап айтқанда:
а) сөздік қордың құрамы мен дамуы – қоғамдық-тарихи сипаттағы құбылыс екендігін;
ә) қазіргі сөздік қордың бұрынғы лексикамен тығыз байланыста болатындығын;
б) сөз өзінің этимологиясы арқылы ұығынылатындығын;
в) сөздің шығу төркіні қалыпқа түскен терминдердің барлығы белгілі бір нақты ұғымға, түсінікке негізделетінін;
г) сөздік қордың жетілуі ең алдымен ескірген сөздердің, ұмыст бола басған сөздердің тіріліп, ой елегінен қорытылуы арқылы, кейбір құбылыстардың ұқсастығы негізінде (метафора) т.б. жүрып отыратындығын ескеруіміз керек.»
Сөздік жұмысына тән осындай заңдылықтарды ескере отырып, жай сөйлемді оқыту барысында жүргізілетін лексикалық жұмыстардың мақсаты берілген синтаксистік объектілердің негізінде оқушылардың сөдік қорын жетілдіру деп таптық.
Жай сөйлемді оқыту барысында оқушылрадың сөздік қорын жетілдіру мақсатында біз жүрізіп көрсеткелі отырған лексикалық жұмыстың объектісі мыналар:
- Оқушылардың сөздік қорына ыждаһаттылықпен енуге тиісті, сондықтан да арнайы іріктеліп алынған сөздер (терминдер, күрделі атаулар т.б.);
- Образдылық тудыратын сөздер, образдылық тудыратын формаларды іріктеп таныту.
Әрине, сөздік жұмыс оқушыларға тек қана жаңа сөздер үйретуден тынбайды, ол тексте кездесетін түсініксіз сөздер мен ұғымдарды түсіндіру, заттың жеке қасиетін табу сияқты жұмыстармен де тығыз байланысты. Мұндай жұмыстар оқушылардың ойын, тілін дамытады, эстетикалық талғамын арттырады.
Бір мәселенің басы ашық: Ол – тііміздегі барлық сөзді оқушылға үйретіп шығу мүмкін емес. Ендеше, қандай сөздерді үйрету керек? Сөздік қорды жетілдіру деген тек қана жаңа сөзді үйрету ме?
Белгілі психолог Н.И.Нинкин: «Оқушы тілінің нашар дамуы – оның интеллектісінің төмендеуінен болатын құбылыс» [26] ,- дегенді айтады. Мұның өзі психолингвистика ғылымындағы тілдің шығуы адамдағы интеллектуалдық қабілетінің дамуымен байланысты деген тұжырыммен ұштасып жатса керек. Бұл — өз алдына үлкен тақырып. Бізге қажеттісі жай сөйлем синтаксисін жүргізу барысындағы сөздік жұмысының мазмұны қандай болу керек деген мәселеде.
Оқушылардың тілін жан-жақты зерттеудің нәтижесінде анықалған балалардың сөздік қорының деңгейі, мазмұны сөзге қойылатын мағыналық және эстетикалық талаптарға жауап бере алмағандықтан, олардың сөздік қорын жай сөйлем синтаксисінің объектілерімен байланыстырып жетілдіру мынадай екі принципке негізделіп жүргізіледі: біріншісі – оқушының интеллектуалдық жағынан жетілуін қамтамасыз ете отырып, сөздік қорын байыту. Сөздік қорды мұндай жолмен жетілдірудің мәні оқушылға белгілі бір тақырыптар төңірегінде нақты білімге негізделген тілдік информацияны жетелейтін атауларды, терминдерді, күрделі сөздерді үйретуде болып табылады. Мұндай атауларды үйретуге деген қажеттілік тілге коммуникациялық информация жеткізушілік аспектісін қамтуына мүмкіндік жасау қажет деген ойдан туып отыр. Ілгеріректе айтылып кеткендей, тілді коммуникация құралы ретінде өз дәрежесінде, сауатты жұмсау үшін оған коммуникацияның кем дешенде екі аспектісінде – информация жеткізуші және образдылық беруші қызметінде көрінуіне жағдай туғызуымыз керек. Бұл жерде коммуникацияның образдылық танытатын аспектісі де информацияны көрсетеді емес пе деген сұрақ туары ықтимал. Информация таза информация түрінде танылуы үшін оған бір аспектінің арналуы артық емес. Өйткені басты назар образдылыққа ауған жағдайда информациялық ереркшеліктер көмескіленіп қалуы мүмкін. Ал лингвистикалық әрекеттерде тілге қойылып жүрген талаптардың ішіндегі негізгілері – сөдің ақиқаттылығын, дәлдігін сақтаймыз десек, оның (сөздің — речь) нақтылығын, дұрыстығын қамтамасыз ететін білімге, информацияға сергек қарағанымыз жөн.
