Диплом: Аммофосты күрделі тыңайтқыш ретінде зерттеу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ  М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНСТИТУТЫ

 

Агротехнология кафедрасы

 

050801агрономия___

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

 

1. Кіріспе
2. Әдебиеттік шолу
3. Топырақ-климатты жағдайы
4. Тәжірибені жүргізу әдістері мен шарттары
5. Зерттеу нәтижелері
6. Экономикалық тиімділігі
7. Қорытынды
8. Азаматтық қорғаныс
9. Еңбекті қорғау
10. Табиғатты қорғау
11. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АННОТАЦИЯ

 

          Кейінгі кездерде азот және фосфордың тиімділігін жоғарылату мәселесіне үлкен мән берілген бұндай шаралардың бірі минералды тыңайтқыштарды ингибиторлармен беру. Жұмыста тыңайтқыштар мен нитрофикатор ингибиторын беру мақтаның өсіп өркендеуіне, биомассасы артуына үлкен әсерін тигізді. Ингибитор азот алмасуына сондай-ақ фосфоралмасуына үлкен әсерін тигізді, нәтижеде мақта өнімін гектарына 2,6 центнерге асырды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АНЫҚТАМА

 

 

Азотобактер – азот өңдеуші бактериялар

Ингибитор — өсуге әсер етуші

Протеин — өсімдік құрамындағы меңгерілетін ақуыз.

Органикалық заттар — өсімдік құрамындағы азотты және макро-микроэлементтер.

Экстракция – элементтерді сұйықтыққа ажырату.

Технология — өнімді және сапасын арттыру шаралары.

Рн – қышқылдық көрсеткіш.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

 

Өсу дәуірін бақылау – союзники (1973ж).

NPK – азот фосфор және калий фон жылдық тыңайтқыш нормасы.

Фотосинтез – СО₂ есебіне топталған өнім.

Қосымша өнім – жалпы өнімнен аралығы.

Алқапты тәжірибе – далалық тәжірибе.

ц/га – гектарынан алынған өнім.

N-NH₄ – аммиакты азот.

N- NO₃ – нитратты азон.

P₂O₅ – менгерілетін фосфор қышқылы.

К₂О – менгерілетін калий түрі.

Фосфор – Лоренц әдісі.

Азот – Кельдаль әдісі.

Гумус – Тюрин әдісі.

Жылжымалы Р.К – Б.Магигин әдісі.

Нитрат – Гранувальд-Ляги әдісі.

Еритін тұз – Ласукова әдісі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 

Қазақстан Республикасының президентінің 2030 стратегиясының негізгі  шешімдерінде белгіленгендей, егін шаруашлығында ең маңызды мәселелерінің бірі – мақта шикізаты өнеркәсібін үлғайтып, мақта шаруашылығын тұрақтандырып, минералды-органикалық тыңайтқыштарды тиімді қолдану арқылы егістік жерлерді барынша кеңейту болып табылады.

          Соңғы кездері  үкімет ауыл шаруашылық өнімдерінің барлық түрлерінің өнімділігін артыруды алға қойып отыр.

          Тыңайтқыштың ауыл шаруашылық өнімдерін ұлғайтуда және оның өзіндік құнын төмендетуде, жыл сайын топырақ құнарлығын арттыруда, тиімді химиялауда маңызы зор.

          Жасалған көптеген тәжірибиелердің нәтижесі көрсеткендей, ауылшаруашылық өнімдерінің 50%  минералды тыңайтқыштарды пайдалану арқылы алынып отыр.

          Минералды тыңайтқыштарды қолдана отырып, органикалық тыңайтқыштарды да қолдану тиімділігі көрсетілді. Өсімдіктердің заттарды сіңіру қасиеттеріне байланысты іс жүзінде бұл мәселелерді ауылшаруашылығында қолдану әртүрлі әдістермен іске асады.

          Мәселенің барлығы жергілікті ауа-райына, топырақ жағдайларына байланысты, минералды және органикалық тыңайтқыштарды нақтылы және тиімді пайдалануға тіреледі.

Аммофос- тыңайтқыштың күрделі түрі болып табылады және негізінен фосфорлы тыңайтқыш ретінде қолданылады. Фосфорлы тыңайтқыштарды аммофоспен бірге белгілі мөлшерде қолданғанда гектарға шамамен 35-40 кг азот енгізіледі. Олар жуылып кетуі немесе газ тәрізді шығындар болуы мүмкін.

Мақтаға азоттың пайдалы  әсер коэффициентінің жоғарлауы мен төмендеуінің маңызы зор, төмендеген кезде сыртқы орта нитраттардың және нитриттердің зиянды қосылыстарымен ластанады.

Аммофостың азотының тиімділігін арттыруда оны нитрификация ингибиторымен бірге қолдану жақсы көмек береді. Соның ішінде отандық өндірістегі АТГ мен КМП.

Қазіргі уақытта агрохимиялық ғылым көптеген фундаментальді өңдеулерге ие, оларды азотты тыңайтқыштарды жоғары эффективтілікте қолдану үшін қолданылады. Соңғы жылдары бұл өңдеулер азоттың тұрақты изотобын қолдануға байланысты даму үстінде. Оны қолдана отырып жасалынған көптеген зерттеулер, азотты тыңайтқыштардың формасы мен мөлшеріне байланысты вегетациялық тәжірибелерде 50-60% аралығында және егістік тәжірибелерде 30-50% аралығында өзгеруі мүмкін.

Біздің зерттеуіміздің мақсаты аммофосты нитраттау ингибиторы АТГ –мен бірге және жеке енгізгенде мақта шикізатының өнімін, өсу процесін зерттеу болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттерге шолу

 

Аммофосты күрделі тыңайтқыш ретінде зерттеу жақында басталды және әр түрлері типтегі топырақтарда әр түрлі жағдайда сұр орманды топырақтарда (Щерва С, Гуренович С.М.), кәдімгі, оңтүстік және Кавказдық қара жерлерде (Кондратьев И.Г., Мельник Л.В.), сары топырақтарда (Чуманов Я.И., Зеленин Н., Иргашев Э және т.б.) жүргізілді.

Аммофос – NH₄H₂РО₄ жоғары концентрациялы. Бұл күрделі, болашақты, азотты-фосфорлы тыңайтқыш, құрамында 11 % азот және 46-49% Р₂О₅ бар. Жақсы физико-химиялық қасиеттерге ие, барлық топырақты аймақтарда қолданылады. Кез келген тыңайтқыштың агрохимиялық құндылығы оның топырақпен әрекеттесуімен анықталады, сондықтан тыңайтқыштардың топырақта айналу заңдарын білу оларды дұрыс қолдануға мүмкіндік береді.

Күрделі тыңайтқыштарды құраушы бөлшектерінің топырақтағы, әсіресе аммофостың айналымы әлі толығымен зерттелмеген.

Аммофос физиологиялық қышқыл тыңайтқыштарға жатады. Фосфордың қалыпты мөлшерін енгізген кезде топыраққа аммонийлі азоттың аздаған мөлшері түседі, ол топырақты қышқылдандырмайды.  Азоттың фосфорға тепе-теңдіксіз қатынасына байланысты аммофос негізінен фосфорлы тыңайтқыш ретінде қолданылады. Аммофос қарапайым тыңайтқыштарға қарағанда үлкен концентрацияға ие, құрамында екі қоректік элемент бар. Сондықтан басқа жай тыңайтқыштарға қарағанда, оның топырақтағы қоректік элементтерінің айналымын өсімдіктерге басқаша қолданады.

Карбонатты топырақтармен әрекеттесу процесінде аммоний фосфаттары дикальций фосфатқа айналады. Сондықтан аммофостың тиімділігі приципитаттың әсеріне жақындау және жай супер фосфаттың тиімділігінен жоғары.

Аммофос мақта себетін аудандар үшін қолайлы тыңайтқыш болып табылды, Орталық Азияның Республикаларында мақтамен жүргізілген 67 егістік тәжірибелер жай тыңайтқыштарға қарағанда аммофостың артықшылығы көп екендігін көрсетті. Аммофостың есебінен мақта шикізатының өнімі орташа 2,5 ц/га артты (Петербургский А.В. 1967).

Н.Н.Зеленин (1976) аммофостың артықшылығын көрсетті, ол жай және қос суперфосфатқа қарағанда мақта үшін тиімді қоректік тәртіп орнатады.

Я.И.Чуланов (1983) Орталық Азияның сары топырақтарында аммофостфң фосфорлы қышқылы үлкен жылжымалықта болады; топырақтың тамырлы қоректенетін қабатын оңай қабылдайды дейді

Самарханд облыстарында мақтамен жасалған тәжірибелерде аммофос мақта үшін фосфор сияқты суперфосфатқа қарағанда құндырақ екені анықталды. Бірде азотты фонда фосфордың әр түрлі мөлшеріндегі аммофостан алынған қосымшалар суперфосфатқа қарағанда 2,1-3,4 ц/га-ға артық болды.

Азот фонындағы басқа фосфор тыңайтқыштарымен салыстырғанда аммофостың ариықшылығын Орта Азия республикалары бойынша тәжірибелі мәліметтер көрсетеді. Суперфосфаттармен салыстырғанда 4,2-ден (НИХИ одағы) 6,8 (Түркмен НИИЗ)12,7 ц/га (ТАДД НИИЗ) мақта шикі заты фосфордан аммофосқа қосылады.

