Дипломдық жұмыс: Қазақстандағы ішкі туризм индустриясының дамуы

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

І. ІШКІ ТУРИЗМНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ.

1.1. Туризм ұғымы, негізгі туризм функциялары мен ресурстары

1.2. Әлемдік туризмнің пайда болуы мен ішкі туризмнің қалыптасуы

 

2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫ.

2.1  .Қазақстан жеріндегі алғашқы саяхаттар

2.2.  Туристік қоғамдардың құрылуы

2.3. Қазақстандағы балалар және жасөспірімдер туризмінің тарихы.

 

3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ

ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ҚР- СЫ ҮШІН

МАҢЫЗЫ

3.1. Қазақстандағы ішкі туризмнің  қазіргі жағдайы және  дамуының мәселелері

3.2.   Қазақстандық туризм бағдарламалары

3.3. ҚР- да  туризм индустриясын дамытудың  концепциясын негіздеу

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Соңғы 10-12 жыл ішінде Қазақстан Республикасында ту-ризмнің дамуы төмендегідей 2 көрсеткішпен сипатталады:

1) туризмге арналған мемлекеттің және кәсіподактың қар-жысының барынша қысқарғандығы, яғни соның салдарынан ішкі туризмнің біржола жойылуы;

2) экономикалық ішкі туризм (оның тиімділігі туристік іс-шара-лардан түскен табыстармен өлшенеді) бүрын сауықтыру, таным-дық және қарым-қатынастық қызметтер атқарған әлеуметтік туризмнен толуы басым болып алды.

Экономиялық ішкі туризмнің республикада негізгі 3 бағыты бар:

1)Қазақстан азаматтарының шет елдерге коммерциялық (шоп-) сапарлары;

2) Азаматтардың рекреациялық-танымдық мақсаттағы шет елдік сапарлары;

3)Шет елдік азаматтардың Қазақстан және шекаралас мем-декттермен саяхаттың белсенді (немесе аралас) тәсілімен тур-лар жасауы.

Біздің ішкі туризм мазмүнына қарай халықаралыкка жатады, яғни адамдар өздерінің үнемі түратын жерінен басқа мемлекеттерге саяхаттар жасайды.

Коммерциялық (шоп-) туризм 90-жылдардың басында ерекше қарқынмен дамыды, себебі қазақстандықтар шет елге валютаға табар алуға жаппай аттанып, оларды республикамызға алып келіп сатуға машықтанды. Әрине, бүл іс-әрекет белгілі себептермен біздің халқымыздың қажеттілігін өтейтіндігіне сөз жоқ, бірақ республикамыздың экономикасы мен әлеуметтік жағдайына қыруар зиян келтіреді.

Біріншіден, шоп-туристер әкелген табарлар ішкі рыноктағы отандық өнімдерге бәсекелестік тудырады, үлттық өңдірістік күштердің қысқаруына жағдай жасап, халықтың жүмыспен қамтамасыз етілуіне нұқсан келтіреді.

Екіншіден, қыруар ақша  мөлшері құнды валюта күйінде шет елге түсіп, басқа мемле кеттің экономикасын нығайтады. Мәселен, Әмірліктегі Дубайға бір жыл ішінде ТМД елдерінен, соның ішінде Қазақстаннан 100 мың турист барады. Жергілікті туризм мен сауда комитетінің есебінше, олардың әрқайсысы Дубайда 5- 7 мың доллар қалдырады. Біздің азаматтардың шет елге, негізінен әлемнің теңіздік және таулы курорттарына рекреация. танымдық сапарларының ел үшін келтіретін экономикалық: әлеуметтік шығындары да осындай.

Жалпы осы жазылған дипломдық жұмыста Қазақстандағы ішкі туризмнің даму мәселелері сөз болмақ. Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Әр тарауда ішкі туризм тақырыбына сәйкес мағлұматтар мен оның Қазақстандағы даму мәселелері қарастырылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

І. ІШКІ ТУРИЗМНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ.

 

1.1. Туризм ұғымы, негізгі туризм функциялары мен ресурстары

 

    Халыкаралык туризмтануда туризмді әлеуметтік феномен деп атайды. Әлеуметгік дегеніміз — қоғам өміріне қатысты деген сөз. Ал феномен үғымының екі мағынасы бар: 1) философиялық түсініп — «қүбылыс» сөзінің синонимі, яғни бізге сезімдік танымның тәжірибесі арқылы берілетін нәрсе, 2) ерекше, си-рек құбылыс немесе ерекше факт, адам [134; 394-445].

          «Туризм» сөзінің түбірі — француз тілінің «тур», яғни «серуен», «сапар шегу» деген мағыналар беретін сөзі. Қазіргі халықаралық туризмде «тур» сөзі алдын ала жоспарланған маршруты, мерзімі, көрсететін қызметтерінің тізбесі бар туристік саяхат деген мағынаны білдіреді.

          «Туризм» сөзі қазіргі энциклопедиялық үғымда бос уақытта (демалыс, каникул) саяхат жасау және белсенді демалыстың түрі, денсаулықты сақтау шарасы, жеке адамның танымдық, рухани және әлеуметтік жақтарынан дамуының жолы деген мағына-лар береді. Халықаралық туризмде табыс табудан басқа кез кел-ген мақсатта уақытша, ерікті түрғьш орнын ауыстырушы адам-дардың барлығын туриске санау әдеті қалыптасқан.

          1974 жылдан бастап Біріккен үлттар үйымы (БҰ¥) елдің тұрғын орнын және жүмысын ауыстырғандардан басқа демалу, ғылыми, іскерлік және мәдени шарада кездесу мақсатында орын, түрақ ауыстыруларының барлығын туризм деп есептеу керек деген шешім қабылдады [111; 5].

          Ал қазіргі Әлемдік туристік үйым мамандары «туризм» деген үғымға өзі түратын жерден тыс жерлерге белгілі бір мерзім аралығында арасына бір жыл салып демалу, іскерлік және т.б, мақсаттарда болуын және саяхаттауын жатқызады.Туризмнің ең басты әлеуметгік мақсаты — адам өмірін ұзарту және өмір сүруді жақсарту. Туризмнің басты әлеуметтік қүндылығы табиғатпен және жаңа адамдармен көңілді қарым-қатынас, кездесулер. Себебі  қоғамының ең биік мүраты (идеалы) — адам катынастарының жағымды формаларын көбейту, сол формаларды тиіа пайдалану барысында ләззат алу. Жаңа танымдар мен жаңа| лықтар ашу — адамның табиғи бейім-дағдысы, осы табиғіі бейім-дағды күнделікті өмірде күңгірттенеді де, саяхат барысында адам бойында оянады [78; 3].

Туристік іс-әрекет ішкі туризм және халықаралық туризм болып екіге бөлінеді. Ішкі туризм деп адамдардың өзі түратын елдің аумағында саяхаттауын, халықаралық туризм деп белгілі бір елге келу, елден кету гуризмін атайды. Елден кетіп саяхат-тау туризмі — өзі түрақты орнынан басқа елге бару, ал елге келіп саяхаттау туризмі — бүл елде түрақты коныстанбаған адамдардың қыдыруы [102; 564-566].

Халықаралық туристер деп өз елінен басқа елдерге саяхаттайтын, бүкіл әлемдік сауда үйымының статистикасына тіркелген азаматтарды атайды. Мәселен, 1994 жылы әлемде 528, 41 млн., 2000 жылы 697, 6 млн. адам халықаралық турист болған. Болжаулар бойынша, 2010 жылы олардың саны шамамен 937 млн. адамға жетпек.

1. Танымдық қызметі. Таным дегеніміз — өмір шындығы-ның адамның ойлау процесіндегі бейнеленуі, талдануи және қайта жасалуы; обьективті әлемнің, табиғаттың және қоғам-ның заңдарының заңдылықтарьш білу; игерген білім мен тәжірибенің жиынтығы [134; 321].

2 Денсаулық қызметі. Әлемдік денсаулық сақтау үйымы «денсаулық» деген үғымға адамның физикалық, психикалык және әлеуметтік жақтарының жақсы жағдайда болуын жатқы-зады [Ю2; 143]. Адамның денсаулық деңгейін бағалау критериялары   оның қоршаған ортаға ыңғайлана білуі. Адамның қоршаған ортаның өзгергіш жағдайларына сәтті дағдылана білуі адаптация деп аталады [102; 15]. Адамныңтуа және жүре пай-да болған қасиеттерінің деңгейінің тиімді адаптациялануын дағдыланғыштық (адаптивность) деп атайды. Физикалық, пси-хикалық және әлеуметтік адаптациялар адам өмірдің барлық саласында белсенді әрекет еткен жағдайда ғана сәтті болмақ. Бүл адамның денсаулык деңгейін анықтайды.

XVIII ғасырда француз дәрігері Тисо: «қозғалыс өз әсері жағынан кез келген дәріні алмастыра алады, ал әлемдегі бар дәрі қозғалыстың әсерін алмастыра алмайды» [111; 52] деп жазған болатын.

