Дипломдық жұмыс: Олжас Сүлейменов және түркітану мәселелері

Олжас Сүлейменов және түркітану мәселелері

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ………………………………………………………………………3

 

І. ТАРАУ. ТҮРКІ  ТІЛІНІҢ  ТАРИХЫ  (Олжас  Сүлейменовтің

көзқарасы  бойынша)……………………………………………………….5

 

1.1. О.Сүлейменовтің түркітану ғылымына  қатысты көзқарасы мен  тұжырымдары………………………………………………………………..5

1.2. О.Сүлейменовтің  Еуропа тілдеріндегі жазылу  мен айтылуға байланысты  ерекшеліктердің түркі  тілдеріндегі көрінісі  туралы  тұжырымы……………………………………………………………………6

 

ІІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІ  МЕН  (оның  ішінде  қазақ тілі) БАСҚА  ТІЛДЕРДЕГІ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ  СӘЙКЕСТІГІ……………….     17

 

2.1.  «Аз и Я»  кітабы  және ондағы түркітану  мәселелері…………17

2.1.1. «Аз и Я»-дағы «Жырдың»  берілуі……………………….……..17

2.1.2.  Шумер-түркі  арақатынасы………………………………………18

2..2  «Тарихқа  дейінгі  түркілер» еңбегі және славистика мен түркітану мәселелері ……………………………………………………22

 

ҚОРЫТЫНДЫ ……………………………………………………………52

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН  ӘДЕБЕИЕТТЕР  ТІЗІМІ ………………………54

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Тақырыптың  өзектілігі: Олжас Сүлейменов — ХХ  ғасырдың ірі қоғам қайраткерлерінің  бірі.  

Заманымыздың  аса  ірі  қаламгері,  мемлекет және қоғам  қайраткері әр  шығармасында түркі дүниесінің әлемдік мәдениетке жасаған ықпалын     тарихи  лингвистика  арқылы   бұлтартпастай  етіп  дәлелдеп келеді. Ақынның соңғы жылдар бедерінде адамзат өркениетінің қандай жолдармен дамығаны, ұлттардың бағзы замандардан бергі бір-біріне ықпалы, мәдениеттер сабақтастығы,  салт-дәстүрге жұғыстығы  туралы  түбегейлі  әрі  ауқымды  зерттеулері  ешкімді  де бей-жай  қалдыра  алмайды. Оның түркітану ғылымына  қатысты  зерттеулері мен зерттеу  барысында  қолданған  әдістері, жасаған  тұжырымдарының дәстүрлі  емес  түркітануда  маңызы  зор.  

Жұмыстың  мақсаты: Олжас Сүлейменовтың  түркітанудағы көзқарастарын  жүйелеу. Осы  мақсатты  айқындауда мынадай   міндеттер  анықталды:

• Ғалымның түркітануға қатысты еңбектерін  қарастыру;
• О.Сүлейменовтің түркітанудағы пікірлерін,  жұмысын  анықтау;
• Түркітану ғалымдар мен О.Сүлейменовтің  зерттеулеріндегі  әдістер сабақтастығы  мен көзқарас,  тұжырым  айырмашылықтарын қарастыру.

Жұмыстың жаңалығы: Берілген  жұмыста ғалымның  түркітанудағы  алатын  орны  туралы кең  ашылып  айтылған. Бүкіл  түркі ғылымы мен  славистика ғылымын дүр сілкіндірген “Аз и Я” кітабының құндылығы бүгінгі күнде  де  өзекті. Еңбектің  негізгі  зерттеу нысаны – орыстың   әйгілі “Игорь полкі  туралы  жыр” болып  табылады. Бұдан кейін ғалымның түркітануға байланысты көптеген мақалалары  газет-журнал, басқа мерзімді  баспаларда жарық  көріп  отырған.

Ғалымның тағы бір  еңбегі  “Таңбалар  тілі. “1001 сөз” деп аталады.  Бұл  еңбек “1001 сөз”  деп аталатын  этимологиялық  сөздікке дайындық  ретінде жазған. Мұнда  автор  дәстүрлі  қалыптан өзгеше  әдіспен,  яғни сөздің тууын алғашқы  сызылған таңба белгісімен тамырлас байланыстыра қарастырып,  түсіндіреді.

        Жазушының келесі  еңбегі “Тарихқа  дейінгі түркілер” деп аталады. Атаулы еңбекте түркітану мен славистикатану  ғылымдарының  арақатынасы  мен  бір-бірімен  тығыз  байланысы  айқын  берілген.

Негізгі  дерек  көздер: Жұмыстың  негізгі  дерек  көздері  ретінде түркітану  бойынша  зерттеулер, О.Сүлейменовтің “Аз и Я”, “Таңбалар  тілі. “1001 сөз”, “Тарихқа  дейінгі түркілер” еңбектері, түрлі  мақалалары және баспасөэ беттерінде жарияланып  отырған сыни-мақалалар алынды.

Жұмыстың  құрылымы: Берілген  диплом  жұмысы кіріспе  бөлімнен, үш тараудан, қорытынды бөлімнен және әдебиеттер  тізімінен  тұрады.

 

 

1. ТАРАУ. ТҮРКІ ТІЛІНІҢ  ТАРИХЫ  (Ожас  Сүлейменовтің

көзқарасы  бойынша)

 

1.1. О.Сүлейменов және оның түркітану ғылымына  қатысты көзқарасы  мен  тұжырымдары

 

          Ғалымның  зерттеу  мақалаларында дәстүрден  тыс ерекшелік  байқалады. Көпшілік   оқырманға арналған  еңбектерінде  түркілер  тарихын қарастыра отырып, ол  кісі  есімдерінің негізінде, олардың түбірлерінің  төркіндігіне сүйене  отырып,  біршама  тұжырымдарға  келіп  отыр.   Бұл  ретте  біз  оның  қандай  тұжырымдарға келгендерін  алдымен мәселе  ретінде  қарастырып  көрейік.

1. Ғалымның ойынша, тіл – ең бір самарқау құрылым. Толысып кемеліне келген тілге “сырттан жаңалық енгізіп”, оны мәңгі қалдыру үшін оның басқа тілдермен ұзақ уақыт бойы өзара байланысқа тусуі керек. Ал қалыптасу кезеңінде  дәл  осы  өзін  өзі  сақтау   қабілеті  арқылы  тілдер  бір-біріне өзара  тәуелді болған еді.  Славян  және   түркі  тілдері  қалыптасу  кезеңінде  де,  неғұрлым  толысып,   дербестік алған шағында  да  тығыз  байланыста дамыды. Мұны  лексикалық  және  грамматикалық материалдардың өзара  алмасуы  дәлелдеп береді. Бұл орайда  түркі  және   славян  тілдерінің  тармақтары  қолданылу  мерзімнің   ұзақтығы  жағынан да, даму  тәжірибесі   жағынан да  бір-бірінен  онша  алыс  кете   қойған  жоқ. Олар  өзара  үйрене  отырып өркендеді. Яғни   О.Сүлейменовтің айтуынша түркітану  мен славистика  бір  бірімен бір  екі  ғасыр  емес,  ұзақ  уақыт  бойы тығыз  байланыста  болған.
2. Жоғарыда біз автордың түркітанудың славистикамен  байланысы туралы  тұжырымына  тоқталсақ,  ендігі кезекте  ол көне мысыр мен түркілердің әлі де  толық  зерттеуге  алынбаған тақырыптар туралы тұжырым  жасайды.   “Біріншіден түркілер Кіші  Азия және Жерорта  теңізінде  бұдан мың  жыл  бұрын  ғана  пайда  болған. Оның  өзінде  олардың  Византияға жорыққа  аттануға  дейінгі  бірнеше  ғасырлар бұрын  Алтай-моңғол  аймағынан  этнос  ретінде  шыққаны  да  белгілі.  Ал  бұл көнемысырлық өркениеттіліктің  семуінен  кейінгі  мың  жыл  өтетіндей  аралықта  деген  сөз  болуы  мүмкін ?!” Яғни  уақыттың   біраз  өткеніне  қарамастан,   түркітану  саласындағы  зерттеулердің  әлі де  болса   баяу  дамып  келе  жатқындығын айтқысы келетіндей.
3. Ғалымның келесі   тоқталған мәселесі әдеби және археологиялық көздердің сарқылуға шақ қалып отырғаны  туралы. Оның  пайымдауынша,  қазіргі кезде эпостық бейнелердің есімдері пайдаланылуына  аса  көп  мән  берілмейді  де, олардың керемет деген аңыз әңгімелерден де бұрын шыққанын, сондықтан пирамида  қазыналарынан да  құнды. Есімдерде   де электрондық сезімтал бөлшектерде  сияқты  тарихи  және тарихқа  дейінгі  ақпараттардың  мол  көлемі  сақталған. Ғалымның есімдерге байланысты  атаулы  тұжырымы,  менің  ойымша,  зерттеуді  қажет  етеді.  Дегенмен  де,   бұл  тұжырыммен  тіл мамандарының   барлығы  бірдей  келіспеулері  мүмкін.Айта  кететін  болсақ, бұл теория бір  кездері көне  Мысыр  немесе Шумер тілдерінде  пайдаланған,  ең  болмағанда  бір сөзді  қазіргі  сөздерден  аңғаруға ұмтылыс  жасаудың  жолын  кеседі.
4. Кез келген тілді, оның  ішінде  түркі тілі де  бар,  жіктеген кезде,   ондағы  буын  ерекшелігін  (ашық  және  бітеу  буындар) ескерген  жөн.  Атаулы  тұжырымын  ғалым  келесідей  түсіндіреді. Сөздің  өзгеруі   үнемі  қатаң  заңдылықтарға  бағынады.  Бір  тілдерде  ашық  буында  дауыстылар  басым  болса, бір  тілдерде   бітеу  буынды сөздер  басым.   Мысалы, түріктің  ала-чуг (ал-ач-ук,  қаз. /ы/ла-шық)   славян  тілдерінде  ла-чу-га  сөзіне оралады.   Алдыңғы  буынның  инерциясының әр түрлі  екендігін  дәлелдейтін  көптеген  мысалдар  келтіруге  болады,  славяндардың алғашқы  буыны  ашық  болады.  Осыларды  есепке  ала  отырып,  біз  екі  тілді  бір-бірінен еніп,  жасырын  түрде тұрған көптеген  сөздерді  таба  аламыз.   Менің  ойымша,  егер  де  біз  О.Сүлейменовтің  буын  жайында  айтқан   тұжырымын  басқа  ғылымдармен салыстырғанда,  бұл  ретте    тілді  зат  ретінде  қарастырып,  буынды  сол  затты  құрастырушы  атом   ретінде қарастыруымыз  керек  сияқты [24,89].  

 

1.2. О.Сүлейменовтің  Еуропа тілдеріндегі жазылу  мен айтылуға байланысты  ерекшеліктердің түркі  тілдеріндегі

көрінісі  туралы  тұжырымы

 

О.Сүлейменов бүгінгі  таңдағы  түркологияны  жалпы адамзаттық  ғылымдар қатарына  қосып,  оның  славистикадан  кем түспейтінін  дәлелдеп,  ондағы зерттеулердің  негізгі  дерек  көздері  жазба  ескерткіштері  мен  жалпы  тарихта  қалған  жазбалар  екенін  атап  айтып отыр. Ғалымның  пайымдауынша, жазба өнерімізді   сақтау   үшін   бар   мүмкіндіктерді    жасау   қажеттігі  туындап  отыр. 

“Ғылыми   лингвистиканың”  дамуының   алғашқы    кезеңі бір   тілден   екінші тілдің айырмашылығын іздеуге және  “ семьялардың”   қалыптасуына   арналса,   келесі    кезең    тілдер   мен   мәдениетті   әуелде   біріктірген    универсалдықты,   ортақтықты   іздеуге    арналады.

            Жазушының көзқарасы  бойынша, біздер   басымыздан   кешіп   отырған   төңкерістер /  оның   ішінде   мәдениетке   қарсысы   да /  әрбір   ойланған   жаннан   қандай   да   бір   әрекетті,   ат   салысуды    немесе   қарсылықты   талап   етеді [14,2]. Мысалы, Ұлы   Петр   өзінің   “қайта   құруын” бастағанда   университет   ғұламаларына    құлақ    асқан – Ресейді   шұғыл   түрде    Еуропаға   жақындату   үшін   латын   алфавитін    енгізбек   болған.   Бірақ    батылы   бармаған:  жазба   дәстүрі   кафтанды    камзолға    ауыстыра   салатындай   оңай   дүние   емес   еді.   Тек   орфографиялық   реформамен    ғана    шектелді – кириллицаны   едәуір   қарапайымдандырды.

          Қазан   төңкерісінен   кейін   Ленин   ол   алфавитті   бұрынғыдан    да   гөрі   сығымдады, — он   қабатты   “и”- ден   және   “ять” — терден    құтқарды,  онсыз   да   “қатаңдығы” білініп   тұратын сөздердің соңындағы қатаңдық   белгісін   қысқартты.

          Осман    империясының    күйреуі    және   еуропа   мәдениетіне    бағыт   алуды   Ататүрік едәуір   кесімді   әрекеттермен атап өтті – араб   графикасын   латын   алфавитімен   ауыстырып    және    түрік   тіліне   енген   араб – парсы   кірмелерін   шығарып   тастады.

          КСРО – дағы    түркі   тілдес    республикалардың басшылыры   да    содан   үлгі    алған,   бірақ   37 – жылдан   кейін   жаңа басшылар  мен   жаңа   лингвистер барлық жерде тегіс латын графикасын кириллицаға   ауыстырды. Жоғарыда  аталғанға  орай,   қазіргі қазақ  жазуын    құрастырған   сол   бір   астаң – кестең    кезенде   барлық   күрделі   жайлар тегіс ескерілді   ме   екен?   Сондағы   қабылданған   орфография   қазақ   сөзінің   үндестігін   қаншалықты    дәл   бере   алады? Мұндай  сауалдардың туындау  себептеріне байланысты   және  оларға  жауап ізденген  ғалым тағы  бір  тұжырымын ұсынады.   Бұл ретте  сөз   айтылу  мен  жазылу  ережелері  мен  олардың  ерекшеліктеріне  байланысты  болып  келеді. Негізінен, “Қалай айтылса, солай жазылады”, дейтін қағида рим жазуында толығырақ сақталған, ал қазіргі еуропа елдерінің ішінде – тек орыс кирилицасында сақталады. Осы  қағида орыс  алфавиті негізінде  пайда  болған жазба  жазбалардың  да басты құндылынғына  айналуына,  ғалым  айтпақшы,   барлық  мүмкіндіктер  болған,  және  ондай  тенденцияның  болуы жаңалық  емес. Дегенмен  де,  байқап  отырсақ, жарты ғасырдан аса  қазақтар көптеген сөздерді айтылуына қарай жазбайды. Біз аул, ауз, аур, баур, қаун, жаун деп айтамыз да, — ауыл, ауыз, ауыр, бауыр, қауын, жауын –деп  жазамыз.

       Осынау “ауы” деген жабайы трифтонг қазақ жазбаша  сөзінде  қалай пайда болды?  Міне, осы  сауалдың  негізінде ғалым  жауап іздей бастайды.

       Жазылуы  мен айтылуының  екі түрлі  болып  келуі еуропаның көптеген ескі  тілдеріне  тән. Француздар “mais”, “tait”, деп жазады  да “me” және “te”-деп  оқиды. Сөйлеу  тілі  орфографияға  қарағанда тез жетілген деп есептейді. Осы  ғасырдың  басынан бері реформа қажет деп талап етумен келеді. дегенмен де  атаулы  мәселе  өзінің  шеішімін  айтарлықтай деңгейде  таба  қойған  жоқ. Оның  біршама  себептері мен  алғышарттарының  бар  болуы  жаңалық  емес. Ф.Соссюр орфографияның сәтсіздігінің себебінен сөз төркінінің бұлыңғырлығынан  көрді: “Өрлеу дәуірінде олар басымдық роль атқарды. Орфография жалған этимологияның  қысымымен белгіленді: осылайша француздың “poids”- салмақ, деген сөзіне “d” әрпі енгізілді, өйткені ол латынның “pondus” салмақ, деген сөзімен үндеседі, ал шындығы ол сөз латынның “pensun” — өлшеулі деген сөзінен туындайды. Осы  мәселеге  орай   ғалымның  айтуынша   кирилицаның қазақ тіліндегі вариантының  қағиданы бұзуының негізгі себебі осы айтып  отырған  жалған этимологияда.  Бұл  ретте  ғалым  аса  үлкен  назарын түркітанушылардың  қазақ (кеңірек айтсақ — қыпшақ) дифтонгі “ау”-дың тарихын қате қарағанына аударады [3,215].

          Зерттеу  барысында ғалым түркі  тілдік тобын қарастырғанда, оны  ағаш  бұтағына  теңеп,  ондағы    негізгі  жуан бұтақтарының арасынан мәселені шешуге  қажет  “ау” үшін оғұз бен қыпшақты бөліп  қарайды.

       Тілдің  осы  екі  және өзге  де  бұтақтары ерте тарамдалып,  уақыт  өте тәуелсіз  өркендеулеріне қарай әрқайсысының айтылу дәстүрі қалыптасып әрқилы буындық түрлерге (ашық-жабық) бейімделіп, басталуы  және яқталуы белгілі бір  дыбыстарға және дыбыс үнділіктеріне т.б. әдеттеніп кеткен. Осындай  факторлардың  барлығы сөздер  өзара ауыс-түйіс болған кезде  белгілі дәрежеде өзгеріске  ұшырауына әсер ететін  үндестік ықпалына  айналады.

       Ғасырлар бойы  ажырасудан  кейін  тарихта  ұзақ  уақыт қауышу кезеңдері де  болып отырған, ондайда  өзара лексикалық материалдармен алмасып,  олар үндестік  ықпалына  сай өзгерістерге ұшырап отырған.  Түркі  тілдерінің  бәрі  де белгілі мөлшерде аралас боп кеткен, олады  оғұз-қыпшақ, қыпшақ – оғұз деуге  де,  немесе тіпті қыпшақ – оғұз- бұлғар (мысалы татар, башқұрт тілдері) деп атауға болады.

       Бұл  жерде, сонымен  қатар, алғашқы  бастаудан  келе  жатқан  “химиялық таза” тілдің  сақталмағанын  да айтуға болады. Бұл   ережеден түркі  тілдері  де  құр қалған емес. Олардың  байланысы жақын туыстарымен шектеліп қалған жоқ, оған мысал,  түркі тілдерінің  үнді  еуропа, угро-фин, тұңғыс-манчжур және басқа да көршілес тілдермен  біріктіретін  көптеген қасиеттері дәлелдейді. Тіл білімінің  бірнеше  ондаған  жылдар  бойына  жинақтаған және  үнемі сан жағынан молаюы  үстіндегі  материалдары тілдік  Семьялар   төңірегіне  мезгілсіз бұрын қойылған қоршауларды шайқалта түсуде. Сонымен  қатар,  ғалым   зерттеуінде  еуразияның барлық тілдерін үлкен организмнің мүшелері  ретінде  біріктіретін тірі  жүйелері есебінде қарастырады.  Еуразия, Африка және Америка тілдерінің сөздіктері  алфавиттік  ретпен де, “семьялық” ретпен де қойылмаған, континеттердің кеңістіктерінде  әрқайсысының иелері  өзара кіріптарлық  өркендеу жағдайында қалай орналсқан болса, сөздіктері де  сол тәртіппен аралас-құралас тұр. Ғылыммен  қол жеткен қорытындының жетімсіздігін ғылымның барлық тілдермен мәдениеттердің айырмашылық ерекшеліктерін жіктей отырып, оларды не біріктіретініне лайықты мән бермеуінен деп түсіндіруге болады. Жіктеген кезде біз олардың ерекшелік те, жан-жақтылық та қасиеттерін ескеруіміз керек. Егер белгілі бір топқа жататын тілдердің ғана сөздіктеріне сүйенетін болсақ, үнді-европа сөздерінің көпшілігінің түп төркіні табылмайды. Сол сияқты адамзат тілдерінің контекстінен тыс басқа тілдерден бөліп түркі тілдерін де зерттеу мүмкін емес. Үнді-еуропа тілдері сияқты түркі тілдері де сол фонетикалық, морфологиялық және семантикалық заңдарға бағынады. Сондықтан жаңа жазулардың орфографиясы уақыт сынынан өткен ескі орфографиямен түзетілуі мүмкін. Жоғарыда  айтылған тұжырымдарда, түркі  тілдерін  қарастырған  кезде,  олардың  басқалармен  қатынасын, беріректе  емес  сонау көне заманнан алған бастауын  алып қарастырып, ғалыммен оның еркшеліктерінің  ескерілгендігін  атауға болады.   