Қарапайым фосфор тыңайтқыштарымен салыстырғанда аммофостың фосфор қышқылынан әлсіз бекітілуін Ф.Г.Ахунов (1970), Чуманов (1975), Л.А.Панфилов және тағы басқалары өз зерттеулерінде көрсетті.

 И.Н.Чумаченконың қолдануымен суперфосфатты енгізгенде құюдың әсерінен фосфор топырақтың саласымен қозғалмады, енгізген жерінде сақталды (аммофостың фосфоры ағудың әсерінен топырақтың саласымен енгізілген жерінен жан жаққа 12 см тереңдікке жылжыды)

Сонымен аммофостың Р₂О₅ кем дегенде топырақпен бекітіледі. Бұл тыңайтқыштың құрамында фосфаттардың еруіне әсер ететін және оларды өсімдіктерге дейін жететін формаға айналдыратын аммонийдің барлығымен түсіндіріледі.

Қарапайым азотты техникалық құрамымен салыстырғанда аммофостың тиімділігі және аммофостың фосфор қышқылының аса қозғалғыштығы жайында мықты қара жер жағдайында бидаймен жүргізілген вегетациялық тәжірибелердің нәтижелерімен куәландырылады (Сидорен А.В. 1976).

Жоғарыда айтылғандардың барлығы аммофостың Н₂РО₄ анионды бөлігінің топырақтағы әрекетімен көп немесе аз болса да зерттелгенін, ал NH₄ тыңайтқышының катионды бөлігінің әзірге зерттелмей қалып отырғанын көрсетеді. Сондықтан аммофостың азотының тиімділігін анықтау қызықты болып отыр.

Аммофосты енгізгенде нитраттардың топырақта алмасу реакциясына  түспейтінін және аммонийге қарағанда суда жақсы еритінін ескеру қажет. Сондықтан аммофосты енгізгенде тек газ тәрізді  жоғалтура ғана болмауы мүмкін. Сонымен қатар, азотты тамыр тіршілік қабатынан тысқары нитраттар түрінде жуу. Бұл өз кезегінде ағынды судың басталуына әкелуі мүмкін. Сондықтан аммофостың азоттың жоғалтуын төмендететін және қолдауң коэффициентін жоғарлататын шығару үлкен ғылыми өндірістік маңыздылыққа ие.

Қазіргі таңда белгілі болғандай агрохимиялық ғылым мақта және басқада ауылшаруашылық дақылдарындла қолданылатын жоғары нәтижелі минералды тыңайтқыштардың ғылыми негіздерін шығару үшін маңызды көптеген фундаментальді еңбектерге ие. Кейінгі жылдары бұл өңдеулер азоттың тұрақты изотобын қолданумен байланысты аса жоғары дамуға жетті. ¹⁵N және ¹⁴N изотопты бөлігінің көмегімен топырақтағы азоттың тыңайтқышқа айналу табиғатымен әр түрлі жағдайларда оны өсімдіктерді қолдануын танып білу мүмкін болды.

Азоттың  ¹⁵N изотобын қолданған көптеген зерттеулер азотты өсімдіктерге тыңайтқыш ретінде қолдану коэффициенті енгізген мөлшерден 40-50% -нан аспайтынын анықтады. Азотты тыңайтқыштар эффективтілігі азоттың газ тәрізді формулада жоғалу есебінен және денитрификаттау процесінің әсерінен айтарлықтай төмендейд. 20-40% және одан жоғарыға жетеді.

Газ тәрізді жоғалтаудың көзі негізінде топырақтың және тыңайтқыштың аммонийлік нитрификаттау процесінде түзілетін нитраттар мен нитриттер болып табылады (Тучин 1973, Андреев 1984, Сапожников 1987, Смирнов 1989, Коренков 1986,). С.Н.Рыжовтың мәліметі бойынша  (1989) мақталы аудандардың топырағында мақтаға қолданған тыңайтқыш енгізген мөлшердің орташа 35-45 % құрайды. Тыңайтқыштың азотының топырақтағы имобилизациясы 18-24%-н аспайды. Тыңайтқыштың азотының маңызды мөлшері 40-43% -ке жететін газ тәрізділері жоғалуға ұшырайды (ал нитраттарды жуу нәтижесінде жоғалған азот 3-5%-н аспайды). Топыраққа енгізілген аммофос топырақпен алмасып жұтылады. Бір бөлігін өсімдіктер пайдаланады, оның өсімдікпен пайдаланылмаған  бөлігі нитраттарға дейін нитрифицирленеді. Денитрификацияланудың  нитрификациялану нәтижесінде газ тәрізді жоғалту негізінде (N₂O) азот тотығы, элементарлы азот (N₂), азот (ІІ) оксиді (NO₂) оксиді (NO) түрінде жүреді, сонымен қатар құйылатын сумен жууылу жолымен нитраттардың жоғалуы болады. Осыған байланысты суармалы сары топырақта нитрификация ингибиторын қолдану жағдайында аммофостағы азотты ¹⁵N немесе ¹⁴N зерттеу мен өңдеу жолдары және шығынын азайту әдістері, олардың тиімділігін жоғарлату  теориялық та, практикалық та мәнге ие. Аммофостағы азоттың қолданылу коэффициенті жоғарлатудың және топырақтан өндірістік емес шығынын азайту жолдарының бірі нитрификация ингибиторларын (N-serve, АТГ, КМП және т.б.) және көңді пайдалану болып табылады.

Соңғы жылдары азот өндірісінің мемлекеттік университетінің Дзержинский филиалы нитрификация ингибиторлары алудың технологиялық процестері мен оларды карбомид пен басқа азотты тыңайтқыштарға енгізу өңдеді. Аталған ингибиторларға дициандиамид (циангунидин), АТГ (4-амино – 1,2,4 –триазол) және КМП (1-карбомил-2(5) металпиразол ) жатады.

А.П.Шеповаланың (1986ж.) Қырғыз елінде мақтаға нитрификация ингибиторы АТГ, КМП себудің тиімділігін анықтау бойынша жүргізген зерттеулері, бұл ингибиторлар аммонийлі азоттың нитраттану процесін ұстап тұра алатындығын және мақтаның өсу процесі мен өнімділігін жақсартатындығын, көрсетті. Осыған ұқсас мәліметтер Ф.Х.Халимовтың, К.М.Муминовтың (1986ж) Самарканд облысында жүргізілген тәжірибелерінен де алынды.

КМП және АТГ нитраттау ингибиторлары жоғары сілтілі қара топырақтарда және Украина мен Кубаннің карбонатты топырақтарында өсірілген жүгері мен бидайға сепкенде тиімді болып табылды.

1984-1985 жылдары АТГ, КМП ингибиторын мочевинаның құрамына енгізе отырып, бірнеше тәжірибелер жасалынды. Н.К.Закревская, З.Р.Анфимова (1980) нитраттау ингибиторларының арпамен жүргізілген егістік тәжірибесінде азотты тыңайтқыштардың тиімділіген әсерін зерттеді. Ингибитор ретінде 3 препаратты қолданды:

ЦГ – циангуамидин, ЦП – цианпиримидин, АТГ – аминотриазол-гидрохлорид. Зерттелетін препараттар егістік тәжірибелерде арпаның өнімділігін 2,5-8 ц/га арттырды.

Нитраттау ингибиторларын қолданған кезде 1982 жылға егін өніміндегі негізгі қоректік элементтердің құрамын (N, Р, К) өзгертпейді.

Басқа зерттеулерде (Кир Н.И., Педголинская) нитраттау ингибиторлары N-serve, АТГ, КМП-ның талшықтың технологиялық қасиеттеріне тиімділігі көрсетілді.

Г.М.Смирновтың, Э.А.Муравиннің, С.Д.Базилевичтің (1986) мәліметтері бойынша, егістік тәжірбиелерде аммоний сульфаты немесе мочевина формасындағы азоттың аздаған мөлшерінің фонына нитраттау ингибиторын (ЦГ, АМП, ЦП) қолданғанда ылғалдылығы жеткілікті аудандардағы дәнді дақылдардың өнімін жоғарлатқан. Азоттың мөлшерін арттырған сайын нитраттау ингибиторлары күріш және мақта өсіруде жақсы әсер беретіндігі анықталды.

П.М.Смирновтың, В.В.Кидиктің, Р.К.Педищюстың, В.Н:Назаровтың (1989) зерттеулері , аммоний сульфаты мен циангуамидиннің мочевинасын пиридин қоспасын, хлоаминопиридинді және N-serve-і бірге қосқанда өсімдіктің азотты тыңайтқышты қолдану коэффициентінің жоғарлағандығы және оны топырақта тұрақтануын көрсетті. Э.А.Муравиннің, Э.Ф.Нейгебаэрдің, Т.В.Мочковтың, В.И.Насоротовтың (1986) айтуы бойынша отандық өндірістің ингибиторлары өзінің нитраттауды тежеу қабілеттілігі және азотты тыңайтқыштардың тиімділігіне әсері бойынша американдық препараттарға жол бермейді. Әр түрлі дақылдармен жүргізілген үш жылдық тәжірибелер нитраттау ингибиторларының өнімнің сапасын төмендетпестен оң әсер беретіндігін көрсетті.