Жалпы психологияда оқушы өзінің сөздік қорына келіп түскен нақты білімге негізделген тілдік информацияны анықтайтын сөздерді пайдалана білуге қабілетті екені дәлеледенген.
Оқушылардың тілін тану жөніндегі психологиялық еңбектің біреуінде баланың интеллектісінң аздығы оның сөзінде қалай көрініс беретінін мынадай белгілермен байланыстырады: 1) Белгілі бір сала бойынша білімнің жоқтығы; 2) Заттардың және олардың қасиеттерін білдіретін сөздердің арасындағы байланысты толық меңгере алмауы; 3) Белгілі бір міндетті орындауда қалыптасып қалған ескі әдетті қолдануы; 4) Жасөспірімге тән өзіндік ойлауы (түсінікке, құбылысқа терең талдау жасай алмау); 5) Құбылысқа тән өзіндік белгілерді саралап айтып бере алмау.
Баланың белгілі бір сала бойынша (ғылым, өнер, мәдениет, әдебиет, техниа т.б.) білімін шоғырландыра отырып, қажетті атауларды үйрету нақты тақырыптар төңірегінде берілген объектімен байланыстыру арқылы жүзеге асады. Ғылым да, технология да, өнер мен мәдениет дүниежүзіндегі тәжірибені, өмірде болып жатқан процестерді, идеяны біліп ескергенде шапшаң өрбиді, сонда ғана халық өзіне тән ерекшеліктерін қадір тұта отырып, томаға тұйық, оқшау қалмайды, дүние жүзіндегі озық ойлы прогрестің де иесі бола алады. Бұл үшін әр ұлт, әр халық, мемлекет контакт жасау, информация жасау, оны пайдалану жайындағы мүмкіншілігін, қабілетін дарытады, коммуникативтік (кісілермен тіл табысу, сыпайы сөйлесу,қызғылықты, тартымды сөйлеу т.б.) дағдыларды меңгертеді.
Еліміздің ішкі тұрмысын демократиялық қолға түсіріп, оған гуманистік сипат беру де әр азаматтың комуникативтік қатынас шеберлігіне ие болуын қалайды. Сөйлеу шеберлігін, мәдениетін игерген азамат қоғам өміріне еркін араласады. Бүгінгі күні сөз сөйлеуді қоғамдағы ғылыми техникалық өзгерістерді көрсететін арнаулы сөздерсіз, белгілі бір ұғымның төңірегіндегі терминсіз елестету қиын. Ол үшін оқушының сөздік қорында бүгінгі күннің тақырыбын анықтайтын ғылым, техника, өнер саласы туралы арнаулы сөздердің болуы шарт. Ал сөздік жұмысымызды ұйымдастыруда басшылыққа алатын екінші бағытымыз – жай сөлем синтаксисіндегі әрбір грамматикалық тақырыптың тұсында экспрессивті, эмоционалды бояуы бар сөздерді үйрету. Образдылық тудыратын, сөзге экспрессивті мән беріп, әсерін күшейтетін сөздерді үйрету үшін синтаксистік тақырыпқа ұштастырып табиғат көрінісін суреетеу, адамға мінездеме беру сияқты тапсырмалар беріп отырдық. Өйткені табиғаттың сұлу көркін, өзіне ғана тән ерекшелігін суреттеуде образдылық тудырып, көркем бояумен әсерлеп баяндауды қажет ететін қбылыстар өте көп. Оқушыға бұрын естімеген сөзін үйрету арқылы сол сөздің төңірегіндегі басқа білетін сөздерді есіне түсіріп, тірілтуге болады. Мұндай сөздер, ұғымдар атаулар ұлттық дәстүрінің бен тарихымызға қатысты сөздер болғаны дұрыс. Өйткені өзін туған халықтың тарихи дәстүрін сипаттайтын атауларды үйрету оқушы үшін өте тиімді. Оқушылардың сөздік қорын зерттеген шетелдік әдебиеттерге американдық оқушылардың сөздік қорындағы сөздер, негізінен, ойлаудың ұлттық және саяси сипатын білдіретін сөздер екендігі айтылады. Мұның өзінде үлкен мән жатыр. Түп төркіні халықтың тағдырымен, салт-дәстүрімен астасып жатқан сөздерді үйрету арқылы ұлттық мәдениетімізді, өнерімізді үйрету болып табылады.