Туризмнің негізгі мәні — қозғалыс, сондықтан да туризмде денсаулықтық қызметтің белсенді түрлері, яғни туристердің белгілі бір бағыттар бойынша өз күштерімен қимыл- қозға-лыс жасауына, ерекше көңіл бөлінеді. Мүндай шарттарға кез келген адамның шамасы келеді. Ең бастысы әрбір туриске сәйкес физикалық және техникалық дүрыс жүктеме бере білу керек.

Белсенді саяхаттың спортгық саяхатган ерекшелігі туризмде туристер саяхатгың үзақтығын, қашықтығын және техникалық күрделілік деңгейін өздері айқьшдайды және кез келген уақьпта тоқтата, үзе алады. XXI ғасырдьщ басына қарай медиктер Жер бетіндегі адамдардьщ денсаулығының нашарлауының негізгі екі себебін анықтады:

• адам өмірінің зиянды экологиялық жағдай-лары,
• гиподинамия, яғни қозғалыстың шекгеулілігі.

Адам ден-саулығына тиімді әсер ететін, жоғарыдағы екі себепті жоятын туризмнің белсенді және спортгық түрлері болып табылады.

Гиннестің рекордтар кітабының мәліметі бойынша, 2002 жылғы ақпан айындағы дерек бойынша әлемдегі ең кәрі адам — жапон жібекшісі Юкичи Чугандзи 112 жаста. Оның әлі күнге дейін өз денсаулығына өкпесі жоқ, өзінің ұзақ жасауьшың кұпияларымен бөліседі. Дегенмен де Юкичидің жасы адамның ұзақ жасауының шегі емес.        

Ең  ұзақ жасаған француз әйелі Жан-Луизе Калмен 199| жылға дейін 122 жыл 164 күн жасаған. Чугандзиге дейін планетаның ең қарт адамы ретінде италиялық Антонио Тодде аналған, ол Юкичиден 3 ай үлкен болған. Юкичидің дәл туған датасы — 1889 жылдың 23 наурызы, Жапонияның Огори қаласы. Ол емір бойы жібек ісімен айналысып, бұл іске басқалар-ды да үйреткен. Юкичидің үзақ жасауының құпиясы, өзініі-әңгімелеуінше, өмір салтын өлшеммен жүргізіп, оптимисті болған, сары уайымға салынбаған. Ол ішімдік ішкен, бірақ қүмар болмаған. Оның сүйікті тағамы балапан етімен араласқ-ан, суға қайнатылған күріш екен.Батыс Европа ғалымдары адам биологиялық түр ретінде өзінің эволюциясын аяқтады, адамдар өз өсуінің шыңына жетті деп есептейді. Адамның эволюциясы өз гендерінің қасиеттері-не негізделгендіктен, тірі организм бойында қоршаған ортаға бейімделу мүмкіншілігі аз, себебі адам дамуды тоқтатқан, оның  үстіне адамның биосфераға тәуелділігі кеміген, тіпті кейде адам биосфераны өзінің өмір жағдайларына қарап өзгертеді [233]. Барлық үзақ өмір сүрген адамдар биосферамен тығыз байланысты болып, туристік саяхатгардың бастапқы кезеңдегі түрлері (адам өмірінің белгілі бір кезеңінде) оларды биологиялық ортаға оралтып отырған және оларды биологиялық түр ретінде сактаған.  I

Адам денсаулығының ең басты көрсеткіштерінің бірі — оньщ  өмірінің үзақ болуы.

3. Әлеуметтік қарым-қатынас қызметі. Коммуникативтік деген қарым-қатынас жасауға дайындалған, ыңғайланған әре-кет, яғни сөйлеу тілінің көмегімен байланысу, ой мазмүнын кабылдау және беру [134; 190].

Сонымен туризмнің әлеуметтік-қарым-катынастық қызметі дегеніміз — саяхатқа қатысушылардың бір-бірімен ресми емес жағдайда, өндірістік ара қатынасты (субординация) сактамай-ақ, әлеуметтік мәртебесін, жасын, үлтын, азаматтығын және т.б. адамдарды бір-бірінен ерекшелейтін белгілерді есепке ал-май-ақ байланысу, қатынасу мүмкіндігі.

4. Спорттық қызметі.

Туризмде «спорт» үғымынан басқа «спорт түрі» деген термин қолданьшады. Спорт түрі деген—бәсекелестік іс-әрекеттщ белгілі бір жарыс түрін ерекше спорттық техникамен, тактикамен іске асыру. Сол спорт түрінің бірі — спортгық туризм. Туристік-спорттық жарыстардың:

• спортгық жорықтардан жарыс;
• 2) туристік кеп сайыс бойынша жарыс деген түрлері бар [84; 158].

Адамзат баласы спорттық бағдарламаның неше түрін ойлап тапқан, бірақ туризм спорты ғана адам денсаулығын нығайту, табиғатпен «тілдесу», психологиялық жеңілдеу, физикалық белсенділік, үйреншікті жағдайды өзгерту деген компонент-терін орындай алады.

Спорттық туризмнің үйымдастырылуы қарапайым және кез келген жастағы адамның онымен шүғылдануға мүмкіншілігі болады. Туризм — спорттың табиғи түрі, себебі онда жүктеме (дозировка) жеңілдетіліп беріледі. Спорттық туризм адамдар-дың бойына үжымшылдық, тәртіптілік, табандылық секілді касиеттерді дарытады [235; 4].

5-6. Эстетикалық және эмоционалдық-психологиялық кызметтері. Эстетика (грекше «сезімдік», »сезуші» деген мағына береді) философия ғылымының шындық өмірдегі әсемдікті, эстетикалық тәрбиені және әдемілік зандарына арналған шы-ғармашылықтың жалпы принциптерін, өнерге деген түрлі көзқарастардың жүйесін зерттейтін саласы [134; 505].

7. Шығармашылық қызметі.Ол шығармашылық туындыларға ғылыми жаңалықтар, көркем және кұжаттық және ғылыми-көпшілік прозалық, поэзиялық шығармалар, туризмге қажетті киімдердің, аяқ киі-мдердің, транспорттык көліктердің, жарақ-жабдықтардың, жаңа 1 тағам түрлерінің, саяхатқа қатысушыларды белсенді және спорт- 1 тық саяхаттарға үйретудің жаңа әдістері мен тәсілдері жатады.
8. Қажылық қызметі. Қазақстанда 8 миллиондай мұсылман бар. Ал әлемдегі мұсылмандардың саны — 1 млрд. 126 млн. «Қажылык» деп діннің қасиетті орындарына (христиандар үшін — Иерусалим және Рим, мүсылмандар үшін — Мекке мен Мәди-не) сапар шегуді атайды. Христиандардың әдет-ғүрпы бойынша қажылық сапардың белгісі — Палестинадан пальма бүтағын әкелу [102; 333].

Уақыт пен кеңістікте орын ауыстыруда өзінің нақты мақсаты бар алғашқы саяхатшылар қажылыққа баратындар мен сау-  | дагерлер. Әсіресе қажьшыққа барушыларды классикалық ту-ризмнің көшбасшыларына балайды.

          Туризмнің аталған әлеуметтік қызметтерін іске асыру үшін туристік-рекреациялық ресурстарды (ТРР) пайдалану қажет. Бүл ресурстарды шартты түрде 2 топқа бөлуге болады:

1) табиғаттың нысандары мен ресурстарының жиынтығы;

2) мәдени-тарихи нысандардың жиынтығы.

Туризмнің спорттық және сауықтыру қызметтері табиғат ресурстары арқылы, ал қызметтері туристік-рекреациялық ре-сурстар (ТРР) арқылы іске асады.

Адамның денсаулығын өзінің негізгі өндірістік еңбегінен тыс уақытта табиғатпен және адамдармен қарым-қатынас процёсінде қалпына келтіруі рекреация деп аталады. Рекреация белсенді (спорттық-туристік) немесе пассивті (пансионатты) болуы мүмкін.

Адам рекреациясында туристік-рекреациялық ресустар.дщя екінші тобы ерекше рөл атқарады. Мәдени-тарихи нысандарға экскурсия жасау пассивті рекреацияның кеңістік базасі болып есептеледі.

Мамандардың айтуына қарағанда, экскурсиялык нысандад информацияның 2 түрін береді:

1) семантикалық, яғни логика-лық сипаты бар және адам санасына әсер ететін;

2) этикалық.

Белгілі бір рекреациялық әсер алу үшін танымдьщ инфор-мация гана емес, адамның мәдени-тарихи нысандардьщ эсте-тикалық қасиеттерін қабылдау негізінде адамның эмоционал* дық толғануы да қажет [55; 7].

Халықаралық туризм жекелеген елдердің экономикасында басқа да қызметтер атқарады. Мәселен: 

— елге валюта жинаудың көзі және халықты жүмыспен қамтамасыз етудің қүралы;

— төлемдік балансқа салымды кеңейтудің күралы;

— туризм аясына қызмет етудің саласын құрайды, яғни эномиканы диверсификациялаудьщ қүралы;

— үлттық дәулеттің көтерілуі мен кіріс өсімнің, жүмыс орнын
көбейтудің қүралы.