Сонымен, жаңа әдістерді қолдана отырып, Америка құрама штаттарында шығарылатын N-serve, Бүкіл кеңестік өндірістік институтының Джержинді зауытында шығарылатын нитраттау ингибиторлары нитраттау процестерін ингибиторлеуге қабілетті екендігі анықталды. Бұл топырақтағы азоттың газ тәрізді жойылуын және топырақты жуу нәтижесінде нитраттың жойылуын қысқартады.

Топырақтан азоттың газ тәрізді шығыны үшін субстрат ретінде оның нитратты формасы қолданылатынын айта кету керек.

Біздің зерттеуіміздің мақсатына аммофосты нитраттау ингибиторы АТГ-мен бірге енгізгенде мақта шикі затының өнімінің дамуына және қалыптасуына, өсу заңдылықтарын орнату кіреді.     

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Топырақты-климаттық жағдайы

Тәжірибе 2004-2005жылы Сарыағаш ауданы Келес тұқымшылық тәжірибе кәсіпорынында жүргізілді. Тәжірибе алқабы топырағы мәденилестірілген сұрғылт топырақ 30-35 см айдалатын топырақ қабатында 1,3-2,0% т.б. және 0,10-0,16% азотты құрайды. Жер асты ыза суы 40-50 м-де жайласқан соның топырақтың пайда болуына ыза сулары әсері төмен.

Абай метеостанция мәліметіне қарағанда орташа жылдамдығы температура +13,5⁰, орташа жазғы температура 25,4⁰ , ал қысқы -0,1⁰ құрайды, жазғы ең ыстықта 42,0⁰ , қыста -21⁰-қа жетеді. Суық күндер -180-200 күнді құрайды. Жалпы жауын-шашын көпжылдық орташаға жақын. Март айында жауын-шашын нормаға жуық бірақ 3-ші декадада оның мөлшері  42 мм ге жетті.Май айында жауын 14,0 мм болды қалған июнь, июль, август айлары мақта өсіп өркендеуіне  қолайлы болды.

Мақтаның пісіп жетілуі және күз айлары қолайлы болып, мақтаның пісіп жетілуі және оны теріп жинап алуға ықпалын тигізді.

С.П.Сучков (1980ж.), ерте суарылған топырақтардың механикалық құрамы тың жерлерге қарағанда күрделілерк. Айдалған горизонттағы саздардың физикалық құрамы 46%, ал айдау астындағы горизонтта 47% аралығында өзгеріп отырады. Сары топырақтың құрамындағы гумустың құрамы 0,0-ден 1,5%-ға дейін тербеледі. Азоттың құрамы гумустың құрамына сәйкес болады, 0,08-ден 0,12%-ға дейін өзгеріп отырады. Сары топырақтың жоғары ылғалдылығына байланысты жалпы азоттың көп бөлігі микроағзалардың плазмасында болады.

С.Ф.Лазеревтің (1974ж.) мәліметтері бойынша сары топырақтағы плазмалық азот ондағы валдық азоттың 21%-ын құрайды. Типтік сары топырақтардың құрамындағы фосфор 0,15-тен 0,20%-ға дейін өзгеріп отырады. Бұл тербелістердің барлығы аналық жыныстармен байланысты. Бұл кезде сары топырақтың құрамындағы фосфор өсімдікке аз сіңетін күйде (карбонат және гидроксалапатит) болады.

Сарыағаш ауданы климаты кіші контененталды. Жазы құрғақ, ыстық және созылыңқы болып келеді. Қысқы дәуірі қысқа болып температура күшті ауытқылап тұрады. Оңтүстік Қазақстан облысы Сары-ағаш ауданы құм және шөлді зонаға кіреді. Сонымен шығыс жағы тау алды қырға ұласып кетеді. Қыс айларында абсолют төмен температура 20⁰ С дейін төмендейді. Жаз айларында шілде және тамызда ауаның көп жылдық максималды температурасы сол айларда 44⁰  С дейін көтеріледі.

          Атмосфера және топырағының айлар және көп жылдық орташа температурасы жауын-шашын көрсеткіштері 1 кестеде көрсетілген. Кестеде көрсетілгендей орташа айлық температура қаңтарда +3,9⁰ С, ал шілде айында +27,5⁰ С құрайды. Салыстырма ауа ылғалдылығы шілде айында 48% дейін төмендейді. Қыс айларының ұзақтығы 102 күн, ал жаз айлары 120 күнге созылады. Көбірек бұлтты күндер қараша- наурыз, жаз айларында жауын әдетте болмайды, жаусада өте кем мөлшерде жауады. Жаз, күзде  жауын шашын қыста көктемге қарағанда кем.

          Негізгі жауын мөлшері қыста және көктем айларында жауып өтеді. Келес тәжірибе шаруашылығы топырағы типтік (кәдімгі) сұр топырақ және суармалы болып есептеледі.

          Кәдімгі сұр топырақ теңіз бетінен 400 ден 600 метрге дейінгі биіктікте тау алды тегістіктерді иеленеді (Панков 1935, Разанов 1951).

          С.А Кудрин (1979), М.А Панкова (1985) және А.Н Разанов (1981) тәжірибелеріне сәйкес сұр топырақтың жалпы  қасиеттері төмендегідей. Қарашірік  қабатының күшсіз болуы, топырақ массасында  минералды бөліктердің күшсіз ыдырауы, минералды каллоидтардың өте кем мөлшерде болуы, кальциймен өте тығызды болуы. Ыза сулары 5-6 метрде жатады. Кәдімгі сұр топырақ құрамында қарашірік мөлшері 1,3 -1,8% дейін, жалпы азот мөлшері 0,08-0,15%, кәдімгі сұр топырақ құрамында жалпы фосфор мөлшері 0,15-0,20% дейін жетеді. Жалпы калий мөлшері 1,5-3,0% аралығында болады. Топырақ тереңдеген сайын қоректік заттар мөлшері кемейіп барады. Кәдімгі сұр топырақта жоғары қабатында сортаңқыл кем болады. Кейбір кәдімгі суармалы аудандарда сортаң келеді және қарашірікке тапшы келеді. Кәдімгі сұр топырақтың қарашірікке тапшы болуы оның биологиялық ағзаларға байлығы және түрлілігі. Олар өсімдік қалодықтарын шірітіп одан әрі қарай жай окис түріне дейін алып барады.

          Кәдімгі сұр топырақта жалпы азот мөлшері 5-7% дейін органикалық азот болып, олар өлі ағзалар және тірі ағзалар плазмалары белоктарынан пайда болып, жалпы азоттың 93-97% минералды есептеледі.

          Минералды азот түрі негізінде нитратты және аммиакты тұздар. Сұр топырақ ерекшеліктері берілген азот тыңайтқышы нитратты түрге дейін өзгеріп барады. Механикалық құрамы біріңғай және жылжымайтын орташа суглинки, оның физикалық құрамы айдалатын қабатында топырақ ылайлы түйіршігі 46% айдалмайтын қабатты 48% құрайды.

 

Кесте  1   Метеорологиялық жағдай

 

Айлар	Жауын шашын мөлшері,мм				Ауа температурасы				Ауа ылғалдығы,%
	Декада			Айда	Декада			Айда	Декада			Айда
	1	2	3		1	2	3		1	2	3
Қантар	13,1	30,8	6,0	49,8	4,0	5,3	2,2	3,9	88	75	84	82
Ақпан	7,1	26,3	23,6	57,0	5,7	3,6	3,1	4,2	64	84	91	79
Наурыз	14,2	22,2	27,0	83,4	7,1	11,9	12,9	10,7	75	68	73	72
Сәуір	16,2	32,0	34,0	52,1	12,1	14,2	20,0	15,5	67	67	64	66
Мамыр	27,0	22,8	11,2	60,0	20,9	20,1	21,1	20,7	65	61	49	41
Маусым	38,0	—	43,0	86,0	21,4	25,0	28,1	25,1	48	39	42	43
Шілде	—	—	6,9	6,9	23,6	27,9	26,0	27,5	44	43	56	43
Тамыз	—	5,4	—	5,4	28,3	25,8	23,9	25,2	43	48	48	48
Қыркүйек	—	—	8,4	3,4	21,5	27,1	16,5	20,7	43	40	57	47
Қазан	6,4	8,12	—	8,5	12,9	13,3	10,6	12,2	54	65	54	57
Қараша	—	4,6	23,5	33,1	11,7	7,6	6,6	8,6	49	59	72	60
Желтоқсан	1,6	—	15,4	17,0	3,7	7,7	2,1	4,4	83	54	—	75

 

2. Тәжірибені жүргізу жағдайы мен шарттары

Тәжірибе 2006 жылы Сарыағаш ауданы Абай өңірінде Беcқұбыр ауылы Келес тұқым шаруашылығында жүргізілді. Тәжірибе 4 рет қайталанумен бір жазықта жайластырылды, делянка ені 7,2м ұзындығы 50м жалпы көлемі 300м². Есепке алынатын көлемі 180м² егілген мақта сорты С-47 27. Тәжірибе жүргізілген алқап топырағы кәдімгі сұр топырақ механикалық құрамы орташа топырақты. Тәжірибе жүргізуден алдын топырақтан нұсқау алынды. Алынған нұсқау 0-30, 31-50, 51-70, 71-100 см тереңдікте күрек жәрдемінде әр қабаттан 0,5 кг көлемінде топырақ алынды. Топырақ СоюзНИХ (1972) топырақ алу жөніндегі нұсқаулары бойынша алынды. Кейін құрғатылып тазаланып анализге дайындалды.