Жалпы алғанда, бұл да оқушы интеллектісінің дамып, жетіле түсуіне ықпал етеді.
Қорыта айтқанда, жай сөйлемді оқыту барысыныда жүргізілетін сөздік жұмысының мақсаты – оқушылардың сөздік қорын жетілдіруде де, ал жүру арнасы мынадай екі сипатта қаралады:
- Оқушылардың интеллектісін дамыта отырып сөздік қорын жетілдіру. Ол өз ішінен екі міндеттің шешілуі арқылы жүзеге асады: а) белгілі бір тақырып төңірегінде білім беретін күрделі атауларды, терминдерді үйрету; ә) ұлтық мәндегі сөзді үйрету.
- Образдылық тудыратын сөздерді үйрету.
Бұдан кейін интеллектуалдық жағынан жетілген, эстетикалық жағынан толыққанды сөздік қордағы материалдың тыңдаушысына тиісті дәрежеде жетуі оқушының тілдегі грамматикалық амал-тәсілді статистикалық бағытта дұрыс жұмсай білуіне байланысты.
Сондықтан жай сөйлемді оқыту негізінде жүргізілетін тіл дамыту жұмысының бір тармағы сөздік жұмысына арналса, екіншісі – балаларға тілдегі грамматикалық амал-тәсілдерді дұрыс жұмсай білуді үйрететін жаттығу жұмыстары.
Оқушыладың ойын ауызша да, жазбаша да сауатты жеткізе білуін қамтамасыз ету үшін екі жұмыстың бір-бірінен ажырамай, қатар жүріп отыруы міндетті. Дара бастауышты оқыту барысында белгілі бір тақырыптарға қатысты атауларды үйрету арқылы оқушылардың сөздік қорын жетілдіру сөздік жұмысын ұйымдастырудың негізінде жүргізілді. Оқушылардың сөздік қоын зерттеудің нәтижесінде оның (сөздік қордың) аздығы баланың жалпы интеллектісінің төмендігімен байланысты екендігі анықталды.
Балалардың интеллектісін көтеру оларға белгілі бір тақырыптар бойынша білім берумен анықталса, оның тіл сабағында көрінуі сол білімді жеткізуші атаулар мен терминдерді үйрету арқылы жүзеге асады.
Оқушыларға жаңа сөздерді үйретудің әдісі алуан түрлі. Оның ішіндегі бастылары:
Сурет 1 — Жаңа сөздерді үйретудің әдістері
- Сөзге тікелей анықтама беру арқылы;
- Синонимдерін келтіру арқылы;
- Проблемалық жағдаят жасау;
- Сауанама арқылы әңгімелесу;
- Заттың өзін немесе суретін көрсету арқылы;
- Дерексіз ұғымды білдіретін сөздерді сөйлемнен мысалдар келтіру арқылы түсіндіру.