        “Тіл ғылымы” мен “ғылыми графология” пайда болмастан екі мың жыл бұрын дүниеге келген латын жазуын сөздердің дыбысын барынша дәл береді, ал сол көненің қазіргі ұрпағы түр жағынан еш қартаймастан бүгінгі басқа тілдерде, соның ішінде түркі тілдерінде де өмір сүріп келеді. Сондықтан да латынның және біздің сөздіктеріміздегі туындас немесе дыбыстағы ұқсас лексемдердің жазылуын  салыстыра қарау әрекеті көңілге қонуы тиіс. Ғалымның   айтуына қарағанда,  бұл  жерде бір ғана мақсатпен жаңа орфографияны түзетуге әрекет жасау керек. Егер латын және онымен салыстыратын тілдердің фонологиялық зерттеуін алдын ала салыстырмалы түрде жүргізсе, бұл әдіс тіптен жемісті болар еді.

     Мысалы,  дауысты  фонемелар у, о а барлық  фонологиялы  өлшемдері  бойынша латын  тіліне де,  түркі тілдеріне  де сәйкес келеді. Олар  сөз басында да сөз құрамында да,  соңында  да өздерін бірдей ұстайды және қосарланып (дифтонг) келгенде де солай.

Еуропа тілдерінің ішінде латын тілі бірінші болып империя тілі  сапасына ие болып,  диалект нормаларына төзімділік танытты. Айталық ол қосарланған дауысты дыбыстарды да (ау), және соған сай ұзақ дауыстыны да (о) мойындайды. Көптеген ұлттық тілдер империя тілі дәрежесінде болып та сол дәрежедегі икемді үстемдікке жете алмады.  Бұл  жерде  ғалым  біршама  қызықты  мысалдар  келтіріп өзінің  ойын  келесідей  дәлелдейді:  Мәселен “ау” – ды орыстар бертінде ғана айта бастады: Кейуптаун, наука, паук, баул… Ал XVIII ғасырда ғана : навык, павук (павка) , — дейтін. Яғни олар қос дауыстыны еріндік дауыссыз “в” дыбысына қабаттайтын, сөйтіп қос дауыстының елте дауыстысы не көмескі айтылатын (павук, павьк), немесе дауыс екпінінің әсерімен жасанды, созылыңқы боп таңдаймен айтылатын жартылай дауысты дыбысқа (навук, навьк) айналатын.

        Орыс сөзінің басында “ау” дифтонгі басқаша бұзылған : дауысты “а” өзінен өзі көмескіленеді, латын тіліндегі сөз алдынан келетін көмекші сөз “аи” мағынасы жағынан орыс предлогі “у”-ға сәйкес (аи Roma –у, Рима). Осы сәйкестік латын тілінен орыстың “улей”, “улица” (aulus, родителный падеж-   aulis двор-авула, ограждение – қоршау, соты – кэрез  және басқа да көптеген осындай “шеңберге” байланысты мағыналар) сөздерінің төркіндерін табуға мүмкіндік береді. Мүмкін, түркі-моңғол тіліне сіңген “ұлус” сөзі де  осылай келген шығар. Сол сөздердің  ұясына, бәлкім, обло-есть, яғни “кругло есть” үлгісі бойынша орыстың –обл-кругл (*aul) түбірінен құралған “область” сөзі енетін болар. Осынау графикалық белгі басқа диалекте өзгеше аталады: огул (*aul>oul>ogul (сообща  -бірлесіп, все вместе –бәрі бірге, всем кругом лиц барлығымыз бірлесіп, всем обществом — барлық қоғамымызбен) сөздердің мағынасын білдірген.

Осы мысалға  қарап біз шығыс славян диалектісінде  бұрын болмаған “ау” дифтонгінің сіңісе бастағанын көреміз. Сөз басында келгенде осы қосарлы дыбыспен славяндық күрес тәсілін де өзіміз үшін еске алып қоялық:

1) дифтонгті бір дауыстылыққа  дейін оңайлату   aulus> ulus6 aulus>uli/s/.  Бұл топқа узда (*ауызда), уста (*ауыста) және  басқа да сөздерді енгізуге болады.

2) дифтонгті протетикалық дауыссызбен қабаттау : а) еріндік наук – навук-навък-навык. Немесе паук-павук-павък. Бұл жерде  шолақ “у”  шолақ “ы” (һ)-ға  айналады,  тек қазір орыс тілінде  айтылмайды.  Екпіннің  әсерімен  созылып,   айтылады: привык,  обычай, б) көмейден шығатын: * aul – круг /агул/ огул/.  Бұл  жерде  қос  дауыстының  екі  жағы  алғашқы  дыбыстың  екпіні  астында  қалып өрістемей  қалған.

3) Дифтонгінің  екінші  бөлімі ерндік  дауыссыз  сияқты  айтылады: Paul / Павл павло (итальянша  Паоломен салыстырыңыз).

     Бұл  мысалдар  (ау (дифтонгінің  әубаста  шығыс-славян  тілдеріне  тән болмағанын,  және қос  дауысты –дифтонгті  басқа  тілден  ауысқан  немесе  жасанды  сөздер («на-ук»)а тәрізді  игерілуі  кезінде  өзінен-өзі  өңдеуден  өткенін  дәлелдейді.

       Еуропа  тілдерінің  айтылу  екпіні туралы ИОАН  дінмен  бірге кең  таралған  христиандық  антропонимдер  сияқты  үлгі   лексемдерді құбылтуларына   байланысты  пікір айтуға  болады.

       Библиялық Ioan   еуропа  тілдерінің иоттан басталған  дыбысқа да,  қос  дауыстылыққа да  қалай  қарайтындарын  тексереді:  немістер  иоттан  басталар дыбысқа  төзімділік танытқанымен әдетегіден  тыс  дифтонгті қабылдамайды,  сондықтан  оны  көмейден  шыққан жасанды  үнмен  қабаттайды: Iogan. Эстондықтар : Iuhan.

          Атаулы құбылысты нақтырақ қарастыру  үшін ғалым  бұл ретте угрофин  тілдерінен  әдейі  мысал келтіріп  отыр, себебі өйткені сөз  өзгерту  механизмдері  этникалық  шекараларды мойындамайтын  жан-жақты  боп  келеді.   Тіпті  белгілі  бір   топқа  жататын,  тілдердің өзінде – бірі  қос  дауыстылыққа  қабылдайтын,  екіншісі  оны  көмейлік  немесе  еріндік жасанды  үнмен  қабаттайтын  әрқилылық  болуы  мүмкін.  Эсталарға туыстас  хантылар  еріндік  үнді  қолданады: Iuvan.

         Егер  де  түркілер христиан  дінін  қабылдаған болса,  бүгінде  түріктер Иоанды  Иоган, қазақтар Жуан, қырғыздар Джон, алтайлықтар Жан, деп атаған  болар  еді, ал  хантылардан ауысқан Юван – Жуан болар еді.

          Жалпы  иоттан басталар дыбыстар мен  дифтонг – қос  дауыстыларға  деген көзқарас. Оғұздар «ау», «уа»  деген  қос  дауыстылар  мүлде  қабылдамайды.  Сондықтан  оларды  көмейден шыққан  жасанды  үнмен  қабаттайды («агу» — «уга»). Осы  жағдай  көптеген  этимологияларды  анықтайды.

Жоғарыда  келтірілгенмен қатар, О.Сүлейменов Жолшыбай  Библия есімінің қайдан шыққаны жайлы да  айтып  кетеді. . Мұның негізінде ертедегі римнің  күн құдайы  Ianus жатыр ма дегенді негізге алып  отыр. Ғалым  екі жүзді Янусты  есімізге  сала отырып, ол туралы «1001 сөз» еңбегінде  толығырақ  айтып  кетеді.  Бұл  ретте оның бауыры, құрандық  кейіпкер – Ianus * ianus – екпінді дыбыстың әсерімен дауысты дыбыстың үндесуін атап өтеді.

Римге дейінгі күн таңбасының белгісі – ian. Бұл белгі – “Алғашқы ай (жарты ай)” деп те түсіндіріледі. Сол түсініктің күн құдайының құрметіне  — ian /деп / алғашқы айға ат беруге де әсері болды – “ian-var” (лат. genvaris). Осы тұлғаларды талдай отырып   «Дауыстыны кеңейту » заңдылығына – e\ іа дәлел табамыз және * еn есімінің әуелгі тұлғасына шығамыз.

          Ал енді ian белгісі iоan-ға қалай айналған? Атаулы  сауалға  ғалым келесі  ретте  жауап  береді. Дифтонг-қос даустылық “іа” –ны  қабылдамаған тілде ол сыздықталған еріндікпен қабаттады: iuan Сөйтіп басқа ортаға          Еуразияда мыңдаған жылдар бойына орын тепкен жаңа діндер күнде табынушылардың символын пайдаланды. Күн белгісі мен оның есімі, жарыққа табынушы барлық этностардың игілігіне айналды. Және осы белгілер (алғашқы иероглифтер) сөздің жолбасшысы болды, өйткені оларды абыздар дәріптеді, біртіндеп олардың есімдері жаңа мағынаға ие бола бастады.

Абыздар енді қасиетті белгіден күнді көрген жоқ, бірақ белгінің қасиеттілігін мойындап, оның есімін маңызды түсініктерді айшықтау үшін пайдаланды. Мәселен қытайлар осы жолмен енген иероглиф ф-* iun (dzun) мен өздерінің үйреншікті – zі күн (қытайдың көлбеу бірлігімен үйлесетін белгі) арасындағы байланысты түсінген жоқ, бірақ соған қарамастан dzun (джун, чжун) – середина (орта) иероглифінің мағынасы қытай дүниетанымында аса маңыздының бірі боп қабылданды. Және өздерінің елін де (dzun-gо) қытайлар дүниенің ортасына орналастырды. Ол қытай симметриялық дүниесінің үлгісі, философиясының символы болды. Сөйтіп, міне, мыңдаған жылдардан бері дүниенің Ортасындағы мемлекеттің адамдары өз саналарын осы иероглифті құдырет тұтумен тәрбиелеп келеді. Ал түрколагтар мен үнді-еуропейстерге күн белгісінің дүниежүзіндегі  аттарының тізбегін қарау қызық көрінер еді: *еn / еn / iаn / iunus / uin (us) / iun / giun / dzun және т.б. Әсіресе түркі жіңішке дауссыздарының қайдан шыққан үлгісін көргісі келетіндерге тіптен қызғылықты: giun / gun / күн. Жіңішке даустылардың алдында иоттан басталатын дыбыс болған.

   Лингвистикадағы осынау жаңа тақырып. Еуразия тілдері мен жазулары тарихының алғашқы бір тарауларының тарихын ашуға мүмкіндік береді. Ол дифтонгтермен созылыңқы дауыстылардың қайдан шыққанын да қозғайды

          Еуропа тілдерінде кері айтылатын «ау» («оа») дифтонгтерінен гөрі «ау» («оа») дифтонгтерінің жолы көбірек болды. Қалай болған күнде, оның көмейден шыққан жасанды үнмен қабатталған мысалы үлгілі мысалдан кездеспейді. Қайта ол өзін герман, балтық, роман тілдерінде әлдеқайда орнықты сезінеді.

Ертедегі иран құдайының есімі біздің дәурімізге дейінгі VI ғасырдың жазбаларында Ахура–Мазда (Дана тәңірі) түрінде кездеседі. Иранның әртүрлі деректерінде – ол Аура–Мазда, Ор–Музд болып келеді. (Бұл жерде буындарды алмастыру заңының әректері байқалады: соңына даусты дыбыс жалғау арқылы ашу немесе оны қысқарту арқылы жабу. Озінің кеңінен таралуының арқасында   бұл Есімді лингвистер үлгі ретінде пайдалана алады. Егер түркілер зароастризмді қабылдаған болса, онда қыпшақ тілінде құдайды Аур-Мазда, алтай-қыпшақша Ор-Мозда (қырғыз.), Ар-Мазда (хакасша) деп атаған болар еді. Оғуз тілдерінде дифтонг міндетті түрде екіге бөлінер еді. Соңғы буын көмейден шықан протетикпен жабылып – Аур-Маздак, немесе басқа диалектіде соңғы даустыны көмескілендіріп, сол бойынша жабық буын жасап – Агур–Мазда дер еді. Онан әрі игере түсу процесінде есімнің бірінші бөлімі оғуз тілдерінде тұйықталған түр – Агър (қазіргі түрікше жазылса — Agin) болар еді. Дифтонгтің екінші әлсіреген үлесі жартылай даусты дыбыс таңдайға өтеді, түріктер оны үстіне үтір қоймай «і» әрпімен белгілейді, ал қазақтар таңдайдан созылып шығатын орыстың «ы» әрпін алған. Көне орыс алфавитінде түркі фонеміне сәйкес келетін шолақ қайрылатын таңдай әрпі (ъ) болған шығар. Бұл дыбыс болгар тілінде әлі өмір сүріп келеді: Болгария, слънце, вълк…Оның толықтау үлгісі тарихы шолақ «у»-ға тірелетің орыстың қысқа айтылатын «о» әрпінде білінеді. (Бір кездерде кирилл реформасына дейін көп бұрын «о» әрпі «у» фонемасы белгілеген. Иотталған «ю» соның куәлігі. Осыдан келіп дифтонгтің әлсіреген үлесін қазақ кириллицасын да созылмалы «ы» емес, бұрынғы шолақ «у» белгісімен білдіру керек еді. Орыстың «ы»-на лайық дыбыс қазақ тілінде жоқ.Ал болгардың «ь» және түріктің «і» әріптеріне сай келетін таңдайдан шолақ қайырылатын дыбыс бар. Соңдықтан ол дыбысты өзіне лайық белгімен білдіру керек.

Түркі тілдеріндегі осы бір сәйкестікті көрсету үшін ғалым идеалды үлгі ретінде тұлғалары қос даустыдан немесе созылыңқы даустыдан тұратын сөздерді қарастыруды ұсынады.

   Қазақ тілінде  ау – 1) тұзақ, 2) аулау  деген мағыналарда  белгіленген.

Радлов сөздігі бойынша қалған түркі тілдеріндегі тұлғалары: у, ав, ов, аг – мына мағналарды білдіреді: «аулау», «тор көз», «үлкен ау», «жабайы құс», «қой қоралайтын қотан», «қоршалған орын». «Бұл арада біз аттары жоғарыдағы аталған дыбыс тіркестері боп келген айқын суретті графикалық белгіні, бәлкім алғашқы иероглифті пиктограмалларды) кездестіріп отырмыз» – деген өзінің  тұжырымын да айта  кетеді.  «Иероглифтің» негізгі тұлғасы шеңбер болуы мүмкін. Белгіге ұқсас табиғи, яки жасанды жатқа оның аты ауысқан, сөйтіп жаңа түсінік — сөз пайда болған.

Көне қазақ тіліне жаңа сөз «і» *ау-яд келеді. Кез келген тіл омонимнен құтылуға тырысады. Мына лексеманы да диалектілік «у» — яд тықсырып, өзі мағнасында сақталып қала береді – яд: «ау», «агу», «о» және т.б

Шеңбер «иероглиф» ертедегі Еуразия мәдениеттері бойынша кең таралып, жаңа мағыналармен молығып отыр. Әртүрлі тілдік орталардан өткен сайын оның аты түрлі  өзгеріске ұшырады.

Жабық буынды екпіні күшті диалектілерде сөздің соңынан бірінші еуразиялық – протетикалық дауссыз *Һ пайда болды, кейіннен ол жұмсарып созылыңқы дыбысқа айналады (NLR заңы). Шеңберлі пиктограмма атының өрістеу суретін мынадай схемамен көрсетуге болады: *ау/ *аун/ *аун/ *аул/ *аур

Әрбір тармақ айтылу дәстүрлеріне сәйкес диалектілерде өзгеріске ұшырап отырды. Айталық созылыңқы диалектілерде :

   *о/ *оң/ *он/ *оі/ *or.

Қос дауыстыны көмейден қабаттайтын диалектіде: *агу/ *агуң/ *агун/ *агул/ *агур

Қос даустының екінші үлесінің әрі қарай дамуы жарты даустылықпен (шолақ таңдайлық) аяқталады. Тілдің артқы жағынан естілетін «қатан сөздерде «ъ» (і), жұмсақ сөздерде қосалқы «ъ» (і), яғни: *агь/ *агьң/ *агьн/ *агьл/ *агьр

Бұл дыбыстардың қисындасуларында жарты даустылар көбіне құлаққа естіле бермейді, сондықтан зерттеушілер оны  әдетте белгілей де бермейді. «Жабық» дифтонгтің барлық өрістеу тізбегі түркі тілдерінде сақталады. Тіпті әуелі болгар-жалпытүркі алмасуы «р-з» барлық түркі диалектілерінде байқалады: ауз агз, оз, аз.Бұл  ретте  ғалым В.В.Радловтың  еңбетеріне  сүйенеді.

Сонымен  қатар, зерттеуші «Даул» сөздердің жазылуларына байланысты қазіргі түркі орфографиялары авторларының Радлов тәжірибесін жеткілікті ескермейтіндеріне өкінішпен  қарайды. Радлов орфографиясын латын сөздігімен салыстырып бізге  оның  құндылығын  байқатады.  

Ғалым  жасаған  зерттеулерге  сүйеніп, бір-біріне дыбыстық жағынан да, мағынасы жағынан да ұқсас сөздер латын сөздігінде қалай Радлов «Сөздігінде» қалай, қазақ тілі ережесінде қалай берілетінін байқап көрелік.

 

1-кесте

 

Дыбыстық және  мағынасы  жағынан  ұқсас сөзердің   салыстырылуы

 

 

Латынша  (және  басқа)		Радлов		қазақша		қырғызша
Сөз	Аударма	Сөз	аударма	Сөз	Аударма	Сөз	Аударма
Os Ausku-lum	Рот ротик	Ауз Аус Оз,ас Ус, агз Агыз	Рот	Ауыз	Рот	оз	Рот
Aurum  Во фр. яз. or	Золото Золото	Аур, Ор,ар Ур, Агыр, Агр	Тяжелый, Драгоценный, Дорогой	Ауыр Ор	Тяжелый, Золотистая масть (коня)	Ор	Тяжелый
Aulus olus	Двор, окруженное  стенами про-странство, соты,… все имею-щее в разрезе знак круг*, трубчатость	Аул, Ал- Агыл Аwл Аwыл Аіл	Поселение, деревня	Ауыл	Поселение	Аіыл	Поселение
Soi saule (др. русс) балтийск)	Солнце Солнце	Сауло шаула	Блеск	Сәуле	Луч света свет	соле	Луч, свет

 

Дерек көзі: О.Сүлейменов «Алтын латын», 1996,  №5,   31 б.

 

Осы шағын кестеге қарап-ақ латын-еуропа мен түркі лексемаларының тұлға және мағына жағынан онша алшақ кетпегенін көруге болады. Жоғарыда келтірілген қазақ және қырғыз сөздерінің «ау» дифтонгі мен созылыңқы «о»-ға байсалдық сақтауының арқасында латын сөздерімен көп ұқсастық сақтаған. Оғуз және оғұздалған тұлғалар көмейлік дыбыстармен дифтонгті бұзған.

Әзірге қорытынды жасау ертерек, алайда қазақ орфографиясын түзеткен кезде «ау» дифтонгті бар латын жазбасы мен Радлов жазбасы еске алынуы тиіс.Тек қазақ жазбасы ғана емес, кириллицаға негізделген басқа түркі жазбалары да ескерсе, зерттеулер неғұрлым жемісті және  нәтижелі  болар еді,  —  деген  пікірін  айтады [1, 32].