Тәжірибе жүргізудің мақсаты аммофос пен нитратту ингибиторы АТГ-ның мақтаға әсер ету тиімділігін анықтауға негізделген.

Бірінші тәжірибенің жалпы ауданы шамамен 0,5 геактар. Ауданы 360м² (ұзындығы 50 м және ені 7,2 м). Есептелген ауданы 180 м². Жүйектер бір ярусты болып орналасқан. Екінші тәжірибенің жалпы ауданы 0,37 гектар; жүйектің ауданы 244 м², жүйектің ұзындығы 34 м, ал ені 34 м. Тәжірбие бір ярусты болып орналасқан. Егіннің қалыңдығы 110-100 мың га, ал өсімдіктердің орналасуы 90х10х10. Тәжіриюе 3-4 реттен қайталанды, суару сызбасы 1-3-1. Топырақтың ылғалдылығын ППВ –дан 70%-дың джеңгейде ұстап тұрдық. Мақтаның сорты – Егемен -10.

Тәжірибеде келесі тыңайтқыштар қолданылды:

• азотты тыңайтқыштардың ішінен – мочевина (46% -N)
• калийлі тыңайтқыштардың ішінен – калий тұзы (40% — К₂О)
• аралас тыңайтқыштардың ішінен – аммофос (11% N және 46% Р₂О₅)

Нитраттау ингибиторы АТГ-ны егіс алдында көктемде азотты тыңайтқыштармен бірге септі. АТГ – азотты тыңайтқыштан 2% етіп себілді.

Фосфор тыңайтқышының бар жылдық нормасын сүдігер астына септ.

Кейін талқылау жұмыстары алып барылды.

 

Кесте 2  Топырақтың агрохимиялық сипаттамасы.

Топырақ қабаты,см	Жалпы түрі, % есебінде				Жылжымалы түрі, мг/кг
	Қара шірік	Азот	Фосфор	Калий	N-NO3	P2O5	K2O
0-30	0,810	0,101	0,212	1,9	20,9	35,1	200
31-50	0,420	0,071	0,125	1,7	17,4	25,0	180
51-70	0,050	0,052	0,112	1,2	20,9	14,1	160
71-100	0,020	0,033	0,100	0,9	13,8	12,2	120

 

          Топырақтың агрохимиялық сипаттамаларына қарағанда топырақтың айдалатын қабатында нитратты азот төмен ауыспалы калий және жылжымалы фосфор бойынша орташа екені анықталды.

          Тәжірибеде минералды  тыңайтқыштардың төмендегідей түрлері пайдаланылады. Аммиакты силитра (N-34%), қарпайым суперфосфат (Р₂О₅ -20%), калий тұзы (К-40%). Тәжірибе кестесі – 3, 9 варианттан құралған. Азоттың жылдық нормасы- 200 кг, фосфор -140кг, калий -100кг, азот түрлі дәуірлерде мақтаға берілді. Калий мен фосфор негізінде жер жыртудан алдын беріледі, бірақ екінші вариантта бөлшектеніп мақта өсу дәуірлерінде бердік.

Тәжірибеде  3 – кестеде көрсетілгендей варианттарда жүргізілді 1 вариант бақылау, тыңайтқыштар жылдық нормасын гектарына фосфор 140, азот 200 калий 100 килограмды құрады, тыңайтқыштар түркі мақта өсу дәуірлерінде бөлшектеп берілді. Тәжірибеге дейінгі алынған топырақ нұсқаларында қарашірік Н.В Тюрин әдістемесімен анықталды. Жалпы азот және фосфор И.М Малцева, Л.П Гриценко моделімен жасалды. Камил Смит әдісімен жалынды фотометрде, нитратты азот ионоселективті әдіспен, жылжымалы фосфор Б.П Мачигин әдісі айналмалы калий П.В Протасов әдісімен анықталды.

          Көктем және күз айларында топырақтан минералды, жеңіл гидролизденуші және гидролизденбейтін азот түрлері реттескен екі сатылы гидролиз қышқылы әдісімен топырақта (Шконде, Королева 1975) анықталды. Өсімдіктің өсіп өркендеу дәуірлерінде қоректік заттар мөлшерін анықтау мақсатында топырақтан егістен кейін, бутондау, гүлдеу және пісу дәуірлерінде нұсқау алынды.

          Өсімдік нұсқалары мақтаның өсіп өркендеу фазаларында алынды. Өсімдіктердің құрғақ салмағын анықтау үшін оларды мүшелерге бөлінді. Көлеңке жерде құрғатылып салмақтары өлшенеді. Өсімдіктің нұсқаларында  жалпы  азот, фосфор, калий мөлшері анықталды. Алынған нәтежелерге қарап топырақтан алып шығылған қоректік заттар мөлшері анықталды.

          Мақтаның биологиялық өсіп өркендеуін есепке алу және топырақтан нұсқау алу СоюзНИХИ (1982) тәжірибе жүргізу әдістемесі бойынша жүргізілді. Қоректік элементтердің мөлшері топырақ және өсімдік нұсқаларында «мақта өсірілетін аудандар агрохимиялық, агрофизикалық және микробиологиялық зертеу жұмыстары әдістемесі» (1973) және «Орта Азияда өсімдік және топырақта агрохимиялық анализдері әдістемесі» (1987) пайдаланылды.

          Мақтаны жинап теру есебі жұмыстары қолда атқарылды. Олар барлық варианттарда, қайталауларда толық есепке алып барылды. Алынған нәтежелер Е.И Перегудов (1981) әдістемесі мен математикалық өңдеу жұмыстары жасалды. Мақтаның технологиялық сапалық сипаттамасы терім бойынша селекция ғылыми әдістемесімен анықталды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Егістік тәжірибенің сызбасы

Нұсқалар

Жылдық норма кг/га

Нитраттау ингибиторы АТГ %

Енгізілген тыңайтқыштар

Сүдігер астына P

Егіс алдында

1-3 жапырақты кезде N

Түйіндеу кезінде N

Гүлдену

N

P

K

N

K

N

K

N250, P170, K90 N250, P170, K90+ ATГ

250 250

170 170

90 90

—         2

170 170

100 100

45 45

50 50

60 60

40 40

45 45

 

3  Зерттеу нәтижелері

Нитраттау ингибиторы АТГ-ның мақта шикізатының өсуіне, дамуына және өніміне әсері

Аммофос құрамындағы нитраттау ингибиторы АТГ –ны сары топырақта қолданумен жүргізілген егістік тәжірибелердің зерттеулері жапырақтарының салмағының, бұтақтарының, өнім элементтерінің және мақта шикі затының артқандығын көрсетті (бақылаушыға қатысты, кесте). Келтірілген мәліметтерден мақтаның  вегетациялық кезеңінде аммос құрамындағы нитраттау ингибиторын қосқан кезде мақтаның жалпы биологиялық салмағындағы генеративті ағзалардың артқандығын көруге болады.

Бақылаудың барлық мерзімінде басты сағақтың биіктігі және қауашақтардың саны бақылауға қарағанда нитраттау ингибиторын қосқан нұсқада көбірек болды, өткені 15/ІХ қауашақты бір өсімдікке шаққанда нитраттау ингибиторы АТГ-ны қосқан нұсқада 0,6 данаға көп болды. Нитраттау ингибиторы АТГ-ны қосқан нұсқада бақылаушы нұсқаға қарағанда мақта шикі затының өнімі 2,6 ц/га-ға көп болды.

Аммофос құрамындағы АТГ-ны қосқан кезде мақта шикізатының өнімі мақта шикі затының бір қауашағының салмағы жоғарлау есебінен артқан сияқты. Бұл мәліметтер мақтаның вегетативті және генеративті ағзаларының жиналуына сәйкес келеді. Егістік сары топырақта жүргізілген тәжірибеде нитраттау ингибиторын қосқанда қауашақ саны бір өсімдікке шаққанда 0,6 данаға   артқанымен, өнімнің салмағы 1,1 ц/га құрады.