Адамдардың саяхатқа деген қажеттілігінің көлемі жағына артуы және туризм индустриясы өнеркәсіп, мекеме және„ үйымдардың жиынтығы ретінде туристер үшін қызмет көрсе-І ту мен табар өндірудің өндірісін қамтамасыз етіп келеді. Сон-1 дықтан да адам өміріндегі туризмнін әлеуметтік-экономика-| лық рөлі өте қаркынды жылдамдықпен артып келеді.

 

1.2.        Әлемдік туризмнің пайда болуы мен ішкі туризмнің қалыптасуы.

 

Туризм тарихы дегеніміз — саяхаттардың (жорықтардьщ, экскурсиялардын) ен карапайым түрінен бастап күрделі түрлерін қоса және көне заманнан қазіргі заманға дейінгі жүріп өткен жолын зерттейтін ғылым. Туризм тарихының зерттеу пәніне туристік қозғалыстың әлеуметтік күбылыс ретінде шығу, қалыптасу және даму завдылықтары жатады.

Туризм тарихы өз зерттеулерінде археология, нумизматика, палеография, этнография және т.б. тарих ғылымының салала-рының деректеріне сүйенеді [237; 3-6].

«Туризм» термині түрлі халықтардың тілінде XIX ғасырда ғана түрақтала бастады. Көне және орта ғасырларда адамдар оның орнына «саяхат» деген сөзді қолданды. Қазіргі туризм-тануда саяхат деп адамдардың мақсатына қарамастан кеңістік пен уақытта орын ауыстыруын атайды [30; 13].

Қазіргі ТМД елдеріндегі туризм кеңестік кезенде әлеуметтік туризм ретінде дамып, піығындарына қоғамдық қаржы жүмсал-ды. Сол кезде туризм теориялық түрғыда нақты адамдардың туристік іс-әрекеттегі мүратына байланысты зерггелді де, ту-ризмнің қалыптасу тарихы ерекше әлеуметтік қүбылыс сана-тында карастырылды.

Туризм тарихын зерттеушілердің көпшілігі белгілі бір саяхаттар бойынша айқындалған фактілерді ғана баяндады. Олар адамзат тарихының әр түрлі дәуіріндегі туризмнің жеткен же-тістіктерін үйымдасқан саяхаттардың нақты әлеуметгік-экономикалық себептерімен байланыстырмады.

В.Б.Сапрунованың [186] басқалардан басты ерекшелігі — туризм тарихын 4 кезеңге бөлді:

1-кезең (көне замандардан XIX ғасырдың басынаа дейін) не-месе  оны «туризм тарихының алды» деп те атайды;

2-кезең (XIX ғ.-ХХ ғасырдын басы) — элитарлык туризм кезеңі, яғни туристік қызметтер көрсететін арнайы кәсібі туындауы;

3-кезең (XX ғасырдың басы — II дүниежузілік соғыстың I жарты жылының басталуына дейін) — бұл әлеуметтік туризмнің қалыптаса бастауы;

4-кезең (1945 жылдан қазіргі кезеңге дейін) — бұл жаппай туризмнің қазіргі кезеңі, туристік индустрияның туризм тауар өндіру мен қызмет көрсету кешенінің қалыптасуы,
Туризмнің дамуының әр түрлі кезеңде дамуының дәуір-дәуірге бөлуге (периодизация) техникалық-экономикалық, әлеуметтік алғы шарттар және туризмнің мақсатты қызметтер негізгі критерийлер етіп алған.

Бірақ В. Б. Сапрунова туризм тарихын кезең-кезеңге бөлгенмен,  көне, орта және жаңа кезеңдердегі адамдардың үйымдасқа саяхаттарының дамуын жеке-дара қарастырмаған. Яғни баласының уақыт пен кеңістікте орын ауыстыруының бастап, мүраттары айқындалмаған деген сөз. Дүрысында жоғары көрсетілген мүраттар туризмтану теориясының басты мәсе лерінің бірі болып табылады. Осы мәселелерді шешу ғана туризм индустриясының әлемдік және өңірлік перманентті классификациясын түсінуге, түсіндіруге мүмкіндік береді. Туризм тарихын зерттеудің мақсаты да осында жатыр.

Үйымдасқан саяхаттардың дамуы мен оның тууына негізі болған түрлі себептерді талдай келе, туризм тарихын дәуір: туудің негізінен адамзаттың жалпы тарихын дәуірлеумен сәйі келетіндігіне көзіміз жетеді.

Адамзаттың тарих алдындагы хайуанаттар ортасына бөлінуі 5-2 млн жыл бүрын басталып, б.д.д. ІУ мыңжылдык аяқталған. Адамзат өркениетінің дамуының бірінші кезеңі  кене әлемнің тарихы (б.д.д. IV мыңжылдық — б.д. у ғ.), екінші кезеңі — орта ғасырлар тарихы (V—XV ғғ.), үшінші кезені — жаңа дәуір тарихы (1918 жылдан біздің заманымызға дейін| Терімшілдік пен аңшылық адам баласының бірнеше миллион жылғы басты кәсібі болған. Шамамен 10 мын жыл бұрын (кейде 5-тен 10 мың жылға дейін делінеді) терімшілдіктен.; жер өндеу, аңшылықтан — мал шаруашылығы туындаған.

Өндірістік еңбекке дейін адамның кеңістікте орын ауыстыруы терімшілдік пен аншылық мақсатында болған. Адамдар ол орын ауыстырулары ретсіз, жоспарсыз болып, ондағы мақсат аштык инстинкті, өзін-өзі аман сақтау немесе үрпақты калғастыру болған. Мүндай жағдай адам бойында тіршілік ету мен дамудың табигатқа бейімделуінен табиғатты өзіне бейімдеу мәдениеті қалыптасқанға дейін жалғасты [104; 4].

Түрлі ғылымдардын мәліметтерін талдай қарасақ, адам ба-ласынын Жер шарымен мақсатты түрде танымдық мүддемен саяхаттауы бүдан 5-6 мың жыл бүрын басталғанға үксайды. Міне. осы кезеңнен бастап адам терімшілдік пен аңшылықтан өндірістік еңбекке көшкен.

Көне әлемнің тарихында үйымдасқан саяхатгардың дамуына негіз болған бірнеше мемлекетті атауға болады. Бұган| алдымен ежелгі Египетті (саудагерлер елдің ерекше мақсаты адамдары болды, әлем жайлы информациялар жүйелі жинақталып отырды, оның ішінде географиялық, астрономиялық және медициналық білімдер де бар), Вавилон патшалығы (Алдыңғы Азияда керуен және су жолдарын үйымдастыр қолдап отырды), Финикия (теңіздегі және құрлықтағы бел сауда, бос жерлер іздеу, б.д.д. II мыңжылдықтың аяғы -1жылдықтың басында әлемдегі ең озық корабль құрушылар дайындаған, б.д.д. I мыңжылдықтың басында ең алғашқы алфавит қүрастырылды), Персия (мемлекеттің шалғай аудандарының аралығын қосатын жолдар ) көне Үндістан (басқа мемлекеттермен қызу сауда, Ганг өзені алқабындағы ну орман-тоғайды игеру, қант бұтасының сөлі алғашқы қант өндіру, мақтадан мата тоқу, әлемнің ең көне мемлекеттері — буддизмнің негізі салынды), көне Қытай (темірді өндіру өндеудің басталуы, б.д.д. II мыңжылдыкта иероглифтік кағазды ойлап тапты, компасты, жібек өндіру тәсілін меіғарды, шай дайындауды үйренді), көне Греция (қолөнер, ШЬ абль кұрылысы, өз жазуларын ойлап тапты, Финикия, Египетпен түрақты сауда, дауысты дыбысты белгілейтін алғашқы әріптік алфавитті жасады, Жерорта теңізі мен Қара теніз жағалауын жаппай отарлау, теңізде жүзудің дамуы, б.д.д. 776 жылы алғашқы олимпиадалық ойьшдардың үйымдасты-рылуы, олимгшадалық ойындар кезінде соғысуға тыйым са-лынды), көне Рим (шығыс Жерорта теңізін игеру, христиан-дыктың тууы, елді ағарту жүйесінің және бүкіл империя үшін бір шіркеу жасап, христиандықты үйымдастыру) елдері жатады. Орта ғасырлар тарихындағы жоғарыдағы және одан да ба-сқа мемлекеттер туризмнің калыптаса түсуіне итермеші күш (стимулятор) факторы кызметін атқарады. Олар: көне Рим мем-лекетінің негізінде қайта қүрылған Шығыс Рим империясы немесе Византия (Батыс Европа мен Шығыс арасындағы сау-даның дамуы, яғни «Ұлы жібек жолы», Аравия арқылы Парсы шығанағьна, Үнді мүхитына өтетін «жүпар иіс жолы» мемле-кеттік почта мен шет елмен қатынас ведомостволарының қүры-луы, шіркеудің батыста католиктік, шығыста православиелік болып бөлінуі, крест жоқтарының басталуы), Аравия (үшінші әлемдік дін — исламның пайда болуы, Мекке мен Мәдинеге қажылык жасау), Франция, Германия, Италия (мектептердің ашылуы, академияның қүрылуы, крест жорықтары, сауданың дамуы, европалық саудагерлердің Жерорта теңізіне орнығуы, ірі монастырьлар, жол айрықтарында, өзен өткелдері, теңіз ай-лағына жакын жерлерге қалалар салу, табарлык-ақшалық ша-руашылықтың қалыптасуы, өнеркәсіптік өнімдердің ел ішінде дамыту, өнеркәсіппк табарларды ішкі және сыртқы рьноктарға шығару саясатын үстанды, күшті флот жасау, зайырлы өкіметті нығайту және үлттык мемлекеттердің дамуы). Туризмнің жаңа дәуірінің тарихында саяхат негіздері Англияда (капиталистік шарттардың дамуының негіздері одан әрі қалана түсті, тауар сатудың қоймалык рыногы жинақталды, өнеркәсіптің ерекше дамуы үшін жүмыс машиналарын ойлап табуы машина жасау дамыды), АҚШ-та (өнеркәсштің дамуы, тауарлар қозғалысы, жаңа жерлерді отарлау, дамыған өнеркәсіп ішкі рынок жасау, өнеркәсіп пен сауданың дамуының кедергілерін жою, су және теміржол транспорттын жолға телеграфтық Морзе әліппесінің шығуы, Белдің телефон аппараты, Эдисон лампасы, комбайын пайда болды), Фрай («Адам және азамат құқығы декларациясы», таптарға жойылды, өнеркәсіп пен сауда кедергілері жойылды, ұлттық рынок калыптасты) болды.