Атаулардың зат есім ретіндегі қолданылу аспектілері тілдің синтаксистік жүйесінде ең әуелі бастауыш арқылы көрінетіндіктен,ал жай сөйлем объектілерінің ішінде, негізінен, бастауыш зат есімнен болатындықтан, өзіміздің мақсатымызға қарай іріктеп алған сөздерімізді тақырыбымызға ыңғайлап, бастауышты оқыту тұсында үйрету дұрыс деп ойладық.
4 сыныпта бастауышты оқытуға арналған алғашқы сабақта ұлттық дәстүрімізге қатысты атауларын үйретуге арналған сөздік жұмысын жүргіздік. Алдымен, жұмыстың орындалуы үшін мынадай міндеттердің шешілуі тиіс деп белгіледік:
- Ұлттық дәстүрге, салтқа байланысты атаулар қатысқан көркем мәтінмен таныстыру;
- Сол мәтіндердің ішінен өзімізге қажет атауларды оқушылармен бірге отырып табу;
- Ол сөздердің ойда қалуын ұйымдастыру;
- Сол атаулардың оқушылардың сөздік қорына еніп, тұрақтауына жағдай жасау.
Келесі сабақта осы сөздерн оқылып, мағынасы анықталды. Сөздерді үйретудің әдісі алуан түрлі. Бұл жерде үйретуге тиісті жаңа сөздерге тікелей анықтама беру тәсілі қолданылды және де оларға анықтама беруде қазақ тілінің түсіндірме сөздігі пайдаланылды. Мысалы: сауыт – оқтан, найза-сүңгіден сақтану үшін ертеде батырлар киген тор көзді темір кіреуге т.б.
Зерттеу барысында жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың өлшемдері белгіленді:
- жай сөйлемнің мән, мазмұнын түсіну;
- жай сөйлемді білу, оларға мысал келтіруде оқушылардың логикалық ойлауын жетілдіру;
- жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамыту.
Бұл өлшемдердің негізінде оқушылардың тілін дамытудың көрсеткіштері айқындалды:
- маусымдық өзгерістерге бақылау, сөзге тікелей анықтама беру;
- деңгейлік тапсырманы орындау;
- проблемалық жағдаяттар туғызу, әңгімелесу.
Бұл өлшемдер мен көрсеткіштер негізінде оқушылардың тілін дамытудың үш деңгейі белгіленді:
Жоғары деңгей – жай сөйлем жайында түсінігі бар, бір-бірінен жақсы ажырата алады. Берілген тапсырманы орындауда қиналмайды, сөздік қоры жақсы дамыған.
Орта деңгей – жай сөйлем туралы түсінігі үстірт, оларды толық ажырата алмайды. Берілген тапсырманы орындауы баяу. Сөздік қорлары нашар дамыған.
Төменгі деңгей – жай сөйлемдерді ажырата алмайды, ол туралы түсініктері төмен. Тапсырманы мұғалімнің көмегінсіз орындай алмайды.
Жай сөйлем туралы білімнің қалыптасқан деңгейлерін анықтау үшін біз әңгімелер, сауалнама, деңгейлік тапсырма беру, проблемалық жағдаят туғызу т.б. қолдандық.
Жоғарыда оқушылармен жүргізілген жұмыстардың нәтижесін төмендегі 1-кестеден көруге болады.
Кесте 1. Анықтау экспериментінің көрсеткіші (пайыз есебімен)
|
№ |
Білімдік-тәрбиелік көрсеткіші |
Эксперименттік топтар |
Бақылау топтар |
||||||
|
Бала саны |
Жоғары |
Орта |
Төмен |
Бала саны |
Жоғары |
Орта |
Төмен |
||
|
1 |
Жай сөйлемнің мән, мазмұнын түсіну |
20 |
5 |
8 |
7 |
20 |
3 |
5 |
12 |
|
% |
25 |
40 |
35 |
% |
15 |
25 |
60 |
||
|
2 |
Маусымдық өзгерістерге бақылау, сөзге тікелей анықтама беру |
20 |
4 |
8 |
8 |
20 |
3 |
6 |
11 |
|
% |
20 |
40 |
40 |
% |
15 |
30 |
55 |
||
|
3 |
Деңгейлік тапсырманы орындау |
20 |
4 |
9 |
7 |
20 |
3 |
5 |
12 |
|
% |
20 |
45 |
35 |
% |
15 |
25 |
60 |
||
|
|
Жалпы |
20 |
22 |
42 |
36 |
20 |
15 |
27 |
58 |
Бұл анықтау экспериментінің нәтижесін 2-суретте көреміз.