Әрине, ғалымның  айтқандарында  ғылыми негіз  бар. Демек, сөз  басында  айтқанымыздай,  дифтонгі  бар  сөзді  қате  жазу этимологияның  терістігінен  туған  кемшілік.  Түркітануның  негізінде  біздің  дәуіріміздің  8  ғасырындағы  көне түркі  тілі  руна  жазуының  бастауы туралы асығыстау кесім  жатыр.  Бүгінгі  түркі  тілдерінің   бәрі  содан  бастау  алады  деп  есептейді.  Сондықтан  ғалымда  руна «санскриптінің»  ережесі  тоқтам  шегіне айналды  да,   одан  басқашалардың  бәрі  де  теріске  шығарылыды.  Ал  көне  түркінің  руна  жазбаларында   біз  атап  өткен  тәріздес   дифтонгсіз,  бірақ көмейден  дыбысталатын  сөздер: agiz, agir, agil… әлгі  жазуындағы «бастау» тұлғаларды   қыпшақ  сөздерімен  атүсті  салыстыру  арқылы  түркологтар  мынадай  фонологиялық  және  тарихи  дәлелденбейтін   жүйелілік  ойлап  шығарды. *аг – ау және  қазақ  сөздерін жазғанда көмейден  шығатын  дыбысты ерін  арқылы  айтылатын  дауыстыға   ауыстыра салатын  болды. Қыпшақ  сөзінің  ауызекі сөйлескенде, қалай  естілетінін  тыңдап  барып,   жазудың  (Радлов  солай  еткен)  орнына   біздің  оқу  өтіп  кеткен  қызметкерлер  оны  көне  түркі  «транскрипциясына» салып  оқып,   таза  сөздің  орнына  «туынды»  сөзді  жазған. Осылайша «агыз», «агыл», «агыр»  және .т.б.  болып  жазылуына  жол ашты. Көне  түркі  және  оғұз  жазбаларындағы «ы»  дифтонгінің (қос дауыстының)  екінші үлесінің  соңғы  мүмкіндік  дәрежесі  ретінде   пайда  болғанын,  яғни  шолақ «у» орнына  түскені  біздің  мамандарымызбен  аңдалмағаны   да   ғалымның  еңбегінде атап  кетеді. Түркологтар: «Оғұз  лексемаларын  қайта  құру  қазаққа  неге  қажет  болды?»- деген мына жәй  сұраққа көңіл  аудармады. Осындай  лексемдердің  өзінен  ғана  сөздік  жасауға  болады. Олай болған күнде  де    көне  түркінің  руна  жазуынан  сөздің  не басында, не ортасында, не аяғында «ау» қос дауыстысы бар бір мысал  табу оңайға  соға  бермейді.  Көне түркі руна, дәлірек айтсақ көне оғұз тілі мұндай дауыстылардың   қосарлануын  мойындамаған. Сонда «қайта құруға» қайсысы көбірек зәру болған – «ау»- да да, «аг»-ды да мойындаған  қыпшақтар  ма  әлде  қос  дауыстыны (дифтонг)  айтып  дағдыланбаған көне  оғұздар ма? Басқа тілден  ауысқан сөзді  дыбыстау  екпінімен  қалай   өзгеріске  ұшыратуға  болатынына атақты  этнонимге  айналған «огуз» -өгіз» сөзін алуға  болады.  Әртүрлі сатылардан  өткен  «огъз», герман тілінде  құлақ  жарардай боп  орныққан – ох (окс)- өгіз, ал ең әуелгі түпкі тұлғасы көне латынға тіреледі:  o – us — өгіз.

Демек, жоғарыда  келтірілгендерге  қарап  отырсақ, Шығыс  руна  жазбасын  тарихи  түркілердің ең  тұңғыш  және  бірден-бір  жазба  жүйесі санап,  «түркологтар біздің тарихымыздың кеңістігін де және уақыт ауқымын  да  тарылтып, жұпыны ғып жіберген»- деп ғалымның  тұжырымымен   келісуге  болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ Тарау ТҮРКІ ТІЛДЕРІ  МЕН  (оның  ішінде  қазақ тілі) БАСҚА  ТІЛДЕРДЕГІ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ  СӘЙКЕСТІГІ

 

2.1.  «Аз и Я»  кітабы  және ондағы түркітану  мәселелері

 

2.1.1. «Аз и Я»-дағы «Жырдың»  берілуі

 

     «Аз и Я»  кітабын  жазғанда ерте заман  ақындарының шығармалары – сөз туралы  дегенді ұстанады. Олардың шығу тегін түсіну үшін  формальды  қисын  ғана емес, бейнелі   және   қисынды   ой – толғамды   игеру    қажет  дегендерді  айтып, тұжырымдарын жасап  отырған.  

        «Аз и Я»  кітабы ғылыми ортада наразылық  дау шығарып, белгілі   дәрежеде олардың ойларын оятты. Тасты саз балшыққа  лақтырғанда да үйірім шеңбер пайда  болады екен. Содан   бері сол  шулы жұмыстың едәуір  әсері   байқалатын көптеген еңбектер  жарық көрді”.

      Жоғарыда   атап  кеткендей,  О.Сүлейменовтің «Аз и Я»  кітабы орыстың  әйгілі “Игорь жасағы  туралы  жыр”  туралы зерттеуі болып  табылады.  Бұл жырдың қолжазба-көшірмесі (зерттеуінде ол оны  “Жыр”  деп  атап жүрді) граф Мусин-Пушкин  арқылы жетеді. Бұдан  ертеректегі  қолжазба  нұсқасы (16 ғ.) жанып кеткендіктен, “Жырдың” Мусин-Пушкин  басып  шығарған данасы  мен Екатерина патшайым  үшін арнайы  шығарылған көшірмесі  қалады.

       Ғалым  зерттеу барысында  өзінің  еңбегінде “Жырдың” жалпы құрылымдық,  идеялық,  авторға  дейінгі  зерттеулердің  тұжырымдарына  тоқталып,   артынан  сол жырды  көне  тілден  қазіргі тілге  аударудағы  қателерге тоқталады.  Мысалы, “Көзге  түспеген  аудармашы”  деген  бөлімде жіберілген қателерді  жіктейді.

Омонимдік қателер:

1. Сөздің дара  мағынасын теріс  таңдау.
2. Ауызекі айтылуына орай  сөзді шатастыру,
3. Басқа тілден енген атауды үндестігіне  орай  ана  тілінің сөзімен  алмастыру.

Тексті  дұрыс түсінбеушіліктен туған  қателер:

4. Шығарманың контексіне сөзді дұрыс пайдаланбау.

• Автордың көзқарас жүйесіне орай  сөзді  дұрыс қолданбау (ой  бағдарын  түсінбеу) [1, 52]

    Осындай  жіберілген  қателерге   орай ғалым “Тасада қалған түркі  сөздер” бөлімінде тюркизмдерге тоқталады. “Тікелей аударудан басқа  түсініктемелерді қажет етпейтін сөздер: ягуры, япончицы, ортьмы, оксамиты, хоругви, чага, кощей, когань, ногата, котора, крамола  және  осы  іспеттес”,- дейді  ол.   Артынша  бірнеше  нақты  сөздерге  тоқталып  кетеді.  Мысалы,  “Жырда” кінәздің айбындылығына да біраз көңіл бөлінеді. Автордың Всеволодты “буйтур” деп атауы да тегін емес  секілді. “Батыр” сөзінің этимологиясын ашқысы келген түркологтар үшін бұл жаңалық екенін атап кетеді. Оның білдіретіні батур, боотур, богатур, богатырь. ХІІІ ғасырдан соң кең жайлаған анықтауда “жырдың” бірден бір ескерткіш  ретіндегі маңызы зор Х ғасырдағы тумаларда бұл сөз кездеспейді. Демек ол ХII-XIV ғасырдағы қыпшақ ортасында туса керек, — деп ойын  тұжырымдай  келе, мысал да келтіреді:

… Игорь ждет  мила брата Всеволода.

И рече ему буйтурь Всеволодь…

       Сонымен бірге зерттеуші түркі тіліндегі буй, би, бай, бей, бой варианттары билік пен құрметке  ие адамдарға қолданған сөзінің сол “жырда” кездесетінін де атап өтеді, бірақ аудармашының кеткен қателігінен ол  дұрыс аударылмаған. Мысалы:

… Ты  буй Рриче и Давыде!

Не ваи ли злачеными шеломы

… А ты буй Романе и Мстиславе!

Храбрая мысль косить вамь умь на дело. – деген жолдарды көшірмеші қалай түсінсе, солай тәржімелейді.

…Ты Буйный Рюрик и Давид

…А ты буйный Роман и Мстислав!

       “А ты буй” деген тағзым ету түркі тілінен “атақты”, нақтырақ айтқанда, “аты атағы биік” болып аударылады. Сондықтан

 … Именитые Рюрик и Давид!

… Именитые Роман и Мстислав! – деп тәржімалануы дұрыс болар еді деген пікірді ұсынады.

       Автордың осындай тектес  жасырын қалған түркі сөздерінің  түрлі-түрлі  мысалдарын  келтіріп  кетеді. Олардың әрқайсысына  арнайы  көңіл  бөлінген,  мысалы, “Сегіз  ойлы”, “Терең  су”,  және т.б.

 

2.1.2.  Шумер-түркі  арақатынасы

 

          Жазу  үрдісі  мәңгі  емес. Уақыт  өте  көптеген  халық  одан  айрылып  қалып  отырған  құбылыстар  да аз  емес. Атаулы мәселеге  көптеген  зерттеушілер  тоқтаған болатын, дегенмен  де  олардың  зеттеулері  айтарлықтай  деңгейде  болған  жоқ,  себебі негізге  алған  мысалдары тым  аз  болды.

          Үндіеуропалық  тіл  біліміне  қарағанда, түркі  тіл  білімі  әлдеқайда  жас боғандықтан,  әрине ол алғашқыда  болған  қателіктер  мен кемшіліктерді  қайталап  отырды.  Дегенмен де,  екі  ғылыми ағымның  алғашқы кезеңдері ортақ  болып келеді:

1. Үндіеуропалық тіл білімі  көне  үнді  жазуы (санскрит) ескерткіштерінің  тілін  зерттеумен  басталды.   Түркі  тіл  білімі де  Орхон  мен Енисей   жазба  ескерткіштерінің   тілін зерттеуден   туындады.
2. Санскритпен әуестену алғашқы  үндіеуропашылдарды  қате  теорияға   ұрындырды.  Бұл  теория  бойынша   санскрит  үндіеуропалық  топтағы  ең  көне  тіл болды  да,  үндіеуропалық «ата» тіл – негізгі немесе оған ең жақын тіл  деп жарияланды.  Сондықтан,  санскриттен   өзгеше еуропалық  тілдердің  барлығы  санскриттің  бұрмалануы  деп танылады.

          Үндіеуропалық   теорияның  басты  кемшіліктерінің  бірі болып үндіеуропалық  тілдердің   дүниежүзілік  тіл  қалыптасу   процесіне оқшау  зерттелгендігі  табылады.  Мысалы, оғыз-қарлықтар  ғылым  зердесіне   түсе  аларлық   соңғы  мыңжылдықта   ғана  бірнеше  мәдениет  пен  діннің   (будизм, манихей, сириялық  христиан  діні,  зороастризм,  мұсылман  діні)   ауысуын басынан кешірді.  Бұл діндердің   әрқайсысы ол  ортаға  өзіндік  жазу-сызуы,  өнері,  тұрмыс-салты,  ұлттық  болмысы  және  тілі  арқылы  кірікті.  Үнді-иран-араб   мәдениетінің  оғыз-қарлұқ   халықтарының   өмір  суру  салтына  тиігізген ықпалы  күшті болды. Үнді  тілді  мен  оның  жазуы  да  (брахми),  руна  тілі  мен  жазуы  да  (соғды)   араб  тілі де,  жазуы  да  «е» дыбысын мойындамай (оны  «ә» дыбысымен  алмастрыу),  созылыңқы  дауысты  дыбыстарды  қабылдайды.  Қазіргі  оғыз-қарлұқ  тілдері  мен қыпшақ   тілдерінде  нақ осындай  айырма  байқалады.   Мың  жыл  бойы  ұдайы  қолданудың  нәтижесінде  тек  араб   тілі  ғана  ашық  «ә»  дыбысы  мен созылыңқы   дыбыстарға  бас иді.

          Сонымен  қатар, «Аз и Я»-ны  оқып  отырсақ, онда   түркі  тілдерінде   басқа тілдерден ауысқан   созылыңқы  дыбыстарды үш жолмен сіңіріп отырғандығын көруге болады:

• созылыңқы дифтог,
• созылыңқы қысқа,
• созылыңқы-созылыңқы.

Жоғарыда  айтылып  кеткендей,   түркі  тілдерінің   шумер  тілімен арақатынасы  тек  қана  түркітанудың  мәселесі  болып  қана  қомай,  сонымен қатар, жалпы тіл  білімінің  мәселесі де  болып табылады.  О.Сүлейменовке  дейін  шумер  және  түркі  тілдерін  Хомель  салыстырған  болатын. Бұл  ретте  ол екі  қателік жіберген болатын:

• — Бұл тілдердің қайткен күнде  де   туыстық  қатынасын  дәлелдеуді  шарт  еткен.
• Салыстыру үшін сөздіктің  әр  саласынан  он  шақты  ғана  сөз  тобы  алынды.

Дегенмен,   ғалым (О. Сүлейменов)  атаулы  қателікті  қайталаған  жоқ. Ол  мысал  ретінде,  яғни салыстыруға  негіз  ретінде   әліпбилік  қатарын  бұзып,   семантикалық  лексема  ұяларын  салыстырды.   Олжастың  пайымдауынша,  түркі  тілдері, шумер тілдері  және  моңғол  тілдерімен мәдени  туыстыққа  ең  өткен  заманда түсті, ал  түркі  тілдерінің  мәдени туыстығы кейінгі  дәуірлерде  қалыптасты.

Ғалым, екі  тілді  салыстыра отырып,  бірнеше  кесте    белгілейді .  олар  келесі  ретте берілген. 

 2-кесте

 

Адамға байланысты  сөз табы

 

№	Шумер сөздері	Түркі сөздері
1	АДА  әке	АТА; (АДА); әке (жалпы  түркі)
2	Ама шеше	АМА (АВА;  АПА; АНА) шеше
3	ДУМУ бала, ұрпақ	ТУМА  бала; ұрпақ, тұқым (жалпы  түркі)
4	ГИГ қараңғы,  қара, өлім	ГУИУК; (КУИУК); күйе; қараңғы, уайым;, қайғы (жалпы түркі)
5	ЕРЕН  қатардағы  сарбаз,  қызметші	ЕРЕН, қатардағы  сарбаз, ізбасар, жақтаушы сарбаз (жалпы түркі, түркіше, ұйғырша)
6	ШУБА шопан	ШУПАН (ЧУБАН; ЧОГАН; ЧАБАН) (жалпы түркі) – бақташы
7	РУ тұрғызу; ұру-соғу	УРУ тұрғызу, салу, құру, ұру-соғу (жалпы түркі)
8	ШУ қол	УШ (УС; УУШ; УУС) уыс (жалпы түркі)
9	САКАР шаң, құм	ЧАКЫР құм, ұсақ тас (түрікше)
10	ГЕШТУКА тыңдаушы	ЕШТУГАН (ЕСТУГАН; ЕСИГЕН)  тыңдаушы (жалпы түркі), ЕШ (ЕС)  сана
11	Ме мен	СЕН (БЕН; БИН; МАН; БАН) мен. Көптеген түркі лексемдері  шумер лексемдерінен мұрын жолды  жұрнақтарымен айрықшаланады.

 

О.Сүлейменов «Аз иЯ», Алматы,  1992 ж, 223   б.

 

 

3-кесте

«Құдай  табы»

 

№	Шумер сөздері	Түркі  сөздері
1	ИШИ тозаң,  шаң, құм Аккад тілінен ауысқаны:	ИШ (ЕШ)  мүлде  кішкентай,  атом (жалпы  түркі)
2	ДЕШ нүкте, бірі (единица)	ТЕШИК (ДЕШИК, ТЕСИК) нүкте,  тесік (жалпы түркі)
3	УШ үш	УШ (УЧ,УН,ИС) үш (жалпы түркі)
4	У он	УН (ОН) он (жалпы түркі)
5	АН  аспан жұлыз	АН (АЙ) ай  (жалпы түркі) түбірі сын есімде  де  сақталады, АНЫҚ таза,  жарқын.
6	КЕН кең	КЕН кең  (жалпы түркі)
7	УЗУК ұзын , биік	УЗУН ұзын (жалпы түркі)
8	ДУБ қыш кесте;  құжат	ТУП күйдірілген кірпіш (түрік)

 

О.Сүлейменов «Аз иЯ», Алматы,  1992 ж, 228   б.

 

Осы  тектес  жоғарыда  келтірілген кестелерді бере  отырып,  ғалым  ондағы  сөздердің бірнешелеріне  көбірек  тоқталады.  Соңғы сөздің тарихы кестемізге сыя да қоймас, сірә. Сондықтан кейбір деректерді ғана атап өтеміз [1.288].

Шумер сөзі көне шумерлік  ТУП формасынан басталады. Осы кезеңде ол аккадтықтарға ауысады: ТУПП — қыш кесте, жазу материалы. Ежелгі Алдыңғы Азияның басқа тілдеріне кіреді: ТУППИ (элам), ТУППИ (хуррит).

Бұл сөз европалық көне тілдерде мына тұрпатта байқалады: «ТИ-ПУС»—мөр таңба, түскен белгі, дақ (латын), ТИПОС — танба, мөр (оттиск) грек. У/И әріптерінің ауысып  келуі, батыс-европалық «ТИПЕ»— түскен белгі, дақ, мөр, бейне, тип, сурет (франц), «ТАЙП» (ТІРЕ) — мөр, белгі, дақ; баспа машинасы) (ағылшын),— сөздерін шығарған.

Мұнан мынадай жаңа сөздер туындаған: типография, телетайп және басқалары.

Түркі тілдерінде: ТУМАР—1) қағаз (пергамент), том, кітап, (түрік). 2) жазулы амулет, бойтұмар, жазулы медальон (қазақ және басқа тілдерде).

Басқаша айтылғанда: ТАПУ құжат (түрік), ТАП мөр, оттиск (шағатай), ТАПЛЫ, ТАБЛЫ, мөр (оттиск), белгі, таңбасы түскен зат, ізі, табы түскен нәрсе, ойын сүйегі (түрік). Қыш кесте формасы мына сөздерде де сақталған: ТАБЛА поднос, жайпақ нәрсенің баршасы (түрік), ДАБЛА поднос (қырым татарлары), ТАБА таба, қыш жалпақ табақ (қазақ), ТАБАҚ жалпақ парақ, поднос, табақ, жайпақтық, жұқа жайылған қамыр; бір парақ қағаз; жалпақ жапырақты өсімдік — түйе жапырақ, тартар жапырақ, темекі (жалпы түркі). ТАБАН табан (жалпы түркі). Басқа нұсқалары: ТОБАН, ТУБАН, ТАБАА (ТАМБА, ТАББА) жазба таңба; бір нәрсенің бетіндегі жазу; таңба; белгі; дақ; із; әріп деген сөздерді де осыған қоса кетелік.

Мыңдаған жылдар керуені өтіп кетті, жазу жүйелері ауысты, бірақ алғашқы жазу атауы сақталып жатты. Оның о бастағы шумер заманына дейінгі мағынасы: ТУП түп, негіз, жайпақтық (жалпы түркі) мызғымай орнында қалды.

Шумер сөзге жаңа мағына берді, оны түркілер қабылдады.

Ой таразысына салып, бағамдау үшін тұрпаты мен мағынасы осы топқа жақын европалық атаулардың басқа нұсқаларын да ұсына кетелік: ТАБУЛА тақта, кесте (латын), ТАБЛА тақта, таблица (халықтық латын тілі), ТАБЛА (тақта — орта грек). Одан батыс-европалық тілдерге (іаЫе — стол) ағылшын), іаЬеі — таблица (голланд), Іагеі — тақта, таблица, стол (неміс) болып ауысады.

Славян тілдерінде: ТАБЛИЯ тақта (серб), ТАБЕЛА таблица (поляк), ТАВЛИНКА қайынның қабығынан жасалған темекі сауыты (орыс диалектісі), ТАВЛИЯ шахмат тақтасы (көне орыс).

Қазіргі орыс әдеби тілінде: ТАБЕЛЬ, ТАБЛИЦА, ТАБЛО, ФАБУЛА, ТАВРО, ТЕМА… және т. б.

Адам баласы Шумер тағлымын несін ұмытсын. Тіпті қыш кестелердің (жалпақ «кірпішшелер») формасы да, тіпті материалы да, (күйдірілген саз балшық), тіпті олардың бетіндегі бейнелер де (кестелер тік сызықтармен бөлінген)—барлығы сөзге түскен екен. Қазіргі замандағы европалық және түркі халықтарының арғы бабалары шумердің күйдірген қыш кітаптарын көріп, шумердің бір кездегі өрелі өнер жетістігін өздері пайдалана білген.

Кейін түркілер қыш кестені өздерінше атамақ болып, онан күрделі сөз шыққан: «КИР-ПИЧИК»—«қыш кітап». Жоғарыда автор келтірген  мәліметтер  мен  деректердің  негізіне  ол  бірнеше тұжырымдарға  келеді. Оларды  келесі ретте  белгілеуге  болады:

 

1. Біз келтірген кесте шумер лексикасын түркі лексикасымен салыстыруға әбден болатынын айғақтайды. Сөздердің формалары мен мағыналарының толық сәйкестігінде белгілі бір жүйе жатыр, Демек, кездейсоқ емес, — дейді ол.

 

2. Мысалдар бұл тілдердің ұзақ уақыт бойы тығыз қатынаста болғанын дәлелдейді. Кейбір мысалдар шумер сөзі түркі сөзіне тәуелді болғандығын айқын аңғартады.

Автордың  ойын  толық  қарастыру  үшін  алдымен тіл білімінің  жеке тілге  қатысты  салалырына  тоқталайық.