Туризмнің жаңарған дәуірінің тарихында саяхат негізі АҚШ-та (сауда мен теңізде жүзу еркіндігін камтамасыз кедейлікті жоюға деген талпыныс, елді кәсіптік кайта да шаралары, халықтың білім алуына көмек көрсету), Фрай (1936 жылы аптада кырық сағаттық жұмыс күнін бе. жылға екі апталық төлемді еңбек демалысы, зейнетақы жұмыссыздардың төлемақысын көбейту, XX ғасырдың 60- дарында әлеуметтік заңдылықтарды кеңейту), Үлыбритания (тегін медициналық көмек көрсетудің кіргізілуі, барлық, британ колонияларының азатгық алуы, өнеркәсіптің модернизациялануы, іскерлік рухтың көтерілуі), ГФР-да (II ) дүниежүзілік соғыстан кейін демократиялық институттардьщ өнеркәсіптің жаңа техникалық негізде қайтадан қалпына тірілуі және қайта кұрылуы, әскери шығындардың азаюуы капитал мен өндірістің жиі шоғырлануы, отарлық басқару шарттарын үстауға арналған шығындардың жоқтығы), Италия XX ғасырдың 50-60-жылдарында экономиканың қаулап экспорттың жылдам өсуі, ақша бірліктерінің түрақталуы, өмір сүру деңгейінің өсуі, «мемлекеттік берекенің» орналасуы Жапонияда («соғыстан үлттық дербес қүқығы» ретінде басу, жалпыға бірдей сайлау қүқығы, сайлаулы өзін-өзі басқа элементтерін енгізу, сөз бостандығы, үйьм бостандығы, жолшылардың үжымдық келісімшартқа және ереуілге қүқық  помещиктік жер иелену жойылды, жерді сатып алуды әрі торларға беру, фермерлік шаруашылық, мемлекеттік шығындардың азаюы, инфляцияның тоқтауы, бағаның түрақтануы, XX ғасырдың 50-жылдарыньщ ортасында жапон экономикасы ерекше есуінің басталуы, фермерлерге арналған жана, өнеркәсіптік тауарлар рыногының жасалуы, қорғанысқа шығын жұмсау, ендірістік капитал қорын жинау, дәстүрі жүйе, экономиканың ауырлығын энергиялық-материалдық ғьпымға сүйенген салаға ауыстыру, кәсіпкерліктен алынатын салыктын төмендеуі) болды.

Түризмнін жаңарған тарихының дамуының бір ерекшелігі — социалистік және дамушы елдер лагерінде қалыптасуы. Мәселен жоғарыда аталған туризмнің қалыптасып дамуының алғы шарттары Қытай халық республикасында XX ғасырдың 70-жыл-парының соңы — 80-жылдардың басында Мао Дзэ Дун қайтыс болғаннан кейін ғана (мемлекеттік мекемелердің шаруашылық есепке көшуі, шағын және орта бизнестің дамуы, шет елдік капитал салуға колдау көрсету, шет елдік кәсіпкерлерге «арнайы экономикалық зона» жасау арқылы жеңілдетілген шартгар үсынылды, жерге үжымдық меншікті сақтай отырып, ауыл шаруашылығына «отбасылық иелікті» кіргізу, халықтың өмір сүру деңгейінің өсуі, 2000 жьшға дейін халық санын түрақ-тандыру үшін бала табуға шектеу қою шаралары, Батыс елдер-імен байланыстардың кеңеюі мен беки түсуі) қалыптасты.

Азияның, Африканың және Латын Америкасының дамушы елдерінде соғыстан кейінгі жылдарда туризмнің дамуының төмендегідей алғы шарттары қалыптасты: импортты ауысты-ратын иидустриализацияның орнына экспорттық мүмкіндіктер жан-жақты дамыды, шет ел капиталын әкелу қолдау тапты, ақша айналымы түракталды, әлемдік экономикаға интеграци-ялануға талпыныстар жасалды, ауыл шаруашылығына заманға сай технологиялар енгізілді, «жасыл революция», әлеуметгік қүрыльм өзгерді, демократиялык институттар қалыптасты, өз елдерінің халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді қатысу, әлемдік экономикаға интеграциялану курсын сақтады, эконо-миканың рыноктық күрылымын дамыту, әлеуметтік бағдар-дағы экономиканың қалыптасуы.

XX ғасырдын басы жаппай туризмнің қалыптасуымен ерекшеленеді. Бүл процесс әсіресе I дүниежүзілік соғыстан соң күшейе түсті. Туризм тарихшылары мүны жалпы халықтық және әлеуметгік туризмнің пайда болуымен байланыстырады. Жаппай туризм деп мүнда туристік іс-әрекетпен халқының деншілігі немесе тең жартысы шүғылданатын елдерді санау қажет.     .   .

А.А. Крючковтын пікірінше, халықтық туризм дегеніміз — туристік іс-әрекетпен халықтың табыс көзі төмен өкілдерінің ез қаржылык мүмкіндіктеріне орай туризмнің ең арзан түрін тандауы екен. Ал әлеуметтік туризм деп мемлекетгік қазьша-дан немесе басқа көздерден қаржылық мүмкіндіктері шектеулі адамдарды қаржыландыратын үйымдасқан саяхаттарды (таным-дық, ағартушылық немесе рекреациялық-сауықтыру) атайды. I дүниежүзілік соғыстан кейінгі туризмнің жаппай сипат алуына әсер еткен ол — автомобиль, самолет секілді көлік қүралдарының туристік деңгейде қызмет ете бастауы. Ал әлем-де XX ғасырдың басында туризмнің жаппай сипат алуын ке-дергі болған басты себеп — халықтардың көпшілігінің кедей күйде болуы және төлемді еңбек демалысыньщ болмағандығы. Осыдан-ақ көптеген адамдардың туристік іс-әрекеттерге қатьь суы аз болғандығын байқатса керек. Тіпті экономикасы басқа елдерге қарағанда алдыңғы қатарда болған Англияның өзінде ірі өнеркәсіп орындарының жүмысшылары мен кызметкер-лерінің еңбек демалысы жылына 1903 жылы 1-2 апта ғана бол-ды. Мемлекеттік қызметкерлердің еңбек демалысы 1908 жыл-дан бастап қызметі үш жылдан асса ғана 6 күн берілетін [138; 0-51]. Мүндай жағдай еңбекшілердің наразылығын тудырып, Р оіртіндеп жүмыс берушілерге демалысын жақсартатын шарттарды орындата бастады. Сонымен қатар I дүниежүзілік ыстан кейін жүмысшылардың туристік қозғалысы ерістеп, РДЫ кәсіподақтар мен социал-демократиялык партиялар ұйымдастырып, өздерінің туристік бюроларын құрып, терді жайғастыратын қаражаттар шоғырланды. Мұндай құбылыстар әсіресе Германияда, Швейцарияда және Австрияда кең өріс алды [186; 53].

Жаппай туризмнің туындауына екі мысал келтір Швейцарияда «Отельилан» фирмасының кұрылуы мен іс-кетін бастап, ол фирма әлі күнге дейін осы елдің ірі турц қызмет көрсететін мекемелерінің бірегейі болып есептеледі.| фирманың құрылуына 1935 жылы осы фирманың негізін с| шы Г.Дуттвайлердің еңбектің «кішкентай адамдарын» туристерге тарту идеясы негіз болған. Жаппай да арзан туристік саяхатлар бұл фирманың негізгі пайда көзіне айналды.