Сурет 2. Анықтау экспериментінің нәтижесі
2.2. Жай сөйлемді оқытудағы тіл дамытудың эксперименттік жұмысының нәтижесі
Біз зерттеу жұмысымыздың алдыңғы бөлімдерінде жай сөйлемді оқыту барысыныда оқушылардың тілін дамытудың маңызына тоқталдық. Осы жоғарыда тоқталған ғылыми дәйектемелерді, болжамдарды және біздің алдымызға қойылған міндеттердің шешімін өмірге енгізудің алғашқы қадамдары Ы.Алтынсарин атындағы мектепте жүзеге асырылды.
Тәжірибе жұмысының негізгі мақсаты: жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың педагогикалық әдістемелік жолдарын белгілеу. Бұл мақсатты жүзеге асыру барысында оқушылардың тілінің даму деңгейін, жай сөйлем туралы білім дағдыларын анықтауға мүмкіндік алдық.
Тәжірибелік эксперимент үш кезеңде (анықтау, қалыптастыру, бақылау) жүргізілді.
Бірінші кезеңде бастауыш мектептегі тіл дамыту жұмысы, жай сөйлемді оқыту туралы зерттелініп сараланды; оқушылардың жай сөйлем туралы түсінігі, білімі тексерілді. Белгіленген деңгейлер сабақ барысында сауалнамалар жүргізу негізінде анықталды.
Екінші кезеңде жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың жолдары қарастырылды. Сонымен бірге жай сөйлем туралы ұғым беруге арналған бірқатар тақырыптардың үлгі сабақ жоспарлары жасалынды. «Менің Отаным», «Мектеп өмірі», «Отбасы және ондағы еңбек», «Оқушылар арасындағы достық», «Қазақстанның астанасы», «Жыл мезгілдері» т.б.
Аталған тақырыптарда жай сөйлемді оқыту барысында оқушыладың тілін дамытудың тиімді жолдары мен әдіс-тәсілдері кеңінен қамтылды. Бұл оқушының сана-сезімін, ой-қиялын, тіл байлығын, сөз қорын дамытуға ықпал ететіндей жағдайға құрылды.
Жоғарыда аталған тақырыптар бойынша жай сөйлемді оқытуды жүзеге асыру үшін мұғалімнің сабақ барысында жаңаша оқытудың әдіс-тәсілдерін шеберлікпен қолдана білу негізгі міндеттің бірі.
Жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың моделі құрылды (3-сурет).
|
|
|
|
Үшінші кезеңде жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың тиіді тұстары мен әдіс-тәсілдері айқындалды.
Алғашқы тәжірибеде оқушылар жай сөйлем және оларға сипаттама сұрақтарға жауап бере білуде өз ойын, арнайы бағыттаушы сұрақтарға жауап беру арөылы пайымдап берген. Ал, қалыптастыру экспериентінің барысында оқушылардың білімдік, танымдық деңгейлері мен тілінің дамуы немесе бұрынғы қалыпта ұалу себептері әр кезеңде бақылауға алынды. Бақылау қорытындылары арнайы журналға тіркеліп, сараптан өткізілді. Сараптық тексеру барысында мынадай мәселелерді айқындау көзделді:
- біріншіден, арнайы дайындалған оқу жоспарымыздың мазмұндық жүйесінің, оқыту әдістемелерінің дидактикалық материалдарының тиімділік мәнін;
- екіншіден, еңгейлік тапсырмаларды оқушылардың танымына, сезіміне, ойлауына, сөйлеуіне қарай тексеру;
Тәжірибе барысында оқушылардың жай сөйлемдерге сипаттама бере отырып, олардың өзіндік ерекшеліктерін, сөзге тікелей анықтама және синоним беруі талап етілді. Бұл тәжірибе барысында да оқушыларға арнайы бағыттау сұрақтары қойылды:
- Жай сөйлемдерді ата;
- Бұл сөйлемдерге сипаттама бер;
- Берілген сөздің синоним және тікелей анықтама бер т.б.