 

ФОНЕТИКА

 

а)  Көне семит буыны дәл жеткізе алмаған шумер вокализмінің бітімін түркі материалы аңғартады: аккад жазуында жіңішке дауыссыз дыбыстардың таңбалары болмаған. Кесте шумер тілінде сапасы жағынан у — у, а — а қарама-қарсы дыбыс оппозициясы болғандығы туралы мәселе қоюға жол ашады. Біздің бұл ойымызды туш-шуш— төмендетілу   (хүсірілу)   диалект  формалары  дәлелдейді. Дауыссыз дыбыстар: т, д тек жіңішке дауыстылар алдында ғана жіңішкереді. Салыстырыңыз: шумер тілінде ті-ші-өмір. «Зі» нұсқасы алдында «ді» диалектілік түрі болғандығын көрсетеді. «Забар»— мыс, түркінің «табір атауына сәйкес келетін «дабір» сөзінен шыққан. Шумер вокализмінің сұлбасы: а — е, у — у, і. Артқы  “а”  дауысты дыбысына әрқашан «а» дыбысы, кейде   (бәлкім, диалектілік) —«а» дыбысы қарсы қойылады (түркітанудағы «е» әрпі түркі тілдерінде «а» әрпінен әлдеқайда кейінірек пайда болды деген пікірге қарамастан).  Дауысты  «у»-әрқашан «у», кейде «і» дыбысы қарсы қойылады. Шумер тілінде «о — о», «ы — ъ» дыбыстары болмаған.

б) Шумер сөзі сингармониялы (әуенділікке бейімделу) ма? Мұны кесіп айту әзірше қиын. Бірақ сапасы жағынан демесек, айтылуы жағынан әуенділікке ұмтылушылық аңғарылып отырады. Шумерлер сөзді   «қалыптастыруға» (округление), яки оның консонанттық (дауыссыз дыбыстар) құрылымын бір дауысты дыбыспен толықтыра түсуге тырысады: дінгір, сікіл, удун, амар, думу, діріг, ерен, забар, сакар, емек, ділі, узуг, уруг және с. с. Мұның өзінде бұл процеске морфологиялық құрылымы көмескі, тұтас қабылданатын ауысқан сөздер   (тума — думу, тенгір — дінгір, табір — дібір және т. б.) кіретін секілді.

Осылардың  барлығын атай келе  ғалым этимологиясын зерттеуге болатын меншік сөздері «қалыптаспай» алынады: енші, енкі, үгкен, кена, шутаг, ібіра және басқалары, —  деген  тұжырымға  келеді. Бұл заңдылық ауысқан сөзді жанама анықтаушы белгі қызметін атқара алады (ауысып келген сөз бастапқы айтылуын сақтап қалған жеке жағдайлар болса да — мысалы, гештук. Ондай сөздер тілге кейінірек кіріп, әлі «қалыптасып» үлгермеген болуы кәдік: шуба, сібә — бақташы сөздері сияқты). Бастапқы айтылуын бұрмалау (дауысты дыбыстар ассимиляциясы) шумер сөзінің үуп-тұлғасын елеулі түрде өзгертіп жібереді, сондықтан басқа тілдегі материалмен салыстырмайынша шумер сөздерінің әуелгі нұсқаларын (праформаларын) қалпына кел-тіру мүмкін емес  деген  тоқтамға келеді.

в) Ғалымның  айтуынша шумер сөздерінің түп нұсқаларын қалпына келтіруге кедергі жасайтын тағы бір ерекшелік — ақырғы дыбыстардың түсіп қалатындығы. Олар көбіне-көп дауыссыз дыбыстар. Әр кезеңнің жазба деректері бастапқы нұсқаны (узуг — узу — уз)    қалпына    келтіруге    мүмкіндік  бар,    бұл бірақ, көп жағдайда бізге соңғы, бүлінген нұсқалар ғана жеткен. Ондайда түсіп қалған дыбыс қандай болды екен?— деп долбар жасауға тура келеді, —  деген  сауалдарын қойып  отырған.

Соңғы дауыссыз дыбыстың түсіп қалуы кейбір түркі тілдеріне де (атап айтқанда, қыпшақ тіліне) тән. Мысалы, оғыз және  қыпшақ лексемдерінің арақатынасын салыстырып көріңіз: сулук-сұлу — таза, әдемі, серук-серу — тоқыма аспабы, қондырғысы; табақ-таба — жайпақ табақ; бураук-бұрау — бұрғы, бұранда; тірік-тірі — тірі.

Осы  ретте  ғалым  “к” формантына қатысты біршама  қызықты  тұжырымдарын  айтып  кетеді. Қыпшақ тілдерінде «к» форманты үнемі түсіп қалып отырады, өйткені оны бастапқы етістіктен зат есім түзетін синонимдік жұрнақ —«ма» ығыстырып отырады. Түркі тілдерінің бәрінде бір кезде өте өнімді қызмет атқарған «инфинитивтік зат есім» морфологиялық сұлбасы онша күрделі емес «императив ма зат есім» сұлбасымен алмастырылады.

Егер Орхон-Енисей жазуындағы текстерде «к» форманты өктемдік көрсетсе (батма — батпақ, бат түбірінен, басқа сұлбаның дара мысалы секілді) қазіргі қыпшақ тілдерінде «ма» енді «к»-ні басып тастайды.Соңғысы формант есебінде танылмайды деуге де тұрады. Шумер тілінде соңғы дауыссыз дыбысты жоғалту емлелік те, фонетикалық себептерден де емес, құрылымдық сипаттағы басқа бір беймәлім себептерден туғанға ұқсайды. Әйтсе де, салыстыру баз баяғы к/г дыбысының жоғалатынын керсетеді. Ділі — тілік; узуг — узу — йузук; еш — ешик; еме — емек; уду — удук; ыдук; дірі — діріг; ур — урук; угу — угук. Бірақ, басқа, рас, кейініректе мысалдар да жеткілікті: кі — кір, суба — субан, е — еш, а — ад және т. б.

г)  Ендігі  кезекте  ол сөздің  түр-тұлғасын дауысты  у/і  дыбыстарының алмасуы да бұзуына тоқталады. Бұл әсіресе екі диалектілік форма кездескенде байқалады: шуба-сіпа — бақташы; сур — сір — тоқу. Бұл жай механикалық алмасудың мысалы. Бірақ кейде қайталама сөз (дубль) жалпы шумерлік тілге мағыналас дербес сөз ретінде енеді. Сөйтсе де, мына сөздер кездейсоқ қатар тұрмаған деп ойлаймын: кур — тау, кір — жер (екі сөз де бір таңбамен бейнеленеді), угу — еңбек (адамның төбесі), ігі — көз. «Ата» түркі сөздерінен де у/і дыбыстарының жай алмасуын байқауға болады: сілік-таза сулук — таза сөзінен пайда болған. Шумерлер «дайын» форманы алады да, дыбыстардың орнын ауыстыра салады: сікіл — таза. Басқа мысал: тірік— 1) тірі, 2) өмір; түбірі — турук — тірі, өмір. Осыдан шумерлер тір — өмір сөзін жасайды. (Этимологиясы: туру — туу, өмір сүру   к — зат есім формасы.

д) Жүйелі фонетикалық айырмалар.

Шумер тіліндегі ұяң дауыссыздар, әдетте, түркі тіліндегі қатаң дауыссыздарға сәйкес келеді:

т) тенгір — дінгір

ут — уд

утун — удун

тума — думу

ата — ада

терік — діріг

табір — дабір,   дібір

 іт — ід

к)     терік — діріг

так — таг

как — гаг

ісік — ісіг

шак — шаг

йузук — узуг тілік — ділі, — деген   мысалдар  қатарын шумер тілінде ұяңдалмаған кездесетін формалармен  жалғастырады— ту, тума, тір, туш, кур, кір, урук, гестук, емек, кен. Сонымен қатар,   бұлардың саны әлдеқайда аз  екендігін  де  атап өтеді. .

Ғалымның  пайымдауынша тіл бастапқы (қатаң) және кейінгі (ұяңдалған) тума — думу мысалдарын сақтай отырып, диалектілік формалар мағына жағынан ажырасып үлгерген. Бірақ: ті-ді — өмір, сол сияқты шізі — өмір, —  тектес  қызықты  мысалдар  келтіре  отырып,  оларды  тек  диалектілік формалар  екенін еске салады.

е) Шумер және түркі тілдерінің фонетикалық айырмашылықтары айтарлықтай онша көп те емес. Бұл тілдерді салыстырғандағы алатын тағлым — ұқсастығы. Бұлардың ауытқуларының өзі бірдей: у/і, б/к, г дыбыстары сөз соңында алмасады, «семиттік» фарингальдік жасанды сөз (кур, кір). Бірдей болмайтын жері де бар: бір рет — гештук кездеседі.

ж) жоғарыда  берілгендерді атай  келе,  ғалым  маңызды бір тұжырымға  келеді: Осы күнгі түркі тілдері шумер тіліндегі кейбір түпкі шумер нұсқаларды өзгеріссіз сақтап отыр. Олар шумер тілінде дамуға түсіп, тіпті бұзылып та кеткен еді. Егер шумер тілі біздің заманымызға дейін сақталған болса, онда сөздердің бұзылу процесі түбегейлене түсіп, шумер сөздігін түркі сөздігімен салыстыру мүмкін болмас та еді.

Түркі сөздері жасандылық көрсетсе, шумер сөзі қаусаған кәрі шалға ұқсар еді. Шумер сөзі Ғайса пайғамбар туғанға дейінгі І-ші мыңжылдықтың өзінде сырт қарағанда әкесінен кәрі болып көрінетіндей сипатта ғұмыр кешті, деп  фонетикаға қарасты  зерттеу-тұжырымдарынан  кейін морфологияға  бет  бұрады. 

 

МОРФОЛОГИЯ

 

Бұл  ретте де ғалым   ойын  бірнешеге  бөліп,  саралап, анық  келтіреді:

а) Шумер тілі жөніндегі материалдар бойынша түркі тіліндегі сөз жасаудың (тұйық рай)—«зат есім» сұлбасы жайында пікір түйіндеуге болады,-  дейді  ол.

Уру — құру; урук — қала;

йузу — жүзу; йузук — суда жүзетін құс;

ешту — есту; гештук — құлақ;

туру — өмір сүру, туу, турук (тірік) — тірі.

Шумерлер дайын атаулардың морфологиялық құрылымын түсінбестен қабылдаған. Шумер тілінде сөз соңында жалғанатын қосымшаның (постфикс) мәні шамалы. Сөз жасау сөз алдынан жалғанатын қосымшаның (пре-фикс) есебінен болады. Сондықтан да соңғы дыбыстар оп-оңай жоғалып жатады.

б) түркі тіліндегі «бұйрық рай + маи = зат есім» сұлбасы сақталып келеді: ту —ту (бала ту), тума — ұрпақ.

в)  «бұйрық» рай + ен (ан) = өткен шақ есімшесі» сұлбасы нәтижелі қызмет етіп отыр: ер — соңымнан ер (жүр), ерен — соңымнан еруші (жүруші), қатардағы.

г) Зат есім мүше болмауы да мүмкін. Етістіктің негізгі формасы (императив) зат есім орнына да жүреді. Бұл құбылыстың сарқыншақтары тірі тілдерде сақталып келеді. Мысалы, қазақ тіліне:

той— 1) той (тоя іш), 2) той (мереке).

үй—1) үй (үймеле), 2) үй (баспана). Орысша лай, вой, цель, строй мысалдарын салыстырыңыз).

Одан әрі зат есімдер жұрнақтармен жасалған:

уйу — үймелеу, уйук — үйме, уйма — үйме.  Сонымен қатар, бұл  жерде О.Сүлейменов екі  нұсқаның шумер тілінде де  бар  екенін  атап кетеді:  ур — қала, урук — қала. Ру — құру етістігінің жақын тұйық райы — уру — бұйрық райы — ур болған деп жоруға негіз береді.

д)   Осыған байланысты,  ғалымның  айтуынша,  кейбір түркі және шумер лексемдерінің емлелік мәні түркіше болып кетеді:

 

шаг (шаб)—орта (шумер)

шак (шаб)—шақ, қақ жар (түркі);

сүк — соққы   (шумер), сүк   (сук)—ұр,   кес, жырт (түркі);

кур — тау (шумер); кур — биіктет (түркі);

ур — қала (шумер), ур — құрылыс сал (түркі);

еш  -есік (шумер),   еш – тесік жаса (ешук, ешік-есік);

тір — өмір (шумер), тір — тірі бол (түркі).

 

е)   Шумер сөзіне тән құрылым: «префикс    түбір», ал түркі сөзі басқаша құрылады: «түбір    жұрнақ». Сондықтан кейде бір түркі кірпіштен тұрғызылған құрылмалардың өзгешелігі де болады: нікі дінгір — тәңірінің меншігіндегі нәрсе (шумер), тенгір нікі — тәңірінің меншігіндегі (түркіше) нікі — лексикалық мағынасы жоқ формант. Шумер тілінде — нікі «зат» мағынасындағы және меншік форманты ретіндегі жеке лексем болады.

ж)   Сұлбаның синтаксистік құрылымы лексикалық құ-рылымды қайталауға тиіс. Көне тілдерде сөз сөйлем сияқты кұрылған: сөз, шындығында, сөйлем қызметін атқарған.

Түркілер «анықтауыш анықталғыш» (яки, басқаша айтқанда, «қызметші сөз түбір сөз») синтаксистік моделін  қабылдаған болса, шумер сөздігінде біз байырғы түркі моделін — анықталғыш зат анықтауыш» (яки, түбір сөз қызметші сөз») моделін көреміз. Салыстырыңыз: “уг -кен” – халықтық  жиналыс («тайпа — кең»)—шумер тілінде сақталған байырғы түркі құрылымы. Және керісінше, «кен —уг» (ол да «кең тайпа»)—түркі тіліндегі шумерлік құрылым. Немесе: кір — сікіл «таза (пәк) қыз, сілік қъз»—«таза (пәк) қыз».

3)  Бұл  ретте ғалым шумер тіліне  байланысты  бір  ерекшелікті  назарға  ұсынады: шумер тіліндегі «түбір    жұрнақ» құрылымы кездейсоқ құбылыс.

Шумер сөздерінің кейбір септік жалғаулары түрік сөздерінің септік жалғауларымен салыстыруға келеді. Мысалы, барыс септігі —«ра». Орхон-Енисей жадығаттарында «ра» әлі өз қызметін атқарып жатқанын байқауымызға  болады. .

О.Сүлейменовтің пайымдауынша, шумер тілінде септік көрсеткіштерінің көпшілігі бұзылуға түскен де, оларды зерттеушілер әлі тиянақты түрде танып үлгермеген. Осыған орай  ол мысал да келтіреді: сілтеме (направительный) септіктің форманты —«да», доғарма (отложительный) септіктің форманты —«тан» деп есептеледі. Мекені жағынан көршілес, уақыт жағынан замандас тілде (хуррит ті-лінде) шумер тілімен жанасатын көптеген жайттар бар екені анықталды. Шумер тілі форманттарын қалпына келтіргенде өзара қатынасқа түскен тілдер көрсеткіштерінің зор маңызы бар. Хуррит тілінде «да»— жергілікті септік, «дан»—доғарма (яки, жергілікті емес, бөтен септік). Бұл екі септік — алтай тілдері жүйесінде де ең көне септіктер. Салыстырыңыз: «да»—жергілікті (жалпы-түркілік), «дан»— доғарма (жалпытүркілік).

Жоғарыда келтірген ғалымның пайымдауларымен  қатар,  оның  өзінің  тұжырымдары  мен   ойына  қатысты жасаған  қорытындысын  да  келтіргім  келеді: оның аййтуынша  ғалым  келтірген салыстырулардың  барлығы сенім  тудырмауы  да  мүмкін.Мұнан кейінгі зерттеулер кейбір сәйкестіктердің кездейсоқтығын, бәлкім, ашып та берер, алайда, негізінен алғанда, меніңше, шумер және ежелгі түркі тілдерінің мәдени туыстығын жоққа шығара алмас. Бұлардың діні лексикада екеуіне бірдей ортақ қатпар  жатыр.

Атаулы тақырыпта  зерттеу жүргізгенде О.Сүлейменов мақсатын да  атап  кетеді: «Біздің мақсатымыз: осы үлгілер, осынау алғашқыда көмескі іздер түркі тілдері мен шумер тілін салыстыру жолымен оларды неғұрлым толығырақ зерттеуге бағдар берсе дейміз. Бұл міндет өз ұстаздарының айтқанынан шықпай қалған түркітану мамандары үшін аса қажет. Өйткені түркітануда салыстыра зерттеу үшін пайдаға асатын бір-де-бір көне нұсқа жок. Оны іздеп жатқан шәкірттер де көрінбейді” /1, 236/.

 

 

БУЫНДЫ ҚАЙТА ҚҰРУ ЗАҢЫ

 

Ендігі кезекте   ғалым  өзінің  буынды  қайта құру  заңдылығына байланысты  бірқатар ой  толғаныстарын береді:

1. Сөздіктерді салыстыруға кіріспей тұрып, зерттеуге алынған тілдердегі сөздердің буын тұрпатын ажырату керек болар. «Дауысты — дауыссыз» (жабық буын), «дауыссыз — дауысты» (ашық буын) жүйеледі. Оларды шартты түрде «ГС» және «СГ» деп белгілейік.
2. Тіл екпін күші (инерция) бөтен сөзді қабылдаған кезде оның буын құрылымын қайта құруға тырысады. Түркі тілдерінде буынның жабық болу сарыны басым. Шумер тілі буынның ашық тұрғанына машық.
3. Бөтен сөз құрылымын қайта құру былайша көрінеді.

 

 

Бір буынды сөз

 

Жабық буынды ашық буынға айналдыру нәтижесі;

а)    дауысты дыбыс алдына ілгері дауыссыз дыбыс пайда болады. ГС формуласы СГС формуласына айналады.

Жасанды дыбыстың пайда болуына құрылым емес, фонетикалық құбылыс себеп.

б)  Одан ары СГС формуласы ГС формуласына қайта оралуға тырысады да, соңғы, негізгі дауыссыз дыбыс түсіп қалады. Сөйтіп, жасанды дыбыс түбірлік дауыссыз дыбысқа айналады. Бұл сұлба шумер сөзіндегі соңғы дауыссыз дыбыстардың жоғалу құпиясының сырын ашады.

Бұл жерде  ғалымның  айтқанын  дәлелдеу  үшін өзі  келтірген  мысалды  қарастырып,  салыстырып көрейік: түркінің «уд»— өгіз сөзін шумерлер қабылдап алады да, оны «гуд»— өгіз деп өзгертеді. Ал кейінгі шумер тілінде ол «гунге» айналады. «Егер жадығаттарда өтпелі кезең деректері сақталмаса, онда «уд» пен «гу»-ды салыстыру мардымды нәтиже бермеуі де мүмкін еді,  дейді  ғалым. (Бұл құбылысты фонетикалық себептермен түсіндіру қиын). Буындардың осылайша біржола ауысуына мыңдаған жылдар кетеді. Көп жағдайда тілдер алғашқы кезеңмен шектеліп,  жасанды  сүйенішпен  қанағаттанып  отырады.

в)  Жабық буын басқа тәсілмен де ашылады: ГС құрылымы әмбебап, екіжақты ГСГ құрылымына айналады, яки ілгері дауысты дыбыс пайда болады.

Шумер тілінде бұл сұлба оның алдындағы сұлбадан гөрі белсенділеу болды. Кейбір сөздері: ама, ада, уку, ушу, уду, узу, ігі, угу — нақ осылайша пайда болуы кәдік.

г)  Ақыр-соңында, жалғыз буынды сөз де жабық буын барынша тарқатылып, мысалы, «е»— үй, «а»— әке болып буынға айналуы мүмкін. Бірақ мұндай мысалдар аз.

(Шумер тілінде жабық буынды біраз сөздер бар: “ен” — жоғары, «ан»— аспан, «уд»— күннің көзі: бұлар діни дәстүрдің арқасында сақталған. Діни атаулар анағұрлым тұрақты келеді.

Егер көп буынды сөздердің ауыс-түйіс бағытын бағамдау (құрылымдық сұлбасы бойынша) оңай болса, ал бір буынды сөздер әлдеқайда күрделірек келеді. Ондай жағдайда буын құрылымы ғана анықтаушы белгі, ауыс-түйістің қайнар көзі бола алады. «Ан», «ен», «уд»—- кұрылымы жағынан түркі сөздері.

 

Қос буынды сөз

 

Бұл жолы да сәл ғана өзгеріске түскен тәсіл әрекет етеді.

а)   ГСГС формуласы алғашқы буынды ашуға тиісті жасанды  сүйеніш қызметін атқаратын  СГСГС  формуласына айналады да, кейде осының өзі жеткілікті болып жатады: ештук — гештук — құлақ  (бұл шумер тіліндегі өнімсіздеу тәсіл).

б) ГСГС формуласы СГС формуласына айналады: адам — дам — жұбай.

в)  ГСГС формуласы ГСГ формуласына айналады: емек — еме — тіл;

узуг — узу — қаз;

удуг — уду — киелі;

ерен — ере  —  қызметкер,     құл.