Германияда национал-социалистер «ұлт бірлігі» идея демалу мақсатындағы жаппай туризм арқылы іске асырып,! іс-әрекетгі национал-социалистердің «Қуаныш арқылы дарыту» (Куай сіисһ Ғгеиёе) деген арнайы ұйымы арқылы бағыттап отырды. 1933 жылы империялық туризм жөніндег комитет негізделіп, ол Ағарту және үгіт-насихат министіріне бағынышты болды.      Герман мемлекеті демалу мақсатьшда ұйымдасқан топтық сапарларға, круиздерге, теміржол саяхатгар көмек көрсетіп отырды. Саяхаттардың қалта көтерерлік алғашқы «туристік серпілістің» өсуіне жағдай жасады. лен, 1934 жылы 2, 3 млн.адамның туристік сапары 1935: 5 млн-ға жетті де, 1937 жылы 9, 6 млн., 1938 жылы 10, 3: адам болды. Жекелеген адамдардың қыдырысынан топ ризм біртіндеп басым бола түсті [186; 12-13].

XX ғасырдың II жартысында қоршаған ортада көптеген өзгерістер болды. П.Г. Олдак айқындағандай, статикалық типінің, яғни халықтың басым көпшілігінің түрған жылжымай, отыра беруінін орнына жаңа динамикалық өмір салты ене бастады. Өзгермелі өмір салты мақсаттылық процестердің ерекше өсуімен сипатталады.

КСРО Ғылым академиясы географтарының деректеріне і ғанда, әлемдегі елдердің барлығын қоса есептегенде, ше дерде 1950 жылы — 25, 3 млн. адам, 1968 жылы — 141 адам, яғни жер шары халқының 4%-ы турист болыпты.   |

II дүниежүзілік соғыстан соң миграциялық туристік ның күрт көбеюі елдер мен континенттердің экономикалық беки түсуімен. ғылыми және мәдени бай-байланыстарын  түсуімен транспорт саласындағы жетістік байланыстардын кейінгі тарифтердің арзандауымен, авиация, теміржол жеделдеуімен және жеке меншік автомашинаның байланысты болды. Мәселен, «ЮНЕСКО курьерінің  1996 ж., желтоксан мәліметтеріне қарағанда, 1965 жылы әлемде авиажолаушылар 180 млн. болса, ал автомашинанын саны 130 млн.-ға жетгі.

Сол кезеннін туризмнің дамуына кеибір елдердің халықтарының  кірістерінін өсуі, енбек демалысы мерзімінің үзаруы және үлкен қалалардағы өмірден адамдардың қатты шаршайтындығы негіз болды. Зертгеулердің мағлүматтарына қарасақ, өнеркәсібі дамыған елдерден демалу мақсатында сапарға шығатындар негізінен ірі индустриялы орталықтардың түрғындары екен.

Соғыстан кейінгі жылдарда көптеген елдердегі туризмнің дамуына шекарадағы талаптардыңжеңілдетілуі, валюта ауыс-тыру мен шектеудің азаюы, аэродромдар, жолдар, қонақ үй-лерінің көптеп салынуы, туристік нысандарға жарнама жасау-дың жетілуі жағдай жасады. II дүниежүзілік соғыстан кейінгі туризм жалпы халықтық сипат алып, индустриялы елдердің көптеген түрғындарының кажеттілігіне айналды. Демалу индустриясының өз институттары, азық-түліктік, өнеркәсіп-тік циклы, ол өндірісті үйымдастыру мен басқарудың әдіс-тәсілдері найда болды, қалыптасты.

XX ғасырдың 50-60 — жылдарындағы батыс Европа елдер-інде қонақ үйлерін, ойын-сауык орындарын салу ерекше қар-қын алды. Европа туризмі негізінен америкалық туристерге икемделіп, қарсы алушы елдердің долларлық қазынасы тола бастады. XX ғасырдың 60-жылдарынан 70-жылдарының орта-сьша дейін келу-кету туризмі өсіп, туристік мекемелер мен олардың өндірістерінің көлемі арггы.

Зерттеуші В. Б. Сапрунова бойынша түрлі елдердегі туризмнің жаппай сипаты оның жеделдігіне (интенсивность) ауыса ады. Туризмнің жеделдеуінің көрсеткіші дегеніміз — елдің неше адамы (% өлшеммен алғанда) жылына біреу болсын сапар жасады (негго-интенсивность) және елдің 14 үлкен бөлігінің пайыздық қатынасы қандай деген сөз. Туризмнің жеделденуі 50 %-дан асса, елдің жартысынаңи турист болғандықтан, жаппай туризм болып есептетеді.

II дүниежүзілік соғыстан кейінгі дәуірде туризм рыногының сүранысы мен үсынысында түбегейлі өзгерістер болды. Жаппай туризм сараланған жаппай туризмге үласты. Туризмнің бүл екі түріне де жаппайлық тән, оған таңдаулылар (элита ғана емес, орта класты халық та, 80-жылдардан бастап кірісі төмен деңгейдегі ел де қатысатын болды [186; 13-15]. Конвейерлік туризм салыстырмалы түрде қарапайымдығымен, қажеттіліктердің бірдейлігімен, туристердің мү.и рының үқсастығымен, бір сөзбен айтқанда, көрсететіні меттерінің жаппайлык-конвейерлік сипатымен ерекшеі Сараланған (дифференциялы) туризм қажеттіліктері, түрлілігімен, туристік мүраттардың сан салалылығыме ристік сүраныстардың үсақ түрлерімен, үсынылатьш қызметтердің сан алуандығымен, туристік үсыныстардың түрлілігімен ерекшеленеді. Сараланған туризмде көрсеі қызметгерге кец де теревдік сипат тән. Демек туристік іc. туристік өнімнің қыруар түрін емес, шектеулі қызметтің варианттарын үсынады.

Конвейерлік туризмнің сараланған туризмге ауысуы өзге рыноктың түтынушы рынокқа ауысуымен түспа-түс келді. Ол кезеңдегі туристік қызмет көрсетудің қажеттілікте туризмнің рекреациялық аспектісі болып табылады. Оған демалысты күнделікті ауыр еңбектен шаршаған физикалық күшті қайта қалпына келтіру мақсатывда пайдалану болды. Түтынушы ретіндегі жалпы халықтың жағдайыньщ . руы, экономикалық өсудің жалғасуы, жүмысшы қауымның уақытына деген қарым-қатынасының өзгеруі демалысқа: түтынушылық мақсат пен психологияны мүлдем өзгерті ғасырдын 60-70-жылдарының тоғысында «материалдық күдіктерді түтыну қоғамы — түтыну — түтыну үшін» кезең қалыптасты. Өндіру рыногын түтыну рыногы ауыстырды. Туристік сүраныстардың мақсат-мүдделері күрделене туризмнің рекреациялық аспектісімен қатар ағартушылық қарым-қатынастық және инвестициялық аспектілері пайдаланды. Бүл аспектілер өзектілігін 80-жылдар бойына жойған жоқ.

XX ғасырдың  70-жылдарынын ортасына дейінгі уақыттағы турфирмалардын нарықтық стратегиясы өндірілетін өнімдердің «универсалдылығымен» ерекшеленді, ерекше, арнайы жекелеген салалармен шүғылдану болған емес. Бұл кезеңді Б.Сапрунова конвейерлік туризмнін гүлдену дәуірі деп есептейді.

70-жылдардын П жартысынан бастап туристік сүраныстардың  саралануына байланысты ұсыныстарда арнайы қызмет, арнайы өнім тенденциясы кушейіп, соңғы жағдай арнайы фирмалардың көрсететін қызмет ассортиментінде кеңейіп, ту-ристік фирмалар қызметіне, қызметі көрсетудің басқа салала-рына да ене бастады. Табарлар мен кызметтер рыногының шек-тен тыс көбеюі, экономиканың өсу қарқынының төмендеуі, 70-жылдардың ортасындағы экономикалық және қүрылымдық дағдарыстар сараланған туризмнің қалыптасуына жағдай жаса-ды, туризмнің бұл түрі 80-жылдарда басым бағыт ала берді. Бүл индустриалды қоғамның дағдарысыньщ белгісі еді [186; 15-16].

Индустриялы қоғамға тән нәрсе — адамға өндірісті іске асы-рушы ретінде қарау, адамға деген мүндай карым-қатынас ин-дивидтің өз іс-әрекетінің нәтижелерін және адамның, оның мәдениетінің, рухани кескін-келбетінің калыптануьш (стандар-тазациялануы) күшейтеді.

    Қазіргі дүниеде туризм түрлі елдердің ынтымақтасуында, өзара мәдеди игі әсер етуде ерекше рөл атқарады. Туризмнің дамуы халықтың рекреациялык қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймайды, өнеркәсібі дамыған және дамушы елдердің арасындағы әлеуметтік-экономикалық түрғыдан маңызды мәселелерді шешуге де пайдасы зор. Туризм ісі дамыған елдердің туризмнен табатын пайдасы экспортгың барлық мөлшерінің 10-нан 35-ке дейінгі пайызын күрайды.
БҰҰ мен ЮНЕСК0 60-70-жылдарда-ақ туризмді дамыту
дамушы елдердің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін
шешудің «таңғажайып әсерлі шансы» деп есептеген.