 

 

 

 

 

 

 

Мақтаның құрғақ салмағы топталуына ингобитордың әсері

(1 өсімдік)

Даму мерзімі	Даму фазасы	Жапырақтар	сағақтар	өнім элементтері	Мақта шикі заты	барлығы
17.VI	Түйіндеу	0,81	0,79	—	—	1,60
17.VI	Түйіндеу	0,98	0,75	—	—	1,73
17.VIІ	Гүлдену	4,8	5,4	3,6	—	13,7
17.VI	Гүлдену	5,5	5,1	3,6	—	14,2
15.ІХ	Пісу	7,5	8,0	8,7	38,0	62,2
15.ІХ	пісу	8,1	8,5	8,7	41,0	66,3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мақтаның өсіп -өнуіне және өніміне нитраттау ингибиторы әсері

 

Нұсқа №	Басты сағақтың биіктігі		Бір өсімдікке шаққандағы қаушақ саны		Мақта шикі затының өнімі ц/га	Қосымша өнім ц/га
	І.VIII	15.ІХ	І.VIII	15.ІХ
1	53,0	76,1	4,1	9,2	36,1	—
2	54,5	77,3	4,3	9,8	38,7	2,6

 

 

Мақтаның өсіп -өнуіне және өніміне нитраттау ингибиторы әсері (аммофос құрамында)

 

Өсімдікке шаққандағы негізгі сағақтың биіктігі			Бір өсімдікке шаққандағы қауашақтар саны, дана		Мақта-шикі затының өнімі	Қосымша өнім
15.VI	15.VII	10.ІХ	10.VIII	15.Х
28,5	64,9	34,9	5,3	10,7	36,4	—
30,1	63,2	93,2	5,6	11,3	37,5	1,1

 

4 Экономикалық тиімділігі

Экономикалық тиімділік алынған таза пайдамен анықталды. Бұл кезде тыңайтқышты қолданумен және қосымша өнімді алумен байланысты барлық қосымша шығындарды ескере отырып қосымша өнімнің құны есептеледі.

Нитраттау ингибиторын мақтаға қолданудың экономикалық тиімділігін анықтау үшін екі нұқсада жүргізілген тәжірибенің барлық шығындары ескерілді.

І тәжірибеде N, Р, К қосқанда таза пайда 504,5 сом, ал NPK + АТГ кезінде  — 580,5 сом.

Бұл жерден, NPK + АТГ қолданған кезде таза пайда  жай NPK  қолданғанға қарағанда көбірек болды.

NPK + АТГ қолдаған кезде рентабельділік  жай NPK  қолданғанға қарағанда көбірек болды.  Мұндай заңдылық екінші нұсқада да байқалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мақтаға минералды тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық тиімділігі

 

Егістік тәжірибе (1 тәжірибе)

 

нұсқалар	1 га өсімдіктердің саны 90х10х10	1 га мақта шикі затының өнімі	1 ц мақта шикі затының өзіндік құны (сом)	1 ц мақта шикі затының бағасы (сом)	1 га кеткен жалпы шығын	1 га мақта шикі затының құны	1 га түсетін таза пайда	Рентабельділік %
N250, P170, K90	108500	36,1	41	55	1481	1988,5	504,5	34,0
N250, P170, K90+ ATГ	108525	38,7	40	55	1548	2128,5	580,5	37,5

 

Мақтаға минералды тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық тиімділігі

Егістік тәжірибе (2 тәжірибе)

 

нұсқалар	1 га өсімдіктердің саны 90х10х10	1 га мақта шикі затының өнімі	1 ц мақта шикі затының өзіндік құны (сом)	1 ц мақта шикі затының бағасы (сом)	1 га кеткен жалпы шығын	1 га мақта шикі затының құны	1 га түсетін таза пайда	Рентабельділік %
N250, P170, K90	105625	36,4	41	55	1481	2002,0	516	34,7
N250, P170, K90+ ATГ	105650	37,5	40	55	1548	2062,5	562,5	38,2

 

5  Еңбек қорғау

       Бұл қожалықта техника қауіпсіздігі жағынан инженердің штаттық дәрежесі болады, жетекшісі инженер-техник болып  табылады. Еңбек күзетінің химиялық реактивтердің барлық саласының жетекшісі болады. Өрт сөндірішілер командасының бастығы болады.

       Шаруа қожалығының еңбек күзетінің жағдайын тексеру ай сайын өткізіліп отырады. Ол үшін арнайы  комиссия дайындалады, оның құрамына  профсоюз ұйымының жетекшілері және жұмысшылары кіреді. 

5.1 Техника қауіпсіздігін оқыту ұйымы.

         Шаруа қожалығында минералды тыңайтқыштар мен  пестицидтермен жұмыс істейтіндердің енгізу инструктажын өткізу туралы тәртібі бар.

         Шаруа қожалығында енгізу инструктажын бас агроном өкізеді. Енгізу инструктажын өткізгеннен кейін трактористер мен басқа жұмыскерлер журналға жазылу керек. Қожалықта енгізу инструктажына мыналар кіреді: Ішкі еңбек тәртібінің ережесі, әр адам міндеті пестицидтермен  және минералды тыңайтқыштармен жұмыс істегенде техника қауіпсіздігінің нормасын, нұсқау ережесін атқару керек. жұмыс орында инструктаждарды өсімдік қорғау агрономы және   минералды тыңайтқыштармен және пестицидтермен жұмыс істейтін маман жүргізеді. Инструктажды жүргізгеннен кейін трактористер  минеарлды тыңайтқыштар және улы химикаттармен жұмыс істеген басқа да жұмысшылар журналға жазылу керек,  пестицидтер және минералды тыңайтқыштар мен  жұмыс істеу техника қауіпсіздігімен танысты[19].

         Шаруа қожалықта жылына бір рет мезгілдін басында минералды тыңайтқыштар және пестицидтермен жұмысшыларын техника қауіпсіздігі жөнінен курстық оқу өткізіледі. Улы химикаттармен жұмыс істеушілерді индивидуалды қорғау тәсілдері және улы химикаттар мен минералды тыңайтқыштарды қолдану транспортировка,  сақтау жөнінен нұсқаулармен, плакаттармен, әдебиеттермен, көрнекі құралдармен, негізделген техника қауіпсіздігін насихаттайтын бұрыш бар.

Минералды тыңайтқыштармен пестицидтерді қолдану және транспортировка, сақтау кезіндегі қауіпсіздікті сақтау.

Минералды тыңайтқыштардың транзидтік постановкасы шаруа қожалығында тек олардың орналасу маңызды шарты немесе прирельсті қоймасын ұсынғанда жіберіледі. Қоймаларды және Минералды тыңайтқыштармен пестицидтер базасын орналасқанда санитарлы разрывтар ескеріледі, қоймадан өндіріс орнына дейін 20 м кем емес, тұрмыстық мекемеге дейін 25 және т.б мекемеге дейін 50м[20].

       Санитарлы-қорғау зонасының ені қойманың орналасуы мен номенклатурасына байланысты болады. Минералды тыңайтқыштар мен пестицидтерді бірге сақтау қоймасы үшін 500 м минералды тыңайтқыштар қоймасы ушін 200 м.

         Минералды тыңайтқыштар мен пестицидтерді сақтауға арналған қоймалардың дуалы тегіс, едені қатты покрытиесімен болу керек. Минералды тыңайтқыштар мен пестицидтер қоймасы меньазадағы жұмыстың қауіпсіз шарттарын құру үшін:машиналар ме аккумулятор зарядына техникалық күтім жасауға арналған арнайы орын; машиналарды тазалауға арналған компрессорлы қондырғы, тұрмыстық мекеме( пропускник с гардеробом, арнайы киімдерді майсыздандыратын және сақтауға арналған орын, тамақтануға арналған орын), сумен қамтамасыздандыру, техникалық қауіпсіздігі жөнінен плакаттар мен нұсқаулар болу керек[21].

        Қатты минералды тыңайтқыштарды жолға, рубильник  және токөткізгіш арматуралар айналасына қоюға, тыайтқышты  электрөткізгішке 1м жақынға, қоймаға сақтауға болмайды. Дуалдан штабельге дейінгі ара қашықтық 0,6-1,0м болу керек. Егер тыңайтқыштар полиэтилен қабында болса, оның бастырманың астында сақтауға болады. Ашық жерде сақталып тұрған полиэтилен қабындағы тыңайтқыштарды күн сәулесінен сақтау үшін жауып қояды. Әсіресе қауіпсіздік ережесі транспортировка және аммиак судың өртқауіптігіне байланысты қатаң түрде сақталады. Аммиак суды жеткізетін машинлар мен транспорттарды техника қауіпсіздігі сақтай отырып арнайы шеберханаларда жөндейді. Жұмыс істегенде жүргізуші; жол үру қауіпсіздік ережесін орындауға; жол жүргенде қауіпті  жүкті тасуға тиісті жылдамдықтан аспауға; жол жүру қауіпсіздігін қамтамасыз ететін автомобильде орнатылған шараларды ғана қолдануға тиіс.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           Аммиакты тасымалдау кезінде; жануарлар фермасының және жергідікті жерде демалу үшін тоқтауға; ашық өрт жерде автоцистернаны тастап кетуге; сондай-ақ темекі шегуге  тиым салынады. Автотұрақ цистернасы мен  сулы аммиак қасында өрт болған жағдайда оларды алып шығу керек.  жол жүріп бара жатырғанда өрт болса, өрт сөндіргішті қолдану керек.

5.2  Өрттік сумен қамсыздандыру.

Селолық жерлердегі өрттік сумен қамсыздандыру жылдың кез-келген мерзімінде қажетті ағыста, 3 сағаттың ішінде өрт болған жерге суды жеткізулері керек.

Мекеменің сырттай өрт сөндіруіне кететін судың шығымы кесте бойынша есептеледі.