г) СГСГС формуласы СГСГ формуласына айналады: діріг — дірі — көп;

діліг — ділі — сызық, бір саны (единида);

субан —- сіба — бақташы.

Ашық буынды қайта кұрғанда сұлба кері әсер етеді.

а) Сөздің басында дауысты дыбыстың жасанды сүйеніші пайда болады. Мысалы, үндіевропалық «пат» — “аяк” “апатқа” айналады. (көне ұйғыр).

б)    Дауыссыз жасанды сүйенгіш сөздің соңынан бой керсетеді немесе соңғы дауысты дыбыс түсіп қалып, дауыссыз дыбыс дараланады.

Ілгері дауыссыз дыбыстар — үндіевропалық тілдегідей: еріндік және көмейлік —«в» (келте) және «г» <к). Сондықтан егер үндіевроталық тілде алғашқы дауыссыз дыбыстар әртүрлі болса, «бут — гут», түркі тілдерінде де дәл сондай дәрежеде соңғы дауыссыз  дыбыстар әртүрлі болады — «тав — таг», «бав —баг.

4. Түркі тілдерінде құрылымы ашық буында болып келетін тілдер ықпалын тигізген. Шумер тілінде «амар»— бала, құрылымдық түркизмі сақталған, ал түркі тіліне «шумерше» икемделген «мара» атауы енгені назар аударарлық, — деген  пікір  айтды.
5. Ауыс-түйіс кезінде буынның алмасуы заңды, ол әр-түрлі жүйедегі тілдерде кең етек алуы барысында әмбебап заңдылықтың елеулі белгілеріне ие болады.

Бір-біріне сөз беріп, сөз алысатын тілдердегі буын құрылымдарының сәйкес келмеуі — сөздің бұзылуының басты себептерінің бірі болып табылады. Бұл құбылыс тіл тануда әлі толық игерілмеген; тіл білімі бұл деректерді түсіндірмейді, тек атап өтуімен ғана шектеліп отыр,- деген пікір айта отырып,  келесі мысал келтіреді: грек тілінде сөздің дауыссыз дыбыспен аяқталмайтыны (в, р, с әріптерін есепке алмағанда) мәлім. Мұның себебі неде? Бұл құбылыс —грек тілінің әлі беймәлім ерекшелігі болып саналады. Әріптердің семидтік аттарын қабылдайды да, оларға дауысты дыбысты, яки сөздің соңына ауысқан жасанды мүше орнына дауысты дыбысты қоса алады: алев — альфа, каф — каппа және т. б. Егер семидтер алғашқы дауыссыз дыбысты (кейде жасанды сүйеніш мүше дыбысты) буын дыбысы деп танып, алғашқы ашық буынмен шектелген болса, гректер екі дауыссыз дыбысты да буын дыбысына айналдырып, екі буынды да ашық буын орнына қолданады.

Авторлардың  пайымдауларына қарап отырсақ, үндіевропалық және түркі тілдері құрылымдарының қарама-қарсылығы ең қарапайым мысалдан байқалады.  Әліпби әріптерінің аттары  таза күйіндегі  буынның үлгілері болып  табылады; түркі тілінде — аб, аг, ад және т. б. Үндіевропалық тілде — ба, га, да — (бе, ге, де). Түркі тілдерінің үндіевропалық тілдермен ұзақ уақыт байланысы былай қарағанда, болмашыдай айырмашылықтың өзі екі тілдің сөздігі үшін де маңызын зор еткен.

«Ежелгі Алдыңғы Азия тілдерінің туыстық байланыстарының мәселелері» деген тарауда И. М. Дьяконов:

а) «шумер тілінің. оқшаулығы», «хуррит және урарт тілдерінің тектік туыстығы»,

 в) «аккад, көне еврей және арамей тілдерінің тектік туыстығы аңғарылуға тиісті» кестені келтіреді.

Бұл кесте бойынша шумер тілінің ежелгі Алдыңғы Азия тілдерімен ешбір жанасатың жері жоқ.

Бес саз ғана («тыңдап отырушы»), бір сілтеу есімдігі салыстырылуға алынады.

«Бұл кестеде,— деп жазады И. М. Дьяконов, хуррит және урарт, сондай-ақ, аккад, көне еврей және арамей тілдерінің туыстығы бірден көзге ұрып тұрады. Олардың бір-біріне жақындығы сондай, тіпті салыстыратын материалдың көлемі шағындығына қарамай айқын сезіледі, өйткені бұл тілдердің арасында іргелі фонетикалық айырма бітіп үлгермеген».

Айқындай түсу үшін осы кестені тағы да келтірейік. Бірақ түркі тілін ежелгі Алдыңғы Азия тілдеріне жатқызуға мүмкіндік беретін бекем тарихи деректер болмаса да, түркі тіліне арналған бір бағананы оған косып сөйлейік. Бұл  жерде ғалым  зерттеу  жүргізу  барысында сөздіктің тұңғыш деректерін есепке алған  жоқ.  Ол туралы өзі  де  атап  кетеді. Дегенмен, түркі тілдерінің өмір-тарихын қалпына келтіру ісі шындығында, енді ғана басталғанын жадымызда тұтып, түркі тілін ежелгі алдыңғы Азия тілдеріне жатқызуға болатын шығар деп жорамал да айта салалық.

 

 

4-кесте

 

Орыс-шасы	Шу-мер	Хуррит	Урарт	Аккад	Көне еврей	Арамей	Көне түркі
«три»	уш	тумни	(белгі- сіз)	шалаш	шалош	тэлат	уш, уч
«земля»	кір	хэвр	гэвра	ерс	арс	ар	иір, йер, йар, кір
«бог»	дінгір демер	ені	іну	ілу	еел	елаах	тенгрі тәнгір дәнгір тенер
«слы-шащий»	гәш- тука	хазі	хазі	шемі	сооме	шаамах	ештуган
«то» сілтеу есімдері	ане	ойа	йе	шу	хуу	ех	Ане,ана, анау

 

О.Сүлейменов «Аз иЯ», Алматы,  1992 ж, 240   б.

 

Бұл кестені қарастырғаннан  кейін қандай қорытынды жасауға болады?- деген сауал  қоя  отырып,  О.Сүлейменов  И. М. Дьяконовтың сөзін сәл ғана толықтыра түседі.  «Бір жағынан — аккад, көне еврей және арамей тілдерінің, екінші жағынан — хуррит және урарт тілдерінің, үшінші жағынан — шумер және көне түркі тілдерінің жақындығы сондай, тіпті салыстыратын материал көлемі шағын болғанда да, ол жақындық айқын сезіледі, өйткені бұл тілдердің арасында пәлендей үлкен фонетикалық айырма бітіп үлгермеген».

 Шумер мен түркі лексикалық материалдарының жақындығы сөздіктері жақын осы екі тілдің тектік туыстығын дәлелдей алмайды.  Мұны  ғалым  ескерте  отырып,  бірнеше  рет  қайталап  кетеді [1, 241].  

Сонымен бірге бұл кесте мысал үшін алынған тілдердің барлығының бір-бірімен мәдени қатынаста болғандығының да дәлелі орнына жүреді.

Иир (Иер)—«жер» түбірі осы жеті тілдің бәрінде бар. Урарт тілінде «гэвра» лексемінен басқа шумерлік формаға қарай саятын «гир» синонимі бар екені анықталды.

Хуррит тілінде құдайды «е «і» дейді, бұл атауды, тегі «деңгірмен» емес, шумердің «ен»— жоғарғы деген сөзімен салыстырған жөн болар: «ен» атауы көп ретте «әмірші», «мырза» деген мағынаны білдіреді. Енкір («Жер әміршісі»), Енлиль («әуе әміршісі») деген құдай аттары бұған мысал бола алады.

Сонан соң, жаңа шумер тілінде «у» дыбысының әсерімен «н» кейде «л» дыбысына айналып кететіндігін ескеретін болсақ, онда аккад тіліндегі «ілу» атауын шумер тіліндегі «ен» атауымен байланыстыра алып қарап, оны «ену» көне формасы деңгейіне дейін көтеруге болады.

Сонымен  қатар, кесте тағы бір маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік береді: шумерлерге, семиттерге, хурриттер, мен урарттарға қарағанда, шумерлер мен түріктер бір-бірімен анағұрлым жақын және ұзақка созылған қарым-қатынаста болғандығы байқалады.

Салыстырмалы тіл білімінде сенім артарлық жалғыз талдау құралы бар, фонетикалық-семантикалык кестені сол құрал деп атауға болады.

Рас, ол кездейсоқ ұксастыктарды, сондай-ақ, бір тіл екінші тілден тікелей қабылдаған, немесе осы екі тілге үшінші бір тілден ауысқан сөздерді бөліп алуға үнемі мүмкіндік бере алмайды.

Көне жазуы болған тілдердің лексикасын салыстырған кезде форма мен мағына жағынан ұксастықтың кездейсоқ еместігінің қосымша дәлелі ретінде қай реттерде жазба деректерді де пайдалануға болады. Бұл, әсіресе, бір буынды немесе қос буынды сөздерді салыстырғанда керек-ақұ.

Түркі тіліндегі көптеген бір буынды лексемдер шумер тіліндегі сондай лексемдерден мұрын жолды жалғауымен айрықшаланады екен. Бұл ерекшелік кейін анықталды. Ауысып келген ашық буынды күрделі сөз жабық буындыға айналуының мәні, меніңше, осында. Мысалы, шумердің «ме»— мен, «зе»— сен есімдіктеріне түркінің «мен»— мен, «сен»— сен есімдіктері сәйкес келеді. Автор «у»-«ун» теңдеуін жайлап осы қатарға қосады. Сонымен, салыстырылған сөздердің формалары мен мағыналары дәлме дәл түсті. Қазіргі салыстырмалы тіл білімінің  тәсілдері бойынша, бұл салыстыруды толыққанды деп есептеуге тұрады, оның үстіне, шумер тіліндегі кейбір басқа сан есімдер де түркі тіліндегі сондай сан есімдермен салыстыруға келеді: қарапайым уш — үш (3), күрделі уш-ун (30).

Басқа да толып жатқан жақындықпен салыстырғанда, бұл деректер бізге түркі тіліндегі «ун» формасын «у» алғашқы формасына кәміл сеніммен әкеп теліп, оны шумер тілінен ауысқан сан есім деп есептеуге негіз береді. Бірақ тіпті осы мысалда да дәл үйлеспеушілік элементі болуы кәдік. Өйткені, басты дәлел — шумерлер мен түркілердің арасында мәдени байланыс болу мүмкіндігіне тарихи негізделген сенім жоқтың қасы, — деген пікірін айтады.    

Егер Геродот әулеті бізге шумерлер мен түркілер ол заманнан мына заманға дейін, мынадай аймақтарда бірге мекендеген, сөйтіп бір-бірінен сөз ауысқан деген айдай анық жазбаша куәліктер қалдырған болса, онда тіл білімі мамандарына у-ун сөздерінің сырттай ұқсастығы әбден жеткілікті болатындығы туралы  айтады. Өйткені мағына жағынан жақындығы олардың туыс сөздер екенін көрсетіп тұрады. Бірақ мұндай жағдайда тарихи деректің жауапкершілігі нақ осындай лексикалық теңдеулерге түседі: олар Герордоттың қызметін атқаруға міндетті.

Автор  у-ун ұқсастығының кездейсоқ еместігінің жаңа дәлелдерін іздестіргенде көне жазуларға ерекше назар аударған болатын.

Көне шумер жазуында екі сан — бірлік (единица) пен ондык болған. Осыған орай,  автор  өзінің  зерттеуінде   көне түркі руникалық жазуынан осы екеуіне сәйкес цифрларды іздестіреді.  Соның  нәтижесінде кесте  де  құрады:

 

 

5-кесте

 

Шумер жазуы				Көне  түркі  жазуы
таңба	атауы	цифр мәні	лексикалық мәні	таңбасы	атауы
I	«аш»	бірлік бір	Бір	1	«ас»
?	«у»	ондық он	он	?	«у»

 

 

О.Сүлейменов «Аз иЯ», Алматы,  1992 ж, 242   б.

 

Шумер тілінде цифрлардың атаулар сонымен бірге сан есім де болған. Егер түркі сан есімдерінің бәрі дерлік (ун, уш сандарынан басқасы) үндіевропалық тілдерден ауысып келгендігін ескерсек, онда алғашқы түркі сан есімдері цифр әріптердің атауларында қалған деп жорамалдауға болады.Дегенмен де, келген тұжырымдарды  нақты  дәлелдеу үшін  түркі руникалық жазуының көне шумер йероглифімен басқа да байланысы болғандығына көз жеткізу керек болды, әсіресе, бұл~бірен-саран сәйкестіктерді кездейсоқ құбылыс деп түсіндірілуі де мүмкін.

 

2.2.  «Тарихқа  дейінгі  түркілер» еңбегі және славистика мен түркітану мәселелері

 

Атаулы  еңбегінде  О.Сүлейменов бұрын оңды-солды  болмаған  мәселелерді көтеріп,  оның  шешілуіне  байланысты  бірнеше дәлелдерді  өзінің  зерттеулерінде  келтіріп  отырады. Түркі  және славян  тілдерінің ежелден  бері  тығыз байланысты  екендігі  туралы   мәселе  теориялық  тұрғыдан ешқашан көтерілген емес, атаулы  мәселені  авторы  еңбектерінде  қозғап  келеді.Орыс  тіліндегі  түркі  сөздерін  деректі  негізде   зерттеуді  тұңғыш рет Мелиоранский  қолға алған  еді. Ресейдің  алғашқы түркологтарының еңбектері қолданбалы сипатта болды да, түркі тілдерінен орыс тіліне  ауысқан лексикалық бірліктердің саны едәуір шектеулі деп дәлелденіп келді. Ресейдегі  түркітану  ғылымы патша әкімшілігі  мен Оттоман Түркиясының  арасындағы оңтүстік теңіздерге шығу  үшін тайталас қызу  жүріп  жатқан кезде пайда  болды. Саяси ахуал империялық академияның зерттеу объектісіне деген көзқарасына да,  сол арқылы  аталмыш ғылымның өзіне  едәуір ықпал  етті. Дегенмен,  бұл  аса  маңызды шаруа  болатын,  сондықтан  өз  ісіне  шын  берілген   нағыз  ғалымдар (Мелиоранский, Корш, Радлов, Бартольд, Малов) империялық  өркеуделііке бой  алдыра  қоған  жоқ.  Керісінше  интернационализмді  ресми идеология ретінде ұстанған  кеңес  өкіметінің  кезінде  түркі  сөздерін  танымауға  деген  ұмтылыс  шырқау  шыңына жетті. Мүмкін  бұл Босфор  теңізі  үшін   таластың  әлі  толастай қоймағанына   байланысты шығар,  оның  үстіне, бұл  кезде  шын  ғалымдардың  қатары  да  сиреп  қалған болатын. “Қыпшақтар мен  русь”  деп  аталатын  мақаласында  А.И.Попов  түркілердің  Руське мәдени ықпал  етуі мүлдем  елеусіз  болғанын  дәлелдеу үшін  соңғы  мыңжылдықта  орыс  тіліне  ауысқан түркі  сөздерін  санап  шығады. Оның  пікірі  бойынша,  ондай сөздер үшеу-ақ екен —  курган, ватага,  кумыс.

     1946 жылы  жарияланған  бұл мақала  70-ші  жылдардың  ортасында да тілге  тиек етіліп  жүрді. Онда  келтірілген пікірлер  әлі  күнге  дейін ғылымдағы  беделді тұжырым  болып  саналады. Сындарлы  дайындықтан  өткен мамандар  қазір  орыс  тіліндегі  түркі  сөздерінің  саны одан  көбірек дейді,  бірақ славистика  ғылымында  әу  баста  қалыптасқан.  Русь  пен Даланың  өзара  мәдени қарым-қатынасының сипаты,  тұтас  алғанда,   өзгерер емес.  Бұл  көзқарасқа  сәйкес,  көне  түркі   тілінен  ауысқан  сөздер  тек  шығыс славян  халықтарының  тіліне  ғана  енген.  Бұл орайда  көне  дәуір деп  отыр.  12 ғасырдың  бертіндегі  орта ғасырларды  түсінді. Ал  оңтүстік  славян тілдеріне түркі  сөздеріне  тек  Осман билігі  тұсында Анатолия  түркілерінен   ғана  ауысқан  екен.   Одан бұрын  түркілер мен славяндар бір-бірімен кездеспепті! Алайда  тілдік  фактілер мүлдем  басқаны  көрсетеді.

          Алайда, О.Сүлейменовтің келтірілген  мысалдарының  ішінен түркі  тілінен славян тілдеріне  ауысқан  сөздерінің  саны әлдеқайда  көп  екенін  айтуға  болады.  Автор орыс  тіліне ауысқан  түркі  сөздеріне  жататын  сөздерді  әдеттегідей   үш санатқа  бөледі:

• ауысқаны анық сөздер;
• танылатын сөдер;
• жасырын сөздер [16, 7]

Бірініші  санатқа басқа  тілден енгені  анық байқалып,  тұрған  сөздерді  жатқызады. Мысалы,  “Игорь полкі туралы  сөзде”  қыпшақтардың  ортьма,  япончица  деген және басқа киім атаулары  берілген.  Қостілдік  кезеңіндегі   әдебиетте  екінші  тілден  ауысқан  терминдер   мүмкіндігінше  өзгертілмей,   айтылған күйінде   қолданылған.  Бірақ ол  сөздер  біздің  заманымызға   дейін жетпеді  де,  тізімге енгізілген  жоқ.  Ал  күндеілікті  славян  тілінде жиі  қолданылып,  біраз  өзгеріске  түскен   дегенмен   қазіргі   этимологиялық әдіс  арқылы  байырғы  қалпына оңай  келтіруге  болатын сөздерді   танылатын сөздер деп ұғынған  жөн.   Тізімдегі  сөздердің   көпшілігі  осындай  болып  келеді.   Мыңдаған  жылдар бойы   белсенді  түрде  қолданыста болып,  алғашқы  нұсқасынан әлдеқашан  айырылып  қалған,   славян  тілдеріне  тән  аффикстер,  суффикстер  және  жалғаулардың  сан  қабатының   астынан түбірінің  қалдығы жаңа  әрең  байқалатын  сөздерді  жасырын  сөздерге  жатқыздым.   Түркіславистика  маманы үшін  мұндай сөздер   айрықша  қызықты  болуға  тиіс,  өйткені  фонетикалық  сәйкестікке   негізделген этимологиялық   талдауға  бұл   сөздер оңайлықпен көне  қоймауы  мүмкін.

Түркі  және  шығыс  славян  тілдердегі  лексикалық   байланыстарды  зерттеуге  арналған   әдебиетте тек  алғашқы   екі  санатқа  жатқызылған  сөздерге  ғана қарастырылады. Ежелгі  орыс авторлары   қолданған  көптеген  түркі  сөздер  келтірген  Срезневскийдің  сөздігін, түркілерге  тән  сөз   орамдары  көп кездесетін  орыс  диалектілері   мен сөйлеу  мәнері сипатталған  Дальдің  сөздігін  және  қазіргі   орыс  тілі сөздіктерін салыстыра   отырып,   жылдар мен   ғасырлар  өткен  сайын жалпы  ұлттық,   әдеби  орыс  тілінде   түркі  сөздерінің   саны  азая  бергенін аңғарасың.   Бұл  түсінікті  де.

     XVI ғасырдан бастап  Даланың   Руське  тигізетін ықпалы әлсірей  берді де, XVI-XVII-XVIII ғасырларда  мүлдем  тоқталды.

      … Бес  жүз жыл  бойы “түркілердің  езгізісінде” болған оңтүстік  славяндардың  ортасында  тілді  түркі  сөздерінен   тазарту  ХІХ  ғ-ғы аззаттық соғысы   жылдарында  басталып,  дербес мемлекеттік  алғаннан кейін  қарқынды  түрге  жалғастырылды.  Славян тілдерінде іс  жүзінде   тек “жасырын  түркі  сөздері”  ғана қалды.  Ал анық сөздер тарихи ахуалды   суреттеуге   байланысты  көркем әдебиетте ғана қолданылатын болды.  Осман империясына  қарсы  күресті  суреттей  отырып,  “янычар”  және “ятаган”  сөздерін  қолданбау  мүмкін  емес,  ал күнделікті  өмірде  бұл  сөздерді  кезестірмейсің,  өйткені  бұл  атаулар  әлдеқашан қолданыстан шыққан, — деген ғалымның   ой қорытуларымен келісуге  болады.

     … XVIII-ХІХ ғасырларда орыстың әдеби тіліне тек түрік тілінен  жекелеген терминдер қосылды. Басқа түркі тілдерінен саудаға қатысты  сөздер еді. Мәскеу  мен Петерборға  қызыл  балық   таситын  әзірбайжандар   мен татарлар   балық  сөзін  енгізді,  ол енді “ысталған  бекіре”  деген екінші  мағынаға ие болды.  Барлық  түркі  тілдерінде   оның  бастапқы  мағынасы  —  балық,  ысталмаған балық дегенді  білдіреді.  Осы іспетес түркі  сөздерін автор түркі  тілдерінің тізіміне енгізген  жоқ.   