Оқушылардың жауаптары дер кезінде талданып, сапалық жағы белгіленген. Өлшем негізінде бес балдық жүйеде бағаланып, деңгейлерге жіктеліп сараптан өткізілді (2-кестеде көрсетілген).
Кесте 2 – Бақылау экспериментінің көрсеткіші (пайыз есебімен)
|
|
Білімдік-тәрбиелік көрсеткіші |
Эксперименттік топтар |
Бақылау топтар |
||||||
|
Бала саны |
Жоғары |
Орта |
Төмен |
Бала саны |
Жоғары |
Орта |
Төмен |
||
|
1 |
Жай сөйлемнің мән, мазмұнын түсіну |
20 |
7 |
9 |
4 |
20 |
4 |
6 |
10 |
|
% |
35 |
45 |
20 |
% |
20 |
30 |
50 |
||
|
2 |
Маусымдық өзгерістерге бақылау, сөзге тікелей анықтама беру |
20 |
6 |
9 |
5 |
20 |
4 |
7 |
9 |
|
% |
30 |
45 |
25 |
% |
20 |
35 |
45 |
||
|
3 |
Деңгейлік тапсырманы орындау |
20 |
6 |
8 |
6 |
20 |
5 |
6 |
9 |
|
% |
30 |
40 |
36 |
% |
25 |
30 |
45 |
||
|
|
Жалпы |
20 |
32 |
43 |
25 |
20 |
22 |
32 |
46 |
Сурет 4 – Бақылау экспериментінің нәтижесі
Егер алғашқы бақылауда эксперименттік топтарға 20 баланың ішінен жоғарғы деңгейдегі оқушы саны тәжірибеге дейін 25 пайыз болса, тәжірибеден кейінгі көрсеткіші 43 пайызға дейін көтерілді. Бұдан жоғарғы деңгей көрсеткішінің біршама артқанын көреміз. Сол сияқты орта деңгейдегі көрсеткіші 42 пайыз, 43 пайызға дейін көтерілді. Бұл көрсеткіштер оқушылардың жай сөйлемді білу дәрежесінің бірте-бірте жоғарылағанын және бұл жағдайдың тіл дамытудағы ролін айқындап берді.
Төменгі деңгейдегі оқушылар санының пайызы, пайызға дейін кемуі біздің білім, тәрбие жұмысы алдына қойған мақсат-міндеттеріміздің сабақ түрлерінде пайдаланған әдіс-тәсілдеріміздің жүйесінің дұрыстығын көрсетті.
Аталған деңгейлерге сәйкес оқушылардың жай сөйлемді білуі және тілінің дамуын салыстыру көрсеткіштерін 3-кестеден көруге болады.
Кесте 3. Жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін
дамытудың салыстырмалы көрсеткіші (% есебімен).
|
№ |
Деңгейлер
|
Эксперименттік тобы |
Бақылау тобы |
||
|
Тәжірибеге дейін |
Тәжірибеден кейін |
Тәжірибеге дейін |
Тәжірибеден кейін |
||
|
1 |
Жоғары |
22 |
32 |
15 |
22 |
|
2 |
Орта |
42 |
43 |
27 |
32 |
|
3 |
Төмен |
36 |
25 |
58 |
46 |
Бұл тәжірибенің қорытындысы балалардың тәжірибеге дейінгі 1-кестеде берілген түрімен салыстырмалы тексеруден өтіп, арнайы ұйымдастырылған тәжірибе сабақтары барысында оқушылардың жай сөйлем туралы жинақталған білімдері мен түсініктері және түрлі іс-әрекет негізінде олардың тілінің дамуының сапасын анықтауға мүмкіндік берді.