Ал, селолық тұрғын пунктері мен поселкелері үшін – 5,10,15 л/с. Ондағы адамдардың саны сәйкесінше 500, 5000 және 20000 адам. Құс ұяларын, тұрғын және қоғамдық мекемелерді іштей сөндіруге кететін судың шығымы 2,5-5 л/с құрайды.

Ауылдық жерлерді табиғи су қоймалары сумен қамсыздандыруы мүмкін.

Кесте 12   Ауыл шаруашылығы мекемелеріндегі орындардағы бір өртті сырттай сөндіруге кететін судың шығымы.

Өндірістің категориясы	Мекеменің өртке төзімділік дәрежесі	Мекменің көлеміне қарай судың шығыны (л/с)
		до 1000 м3	3000-5000 м3	5000-20000 м3	20000-50000 м3	50000-200000 м3
Г, Д А, Б, В Г, Д В Г, Д В	І және ІІ І жәнеІІ ІІІ ІV және V ІV иV	5 10 10 10 10 15	5 10 10 15 15 20	10 15 15 20 20 20	10 20 25 30 30 30	15 30 — — — —

 

Ішкі және сыртқы өртті сөндіруге кететін суды мына формуламен есептейді:

                                                                      I.

Мұндағы: — сыртқы және ішкі өртті сөндіруге кеткен судың меншікті шығыны, кестеден алынады;

 — өрт уақыты;

 — бір мезгілде болған өрттің саны.

 

            Өрт су қоймасының бұзылмаған су қоры (м³)

                                                    II.

 Мұндағы:

        — технологиялық мақсаттарға жұмсалған судың шығыны,  м³/сағ;

        — шаруашылық мақсаттарға жұмсалған судың шығыны, м³/сағ;

 

   Өрт құралынан шыққан судың ағу жылдамдығы мына формуламен анықталады:

                                                                     .      III.

Мұндағы:  — судың ағысы; = 9,8 м/с².

 

Ауаның кедергісін ескермей су ағынының берілуінің теориялық ұзақтығын мына формуламен анықталады:

                                                                         IV.

Мұндағы:

Бір құралмен кететін судың шығыны былай анықталады:

                                                                        V.

Мұндағы:  — шашу диаметріне тәуелді шығын коэффициенті (0,5-0,9);

                   — құралдың көлденең қимасының ауданы, м².                  

Жану және өртті сөндіру кезінде өндірістік және мәдени-тұрмыстық мекемелердегі басты мақсат адамдарды және материалдық құндылықтарды өрт аймағынан нәтижелі эвакуациялау болып табылады. Эвакуациялаудың мүмкін болатын ұзақтығы адамға жағдай жасалу уақытына, критикалық t⁰-сі (60⁰С), мекемедегі оттегі концентрациясын төмендету, улы заттардың пайда болу уақытына байланысты.

Адамдардың қорғаныс жылдамдығы V ішкі эвакуациялауда 16 м/мин, текпешек бойымен төменге қарай қозғалысы – 10 м/мин, жоғары қарай –               8 м/мин.

I, II дәрежелі өртке төзімді мекемелерден адамдарды шығарудың мүмкін болатын уақыты – 6 мин, III және IV дәрежелі – 4 мин, V дәрежелі – 3 мин, балалар мекемелері үшін шығару уақытын 20% азайтады.

5.3  Жарықтандыру

 

Жасанды жарық кезінде жарықтану СНиП II-4-79 бойынша 200 лк-ті құрайды. Бөлмелердің және жұмыс орындарында орынды жарық түсіру еңбек етуге қолайлы жағдайлар туғызады

Жарықтандыру кезінде еңбек өнімділігі жоғарылайды, қауіпсіздік жағдайы көтеріледі, шаршағандық төмендейді. Жеткілксіз жарықтандыру кезінде жұмысшы айналасындағы заттарды нашар көреді және өндірістік жағдайға бейімделу қиындайды. Дұрыс емес және жеткіліксіз жарықтандыру қауіпті жағдайдың пайда болуына әкелуі мүмүкін. Жақсы көру жағдайын күн сәулесі жасайды.

Жарықтандыруды тиімді ұйымдастыру үшін жұмыс орындарын жеткілікті жарықтандыру ғана емес, сонымен қатар жарықтандырудың тиісті сапалық көрсеткіштерін жасау керек. Жарықтандырудың сапалық көрсеткіштеріне келесілер жатады: жарық ағынының біркелкі таралуы, жарықтық, жарық күші, фон, обьектінің фонмен карама – қарсылығы.

Өндірістік, қызмет, тұрмыс бөлмелерін және жұмыс аймағын жарықтандыру үшін табиғи жарықты және жасанды жарық көздерін қолданады.

Кесте  13 Жарықтандыру сипаттамалары

Көру жұмысы сипаттамасы	Жұмыс разряды	Жұмыс катего-риялары	Фонмен айырмашылығы	Сипаттама	Жарықтану,  лк
Жоғары дәдікпен	I	а б	Кішкене Кішкене Орташа	Қараңғы Орташа Қараңғы	5000 4000	1500 1250
		в	Кішкене Орташа Үлкен	Жарық Орташа Қараңғы	2500	750
		г	Орташа Үлкен Үлкен	Жарық Жарық Орташа	1500	400

 

Табиғи жарық көзі – күн радиациясы, яғни жер бетіне күннен келетін сәуле энергиясының түзу және шашыраған жарығы. Табиғи жарық, яғни күннің жарығы терезелер арқылы бөлме ішіне кіреді. Табиғи жарық бір қалыпты емес тәулік және жыл мезгіліне, сонымен қатар атмосфералық құбылыстарға байланысты. Жарықтандыруға ғимараттардың орналасуы және құрылысы, шыны беттерінің үлкендігі, терезелердің формасы мен орналасуы, қарама – қарсы тұрған ғимараттардың арақашықтығы және т.б. әсер етеді.

Бұл жобада өндісрістік бөлмелерді табиғы және жасанды жарықпен жарықтандырылады. Технологиялық үрдісті үздіксіз жүргізу үшін оператор бөлмесінде және өндірістік бөлмелерде авариялық жарықтандыру қарастырылған.

Ең көп тараған жасанды жарықтандырудың бірі электрлік жарықтандыру болып табылады. Жасанды жарықтандыру табиғи жарық жетіспейтін немесе табиғи жарық жоқ кезде қолданылады. Бүкіл өндіріс біртекті шырақтармен жарықтандырылады және бірдей қуаттағы лампалармен жарақталады. орынды бір қалыпты жарықтандыруды, кенеттен өзгеріссіз және пульсациясыз, жарықтық қолайлы спектралды құрамы және жеткілікті жарықтығы қарастырылған. Функционалдық қызметіне қарай жасанды жарықтандыру жұмыстық, кезекшілік және авариялық болып бөлінеді.

Жарықты өлшеу және бақылау үшін жұмыс істеу принципі фотоэлектрлік эффектіге негізделген Ю-116 и Ю-117 люксметрлер қолданады. [4]

Жасанды жарықтандырудың екі жүйесі қолданады: жалпы және қиыстырылған, ал арналуы бойынша жұмысшы және авариялық болып бөлінеді. Жасанды жарықтандыру қызу (накаливание), галогенді немесе люминисцентті шамдармен қосылады. Люминисцетті шамдар жоғарғы сапаны қамтамасыз етеді және табиғи жарықты жасайды.

Авариялық жарықтандыру жұмысшы жарықтандыру өшірілген кезінде өндірістік бөлмелерді жарыұтандыру үшін қолданады. Авариялық жарықтандыру кәдімгі жарықтандырудан 5 % құрау керек. Ол қажетті дәрежеде қауіпсіз болуы қажет. Авариялық жрықтандыру үшін қызу және люминисцетті шамдарды қолдануға болады.

Жарықтандыру жағдайлары көздің көруіне, нерв жүйесіне және адамның барлық  ағзасына әсер етеді. Өндірістік бөлмелерді жақсы жарықтандыру еңбек үрдістерін дұрыс орындалуына жағдай жасайды, еңбек өнімділікті жоғарылатады және жұмысшылардың денсаулығын сақтайды, жарақат алуды төмендетеді, қауіпсіздік талаптарына жауап береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6  Табиғатты қорғау.

          Табиғатты қорғау – бұл өңдеу және қоршаған ортаны қорғау бойынша іс- шаралардың іске асуы, рационалды қодану және табиғат ресурстарының өндірісі. Бұл іс- шаралардың барлығы ғылыми негізделген болу керек  және өмірде әр түрлі жағдайларда  өте алады, халықаралық, мемлекеттік, ведомствалық, өндірістік, жалпы және индивидуалды.

          Ғылым – техникалқ прогрестің және жергілікті халықтың өсуіне байланысты қоғам талабы да тез өсіп жатыр.  Шаруашылық қызметіне барлық жаңа табиғат ресурстары қатысады- ауыл шаруашылығының индустриализациясы мен интенсификациясытабиғат ортасның елеулі өзгерістерін алып жүреді.

          Қазақстанда табиғат ортасының жақсаруы жөнінен үлкен жұмыстар өткізіледі. Қазіргі кезде өзімізден кейінгі ұрпаққа қалдыратын табиғат ресурстарындағы адамдардың талабын толық қанағаттандыру үшін қалай әректтену керектігі енді адам санасына байланысты.