Соңғы  тізімде  қалған сөздер орыс,  украин,  беларусь  әдеби  және  ауызекі   тілінде  тұрақты   қолданылып  жүр.  Олардың  көпшілігі  славяндар   үшін әбден  сіңісті  болып кеткен. Олардың  арғы тегі  түрік  сөздері  екеніне  әлі  талай  славист  дау  айту  ықтималдығын  да  автор атап  өтеді.  Осы  тізімінің  бір  бөлігі  “АЗ и Я”  (1975 ж.) кітабында жарияланғанда КСРО Ғалым Академиясы  дүр  сілікнді.   Атқылау  хаттамалары  “Вопросы  языкознания”  және “Вопросы  истории”  журналдарында  жарық  көрді.  

          Содан бері  бұл   тақырыпқа деген   көзқарас   біраз  өзгерген  сияқты,   мүмкін  бұған  “АЗ и Я” – ның   да  септігі   тиген  шығар. “Еліміздің  бас  түркологы”  академик  А. Кононов  талқылауда  сөйлеген  сөзде  “АЗ и Яға”  қарсы  “Молодоя  гвардия”  журналына  мақалалар   жариялау  арқылы  емес,    түрколог   ғалымдардың  кітаптарымен  жауап  беру  керек  деп  мәлімдеді. “Бұл  кітаптың пайда  болуының  өзі  маман-түркологтардың  жылдар  түк бітірмей  журуіне, ал   жазып жүрген аз ғана  ғалымдардың өз еңбектерін жариялай алмауына  байланысты”, —   деді ол.   1976  жылдан бастап бұл  тақырыпқа  арналған  еңбектер  көптеп  жариялана  басталды. Алайда санның  артуы  сапаның   өсуіне  әкеп   соқтыра  бермейтіні  бар. 90-шы жылдары  цензураның  күші жойылды да,    Ресей  мен  жаңа  мелекеттерде  жаппай  атандырған, мұқабасы  жып-жылтыр, еш дәлелгеи жүгіну  дегенді  білмейтін  жалған  ғылыми  әдебиет  пайда  болды: онда әркім өз нұсқасын ұсынып жатты, бірақ  ол ешқандай  дерекпен негізделмейді. Осыған орай  біз О.Сүлейменовтің  “Түркі-славян тақырыбына”  бет  бұрып, кәсіби  маман  болмаса да,  түркітанудығы  олқылықтардың орнын  толықтыруға   қойған  мақсатын  түсінуге  болады. Сол   жылдары   жарық  көрген  еңбектерінде  келтірілген  орыс тіліне  енген түркі сөздерінің  түркі  тілінен  тартып  жатқаны қазір  ғылыми  ортада да күмән туғызбайды. Дегенмен,  жинақталған материалды  лайықты  түрде қарастырып, тиісті қорытынды  жасалғанын славистикадан  да, түркітанудан  да кездестіру  қиынға  соғады деп ойлаймын.

     ХХ ғасырда  халқымыз  төңкеріс  дүмпуін  де,  ұлттық апаттары да,  соғыс  пен аштықты  да бастан  кешті.  Тең   жартысынан астамы  қырылып,  қайтадан  қалпына  келді,  үш  рет жазуы  ауысты,  орыс  тілінің  арқасында  дүниежүзілік біліммен сусындап, жаңа техниканы меңгерді,  бірақ біз үшін  даусыз орыс ғасыры болған осы уақыттың өзі де қазақ тілі сөздігіне  ешқандай мәңгілік құндылықты енгізе алмаған екен.

      Тіл – ең бір самарқау құрылым. Толысып кемеліне келген тілге “сырттан жаңалық енгізіп”, оны мәңгі қалдыру үшін оның басқа тілдермен ұзақ уақыт бойы өзара байланысқа тусуі керек. Ал қалыптасу   кезеңінде  дәл  осы  өзін  өзі  сақтау   қабілеті  арқылы  тілдер  бір-біріне өзара  тәуелді болған еді.  Славян  және   түркі  тілдері  қалыптасу  кезеңінде  де,  неғұрлым  толысып,   дербестік алған шағында  да  тығыз  байланыста дамыды. Мұны  лексикалық  және  грамматикалық материалдардың өзара  алмасуы  дәлелдеп береді. Бұл орайда  түркі  және   славян  тілдерінің  тармақтары  қолданылу  мерзімнің   ұзақтығы  жағынан да, даму  тәжірибесі   жағынан да  бір-бірінен  онша  алыс  кете   қойған  жоқ. Олар  өзара  үйрене  отырып өркендеді.

          Осыған орай  О.Сүлейменов өзінің «Түркіславистика»  деп  аталатын жаңа ғылыми  пәнді енгізу  ұсынысын  жасайды.  Ғалым Ғ.Қалиевтің айтуынша  автор бұл  еңбектерінде  «Түркіславистика»  пәнін  жасау  туралы  жаңа идея  берумен шектелмей,  пәннің  материалдық  негізін кеңейту мақсатында  бірқатар  жаңа тілдік мағлұматтар  берген [25,21].

          Сонымен  қатар  автор  көне  түркі  сөздерін  зертегенде,  олардың  жан-жақты қолданысы,  қолдану  ерекшеліктері,   дәуірлік  ерекшеліктерін  қарастырған болатын.  Бұл ретте  біз О.Сүлейменовтің славистикада қалыптасқан көзқарасы бойынша ежелден малшы ретінде танымал көшпенділер мәдениетіне жат «егіншілік» тақырыбына қатысты  сөздерін қарастырмақпыз.

Славистер тізімде көрсетілген сөздердің көпшілігі жылқының түр-түсіне, дала жануарларына, кару-жарақ пен киім-кешекке, сауда терминдеріне қатысты сөздер — Алтын Орда дәуірінде көшпелі түркілердің тілінен ауысқанын мойындайды… Бірақ олар егінші-славяндар өсімдіктердің аттарын да түркілерден алды дегенге оңайлықпен келісе қоймайды. Дегенмен барлық славян тілдерінде кең тараған кейбір тез өсетін ағаштардың атаулары түркі тілдерінің әртүрлі тармағында бірдей қолданылатын етістіктерден шыққан, есім сөздердің нормалары сақталған бұл сөздерді ғалым өте көне дөуірлерде ауысқан сөздерге жатқызады.

Мұндай мысалдардың маңыздылығын ескере отырып, Фасмердің сөздігінен славян  тілдеріндегі ағаш атауларының ең белгілі деген біреуінің этимологиясы карастырылған жерін    келтірейік:

Фасмер: «Осина, укр. осина, осика, др.-рус. осина, болг. осика , чеш. диал. оза, озіпа, слв. озіка, оза, пол. оза, озіпа. Наряду с болг. ясика — «осина «, сербохорв. )асика, словен. /азіка, іезіка.

Праслав. орза родственны лит. аризе, аривів — «осина»; вост.-лит. еризе- «черн. тополъ», лтш. арзе — «осина»; др.-прус. — аве, др-сакс. азра — «осина»; нов.-в.-н. Пезре.

1956 жылы италиялық лингвист В.Пизанидің Мәскеуде жарық көрген «Этимология және тарих — Мәселелері — Әдісі» деп аталатын кітабына жазған алғы сөзінде «Осетин тілінің этимологиялық сөздігінің»    болашақ    авторы    В.Н.Абаев «этимологиялық түсіндірмелердің фонетикалық, морфологиялық және семантикалык критерийлері» туралы айтады.  Морфология біртіндеп осы әдістің бір құралына  айнала бастады, бірақ этимологиялық зерттеулерде оған қазір де бұрынғыдай көмекші рөл ғана беріліп жүр.

Алайда туыс сөздер екені байқалып тұрған жағдайда олардың айырмашылығын фонетикалық өзгерістер арқылы түсіндіру мүмкін болмаса, этимологиялық зерттеулердегі басты рөл морфологияға берілуге тиіс

Мысалы, озіпа-озіка-оза-орза формаларының осындай елеулі өзгеріске түсуін қалай түсіндіруге болады? – деген сауал қояды ғалым.  Бұл жерде фонетикалық өзгерістің еш қатысы жоқтығы көрініп тұр. Мұнда тек морфологиялық сәйкестік туралы гана айтуға болады. Егер славян, үндіеуропа тілдерінде ондай мысалдар табылмаса, онда көрші тілдердің сөздіктеріне жүгіну керек. Олардың грамматикаларындағы сөз жасаушы үлгілерде осы терминдердегі аффикстер қолданылған жоқ па екен, соны іздеген жөн. Бірақ орыс тіліндегі этимологиялық сөздіктерде ондай жұмыс істелмепті. Ең болмағанда, көрші халықтардың тілдеріндегі барлық сөз жасаушы схемалар мен құралдарды жинап, талдайтын Морфологиялық кодекс тәрізді бір ғылыми құрал жасайтын уақыт келгені  туралы  да  ұсыныныс айтады. Бұл орайда  Сонда этимологтардың жұмысы да жеңілдеп, жорамалдан таза ғылымға көшер еді.

Үндіеуропашылдар аталмыш ағаштардың атауына соңғы рет 80-ші жылдардың ортасында назар аударған екен. Т.В.Гамкрелидзе мен В.В.Ивановтың «Үндіеуропа тілі және үндіеуропалықтар» деп аталатын екі томдық қомақты еңбегінде үндіеуропа тілдеріндегі ағаш аттары қарастырылыпты. Атап айтқанда, осина мен тополь бір рубрикада келтірілген. Сөздіктердегі этимология мұнда да сол күйі қайталаныпты. Рас, «бастапқы формаға» неғұрлым ғылымға ұқсас түр берілген — (Н)озр, демек, консонантизм герман тілдерінде (көне исланд тіліндегі озр — «осина», көне ағылшын тіліндегі азре, көне шығыс-неміс тіліндегі азра, неміс тіліндегі шзрё) жақсы сақталған, ал балтық тілдерінде түбір мен жұрнақтың орындары ауысыпты. Аталмыш еңбектегі этимологиялық әдіс суффикстің орны ауысуын өте біржақты сипаттаумен ерекшеленеді: «Оңтүстік славян тілдеріңдегі кейбір -іка жұрнағы «осокорь», «қара терек» деген мағына береді. Ал осы ағаштың славян тіліндегі атауын азо-ког деген түбір мен жұрнақтың қосындысы ретінде түсіндіруге болады, сонда ол «с корой осины» дегенді білдіреді екен.

Преображенский де, Фасмер де, басқа зерттеушілер де бұл өзіндік формалардың қайдан шыққанын түсіндірмейді, ал ондағы түбір мен жұрнақтың  бастапқы түрі қандай болғанын калай ажыратып алуға болады? Бұл лексемалар қандай морфологиялық схема   бойынша түзілген? Егер бұл механикалық өзгеріс болса, онда славян немесе басқа бір үндіеуропалық тілде осындай фонетикалық өзгерістердің өзге мысалдары бар ма?  Деген сауалдар  қойғанымен,   ғалым  оларға  жауап таппайды, себебі   бұл еңбектерде мұндай   сұрақтар да, олардың жауаптары да жоқ,  сондықтан  формалардың алуан түрлілігін сол күйінде қабылдаудан басқа амал жоқ.

(Н)оар озра, азра, езра  озіпа » охіка-езіка-іазіка. Түркологгар кейбір түркі тілдеріндегі — татар, башқұрт диалектілері мен Алтай түркілерінің қолдануындағы осинаның атауын зерттеді. Сонда оның   азрад, арзад, аихад, аһзад, иіһад, изад, һизад тәрізді формалары табылды.

«Осина»сөзінің түркілік нұсқасының үндіеуропалық нұсқаларға қатысын зерттеген И.Хоопс түркі тілдеріндегі оз, ох атаулары салыстырмалы түрде алғанда кейінгі кезеңде славян тілдеріндегі оза сөзінен шыққан болар деген тұжырым жасайды. Татардың изак сөзін де ол осыған жатқызады Түркілердің арв- сөзі де байырғы түбір сөз емес, субстиштут, яғни басқа тілден енген сөз деп байлам жасайды ол. Түркі атаулары түгелімен сонау есте жоқ ерте кездерде үндіеуропалық тілдерден алынған, дәлірек айтқанда, иран тілдерінен шыққан болуы керек» — деп жазды «Осина» мақаласының авторы Э.Р.Тенишев.

О.Сүлейменовтің байқауынша, Хоопстың болжамы тағы да кайталанған, Фасмер де, «Үндіеуропа тілі және үңдіеуропалықтар» кітабының авторлары да осыған сүйенеді. Бірақ түркі тілдеріндегі осы ағаштың атауы иран тілдерінен шықты деген гипотеза  ұсынылғаннан бері (1905 ж.) иран тілдерінің ең болмағанда біреуінен еуропа немесе түркі тілдеріндегі атауларға ұқсайтын бірде-бір сөз табылған емес. Хоопстың өзі де, оның ізбасарлары да мұны істеген жоқ. Бұл гипотезаның өзі де орыстармен кездескенге дейін Алтай түркілері үндіеуропа лексикасын сақ   дәуірінде  Алтай өңірінде болған көне ирандардан алса керек деген сенімге (фактіге емес) негізделген сияқты. Э.Р.Тенищев осы нұсқаны толығымен қабылдай отырып, түркі терминдерінің морфологиялық өзгешеліктерінің төркінін екі дерек көзі арқылы түсіндірмек болады: «Сібірдегі көршілес түркі тілдеріндегі оз, ога, изад және аизад, азрад сияқты бірізді формаларда екі бірдей ауысым байқалады бірі кейінгі — славян тілдерінен, ал екіншісі — көне иран тілдерінен алынған — авра, арва… Осы қорытындыға сүйенсек, бұл атаулардың бәрі байырғы үндіеуропалық тіл байлығының қатарына жатады. Ясень қазір бүкіл Еуропаға таралған, ал осина — Еуропа мен Солтүстік Азияда кеңінен қолданылады. Бұл екі атау да Еуропаның батысы мен оңтүстігіне қарай сирей береді де, шығысына карай жиірек кездеседі. Осылай аталатын орман ағаштары Еуропаның солтүстік және орталық бөлігінде көбірек өседі. Сонымен, осинаның түпкі формасы түркілік негізде құрылуы мүмкін еместігі, ол тек үндіеуропалық деңгейде гана пайда болуы ықтималдығы түсінікті болады, мұны Т.В.Гамкрелидзе мен Вяч.Вс.Иванов «Үндіеуропа тілі және үндіеуропалықтар» деп аталатын кітапта (Н)озр түрінде көрсетіп берген. Түркі тіліндегі «осинаның» түпкі формаларының басқа құрылымдарын салыстырып көріңіздер: М.Рясенен — ав (и)з(-ад) және Э.В.Севортян — арузад…»

Бағзы замандағы сөз жасаушылар үшін әлдебір ортақ сипаты болған осина (тополь, ясень) тектес ағаштардың атауына жасалған этимологиялық талдауға шолудан кейінгі,  былайша  айтқанда,  «тап-таза күйінде” не қалғанын  қарастыра  келе, келесідей  тұжырымдарға  келеді:

1)  Бұл атау орта немесе солтүстік Еуропада шыққан.

2) Иран тілдерінде мұндай атау сақталмаған, бір кездері болған күнде де ол еуропалық тілден ауысуы ықтимал.

3) Бұл терминнің түркі тілдерінде (тат., башк,, сіб. Тат- алтай) таралу ауқымы тарлығына қарағанда, ол мифтік иран тілінен емес, батыс славян (ева) және герман (озра) тілдерінен немесе балтық тілдерінің бірінен ауысқан болса керек. Бұл орайда, оның ауысуы мен сіңісуі ақырғы тұйық буынның ықпалы күшті болып келетін тілдердің бірінде жүрген, осыдан келіп сөз соңындағы дауыссыз дыбыс пайда болған: обп , озак; изак, озра ,озрак, орзак, арвак…

4) Үндіеуропа тілдік құралдары арқылы қазіргі бірде-бір  тілдік  форма  мен құрылымның этимологиясы жасалған емес. Демек, бұл сөз көне Еуропада славян және герман тілдерімен қатар қолданылған бір тілден ауысуы әбден мүмкін.

5) Бұл мысалға байланысты ондай тіл түркі тілі болған деп пайымдауға толық негіз бар: бұл тілдің тармақтарында түбір сөздердің өнімділігі мен лексикасы және морфологиялық негіздер жақсы сақталған, қарастырылып отырған терминдер де солар арқылы жасалған болуы ықтимал. Түркілер Еуропаның аталмыш   ағаштар   өспейтін   аймақтарына қоныстанғаннан кейін ол атаулар термин ретінде қолданыстан шыққан, бірақ морфологиялық комбинациялар жағдайға байланысты тілде өлі де көрініс тауып қалады.

Көне түркілер тығыз араласқан көптеген еуразиялық ұлттардың тілдерін түркі тілдерінің өзінде қолданыстан әлдеқашан шығып қалған көне түркі сөздері сақталған нағыз қазына деуге болады. Жасырын сөздерді былай қойғанда, көптеген анық және танылатын түркі сөздерін көнерген сөздердің осы санатына батыл жатқыза аламыз. Олар түркі тілдерінде колданылмайды, бірақ басқа тілдерде сақталып калған. Орыс тілінің сөздігі де осындай жәдігерлерге толы. Мысалы, кошма сөзінің түркі тілінен шыққаны анық байқалады: кош — «қос, байла» деген ұғымды береді, демек, кошма — «қосылған, байланган». Бірақ  ол казір «киіз» деген мағынада түркі тілдерінің бірде-бірінде кездеспейді. Басқа атаулар оны әлдеқашан ығыстырып шығарған. Бұл сөз қазір әртүрлі жағдайға байланысты, көбінесе, кез келген заттар мен құбылыстардың бірігіп кетуін, бытысып-шатасып жатқанын білдіру үшін қолданылады.

Түркі тілдеріне қатысты материалды білу арқылы осина сөзіне байланысты алғанда «халықтық этимология» сипатындағы жасанды түпкі форма мен болжам жасауға деген қажеттіліктен құтылуға болар еді.

Кәдімгі «өсу» дегенді білдіретін өсь (оз) етістігінен шыққан есім сөздер оғыз-қарлұқ тармағында қолданылатын морфологиялық схема бойынша жасалады (императив + ік/ък = зат есім немесе сын есім): өсік (ош) — 1) «өсімдік», 2) «тез өссін».

Екінші бір схема бойынша «императив + ен (ін). Ан (ән) — 1) зат есім. 2) өткен шақ  есімше: өсень   — 1) «өсімдік», 2) өсіп шыкқан.

Қыпшақ тілдерінде басқа жұрнақтарды қолдану арқылы сөз жасау схемасы қабылданған: «императив + ма (па,ба) » зат есім: өсім, өсьпә   — 1) «өсімдік», 2) «(тез) өскін».

Бастапқы тұйық буынның ықпалы күшті болып келетін оғыз-карлұқ тілдерінде ашық-күрделі қыпшақ жұрнақтарының ақырғы дауысты дыбысы түсіп калады. Сөйтіп, -ма (-ба, -па) жұрнағы —м (-б, -п) болып шыға келген: өсім (озіт): сол мағынаны білдіреді.

«Қара терек» мағынасын білдіретін славян тіліндегі осокорь сөзі түркі тілдерінде «тез өсетін» деген мағына беретін өськір сөзінің шығыс славян тілдеріндегі «ерін үндестігі» ықпалынан өзгерген нұсқасы болса керек: (-кір (-кіг)/-юр (-куг) жұрнағы негізгі етістіктен (императивтен) зат есім мен сын есім жасайды. Мысалы, вт (оі) — «қадал, кес, тіл» деген етістіктен өткір   деген сын есім жасалып тұр.

«Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігінің» авторы Э.В.Севортян, өкінішке қарай, түркі тілдерінің сөз қорындағы термидердің көпшілігін жасауга сеп болған осы түбір сөзге жете мән бермеген. Бірақ ол осы етістіктің 1) «өсу», 2) «тез өсу» деген мағына беретін оз, из, шһ, иоз, а деген нұсқаларын түгел келтіреді.