Дамушы елдер жаңарып келе жатқан халықаралық туризм рыногына өз ресурстарын шығару арқылы өздеріне кажетті түрақты валюта табудың, жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз экономикасын жүмылдыра білудің жолын тапты.

Осылайша, халықаралық туризмнің көмегімен тұтынуи тың өрісін кеңейтті. Дамып келе жатқан туристтік бизнесі ұйымдардың ұлттық аяда ғана емес, әлемдік масштабта бірлесе жұмыс істеуін талап етті. Мұндай ұйым 1898 жылы. Люксембургте алғаш рет ұйымдастырылды, ол бірлестік «Туристік ұйымдардың халықаралық лигасы» деп аталды.

1925 жылы Гаагада туризмді насихатттайтын ресми ұйымдардың халықаралық одағының бірінші конгресі бас қосып, оның жұмысына Европаның 14 мемлекетінің өкілдері ат салысты. Нәтижесінде бұл саладағы алғашқы ұйым —«Туризмді насихайттайтын ресми ассоциациялардың халықаралық конгресі» қүрылды, ол 1927 жылы «Ресми туристік ұйымдардың халықаралық конгресі» деп аталып, ал 1930 жылы Туризмді насихаттайтын ұйымдардың халықаралық одағы  болып құрылды.

Соғыстан кейінгі дәуірдегі әлемдік туризмнің жетекшілігі ұйымдастьзру қүрьшымдарын жетілдіруді талап етті. Сондықтан 1947 жылы Парижде жоғарыда санамаланған үйымда базасында «Ресми туристік үйьшдардың халықаралық одағы қүрылды. Бүл ұйымньщ нағыз мүшелері ретінде 116 мемлекеттің өкілі тіркелді [118; 13—16].

Кейін келе БҮҮ басшылығьшен әлемдегі шетелдік туризмнің басын арнайы біріктіретін бірден-бір үйым — Бүкіләлемдік туристік үйым жасақталды. Бүл үйым Б¥¥-ның Бас ассамеясының үсынысына сәйкес 1975 жылы күрылды. Штаб-квартирасы Испанияның астанасы Мадрид қаласында.. Ұйымның жарғысы 1975 жылы 27 қыркүйекте қабылданды. 1980; дан бастап бүл күнді Бүкіл әлем туризм күн ретінде бір үранмен мерекелеп отырады. Үйым 4 жылда бір сессияға жиналып түрады, ол екі аралықта Бас ассамблея атқарушы кеңесі жүмыс істейді.

Айрықша оқиғаның бірі 1980 жылы Филиппиннің қаласында өткен II бүкіл әлемдік конференция болды.; 1985 жылы Болгарияның София қаласында Бүкіләлемдік үйым «Туризм хартиясын», «Туризм кодексін» қабылдап, туризмнің бейбітшілікті нығайту ісіндегі рөлі және жастар туризмі туралы қарарлар кабылдады.

1994 жылдың қарашысында ЮНЕСКО мен Бүкіләлемдік . уйымнын жетекшілігімен Ташкентте мамандардың Ұлы Жібек жолыи қайта қалпына келтіру және қайта реттеу  бойынша кездесу өтті. Осы кеңесте аккредитация жалғыз казакстандық фирма «Жібек жолы» холдингтік компаниясы болды. Дегенмен де бүл іске кейінгі кезде респуб-канын мемлекеттік органдары да араласа бастады. Бүкіл әлемдік туристік үйымның қүрылымында 6 аймақтық комиссия жүмыс істейді. Олар: Европа, Таяу Шығыс, Африка, Америка, Шығыс Азия және Тынық мүхит аймағы, Оңтүстік Азия Мексикада туризм жөнінідегі жоғары оқу орталығы қызмет етеді.

Аткару кеңесінің өкілеттілік мерзімі 4 жыл. Кеңестің бірнеше кемекші органдары бар: туристік қүжаттауды жеңілдету жөніндегі комитет, бюджеттік-каржылық комитет, қоршаған орта жөніндегі комитет, бағдарламалар мен үйлестіру жөніндегі техникалық комитет. Үйымның Бас хатшысын 4 жылға Бас ас-самблея тағайындайды. Ресми тілдері — ағылшын, француз, испан тілдері. Үйымның бюджеттік шығындары мүшелік жар-налар есебінен қүралады. Үйымның бірнеше қоры бар: жалпы қор, айналым капиталы қоры, сенім білдіру жөніндегі қор.

Әлемде әлемдік сипаттағы 200-дей халықаралық туристік үйым бар. Оларды ең атақтыларына Туристік агентстволар ассо-циасының бүкіләлемдік федерациясы, Туристік агентстволар-дың бүкіләлемдік үйымы жатады, бүлар туристік фирмалар-дың коммерциялық бірлестігі — кооперативтік негізде жүмыс істейтін белгілі үйымдар, ал Халықаралық туристік альянс — автомобильдік туризміе қоғамдык көмек үйымы, Әлеуметтік туризм және еңбекшілердің демалысы жөніндегі халықаралық бюро, Жастардың туристік үйымдарының халықаралық феде-рациясы, Туризм жөніндегі халыкаралық академия, Туризм боиынша жазушылар мен журналистердің халықаралық федерациясы, Туризм саласындағы қүжаттау, хабарлау және мәдениет бойынша халықаралық ассоциация, Халықаралық айырбас бойынша ассоциация, Туризм бойынша парламентаралық  туризм бойынща эксперттердің халықаралық ассоциациясы, туризм саласында және қонақ үйлік басқару бойынша оқытудың халықаралық үйымы, Халыкаралык автомобильдік үйым, Кедендік тарифтер жөніндегі халықаралык бюро, Әуе транспортының халықаралық ассоциациясы, Туристік| дәрігерлік кемек бойынша халықаралық ассоциация, Халықаралық қонақ үй ассоциациясы, Мүражайлардың халықаралық кеңесі және т. б.

Бүкіләлемдік туристік үйымның аймақтық ұйымдарының қүрамына Араб туристік үйымы, Туристік агенттердің американдык қоғамы, Тынық мүхиттық аймақтык туристік ассоцияциясы, Латын Америкасы елдері туристік агенттерінің конференциясы, Британ туристік агенттерінін ассоциациясы, Еуропалық туристік комиссия кіреді. Қазақстан Республикасы халықаралық туризмнің іс-әрекетіне халықаралық парламентаралық, аймақаралық ұйымдардың кейбіріне толық, кейбіріне жартылай мүше немесе бақылаушы ретінде катысады.

Қазақстан Республикасындағы туристік үйымдар халықаралық туристік үйымдарға төмендегідей мақсаттарда қамтиды: халықаралык туристік алмасу, экономикалық және; калық ынтымақтастықты дамыту туризмінің инфрақұрылымы мен материалдық базасын нығайту үшін, халықаралық ынтымақтастықты дамыту, туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, туризм бойынша информациялар алмасу үшін, халықаралық туризмнің түрлі салалары бойынша бірлескен зерттеулер жүргізу үшін, туризм аясындағы басқа да: халықаралық ынтымақтастықты іске асыру үшін. Қазақстан Республикасының туризм және спорт агенттігі БҮ¥-ының әлемдік туризм жөніндегі арнайы мекемелер бағдарламаларымен жүмыс істейді.

Енді кадам басқан XXI ғасырдың алғашқы 10 жылдығындағы әлемдік туризмнің дамуының негізгі тенденциясын бағдарлау — Бүкіл әлемдік туристік үйым аналитиктеріі Жоғарыдағы информацияның барлығы Бүкіл әлемдік туристік үйымның Европа аймағы бойынша өкілдің көмекшісі А.Шлевковтың 2001 жылдың қазан айында Алматыда өткен «Экотуризм — XXI ғасырда өтпелі экономикалы ТМД, Қытай, Монғолия секілді елдердің түрақты дамуының қүралі тақырыпта өткен семинарда жасаған баяндамасынан алынды.