Жалпы көрсеткіш тәжірибеге дейін 22 % болса, тәжірибеден кейін 32 %-ке жетті.
Сонымен,тәжірибелік эксперимент жұмысымыздың нәтижесін төмендегі 5-суреттен көреміз.
Сурет 5 – эксперименттік және бақылау топтарының нәтижелерін салыстыру.
|
Жоғары Орта Төмен
— экспериментке дейін
|
- эксперименттен кейін
Жоғары Орта Төмен
|
— экспериментке дейін
|
- эксперименттен кейін
Жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытуда эксперименттік топтарда жоғары деңгей 32 пайыз, орта деңгей 43 пайыз, ал төменгі деңгей 25 пайыз көрсеткішке жетті. Ал бақылау топтарында жоғары деңгей 22 пайыз, орта деңгей 32 пайыз, төменгі деңгей 46 пайызды көрсетті.
Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың барысы мен нәтижелерін талдай отырып, оқушылардың тілінің дамуы жоғары дәрежеге жеткенін байқаймыз.
Сонымен, тәжірибелік-эксперимент жұмысы барысында қол жеткен нәтижелер мынандай қорытынды мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді.
- жай сөйлемді оқытудағы тіл дамыту жұмыстарының өлшемдері, көрсеткіштері және үш түрлі деңгейлері анықталды;
- жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың тиімді әдіс-тәсілдері айқындалды;
- жүргізілген эксперименттік жұмыстардың нәтижесі жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың тиімді жолдарын саралауға мүмкіндік берді.
Қорытынды
Тіл үйрету – ол зорлықсыз, иландыру арқылы жүргізілетін жұмыс екендігі белгілі. Алайда, қандай да бір құбылыс болмасын оның қажеттілігі байқалмайынша жүзеге аспайтыны анық. Олай болса, мемлекеттік тіл ұлт өкілдерінің қажеттіліктеріне айнылмайынша, олардың тілді үйренуі кешеуілдей беруі ықтимал. Сол себепті мемлекеттік тілді жедел әрі тиімді оқытудың жолдары мен түрлерін тілші мамандар мен ғалымдар әр түрлі әдістемелер арқылы оқытуды ұсынуда. Тіл үйретудің негізі – сөздік қор. Сондықтан бұл жұмысқа баса көңіл аударылуы тиіс. Жаңа үйренген сөздер оқушылардың есебінде сақталуы үшін, ол үнемі қайталанып отырады. Осы жерде танымдық, зерделік, ізденімдік, көрсетімдік оқимын түрлерін іске асыру қажет.
4 сыныпта тыңдауға арналған мәтіндер оқушыны қоршаған ортадан басталады. Әрі 3-сыныпта өтілген тақырыптар жүйелі түрде қайталанады. Мәтіндердің құралы күрделеніп жаңа сөздер басым болады. Сол себепті сөздік жұмысын тиімді өткізу оқушының тіл байлығын дамытып, сөйлеу әрекетіне жетелейтіндігі бәрімізге белгілі.
Зерттеуіміздің мазмұны қорытындылай келіп айтарымыз: оқушылардың тілін дамытуда жай сөйлемді оқытудың маңызы зор екендігі анықталды.
Осы айтылған жағдайларды ескере отырып, қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисі курсын оқыту процесінде аталған курстың әр тақырыбының грамматикалық ерекшеліктерін жан-жақты зерттей отырып, оқушыларға тілдідүние жүзіндегі озық ойлы прогреске атсалысудың құралы ретінде танысып, педагогика, психология, психолингвистика, социология т.б. ғылымдардағы тіл жөніндегі білімнің негізінде олардың коммуникативтік дағдысын қалыптастыру жұмысының мазмұнын анықтауға өзіндік талпыныс жасалды.
Зерттеуіміздің мақсат-міндеттеріне, ғылыми болжамына негіздей отырып жүргізілген зерттеу жұмыстарының барысында жинақталған мәліметтерді талдай келіп, төмендегідей қорытынды жасаймыз.