Ғалым бұл терминдердің кыпшақ  тілінен шыққаны туралы бір ауыз сөз айтпайды, тек оғыз-қарлұқ тілдеріне ғана сілтеме жасайды:» Түркі тілдеріндегі өс-түбірінен жасалған көптеген туынды сөздердің арасында -м жұрнағы неғұрлым маңыздырақ; түркімен, қырғыз, ұйғыр диалектілерінде өс-ум; қаракалпақша — өсим; қазақша — өсім; өзбекше — осим; алтай, тува тілдерінде — өзум; хакасша — өзім; татарша — үсім; ұйғырша — өсәм терминдері «өсу», «даму», «арту»деген ұғымды білдіреді. Бірақ -мор жұрнағы арқылы жасалып, түрік тілінде есмүр, башқұртша үсмір, өзбекше осмир түрінде айтылып, «жасөспірім» мағынасында колданылатын және -(а)к жұрнағы арқылы жасалған, ұйғырша «өсімдік», «биік» мағынасын, қарақалпақ тілінде «ұзын» мағынасын беретін өсүк, өсәк сиякты сөздердің таралу ауқымы бұдан әлдеқайда тар «.

Ғалым: “Славян тілдеріндегі осик сөзінің арғы тегі — түркі тілдеріндегі өсік сөзіне бұдан артық қалай жақын келуге болады, оның арғы жағында қыпшақтың өсъпа, өськір сөздері де тиіп тұрған жоқ па!”- деген пікірін  білдіреді.

Славяндар өздеріне жасанды болып көрінген жіңішке ө дыбысын табиғи е дыбысымен алмастырды. «Осина» сөзінің оңтүстік славян тілдеріндегі есика, ясика сөздерінің пайда болуы осымен түсіндіріледі. Ясень сөзі де солай. Ағаш атауларының өзара жақын және алыс түрлерге ауысуы туралы «Үндіеуропа тілдері…» кітабының авторлары «Үндіеуропа тілдерінде ағаш атауларының семантикалық мағынасының өзгеруі» деген тарауда айтқан.

Грек тіліңдегі осы ағаш атауының ясень > бук болып өзгеруі албан тіліндегі осы сөзге де қатысты болуы мүмкін.

О.Сүлейменовтің айтуынша,  еуропалық тілдерде   мынадай өзгеріс болған — осина > тополь,  осина > ясень. Славян тілдерінде түпкі түбір  сөз — esen орысша ясень, серб-хорват тілдерінде  jasen болып өзгерген, бірақ латын тіліндегі “ясень” дегенді білдіретін  jasen тікелей оsen сөзінен шыққан болуы мүмкін..Ал  osik деген түпкі түбір сөз көне ағылшын тілінде    еsс — «ясень»   ясень  болып түрленген, —  деген  тұжырымдарымен  ғалым зерттеу  барысында   бөлісіп  отырады.

Осыған орай автордың  пайымдауынша, арғы тегі түркі тілдерінен шыққан диалектілер бағзы заманда осындай терминология бойынша өзара әрекетке түсуі қосқан (үнді-иран тілдерімен мұндай сәйкестік әзірше байқала қойған жоқ)- Бұл сөздердің алғашқы мағынасы 1) «өсімдік», 2) «ағаш», 3) «тез өсетін ағаш» болса керек. Мұның өзі үндіеуропа тілдеріндегі сөздік корының дамуындағы бастапқы  кезеңін    білдіреді.

Белгілі бір заттар тобының семантикалық  тұрғыдағы  жалпы атауының мағынасы тарылу процесі кезінде ол нақты бір заттың, бұл жерде ағаштың атауына айналып кететінін сол екі мағынаны да білдіретін («ағаш», «терек») қазақ тіліндегі терек  сөзі де дәлелдейді. Орыс тіліндегі дуб сөзі де бір  кезде жалпы «ағаш» дегенді білдірген, содан келіп, оның бір бөлігі (бұтақ) «дубина» деген атауға ие болған.

Сонымен,  ғалымның  ойынша, түркілер мен еуропалықтардың  арасында осина (ясень, тополь) атаулы алмасу ең кемі екі рет  болған.

Славян тілдеріндегі түркі сөздерін  зерттеуге арналған еңбектерге шолу жасағанда түркіславист тек түрколог қана емес, сонымен қатар славист те болуы керектігі міндетті шарт екенін және оның қаншалықты маңызды  екенін  туралы ғалымның  ой-пікірімен  мен  де келісемін. Славян тіліндегі материалдарды білуі арқылы ол ежелгі түркілердің тарихи лексиконындағы көптеген жәйттерді калпына келтіре алады. Ал түркі тіліндегі материалдарды жетік білуі аралас лексика мен морфологияны зерттеуде «таза славистердің» ілгері басуына елеулі көмек көрсетер еді. Оның үстіне, сөздіктерде кей сөздің аралас қолданыста болғанын, қай сөздің байырғы төл сөз екенін бірден ажырату оңайға түспейтіні тағы бар. Бұл жерде «көзқарас» емес, «шолу» жасау, материалға жан-жақты тұрғыдан қарау, тіптен тұтас бір өміртаным қажет. «Ұлттық этимология» атаулының ортақ кемшілігіне «форманы сезінудің» нашарлығын да жатқызуга болады. Бұл жерде әр сөз морфологиялық жүйенің көршісі деген міндетті бір заң елеусіз қалуда, рас, ол әлі этимология оқулықтарына ене қойған жоқ. Сөздіктерде әр сөз жеке-жеке қарастырылады да, олардың кай морфологиялык, түрге жататынын анықтауға әрекет жасалмайды, лексеманың өзі де сол түрден шыққаны мүлдем ескерілмейді. Мысалы, кезінде профессор Шанскийдің жетекшілік етуімен 200 мың дана таралыммен шығарылған «Орыс тілінің қысқаша этимологиялық  сөздігінде» чучело деген сөзді чукча сөзінен тараған болыпты.

Е.Шипова «чучелоның» төркіні түркі сөзі деп тұжырым жасаған Дмитриевпен келісетінін айтады. Бірақ чуче — ұйғырдың «шөже», «балапан» деген сөзінің өзгерген түрі деген тұжырымға карсылық білдіреді. Сөйтіп, түркілердің басқа сөзін негізге алуды ұсынады: «Бұл жерде қырғыздың шошу — қорқу, үрейлену деген сөзін алған дұрыс » — дейді ол [15.5].

Бұл шындыққа жақындайтын сияқты. Бірақ, алдымен, сөздің морфологиялық жүйедегі орнын  анықтап алу керек. Ондай жүйе де бар, ал — «құрал-жабдықтардың» (славян тілдерінде «етістік + құрал жасайтын жұрнақ = зат есім» схемасы бойынша жасалатын белгілі бір әрекетке қатысты құралдардың) атауы

Ғалым славистика  мен  түркітанудың өзара  қатынасын қарастыра келіп,  мысал ретінде бірнеше  мысалдарды  атап  кетеді: 

седло, зеркало, орало, метла, весло, шило, мыло, сверло, пугало, чучело…

О. Сүлейменов келтірген  соңғы екі сөздің синоним екені байқалады Жартылай калька сөздер екені де көрініп тұр Бұл сөздердің таралу аймағын ескерсек, түбір етістік ретінде Алтай түркілерінің «қорық», «үрейлен» деген мағынадағы чочи, чучи сөздері алынуы ықтимал деп пайымдауға болады. Түркі сөзінің түбіріне славян жұрнағы жалғанған Екі халық аралас-қоралас тұрып жатқан жерлерде жиі байқалатын жергілікті (оқшау) қостілділік жағдайында мұндай комбинация жасалуы әбден мүмкін.

Мұндай жағдай сонау көне заманда, тілдер еңді ғана қалыптасып келе жатқан кезде де болуы ғажап емес

Кейде «морфологияны сезіну» жеткіліксіз болғандықтан, зерттеушінің себеп пен салдарды шатастырып алатыны бар: орыстар «дикий чеснок», «медвежий чеснок» деп те атайтын черемша, черемица, черемушка өсімдігінің атауын Шипова сарымсак, (каз., тат., қырғ.), сарымсаг (өзірб.), загутзак және затузак (түр.) сөздерінен таратады. «Бұл сөздердің черемша сөзінен бірсыпыра фонетикалык, өзгешелігі болса да, оны түркі сөзіне жатқызуга болатын сияқты. Түркі тілдеріндегі сарымсақ орыстың «с» («ц») әрпін баса айтатын ережелерінде колданысқа еніп, әдеби тілге де сіңісіп кеткен деп жорамалдауға болады». Басқа тілден ауысқан сөздің бағыт-бағдарын анықтау үшін бастапқы сөздің өзінің этимологиясына көз жеткізіп алу керек. Орыстың черемша сөзі болмаса түркі тіліндегі сарымсак сөзінің де түп-тамырын тану мүмкін емес. Меніңше, осы түркі сөзінің өзі черемшадан шықса керек: славян тіліндегі ашық буын оғұз-карлұқ тілінде сегетва > сегетзак болып түрленіп, тұйық буынмен аяқталған. Алтайдағы түркі халықтарының тілдерінде череміш — «жер жемісі», чер — «жер», еміш — «жеміс» дегенді білдіреді. Табиғи консервант деуге болатын бұл көкөніс өзінің осы қасиетіне байланысты славян халықтарының арасында да кең таралған. Ал орыс тілінің алдыңғы буыны ашық болып бітеді — черемша. Одан поляк тіліне ауысады: ігветисша — «черемша». Кейін бұл сөз герман тілдеріне де таралады: кегтизе — «жабайы сарымсақ».

Жоғарыда  берілген  черемша  сөзінің  басқа  тілдердегі  көрінісін қарастыра  келіп  келесі мәселені  қозғайды.  Отава — “шөбі шабылған жерге қайта шыққан өскін. Бұл туралы Дмитриев былай деп жазды: “Ол түркінің кең таралған “трава” деген сөзінен шыққан, румын сөзінің төркіні де осы”.

    Махек бұл жерде явить сөзінің алдынан жұрнақ жалғанған десе, Отрембский оны литван тіліндегі “отава” дегенді білдіретін                  сөзінің өзгерген түрі деп есептейді.

     Фасмер бұл сөздің таралу географиясы ауқымды екенін жазады: шығыс славян (орыс, укр., белор.), оңтүстік славян (серб, хорв., словен),батыс славян ( чех, словак, поляк, жоғ. луж., төм, луж.). Соңғы екі аймақта алғашқы буынның басында дауыссыз дыбыс тұрған, сонда оның түпкі формасы  болған деп пайымдайды ол. Фасмердің пікірі бойынша, отава сөзі “семіру”, “толысу” дегенді білдіретін сөзінен шыққан, “забава” дегеннен “забыть” шыққаны тәрізді сөзінің де түбірі осы- мыс. Бұл сөздің таралу аумағы тым кен болғандықтан, оны түркінің  сөзінен шықты деуге еш негіз жоқ,- деп  атаулы  мәселеге  қатысты ғалым өз пікірін қосып  отырады.

       Бұл сөздің жалпы славян халықтарына түгел таралуы оның түпкі славян тіліне енген түркі термин деген болжам жасауға түрткі болуы керек еді, бірақ славистикада ондайға жол берілмейді: егер әлдебір термин бүкіл славян тілдерінде қолданылатын болса онда ол түркі сөзі емес.

        Шипова да Дмитриевті қостайды, бірақ ол сөздің лексикалық даму тетігін қарастыруда ұсынбаған.  Егер зерттеушілер түркі тілдерінде етістіктің қалай жасалатынын білсе, онда оғыз- қарлұқ тіліндегі   етістігінің формасын қиналмай- ақ табар еді.

• “жайыл”, 2) “шөпті шап” деген ұғымды беретін осы етістік литва тілінде “отава” мағынасында қолданылатын (латыштың  сөзі де осы мағыналас) сөзі мен қыпшақтың

“жайылу” (малға айтылады),

2) “шөп шабу” сөздерінің негізіне алынған тәрізді . Қазақ тіліндегі оттау сөзі тура осы мәнде қолданылады.

Ауыспалы мағынада қолданылып жүрген бұл сөздің бастапқы мәні батыс славян тілдеріндегі етістіктерде көбірек сақталған. Салыстырып қараңыз: словен тіліндегі                      — “әлдену”, ал чех тіліндегі “ демалу, күш жинау” деген мағына береді. Бірақ, бұл сөз литван тіліндегідей, басқа славян тілдеріне семантикалық тұрғыда өзгергеннен кейін қосылған сияқты: “шөпті шап” шабылған шөп шөбі шабылған жерге қайтадан шыққан , жайылым мен орып алуға жарамды шөп” .

Сөз мағынасының бұлай өзгеруі тек белгілі бір тарихи жағдайда, үстем ұлт (ғұндар ма екен?) басқаларға белгілі бір аумақтағы шабылған шөптің орнына өсіп шыққан шөпті шауып алуға рұқсат еткен кезде ғана жүзеге асуы мүмкін.

Забыть, забава тәрізді сөз жасау мүмкіндігі мен осы бір түсініксіздеу тетіктің забыть  отава сияқты болып жалғасуын Фасмер негіздеп бере алмапты. Орнықты жүйе кұру үшін бір ғана мысал келтіру жеткіліксіз болады, оның үстіне, забава сөзі быть деген етістікке мүлдем қатысы жоқ басқа түбірден шыққан. Забыть пен “ забава” сөздерін тек түбірдің алдындағы жұрнақ қана байланыстырып тұр. Бірақ жүйелеу үшін бұл аздық етеді.

       Алайда О.Трубачев  осы гипотезаға сеніп   қалып,  оны  одан әрі  іліп әкетеді.  Ол  соңғы  буыны  осыған  ұйқасатын  трава, слова,  забава  сияқты  сөздердің  бәріндегі – авва   “жұрнағын”  бөліп  қарастырыпты.  Кейінірек  ол осы  жаңалықты “Славян  тілдерінің  этимологиялық  сөздігінде”   одан әрі  дамыта  түседі. Автордың  өзі  де  мойындағандай,  бұл  жаңалық  “1972 Лейбцигте  өткізілген  этимология  жөнінде  симпозиумда  дәстүрге  қайшы  деп  танылып, қызу  айтыс  туғызды,  кейін ол  салалық  әдебиетте  одан  әрі  жалғасты”.  Ол  айтыста чехословакиялық лингвист Ф.Шаура  тофити    деген қарапайым  етістік  жоқ,  бірақ түбірдің  алдынан  жалғанатын жұрнақ арқылы  жасалған “отавити”  деген  етістік бар,  отава  деген  зат есім  содан  шыққан”  деп  мәлімдеген.  Чехословакиялық маман – авва  деген  жұрнақ бар, -деген тұжырыммен  де  келіспейді.   Оны біртұтас  — тава  деген  түбір сөздің  бір  бөлшегі  деп  есептеуді  ұсынған.  Бірақ ол сөздің  де  лексикалық мәні  бұлыңғырлау.

      Халықаралық лингвистикалық  конференцияларды  осындай  ғылыми   айтыс-тартыс  туындаған.   Егер  үнді-еуропашылдар “қараңғы  қалтарысты”  қарастырған  кезде  өз “әулетінің”   шекарасынан   тысқары  жатқан жақтарға  да   мойын  бұрып,  “көршілес”  тілдердің   қоймасына  көз  жүгіртсе,  мұндай  талас  тумас та еді.   

      Сөз соңында  дауысты  дыбыстың  пайда  болуын (оттав (а)  былай  түсіндіруге  болады: бұл  — сөздің   ашық буынды  аяқталуына  әдеттеніп кетудің  салдары (Түркінің   Отар – “жайылым” деген сөзінен  отара шыққаны  сияқты).

      Ол  кезде  Балтық   бойындағы халықтар да  оғыз  қарлұқтар мен көрші  тұрған болуы  ықтимал отла  деген сөз  солардан   ауысқан  сыңайлы.

      Қыпшақ  тілдерінде инфинитив  формасының  да  есімдік   мәні   болады. Сондықтан,  отав  деген  сөз :

• шөп шабу — ору,
• жаю, жайылу —  мал  жаю  деген мағынаны  береді.

      Бұл  сөздің  этимологиясында  анықтамамен  тәмамдайық: славян  тілдері  мен  жазуында  созылыңқы  дыбыстар  жазыла  бермейді.   Көне  орыс  тіліндегі  жазба  ескерткіштерде  қосарлы  дауыссыз дыбыс  кездеспейді.  Русский  деп  жазу  кейін шыққан, “Игорь полкі  туралы  жырда”  тек  русский  деп  жазылған.

 

Жасырын түркі  сөздер

 

Ендігі  кезекте  ғалымның  сено,  пшено,  пшеница,  солома  атаулы  сөздеріне  жүргізген  зенттеулеріне тоқталайық

     Шипованың “сөздігінде”  негізінен анық  және танылатын  түркі  сөздері  келтірілген.   Түркіславистика  танылатын сөздердің  ауқымын  кеңейтіп,  оған “таза славист”  жасырын  деп атауы  мүмкін  сөздерді  де енгізуді  қолдайды. Түркі  сөздердің  зерттеудің  славян тіл  біліміне  қандай  пайдасы бар?   Басқа  тілден  ауысқан сөздерде  слвян морфологиясының  ерекшеліктері  анық  байқалып  тұрады. Құрылымы  “бөтен”  сөздерді  игеру  кезінде  бұл  ерекшеліктер маңызды  қызмет  атқарады.  Мысалы  отава  (отав,  отара,  отар,  осина, өсен  осика  осик)  сөздерінің  аяғында  соңғы  тұйық  буында  ашық  буынға айналдыратын дауысты  дыбыс  қосылады.

      Осы  заңдылықты  білу  арқылы  славист  түпкі  тілінің  ең  басты саннаттық  белгісін —  бастапқы  буынның құрылымын  ұғына  алады.

     Сөздің  басында  келген  дауысты  дыбыс  әлсіздеу  болады,  бірақ сөздің  аяғындағы  дауыссыз  дыбыстай  мүлдем  қорғансыз  да емес. Орыс  тіліне  әр түрлі  диалектілерден  орало  мен  рало, оружие  мен  ружье  сөздері  енді,  бұл ор  —  тек  орати – “жер жырту” (көне  славян) сөзінен  ғана емес,   рыти  мен рыть (ор-рыти)  сөздерінен (сөз  басындағы  дауысты  дыбыс  түсіп  қалған)  деп  бөліп  алуға  мүмкіндік  береді.   Көне  славян  диалектілерінде  ити- және – ати  (ор-ити; ор-ати – “тұқым себу  үшін  жерді  қопсыту”)  жұрнақтары  қатар қолданылған.   Жалпы  славян тілдерінде  бұл  екі  жұрнақ  өзара  жақын мағына  беретін  сөздер  түзеді: словен  тілінде орати – “жер  жырту”, рити —  “қазу”, серб  және  ховат тілдерінде —  орати,  рити.

Сонымен қатар,  бұл  ретте ғалым   славистер  анықтай  алмай  жүрген  тағы  бір  тақырыпқа кеңінен тоқталады: – жұрнақтың тайпалық формаларының өзара бәсекелестігі:- ити;:- ати жұрнақтары.” Қосарлы жұрнақтардың”  шығуына себеп болды. Мысалы, орыс тіліндегі работать пен украиндардың робіті сөздерінің түбірі ортақ- раб, роб-, бірақ орыс етістігінде қосарлы жұрнақ қолданылған: раб- ити  рабъть-  работ(а) + ати..

    Басқа мысал: орыстың артачить, артачиться- “ артқа шегіну”, “шегіншектеу” (жылқыға айтылады) деген сөзі кейбір сөздіктерде (Преображенскийдің, Фасмердің, т.б.) рът, рот түбірінен таратылады. Түркіславист оның түбірін кері шегіну дегенді білдіретін арт- “зад”( қаз.,тат. т.б.) сөзінен шығарып, қосарлы жұрнақты көрер еді: 1)арт- ати- “артқа шегіну”, 2)артачи- ить- сол мағынада.

     Келесіде  учи- ти етістігінің этимологиясын қарастырамыз: ол уқ- “білім” (көне орыс) сөзінен шыққан. Бұл сөзді жіліктеп шаққан кезде у- деген жалған шылау мен императивтің жалған жалғауы (у- чит- и) бөлініп қалады. Осының нәтижесінде –чит- деген жалған түбір анықталады, одан чит – и    чит- ати деген етістіктер шыққан.)

     Бірақ орати мен орити сөздеріне қатысты  ешқандай қосарлану болмаған. Славист бұл етістіктерді өзара жақындатпас еді: өйткені сөздіктерде олардың түбірлері әртүрлі делінген. Ал түркіславист түркінің “апан” , “сай”, “жыра”, “ор”, “жырашық”, “шұңқыр” деген мағына беретін ор сөзін алар еді.