Онда әлемдік туризмнің басты аймақтық даму тенденциялары  ретінде төмендегі ағымдар аталады:

1) 2020 жылға карай аймақаралык туризмнің жалпы көлемдегі үлесі: Оңтүстік Азия — 85 %, Таяу Шығыс — 63°/о, Африка — 38%, Европа — 15 % болмақ;

2) 2020 жылға қарай туристік рыноктың маңызды нысандары: күншуак пен жағажай, спортгык туризм, хикаялы туризм, таби-и туризмі, мәдени туризм, қалалық туризм, ауылдық туризм, тақырыптық парктер, конгрестік туризм, алыс сапарлар, аралас, спорттық, кысқы түрлері, спорттың судағы түрлері болмак;

3) туристік бағдарламалардың жеке және жалпы түрлері ара-

ласады, электронды технологиялар басым қолданылады, тур түтынушыларының шарттары басым болады, туристік сүраны-стар ерекшелене түседі;

4) туристік рынок туристік өнімнің үш түріне бағытталады:

а)       ойын-сауық, өте әсерлі көріністер, ағарту;

ә) туристік орталылықтар өз абыройларының артуына көбірек көңіл беледі;

б)      туристік үйымдар азиялық туристердің келуіне қүлықты
болады;

5) туризмнің тұракты дамуын және туризмдегі «әділ сауданың» болуын қамтамасыз ету; түтынушылардың өсіп келе жа-тқан әлеуметтік-экономикалық санасы мен туристік өнімдерді белсенді пайдалануға үмтылу арасындағы қарама-қайшылық;

6) XXI ғасырдың жақын арадағы 10 жылындағы үлттық ту-ристік ұйымдардың басым бағытгары:

а) мақсатты бағыт күшейеді, көтеріледі және маркетингтің

өктемділігі артады;

ә) өнімдерді саралау, олардың сапасы мен бағасы аркылы бәсекелестік  басымдықка жету үшін үнемі үмтылыста болу; 

б) туризм ұзақ та игілікті болу үшін туризмді түракты дамыту қажет;

в) мемлекеттік бақылаудың азайып,мемлекеттік-меншіктік бәсекелестікті артгыру;

7) Бүкіләлемдік туристік үйым үлтгық туристік ұйымдар-төмендегідей қүбылыстарды айқындады:

а)       ұлттық туристік үйымның 78%-ы өз маркетингтік іс
туристік рыноктың шешуші бағыттарына жүмыдырады.

ә) үлттық туристік үйымның 77%-ы өз маркетингтік іс-әрекетін сегменттік рыноктың неғүрлым тиімді түрле бағытайды;

б)      үлттық туристік үйымның 88%-ы өз маркетингтік іс-әрекетін шет елдерге кеңейткен;

в)       үлттық туристік үйымдардың 90%-ы өз кооперативті
маркетингін жеке сектормен көбейткен;

г)       ұлттық туристік үымдардың 77%-ы өктем маркетингтік саясат үстанады.

1917 жылғы революциядан кейін де Ресейде туризм экскурсияның дамуы жалғаса берді. Ол әсіресе жалпы білім беретін мектептерде болды. Оқу ағарту халық комиссия кұрыла салысымен, Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасы халық комиссары А. В. Луначарский : И. И. Полянскийді шақырып алып, 1917 жылға дейін жүрген сабақтардың — солтүстік облыстардың мұғалімдерінің жаратылыстану бойынша экскурсия жүргізу жөнінде өткізуін өтінді. Халық ағарту комиссариаты революцияда жинақталған қысқа экскурсиялық дайындықтың тәжірибесін осылайша пайдалана білді.

1919 жылдан бастап қала сыртындағы жаратылыс тарихи станциялары қүралып, онда оқушылар тәжірибелі педогогтардьщ жетекшілігімен экскурсиялар өткізуге қатысты. Жаратылыстану — тарихи бағыттағы үйымдармен қатар оларға эстетикалық және гуманитарлық тәрбие беретін гуманитарлық станциялар да ашыла бастады. Бүл станциялар гуманитарлык сипаттағы мүражайларға, архитектуралык ескерткіштерге, қалалардың көрікті жерлеріне экскурсия жасатты.

КСРО-да жаппай туристік қозғалыс 20-жылдары басталады. 1929 жылға қарай Туристердін ресейлік қоғамы елдегі туристік қозғалыстардың жетекші орталығьша Қоғамға мүше ретінде енген көптеген жүмысшылар Ресей Кеңестік Социалистік Федерациясының пролетарлық  туризм қоғамы деп қайта атауды талап етті. Қоғам 1929 жылдың 30 қарашасынан бастап жұмысшылардың талап етуімен  аталды. Қоғамның төрағасы болып тауда саяхат жасауп Н. В. Крыленко тағайындалды.

Жарлықта қоғамның төмендегідей міндеттер қойылды:

а) еңбеккерлер арасында үйымдасқан туризм идеясын таратып, еңбек демалысын мәдениетті өткізуді қамтамасыз ететін өзіндік саяхаттар жасап, өз елі және баска елдерді көру  болатын. КСРО халыктарымен қарым-қатынас жасауға жағдай туғызуға, адамдарға көркем дағдылар мен табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттыруға, денсаулықтары мен мінез- құлықтарын шыңықтыруға бағытталады;

а) туризмге уйымдасқан қоғамдық қозғалыс сипатын дарыту;

ә) туризмнің техникаларын окып-үйрену және жақсарту;

б) туристерге ұйымдасқан өзара көмек көрсету;

в)туризмді әскерилендіру арқылы КСРО-ны қорғауға көмек

г) саяхат кезінде туристермен қоғамдық жүмыстар үйымдастыру;

е) туризмге өлкетанудың элементтерін енгізу [45; 21].

1929 жылдың аяғына карай пролетарлык туризм қоғамының Қазанда, Петрозаводскіде, Қырғызтан және т.б. қалаларда бөлімшелері ашылды.

Пролетарлық туризм коғамының маңызды міндеті туризм үшін қоғамдық мамандарды дайындау болды. Алғашқы болып 1929 жылдың маусымында орталық Кавказдың Безенг ауданывда тау туризмі инструкторларыньщ курсы жүмысын бастады. Курсқа сол жылдардың туризм мен алыіинизмінің ең тәжірибелі маманы В. Л. Семеновский жетекшілік етгі. 1917 жылғы революцияға дейін эмиграцияда болған Семеновский швейцариялық Альпі таулары-ның күрцелі емес маршрутгарьшда гид больш істеді, емтихан тап-сырған соң кәсіби тау жолсерігі атанды. Семеновский тау туризмі мен альпинизмі бойынша инструкторларды оқыту жөніндегі өз жүмыс тәжірибелерін 1930 жылы басылып шыққан «Горный ту-ризм» атты кітабында баяндады. Бұл кітап көпгеген әуесқой сая-хатшылар үшін туризм техникасының нағыз оқульғьша айналды.

Қоғамның басты шаруасы туристік шаралардың қызметтерін арттыру болды. «Туризм — ең жақсы деген таныс үран сол 30-жылдары туындаған-ды.; физкультуралық элементерге ғылыми негіз жасау да болды [45].

Жоғарыда мақсаттар мен міндеттерді іске асыруды туризм және экскурсия қоғамымен қатар Орталық Курортология институты да кірісті. 1931 институтга туризм және жүмыс демалысы секторы құрылды. Осы  сектор жорықтарды өткізудің алғашқы ғылыми ұсынысын жасады. Қоғам үйымдастырған барлық маршрут деңгейіне карай үш категорияға, жорыққа қатысу жасына және денсаулығына қарай қойылатын талаптар  айқындалды.

Туризм кабинетінің биік тауларға экспедициясы 1931 жылдан Эльбрустен басталды. «II — приютге» өте биік тау шыңдарына саяхат жасаудың денсаулыққа әсері тексерілді. Олардың  келесі бір тобы балалар туризміне берілетіні жүктемені анықтау мақсатында жүмыс істеді [45; і

Нәтижесінде дәрігерлердің турбазадағы жұмысы медициналық тексерістен өткізу бойьшша алғашкы материалдар дайындалып, олар жоспарлы сапарға қатысуы өздігінен маршрут белгілегендерге де ортақ болды.

Туризм Кызыл әскерде де, әсіресе командирлер қүрамын дайындайтын    әскери оку орындарында белсенді түрде пайдаланылды. 1929 жылы жазда Қызыл әскердің Орталық үйі жанындағы әскери турбюро Кавказда күндіз-түні жүмыс істейтін база ашты. 1935 жылы бүл бюро туризм бөлімі болып кайта құрылып, осы жылдан бастап әскери округтердегі туризмнін дамуымен туризм және альпинизм секциясы шүғылдана бастады.

1936 жылы КСРО Орталык атқару комитеті елдегі туризмнің жағдайын талдай келіп, ол әрі қарай даму үшін өзіндік ерікті коғам ретінде болуынан пайда жоқ деп тапты. Осы кезеңде КСЮ-да екі мыкты мекеме бар болатын: Одақтық кәсіподақ-тарда қаржы кеп болып, пролетарлық туризм мен экскурсия коғамында акша тапшы болды да, туризмге материалдық база жасауды тежей берді. Осы жағдайды Орталық атқару комитеті ескере отырып, 1936 жылғы 17 сәуірде пролетарлық туризм және экскурсия қоғамын тарату туралы шешім шығарып, бүл іске жетекшілік пен бақылауды КСРО Орталық атқару коми-теті жанындағы бүкілодақтық дене тәрбиесі кеңесіне тапсыр-ды. Орталық атқару комитетінің қаулысын орындау мақсатын-да Бүкілодақтық кәсіподақ комитеті 1936 жылы өзінің туристік-экскурсиялық басқармасын қүрды. Бүл басқарма өз істерінің бастамасында негізгі қызметі ретінде жоспарлы туристік мар-шруттарды жетілдіру деп түсініп, ерікті, өзіндік туризмнің өсіп-өрбуіне кесірін тигізіп алды.