- Зерттеліп отырған мәселеге қатысты психологиялық, педагогикалық, ғылыми-әдістемелік зерттеу еңбектерді зерделей келіп, жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері айқындалды.
- Жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың мүмкіндіктері анықталады.
- Жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың жолдары мен әдіс-тәсілдері белгіленді.
- Арнайы тірек мектебінде зерттеуге байланысты жүргізілетін тәжірибе жұмыстарының негізгі бағыттары, бағдарламалық жоспары, сабақтар жүйесі белгіленді.
- Жай сөйлемді оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың моделі ұсынылып, көрсеткіштері мен өлшемдері белгіленді.
- Оқушылардың жай сөйлем туралы білімдері анағұрлым артып, тілінің даму деңгейлері айқындалды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
- Қазақ тілі пәнін қоғам, мектеп реформасына сай жетілдіру тұжырымдамасы
- Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы. – Алматы: Дәнекер, 2001 – 7 б.
- Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы Жетісу – 3012 – 2003
- Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисі методикасыны негіздері Алматы, 1969 – 72 б.
- Балақаев м. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі: Алматы, Ана тілі, 1992 – 247 б.
- Сауранбаев Н. Ана тілін оқыту туралы халық мұғаілімі 1941 №11 6-8 бб.
- Хасенов Ә. Жай сөйлем синтаксисін оқытудың кейбір мәселелері А., 1967
- Жиенбаев С. Сөйлемнің тыныс белгісі – А., 1946
- Әміров Р.С. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері А., 1977, 40-б.
- Выготский Л.С. Собрание сочинении. В 6-ти проблемы общей психологии (под ред. В.В.Давыдова) М., 1982 – 504 с.
- Хрестоматия по психологии Состав Мироненко В.В. (под ред. проф. А.В.Петровского) – М., 1987 – 447 с.
- Афанасьев Л.О., Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе Ученое записки КазПИ А., 1958
- Педагогика Под редакцией И.А.Кайрова, Н.К.Гончарова, Б.П.Есипова, Л.В.Занкова М., 1956
- Зайченко П.А. Методы обучения в Советской политической школе Томск – 1956
- Голант Е.Я. Методы обучения в Советской школе М., — 1957
- Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар А., 1992 4-б.
- Байтұрсынов А. Тіл тағылымы – Алматы: Ана тілі, 1992 – 448 б.
- Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары Алматы, 1994 – 285 б.
- Рахметова С. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту Алматы, — 1996
- Әлімжанов Д., Маманов И. Қазақ тілін оқыту методикасы А., 1965 81-87 б.
- Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі Синтаксис А., 1966
- Пейтлин С.Н. Речевые ошибки и их предупреждение – М., 1985
- Ягодовский В.К. Особенности словаря устной речи учащихся 1-класса М., — 1983
- Щербак М.К. Словарная работа в 2 классе М., 1958
- Пути изучения словарного запаса учащихся ІҮ-ҮІІІ классов и совершенствования методики словарной работы на уроках русского языка (под ред. М.Т.Баранов) М., 1969
- Жинкин Н.И. Психологические основы развития речи В сб. ст. «В защиту живого слова» М., 1966 с 7-13
- Люссер Ж. Реальность французской культуры М., 1974 с 218
- Кәтенбаева Б. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар А., 1991 16 б.
- Кәтенбаева Б. Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту (Методикалық нұсқау)
- Лурия А.Р. Язык и сознание М., 1979 с 211
- Соколов А.И.Внутренняя речь и мышление М., 1968 с 38
- Қайырбекова А., Барақова Қ. Қазақ тілін оқыту әдістемесі – А., 2004 – 176 б.
- Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту – А., — 1989 – 96 б.
- Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері – Алматы, ҚазМОМБ, 1956 – 124 б.
- Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер – А., 1999
- Аханов К. Тіл біліміне кіріспе – А., 1994
- Шонанұлы Т. Тіл дамыту Оқулық – А., 1932– 55 б.