          Қазақстанда  табиғатты қорғауға көп көңіл бөлінеді- бұл Қазақстан республикасының конституциясының негізгі күйі және де қазіргі және өткендегі таралуы Қызыл кітапта көрсетілген. Мен өндіріс практикасын өткізген экспериментальды базада табиғат ресурстары мен олардың аз қолдану мақсатында табиғат қорғаушы іс-шаралар қатары жүргізіледі. Базада улы химикаттар мен тыңайтқыштарды қолдану нормасын қатаң түрде бақылау өтеді. Жерлерді жел эрозиясынан қорғау шаруашылықта бар.                   Қорытындыға айтатын болсақ келесі ұрпаққа қалдыратындардың бәрі адамға байланысты. Барлық жер, ауа, су, өсімдік және жануарлар әлемі, біздің планетамыздағы экологиялық тепе-теңдік адамның қолында сондықтан осы шақта шаруашылықтағы  табиғат қорғау шараларын жақсарту үшін мыналар ұсынылады:  атмосфералық ауаға, өзендерге, көлдерге және жануарларға химиялық әдіс өте зиян болғандықтан, өсімдікті биологиялық қорғау әдісін көбірек қолдану, орманды интенсивті түрде көбейту.

 

     Табиғатты және табиғи ресурстарды қорғау туралы түсінік

Табиғатты қорғау мемлекеттік, халықаралық және қоғамдық шаралардың жоспарлық жүйесі болып табылады. Олар табиғи ресурстарды рационалды қолдануға, қорғауға және қалпына келтіруге, қоршаған ортаны ластанудан және адам қоғамының бұзылуынан қорғауға бағытталған.

Табиғатты қорғаудың негізгі қазіргі мақсаттары – табиғи ресурстарды рационалды және жоспарлы қолдану, қоршаған ортаны ластанудан қорғау.

Табиғи ресурстар – бұл табиғаттан табылатын адамдардың өмір сүруінің әр түрлі құралдары: топырақтаңы өнімділігі; әр түрлі мақсаттарда қолданылатын су; бұлақтар, орман, тас көмір, мұнай; қосымша азық ретінде қолданылатын жабайы өсімдіктер мен жануарлар.

Сонымен, табиғи ресурстар – бұл берілген деңгейде өндірістік күштердің дамуы жеткілікті мөлшерде зерттеліп, адам қоғамын материалдық қажеттіліктермен қамтамасыз етуге қолданылатын табиғи денелер.

Табиғи ресурстар классификациялануына қарай таусылатын және таусылмайтын болып, ол бірінші кезекте қалпына келетін және қалпына келмейтін болып бөлінеді. Таусылатынға климаттың пайдалы элементтері жатады: күн радиациясы, жауын-шашындар, жел энергиясы. Су ресурстары таусылмайды, бірақ олар қажетті кезде қажетті жерде тапшы болуы мүмкін. Оларды дұрыс қолдану экономикалық шығынға, кеңістікті орнатуға және уақытқа әсерін тигізеді.

Таусылатын табиғи ресурстар қалпына келуі және келмеуі мүмкін. Қалпына келетін ресурстарға жер қойнауының байлықтары (пайдалы қазбалар) жатады, олардыкөптеп қолдана берсе таусылады. Қалпына келетіндерге топырақ, өсімдік және фауналық ресурстар жатады, олар қолдануға қарай қайта қалпына келеді. Топырақ табиғи дене ретінде жойылмайды.

  Қазақстанда табиғатты қорғау бойынша негізгі шаралар

Еңбек етушілердің жаппай демалысын жоспарлы ұйымдастыруға байланысты табиғатты қорғау облысындағы жаңа мақсаттар орман суларының алдында туындайды. Қазақстанда демалыс үшін табиғи ландшафттар қолданылады. Табиғаттағы демалыс адамдардың денсаулығын жақсартып, олардың еңбекке қабілеттігін қайта қалпына келтіреді.

Қазақстанда табиғатты қорғау мемлекеттің басты мақсаты болады.

Қазақстанның табиғатты қорғау бойынша шаралардың тиімділігін арттыру, қалдығы аз және қалдықсыз технологиянық процестерді кеңінен ендіру керектігі айтылған. Соған қоса елдің су ресурстарын қорғауды жақсарту керек. Тазалау құралдары мен қондырғыларының жұмыстарының тиімділігін арттыру. Халық шаруашылығын егін егуге және басқа қажеттіліктеріне тазаланған қалдық және бұлақ суларын қолдануды кеңейту.

Жер қойнауын қорғауды жақсарту және минералды ресурстарды кешенді қолдану. Пайдалы қазбаларды қазу барысында, байытуда және өңдеуде шығымдарды азайту. Қазақстанның экономикалық аймағының табиғи ортасын және Қазақстанның континентальді шельфтарының сақталуын қамсыздандыру. Табиғи ортаның жағдайын және ластану көздерін мемлекеттік бақылау жұмыстарын жоғарлату, осы қызметтердің техникалық қамсыздануын тиімді автоматты құралдар мен қондырғылармен жақсарту. Елдегі табиғатты қорғау жұмыстарын басқаруды жоғарлату

Қазақстандағы табиғатты қорғау бойынша негізгі шаралар

1 Қазақстанның қызыл кітап шығарылған, оған өсімдіктер мен жануарлардың жойылып бара жатқан түрлері енгізілген.

2 Қазақстанда Ата заңында табиғатты қорғау туралы үш баб (№18,64,647) қарастырылған.

3  Қазақстанда жойылып бара жатқан өсімдіктердің өсіпір көбейту үшін ботаникалық бақша құрылған. Қазақстанда қоршаған ортаны, жануарларды, атмосфералық ауаны және суды қорғау туралы бірнеше заңдар қаулылар қабылданған.

 Шаруашылықтағы табиғатты қорғау шаралары

1. Жерлер мыналардан қорғалады:

а) Жел эрозиясынан – ол өсімдік аз орналасқан кез келген егіс аумағында, сонымен қатар жаңадан дәндер өнген жерлерде пайда болуы мүмкін.

Жел эрозиясымен күрес келесілерді қарастырады:

− біріншіден, егіс далаларын желден қорғау;

− екіншіден, топырақтағы ылғалдылықты сақтау, өйткені ол желдің әсеріне кедергі береді.

б) су эрозиясынан – су эрозиясы кеңінен таралған және ол көбірек бұзады. Су эрозиясының бір түрі ирригациялық эрозия болып табылады, ол шамадан тыс суарғанда пайда болады. Топырақтағы су эрозиясымен күрес су ағысын қысқарту арқылы жүреді, яғни терең қазу. Бұл жағдайда топырақ суды өзіне көбірек сіңіріп оны өз бойында көбірек ұстайды. Беттік ағысты әлсіретудің және өнімді жоғарылатудың қарапайым және мүмкін болатын әдісі – топырақты өңдеу болып табылады. Соқалаудың тереңдігін, ұзындығын, учаскеге байланысты кететін су мөлшерінің шығынын, топырақтың су өткізгіштігі және басқа да факторларын орнату.

Ұйымдық – шаруашылық, агротехникалық, орман жаңартушылық және гидротехникалық шаралардың кешені қолданылады.

Су көздерін қорғау

Су – суарылатын жерлердегі өнім факторларының бірі, барлығын,а қажетті, оны қорғау және тиімді пайдалану қажет, өзендер мен су қоймаларын таза сақтау керек. Суарылатын суды экономдаудағы басты резерв ауыл шаруашылығындағы мәдениеттердің өнімділігін жоғарлату, өсімдік салмағының бірлігіне кететін суды азайту, суакруды механизациялау болып табылады.

Ауыл шаруашылығында дұрыс қолданылмаған инсекцидтер мен гербицидтер өзенге және каналдарға түскен жағдайда суға кері әсерін тигізеді.

Тұрғындардың ішуіне арналған су адамдардың денсаулығына қауіпсіз сапаларға ие болуы керек. Сондықтан сумен қамсыздандырудың қайнар көзінің биологиялық және бактериологиялық жағдайы әрдайым қолданылып тұруы керек.

Атмосфералық ауаны қорғау

Өндірістік қалдықтар ауылшаруашылығы мәдениеттерінің және орманның өсуіне үлкен зиян келтіреді.

Ластанған атмосферада көбірек тараған және өсімдік үшін улы болатын газ – бұл күкіртті газ болып табылады (күкірттің қос тотығы). Сонымен қатар фтордың қосылыстары, хлорлы көміртек және т.с.с. Оның өсімдікке кері әсер беретіндігі туралы көптеген зерттеулер бар.

Дизельдік двигательдері бар тракторлар мен комбайндар атмосфераны зиянды компоненттермен ластайды.

Атмосфералық ауаны қорғау үшін ормандарды көбейту керек, орман өрттерімен күрес жүргізу керек, өсімдіктің жеке түрлерінің зиянкестерден және аурулардан қорғау қажет.

Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер тығыз байланыста болады. Жануарлар өсімдіктермен қоректеніп қана қоймай, оларға пайда әкеледі, атмосфераны көмір қышқыл газымен байытады, топырақты көңмен тыңайтады және т.с.с.