  Э. В. Севортян бұл сөздің барлық нұсқаларын келтірген .Түркі тілдерінің көпшілігінде ол – ор , кейбіреуінде – ир (тат., башқ.), тек біреуінде ғана – фар( чув.) түрінде кездеседі. Барлық тілдерде дерлік ол есім сөз, тек хакас тілінде ғана ор – “шұңқырлау” , “қазу” мағынасындағы етістік ретінде қолданылады. Дегенмен басқа диалектілерде түбір сөз ретіндегі осы лексемадан жасалған, сол мағынаны білдіретін атау септіктегі  зат есімдер – “ұра”, “шұңқыр”, “апан” ұғымдарын беретін  оро (  оров), ура сөздері болуына қарағанда , әу баста – грамматикада аффикс дегендер мүлдем қолданылмаған кезде ор (ур) лексемасы грамматикалық тұрғыдан синкретті, яғни “әрі етістік, әрі зат есім” ретінде пайдаланылған деп болжам жасауға болады. Кейіннен олар (тек есім түрінде ғана) “көршілердің” тіліне енген. Мысалы, монғол тіліндегі ур – “апан”, “қазба”, “кеніш” дегенді білдіреді . Әсіресе, түркілердің оро лексемасы айрықша қызығу туғызып отыр, Севортян оны оров түбірінен таратады. Ғалымның  пайымдауынша, бұл тұжырымның дұрыстығын фин – угор және славян тілдеріне ауысқан сөздер дәлелдей түсетіндей. Салыстырыңыз: “ор”, “сай” мағынасын беретін оров сөзін (коми) түркінің ор (ур) лексемасынан тарату қате тұжырым. Славяндардың да ров сөзі “қазу, қазамын” дегенді білдіретін “рыть, рою” етістігінен емес, оров лексемасынан жасалған. Бірақ сөздіктерде осы емес формасының аталған етістіктерден жасалуының морфологиялық тетігі  көрсетілмеген.  Онда жорамалдап айта салады. Литван тіліндегі “ор” ұғымын беретін рафас пен көне прус тіліндегі  равю батыс славяндардан аусқанын дәлелдеу қазыр қиын емес. Ал гректердің “ор” мағынасында қолданылатын офпос (лат. транскрип. урос) сөз тікелей түркінің ур түбірінен шыққан. Таралу ауқымының кеңдігі  бұл сөздердің көнелігін дәлелдейді.

       Семантикалық даму  заңдылығы солай – жер өңдеу процесінің бір атауы басқасына ауысады пахать-жать-пасти (жер жырту –егін ору- мал жаю).. Алғашқы иероглифтерді қалпына келтірмей тұрып, мұның себебін түсіну мүмкін  емес,  бірақ  лексикалық ошақты  құруға  дайындық кезеңінде мұндай ауысу болатынын атап өткен лазым. Мысалы, славян тілдеріндегі паши (жер жырт) мен паси ( мал бақ) сөздері формалық жағынан емес, семантикалық тұрғыдан  алғанда бір-бірінен  мүлдем  алшақ  жатыр. Көне  чех тіліндегі  “мал бағу” дегенді  білдіретін pahati сөзі сол кездегі мәнін сақтап қалған  болуы ықтимал. Мұны түркінің pah (бақ)деген сөзі уаттай түседі. 1) “Абыз, бақташы,  көсем”, 2) “ынталандыру”  ұғымын білдіретін pahan, bakan сөздері осыдан шыққан. Бастапқы лексеманың “сад”  мағынасындағы түрі диқаншылықтың  өркендеуіне жер  жырту  мен жеміс  өсіру процесіне қатысты шығуы  мүмкін. Бұл сөздің дамыған  нұсқасы – bakса – “бақша” күйінде әлі  күнге дейін қолданылады.

       Мал шаруашылығы дами келе түркілерде  oru етістігінің “жер жырт” деген алғашқы мәні жоғалып “ору” мағынасына ие болуы ықтимал. Дәнді топыраққа тереңірек отырғызуға арналған құрал – үшкір таяқтың атауы славян тілдерінде сақталған.  Oruk > oruga,  содан келіп оружие, орудие (қару, құрал аяғында – ружье (мылтық) шыққан. Түркі тілдерінде оған басқа мағына үстемеленген:    orak  (қаз.), urak (тат.),   oruk (түрік).

       Осы  түбірден  өрбіген,  жер  өңдеуге  қатысты  басқа  бір термин  формалық жағынан осы құралдың анауына ұқсас: oruk, uruk, orok – ұрық, тұқым (түркіше).

       Енді  бұл  сөздің  славян  тіліндегі  горох (грох, грах, грош)  сөзіне  ұқсайтыны кездейсоқ  емес-ау деп  пайымдауға болады. Жалпыдан жалқыға ауысу “өсімдіктер атауы” тақырыбында жиі  кездеседі.

       Егіншілік  пен малшылық  терминдерінің  түбірі көбінесе  ортақ болып келеді. Бұл этногенез процесінің күрделі болғанын білдіреді – “таза егіншілер” мен “таза малшылар”  бір-бірімен  тығыз  араласып, тайпалық одақтарға бірігіп, мемлекеттер құрып, қайтадан ыдырап жатқан. Бұл әртүрлі этникалық топтарға жататын тайпалар – көне түркілер мен көне славяндар болуы да ықтимал. Ұзаққа созылған белсенді қос тілділік пайда болып мұндай жағдай әдетте неғұрлым күшті де ықпалды этностың жеңісімен аяқталатын. Ондайда жеңімпаз ыдырап кеткен тайпаның лексикасы мен грамматикасын өз бойына сіңіріп алады.

       Толық этимология процесінде үндіеуропа тілдерін мысалға алу көне түркі тіліндегі  ur  (ur, or, ar) түбірінің 1) “пахать” (дән себетін шұңқыр жасау)  — “қазылған” (шұңқыр, шұқырша, ор, жырашық),

     2) “егу” – “ұрық”,

3)“ору”, “шабу” – “орақ”, “шалғы” болып дамуының эпикалық бейнесін қалпына келтіруге септігін тигізеді.

       Сөзді жұрнақ жалғау арқылы жасау басталған кезде orak (urak) – 1)  “соқа”, 2) “орақ, шалғы”,  oruk , orok, uruk – “ұрық” терминдері пайда болды. Алғашқы дәнді дақыл – арпаның атауы arpa (көне қыпшақ > жалпы түркі) да сол кезде шықты. Севортян бұл атаудың  arfa,  arba, abra  болып түрленген  диалектілік формаларын да келтіреді. Сөздік авторы егіншілікке қатысты осы терминнің барлық  түркі  тілдерінде кездесуінің себебі неде екенін түсіндіруге мәжбүр болған: “Түркілер, бәрі  болмағанмен, ұйғырлар ХІ ғасырға дейін-ақ егіншілік мәдениетінің  әр  түрімен” дәнді дақылдар өсіру, жүзім шаруашылығы, бақша өнімдері. Таныс болған, мұны тарихи-мәліметтерді айтпағанын өзінде  лингвситикалық деректер  де  дәлелдейді. Атап, айтқанда, арпа өсіру оларда уақыт бойы дәстүр болып келген, бұл мақал-мәтелдерден де көрініс тапқан”. Зерттеушілер иран  тектес тілдерде тікелей де, жанама да ұқсастықтар жоқтығына  қарамастан, түркі  сөзінің  түбірін табу  үшін тағы  да иран  тіліне  жүгінеді. Ең  бастысы, бұған  баса  назар аударған жөн: бұл  сөздің  морфологиялық типінен иран тілдеріне емес, нақ түркі тілдеріне  тән сөз жасау тәсілі ап-анық көрініп тұр.

 Кейбір  авторлар  мұндай сөз   түркі  тілінде  болса, онда ол көне иран тілінде  де бар деп нық сенеді, өйткені  түркілердің  өздері ондай сөзді ойлап шығара алмас  еді:  сөйтіп, иран тілінде  arba  формасындағы сөз болған тұжырым жасалды да,  көне  түркілердің  arpa сөзі  мен “арпамен  жемде” , “арпа бер” (жылқыға)  деген мағынадағы arpala  және “арпа алу” дегенді білдіретін arpalan  сияқты одан жасалған көптеген туынды сөдердің төркіні содан шыққан деген пікір туындайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

       Жоғарыда келтірілгендерге сүйене отырып, келесі қорытындыға  келуге  болады: .

1. Олжас Сүлейменов түркітану ғылымында жаңа зерттеу сатысын ашты.  Себебі жоғарыда айтылғандай ол түркітануға байланысты зерттеулерінде  бертіндегі  уақыттарды ғана  емес,  көне заманды  да шолып кетеді.
2. Ғалымның басты ерекшелігі,  ол  зертеу жүргізу  барысында мәселені жанжақты  шолып  кетеді. Мысалы  өзінің  “Таңбалар  тілі”  деген  еңбегінде ол  тіл  білімі  мәселелерінің  бүгінгі  таңдағы  басты мәселелеріне сөздің  себептілігін  жатқызады.  Ғалымның  айтуынша  сөздің  түпкі  негізі,  оның  пайда  болу  себептері,  негізі  адамдарды,  ғалымдарды  көне  заманнан,  тіпті  сонау  кездегі  стоиктер заманынан  бері  ойландырып  келе жатты [3, 18]. Сонымен  қатар,  ол  әр  дәуірдің  таңбаларының  сипатына,  олардың  бір-бірімен  байланысына тоқталып  кетеді.
3. Зерттеулер барысында ғалым жаңа ұғым – түркіславистика ұғымын  ұсынады. Оның да себебін түсіндіреді. 1989 жылғы “Советская  тюркология”  журналына берген  сұхбатында  ғалым  кез келген  тілдің  жеке  дара өмір сүріп,  дамымайтындығын айтады. Онда  ол: “… в истинной истории людей ни один язык, ни одна языковая группа не могла обходиться без контактов, связей с другими народами. Это условие развития”  деген [24, 90] Сондықтан түркі тілдерінің  тарихын  зерттеу  кезіне славистиканы  да  қарастыруды  жөн  көреді. Өзінің  “Аз и Я” еңбегінде  де талай  мысалдар келтіріп  кетеді. Бір  ғасырдан астам  уақыт  бойы  түркі және славян тілдері бір-бірінен бөлек қарастырылып  келеді. Өткен мыңжылдықтарда  ұзақ  уақыт  бойы  қостілді  болған  ұлттардың  бір-бірін  толықтырып  отырып дамуы  табиғи  құбылыс. Мұның өзі айрықша маңызды, өйткені онда грамматикалық нормалар енді ғана жасалып, тек лексикалық материалдар ғана емес, морфологиялық құрылымдар мен құралдар да өзара белсенді  түрде алмасып отырады. Түркі және славян сөздіктері мен  грамматикасын  қатар қойып салыстырар болсақ, олардың бір-бірін толықтырып тұратынын  аңғару қиын емес. Түркі  және славян  тілдерінің ежелден  бері  тығыз байланысты  екендігі  туралы   мәселе  теориялық  тұрғыдан ешқашан көтерілген емес, атаулы  мәселені  авторы  еңбектерінде  қозғап  келеді.Орыс  тіліндегі  түркі  сөздерін  деректі  негізде   зерттеуді  тұңғыш рет Мелиоранский  қолға алған  еді. Ресейдің  алғашқы түркологтарының еңбектері қолданбалы сипатта болды, да, түркі тілдерінен орыс тіліне  ауысқан лексикалық бірліктердің саны едәуір шектеулі деп дәлелденіп келді.
4. О.Сүлейменовтің орыс тіліне ауысқан  түркі  сөздеріне  жататын  сөздерді   келесідей    үш санатқа  бөледі:
   • ауысқаны анық сөздер;
   • танылатын сөздер;
   • жасырын сөздер.
5. Тілдерді жіктеу  барысында   басты белгі  ретінде  тілдердегі  буын  ерекшеліктерін  алуды ұсынады.  Сол тұжырымын   мысалдармен  де дәлелдеп береді  (Мысалы, түріктің  ала-чуг (ал-ач-ук,  қаз /ы/ла-шық)   славян  тілдерінде  ла-чу-га  сөзіне оралады).
6. Олжас Сүлейменов түркітанудағы  өзіне  дейінгі  зерттеулерді   қарастыра  отырып,   түркітануды  өз  тарапынан   пәндер  жиынтығы (комплекс дисциплины) деп  санайды.  Менің  ойымша   бұл атаулы  тіл  білімінің тар салалы бөлігі емес, керісінше басқа ғылымдармен  тығыз  байланысынан туындаған әр  түрлі  ерекшеліктерінің жиынтығы.
7. Өзінің “Аз и Я” деген  еңбегінде  Шумер  тілі  мен  түркі  тілінің  арасыдағы  ерекшеліктерге  тоқталып  кетеді.
8. Сонымен қатар,  ғалым   түркітанудағы түркі тілдерінің ерекшеліктерін тарихы ұзақ  ғасырларға   ұласып  жатқан  үндіевропалық  тілдер  деңгейінде  зерттеу  керек  екенін  де  ұсынады.

       Жоғарыда  атап  кеткен  “Түркіславистика”  пәнініне  қатысты  қазіргі  кезеңде Қазақстан  Республикасы  үшін  тілдік  фактор  еркеше  орын  алып отыр. Осыған  орай  автор  ұсынып  отырған түркіславистика  ілімінің  объектісі  ретінде  түркі  тілінен  қазақ  тілі,  ал  славян  тілінен орыс тілі  болып  отыр. Осыған  қатысты,  тілдің маңыздылығын  ескере  отырып, берілгендерді  қорыта  келе  келесіні айтуға  болады:

• сөз арқылы  тілдің  тегін ажыратуға  ұмтылу;
• мол тілдік  фактілердің жиынтығын талдау;
• тілдің тегін  тарату арқылы ұлттық  тарихымыздың  ғасырлар қойнауында  жатқан дәуірлерін  тануға  ықпал  ету;
• тілді зерттеу  арқылы  өркениет  үлгілерінің  бірін-бірі байыту  бағытын  саралау.

       Мұның  барлығы  да  О.Сүлейменовтің еңбектерінің  тек  қана   тіл мәселесіне  жекелей ғана емес,  сонымен  қатар, ғаламдануға  қатысты  латын орнына  байланысты   маңыздылығын айғақтайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған  әдебиеттер  тізімі

 

1. Олжас Сүйлеменов Омарұлы «Аз и Я», Алматы, «Еңбек» 1992ж.
2. Олжас Суйлеменов Собрание  сочинений  в семи  томах: Тюрки в  доистории, 5 том, — Алматы, «Атамұра», -2004 ж.
3. Олжас Суйлеменов Собрание  сочинений  в семи  томах:  Язык письма , Том 4, книга 1 — Алматы, «Атамұра», -2004 ж.
4. Олжас Суйлеменов Собрание  сочинений  в семи  томах:  Язык письма , Том 4, книга 2 — Алматы, «Атамұра», -2004 ж.
5. Олжас Суйлеменов Пересекающиеся  параллели, Алматы, «Дәуір», — 2002 ж.
6. Ә.Қайдар, М.Оразов «Түркітануға кіріспе», Алматы, «Арыс», 2004ж.
7. Абдулла Сафар Поэт и гражданин (О творчестве О.Сулейменова), -Алматы, -«Атамұра», 2004 г., 1 том.
8. А. Никитина и др.: О.Сулейменов /Указатель литературы/, Алматы , «Жазушы», 1986 ж., 136 б.
9. Олжас Сүйлеменов Омарұлы // Жұлдыз –1996-№5, 24-32 б.

• Олжас Сүйлеменов Омарұлы Көшпелілер және мәдениет.// Парасат: 1996-№9, 10-12 б.
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы: Осы біз кімбіз?// Парасат-,1-4-5б.
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы: Таңбалар тілі «1001 сөз».// Жұлдыз –1998-№5, 5-9 б.
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы: Таңбалар тілі «1001 сөз».// Жұлдыз –1998-№6, 135-139 б.
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы: Түркілер күнінің батуы мен шығуы //Егемен Қазақстан-1999ж. 16-19 қазан, 1-3б.
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы: Түркі тілінің шығу тегі жақында// Қазақстан ZAMAN-2003ж. 14 шілде//
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы: Тарихқа дейінгі түркілер (Тәржімалаған Нұрлан Қами) //Жалын-2004-№1//
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы: Тарихқа дейінгі түркілер (Тәржімалаған Нұрлан Қами) //Жалын-2004-№2//
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы // Қазақ әдебиеті-2004ж. 30 қаңтар.
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы: «Аз и Я» (ауд. С.Н. Ақатай) /Жұлдыз –1992-№3, 3-б./
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы : «Бізде мәдениет мол, надениет те аз емес»//Жас қазақ 2005ж. 8 наурыз//
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы Тіл туралы айтудан қашатын //Түркістан 2005ж. 22 қыркүйеқ, №38.-3б.//
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы //Ана тілі. 2003ж. 26 маусым. 4-5б.
• Олжас Сүйлеменов Омарұлы: Шыңғыс туралы пікірлер //Жас қазақ, 2004ж, 10 қыркүйек//
• О.Сүлейменов : Тюркология вчера, сегодня, завтра // «Советская  тюркология», 1989 г., №6, 83-106//
• Ғ.Қалиев: Түркіславистика пәнінің мәні мен мақсаты туралы / Түркіславистика феномені және әлемдік  мәдениет: Ғылыми  пркатикалық конференцияның  материалдары. Аабай  атындағы АлМУ-профессорлар мен  оқытушылар  құрамы/, Алматы , 2002ж.
• Ф.Ш.Оразбаева : О.Сүлейменовтің зерттеу еңбегінегі түркәславистика және ғаламдану  мәселелері / Түркіславистика феномені  және әлемдік  мәдениет: Ғылыми  пркатикалық конференцияның  материалдары. Аабай  атындағы АлМУ-профессорлар мен  оқытушылар  құрамы/, Алматы , 2002ж.
• Тәжімағалиева А. Ұлт ұранына айналған ұлы тұлға Олжас Сүйлеменовтің шығармашылығы туралы: // Абай атындағы Қазақ Ұлттық Пед. Унив.-дің хабаршысы. Филология ғылымдары сериясы. 2005ж. №2, 78-81б.
• Ш.Елеукенов «Аз и Я»-ның азабы» / «Жас Алаш», 2005 ж., 22 қыркүйек//
• Тойшанұлы А.Балбай Тасқа қашалған жазудай  жыр // Түркістан, — 1996 ж, 29  мамыр//
• Шойғара Ә. О.Сүлейменов қазақ халқына қарсы  ма? // Арай, 1994ж. №5-6//
• Ибраев: Қазіргі заманғы түркология  ғылымының  мәселелері // Егемен  қазақстан 2000ж., 16  мамыр//

32. «Түркітанудың жаңа көкжиектері» // Яссауи университетінің  хабаршысы,  2002 ж.  № 1,  3-8б.//

• Тұран С. Түркі әлемі туралы  сөз //Қазақ  әдебиеті,  2002ж, 1 наурыз №9//

34. Атабеав Қ. Айыпты болған ақиқат //Парасат , 1998ж, №3, 12-14 б.//

• Әзімбай Ғали: Олжас ұлтын  сүйе  ме? //Түркістан, 2004ж., 23  желтоқсан 2 б.//

36. А.Әлімұлы: Олжас кім? //Жас алаш, 2005ж, 28 қаңтар, №7-8, 1-4б.//

• Аманқос Мектептегі:Мықтылық пен осалдық // Ана  тілі,  2002 ж, 7 шілде,  №27,  5б.//
• Ардақ Нұрғазыұлы: Тауды аласартпай, даланың кеудесін басқан О.Сүлейменов өзі //Азат, 2005ж. 9 ақпан, №6, 3б.//
• Жанболат Аупбаев: Олжас //Жұлдыз, 1996 ж., №5, 33-45 б.//

40. Шерхан елеукенов: «Аз и Я»-ның азабы // Жас алаш, 2005ж.,  22  қыркүйек//

• Қадыр Жүсіп: Параллельдер де қиысады // «Атырау», 2003ж,  2 қазан, 9б.//

42. Серік Ерғали: Шың шөксе, кім кінәлі? // «Алтын Орда», 2005ж., №38, 23 қыркүйек –29 қыркүйек, 10-11б.//

• Зәмза Қоңырова: Олжас Ұлтын сүйе ме? // «Азамат»,2005ж., №19, 15 шілде-21 шілде, 6-7 б.//

44. Зәмза Қоңырова: Олжас Ұлтын сүйе ме? // «Азамат»,2005ж., №20, 22  шілде- 28 шілде, 5 б.//

• Зәмза Қоңырова: Олжас Ұлтын сүйе ме? // «Азамат»,2005ж., №21, 29  шілде-тамыз, 7б//

46. Әбілфайыз Ыдырысов: Тіліміздің тегі қайдан? // «Ана тілі», 2003 ж., №24, 19 маусым,  8 б.//

• Әбілфайыз Ыдырысов: Тіліміздің тегі қайдан? // «Ана тілі», 2003 ж., №25, 26 маусым,  4-5 б.//

48. В.Бадиков: В поисках языка события о новых фил-х книг О.Сулейменова // Книголюб, 2003 г., февраль, 5 стр.//
49. В. Бадиков: О.Сулейменов // «Вечерняя Алматы», 2003 г., 14 июня, 6 сттр.//
50. В. Бадиков: Об Олжасе Сулейменове // «Нива», 2003 г., №6., 136 стр.//

• Т.Зульфикаров: О.Сулейменов // «Литературная газета», 1998 ж., 20 мая, № 20, 11 стр.//