Тасымалдау кезінде жануарларды қорғау оларды қорғаудың негізгі формасы болып табылады. Эксплуатациялау бұл тек қана жануарларды ет үшін, тері, жүн және басқа өнімдер алу үшін ғана емес. Тіпті ең аз таралған жануарды да генетикалық форма ретінде тасымалдауға болады. Сондықтан жануарларды ақылмен эксплуатациялау әдісімен және аз таралған өсімдіктерді қорғаудың табиғатты қорғауда маңызы зор

              Ескерту шараларына келесілер жатады:

1. Бар технологиялық процестерді жақсарту және жаңалық енгізу.
2. Тазалағыш құралдардың көмегімен атмосфераға тастандыларды тастамау немесе азайту, отынның, аппараттың құрамын жақсарту
3. Зиянды тастандылар көздерін рационалды орналастыру және жасыл егістіктің аудандарын кеңейту әдісімен атмосфералық ауаның ластануын болдырмау

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

І. Зерттеу нәтижелерінің негізінде келесі қорытындыларды жасауға болады:

1. Аммофос құрамындағы нитраттау ингибиторы АТГ-ны енгізген кезде мақта – шикі затының өсуі, дамуы жақсарып өнім артады.
2. Аммофостың азотын мақтаға қолдану коэффициенті АТГ-ны қолданған кезде 27,0 ден 33 % дейін жоғарлады, ал газ тәрізді шығындар 32 – ден 24-25%-ға дейін төмендейді, ол топырақтың ластануын төмендетуде маңызы зор.
3. Аммофос құрамындағы нитраттау ингибиторы АТГ-ны қолдану сары топырақтағы азоттың шығыны 15-17% дейін төмендетті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

          1  Панков М.А. Почвы Узбекской ССР. Ж./ Хлопководство. -1957.

          2  Панков М.А. Почвоведение. Изд. Укитувчи. Ташкент. -1970.

          3  Протасов П.В., Яровенко Г.И. Питание хлопчатника в ранний период роста и развития. Ж./ Селькое хозяйство Узбекистана. №2. -1962.

          4  Протасов Н.Б., Кровенко Г.И. О формах азотных удобрений под хлопчатник при основной их внесении. Ж./ Хлопководство. №6. -1955.

          5  Протасов П.В. Азот в хлопководстве Средней Азии. Ташкент. -1961.

          6  Прянилников Д.Н. Азот в жизни растений и земледелии СССР. Т.1. – 1951.

          7  Сучков С.П. Почвы хлопковых районов Узбекистана. Ташкент. -1950.

          8  Справочник по хлопководству. Изд. Узбекистан. Ташкент. -1981.

          9  Авдонин Н.С. Повышения эффективности удобрений. В кн. Вопросы питания растений и применение удобрений. Ред. Синягин . М.: -1957.

          10  Беспалов Н.Ф. Особенности водопотребления и режима орошения культур хлопкового севооборота. Орашение хлопчатника и других культур хлопкового комплекса. Тр. СоюзНИХИ. Вып.34. Ташкент. 1976.

          11  Дашевский Л.И. Динамика водно-растворимых питательных веществ в почве в связи с поливами. Тр. Союз НИХИ. Вып.24. Ташкент. 1932.

          12  Жориков Е.А. Влияние удобрений на режим питательных веществ в почве. Ср. Средаз. Ст. Удобрений. Ташкент. – 1930.

          13  Жориков Е.А., Савко З.С.  К вопросу об агрохимических свойствах почв западного Узбекистана. ДАН УзССР. -1949. стр.10.

          14  Зеленин Н.Н. Эффективность форм фосфорных удобрений на хлопчатнике. В кн. Минеральные удобрения и гербециды. М.: -1963.

          15  Захаров П.И. Сроки и способы внесения фосфорных удобрений на засоленных почвах. Тр. Хорезмской оп. Станции. Вып. 1, Ташкент. -1963.

          16  Кошкаров А.К. О полноценном использовании пласта люцерны культурой хлопчатника. Ташкент. – 1962.

          17  Курочкина Е.Е. Изучение различных способов и сроков внесения азотных удобрений в почву, подверженную промывка. Сб.научных работ аспирантов Союз НИХИ. Вып.3, Ташкент. -1962.

          18  Камалов М. Условия  эффективного использования пахотных удобрений тонковолокнистым хлопчатником. Тр. Тадж. НИИЗ. Т.2. Душанбе. – 1971.

          19  Лазерев Н.М. Экологическая микробиология и изучение почвенного плодородия. Тр. Всесоюзного института сельскохозяйственной микробиологии за 1941-1945 г вып. 1. Сельхозгиз. –М.: -1949.

          20  Мадраимов И.И. Корневая система и химический сстав многолетных трав. АКЦАС. Союз НИХИ. Изд. САГУ. Ташкент. -1955.

          21  Мухамеджанов М.В., Закиров А., Пирахунов Т. Интенсификация и химизация орошаемого хлопководства. Ташкент.- 1965.

          22  Нешина А.Н., Халилева А.Ш., Сандумарова Д. Использование хлопчатником повышенных доз азотных удобрений, 6 изд. Тр. Союз НИХИ. Ташкент. -1966. вып.10.

          23  Петров Е.Г. Плодородие почвы и значение глубокой вспашки  и обработки пласта. Тр. НИХИ. Вып.49. -1931.

          24  Парватов Е.Н. Материалы шестой конференции молодых ученых по сельскому хозяйству Узбекистана. Агрохимия и применение удобрений в хлопководстве. – 1970.

          25 Ракицкая А.И. Микрофлора в почвах Голодной степи Самаркандской области. Известия научно-мелиоративного институт. Т.1. Л.: -1927.

          26  Розанов А.И., Лебедев Ю.П. Влияние орошения на глубину залегания и химический состав грунтовых вод Голодной степи. М.: Л.: -1948.

          27  Соколов А.В. Агрохимия фосфора. Изд. АН СССР. – 1950.

          28  Семергей К.М. О системе удобрений в хлопково- люцерновом севообороте. Изд. Ан Турк. ССР. Т. 4. Ашхабад. -1953.

          29  Тюрин И.В. Органическое вещество почвы и его роль в почвообразовании и плодородии. М.:-1937.

          30  Яровенко Г.И. Минеральные удобрения важный фактор под хлопчатник. Брошюра. Изд. ЦК КПУз. -1963.

          31  Яровенко Г.И. Физиолого агрохимическое исследования по формам азотных удобрений в питании хлопчатника. Изд. ФАН. Ташкент. – 1968.

          32  Торопкина А.Л., Белоусов М.А., Манченко А.Я. О балансе минерального и биологического азота в почве. Применение удобрений в хлопководстве. Изд. ФАН. Ташкент. -1970.

 33   Белоусов М.А. Питание хлопчатника и сроки внесения удобрения. –ж./ Сельское хозяйство Узбекистана. -№4. -1959.

  34 Белоусов М.А. Минеральное питание хлопчатника и его химический состав. Краткий справочник по применению удобрений. –Ташкент. -1969.

           35 Гафуров Д.М. Азот при посевном внесении под хлопчатник. ж. Сельское хозяйство  Узбекистана. №3. 1960.

           36  Жориков Е.А. Влияние различных форм азотных удобрений на урожай хлопчатника. Ж./ Земледелие. №1. 1955.

           37 Казиев М.З.  Значение ранней азотной подкормки хлопчатника по  пласту люцерны. Ж./ Хлопководство. №4. 1956.

           38  Кошкаров А. Ранние подкормки хлопчатника по пласту люцерны. Ж./ Хлопководство. №4. 1957.

            39   Кудрин Б. О сроках внесения азотных удобрений в орошаемом хлопководстве. Ж./ Хлопководсто. №11. 1951.

            40  Малинкин Н.П. О применении удобрений под хлопчатник по фазам его развития. Ж./ Советская агрономия. №11. 1951.

             41  Белоусов М.А.  Физиологические основы корневого питания хлопчатника. Изд. Узбекистан. – 1964.

           42   Мещеряков А.М., Рашидов Х.И., Чернова Г.И.  Эффективность предпосевного внесения азотных удобрений. Ж./ Хлопководство. №1. -1966.

           43  Мадраимов И.И., Протасов П.В., Султанов А.С., Яровенко Г.И. Применение удобрений под зяблевую пахоту. Ж./ Сельское хозяйство Узбекистана. №11. -1962.

           44  Балябо Н.К. Повышение плодородия орошаемых почв Средней Азии. М.: Сельхозиздат. -1954.

           45  Белоусов М.А. Влияние длительного применения удобрений на плодородие почвы и продуктивность севооборотов. Изд. МСХ СССР. М.: -1960.

           46  Беседин П.Н., Булатова Т.В. Влияние длительного воздействия удобрений на некоторые свойства типичных сероземов. Тр. Союз НИХИ. Вып. 16. Ташкент. -1969.

           47  Березовский В.Г. Разработка приемов увелечения производства кормов в севооборотах с короткой ротацией. Тр. Союз НИХИ. Вып. 15. Ташкент.-1969.

          48  Братчева М.И., Чумаченко И.Н. Агрохимические своиства почв. Монография Хлопчатник. Т. 2. АН УзССР. Ташкент. -1957.