Дегенмен де он мыңдаған саяхат әуесқойларының талап етуі-дене тәрбиесі мен спорт женіндегі бүкілодақтық комитет жылдан бастап туризм саласындағы өз іс-әрекетін белснді  түрде жандандыра бастады. Комитет 1939 жылдың 26 наурызында «КСРО турисі» белгісі туралы ережені бекітгі. Белгіні алудың  талаптарына: 2-категориялы күрделіліктегі бір арнайьі бағдарлама бойынша категориялы күрделіліктегі екі саяхат жасауы керек; онда топография, өлкетану туризмнің санитариясы мен гигиенасы , ботаника’ зоология, метрология, құтқару жұмыстарын ұйымдастыру бойынша теориялық сынақ тапсыру сүрақтар және турист таңдаған туризмнің су, жаяу, шаңғы, тау түрлері бойынша сұрақтар болды. Ал су туристерінен 100 метрге аяқ киіи киіммен, жүзудің кез келген әдісімен, уақыты шек өту немесе 300 метрге киімсіз жүзу талап етілді.

«КСРО турисі» деген белгі алғаш рет Боровской қорғанында болған V Москва слетінде, 1939 жылы маусым белсенді туриске тапсырылды [45].

20-30-жылдардағы кеңестік адамдардың үлкен энтузиазмының арқасында отандық туризм тарихында қалған үш саяхат болды.

30-жылдары туристер арасында саяхатқа ыңғайлы әрі шапшаң жүретін байдарка кең тарап етек алды. Бүл Кеңес  мемлекетіндегі ең бірінші байдаркамен жүзу Москва — Астрахань маршруты 1930 жылы көктемде болды. Екі орындық,: арналған байдарка Москваның эксперименттік шеберханасында жасалды. Оның үзындығы — 5, 2 м; ені — 0, 95 м; биіктігі — 0, 42 м еді. Байдарканы 8 мм қалыңдықтағы тақтайлармен қаптап, эмалит жапсырып, нитросырмея бояды. Оның түмсық бөлігіне көлемі 3, 5 шаршы метр желкенгік болатын. Байдаркада жүзу С.Аникинге және 30-і атақты боксер Ж.Пелькинге сеніп тапсырылды.

Жорық Москва өзенінде әлі мұз толық кете қоймаған кезінде басталды. Өзендегі мүз, жүзіп жүрген мен ағаштар жүзуді қиындата түсті. Туристерге  Астраханьға дейінгі бүкіл жол бойы дерлік ескек келді, себебі әлсіз болса да жел соғып түрды. Саяхатшылар  38 күн дегенде Астраханьға аман-есен жетті. Бүл жорық байдарканың мол мүмкіншіліктерін керсетті. Байдаркамен кез келген үзақ қашықтыктағы үлкен болсын, кііці болсын мен жүзуге болатындығын дәлелдеді [45].

Ал судағы моторлы туризм 20-жылдардың аяғында басталды, ол кезде отандық өнеркәсіп кіші қайық-кеме, олардың моторларын да жасап шығармайтын. Сондықтан да қайықтарды да, оларға моторларды да энтузиаст қолдарымен жасады.

1928 жылы «Автодор» Москваның су моторы клубы моторлы қайық-кемелердің алғашқы жұлдызды жорығын Нижний Новгородта, Волгада үйымдастырды. Москвада Ярославльден, Костромадан, Қазаннан, Пензадан, Белозерскіден 14 моторлы қайыктың 10-ы мәреге аман-есен жетгі.
ең ұзақ маршрут Белозерск қаласынан шыққан «Пионерка» мо-
торлы қайығы      болды. Оны А. Н. Шамарин, В. В. Кичагов, В.В. Войк, И.И. Балдин секілді экипаж мүшелері өз қолдарымен жасаған еді. Кайыктың ағаш корпусыньщ үзындығы шамамен 3,6м; ені 0,9м  қайықтың суға батып түратын бөлігі батырындысы— осадка) көбірек болатын. Оның басты ерек- еді, оны жорыққа қатысушылардың өздері қүра- жуык шакырым жүзгенде қайық көп сыр бер-к Колдан күрастырылған мотор еш ақаусыз жеткізді.

30-жылдардың басындағы КСРО баспасөзі үзақ қашықтыққа шангымен жорык, әсіресе елдің шығыс аудандарынан Москваға жасалған сапарлар туралы көп жазды. Сол кезде Қызыл әскердің 5 сарбазы өздеріне дейін ешкім жүрмеген, күрделілігі мен үзактығы ерекше жорық жасады. Маршруттың шеткі нүкте-лері ретінде Байкал мен Мурманск алынып, жорық ел қонба-ған жерлермен жүріп өтті. Жорық Нижнеангарскіден баста-лып, Байкал қыратының үзақ өр жолдары мен күрт еңістері аркылы кесіп өтіп, Подкаменный Тунгускіден Енисей мен Ту-руханскіге дейін жаяу жүріп, ол жерлерден батысқа, Обдорск-іге, бүрылып, Орал тауларынан асып Арханғельскіге, одан Мурманскіге келді.

1934 жылғы 30 қарашада И. Попов, К. Бражников, А. Шев-ченко, Е. Егоров, А. Куликовтар нарта шанамен шығып, оған 64 кг жүк (азық-түлік, қару, оқ, балта, қосалқы шаңғы, төсек және т. б.Х жеке-дара жорыққа қажеттінің бәрін артты. Биік ер, жолсыздық, омбы қар, ой-шүңқырдың бәрі қозғалысқа ке-Дерп жасап бақты. Аяз 60 градусқа дейін жеггі. Шаңғышыла-рта қасқырлар топ-тобымен кездесіп отырды. Саяхатшыларға  бгр қиындық келтірғен нәрсе карталардың дүрыс сызылмағандығы еді. Дегенмен де саяхат 1935 жылдың 30 сәуірінде 30 сәуірінде  сәтті аяқталды. Қызыл әскерлер 51 күннің ішінде 9 шақырым жүріп, шаңғымен жүруден қиындығы мен  шанғыдан рекорд жасады [45; 25]. 1940 жылы КСРО туризмінде

Жаяу, су, велосипед, шаңғы және автомобиль туризмдері бойынша инструкторлық атақтар (кіші инструктор,  инструктор) енгізілді. Бүл атақтар теориялық өткең тәжірибелі туристерге берілді.

Кейін келе дайындалған инструктор мамандар соғысы кезінде Кеңес әскерінде таулы жердегі бөлімінде сарбаздар дайындауға пайдаланылды. Өкінішке орай туризмге дайындалған инструкторлардың саны аздық етті.

Соғыстың алғашқы кезеңінде Кеңес әскерінің Кавказдағы ұрыстарда жеңіліс табуы тауда ұрыс жүргізу үщін атқыштардың арнайы дайындығы қажет екендігі белгілі болды. сондықтан да Алматы қаласына жақын солтүстік Тянь-Щаньдағы Алматы шатқалында, «Горельник» турбазасында, 15 дан бастап мұндай дайындықтар жүргізіле бастады. кеңес солдаттары мен офицерлерін аз шығынмен, көпшілікпен таудағы дайындықпен іске асыруға қолайлы орын алды.

1943-1946 жылдар аралығында «Горельник» базасы Кеңес әскері үшін 12 000 тау атқыш, 1500 тауда дайындау инструкторы дайындалды.

Туристік шаруашылық ¥лы Отан соғысы аяқтала салысымен жанданды. «КСРО турисі» белгісін беру ережелерін енгізуге байланысты туризмде де спорттық разрядтар беру қабылдау туындады. Тәжірибелі туристер кеңес туризмнің өскендігінің бір белгісі енді разрядты туристерге біліктілік беру керек дегенді айта бастады.

Туристік саяхатгағы қауіпсіздікті көтеру және спорттық жүйесін ретгеу үшін 1940 жылы ерікті туристік маршруттарды классификациялап, оларды күрделілігіне категорияға бөлді [214; 136]. Бірақ бүл процестерді Үлы Отан соғысы үзіп кетті. 1949 жылы ғана ‘Министрлер кеңесі жанындағы Бүкілодақтық дене тәрбие» спорт комитеті спортгык нормативтегр бекітіп, олар бүкілодақтық спорттык классификацияға енгізілді. Туризм спорт түрі ретінде мойындалып, біріншіден категориялы күрделіліктегі 11 жорық жасаған турискік разрядтар (үшінші, екінші, бірінші, спорт шебер атағы) және туризм бойынша «КСРО спорт шебері» беріле бастады.

1955 жылы елде 14 мың орындық 100-ден астам жүмыс істеп түрды. Соғысқа дейінгі деңгейге 1959 жылы жетті. Туризм бойынша разрядты спортшылар мен берлері дайындала бастады. Туристік қозғалыс бастағанмен, өсу қарқыны төмен болды.

Елде жастар саяхатын үйымдастыру үшін комсомолдардың комитетінде 1958 жылы маусымда «Спутник» деген орталык комитетінің туризмнің бюросы қүрылды. Бүл бюро шет ел халыкаралык туристік топтарын қабылдау, КСРО-дан тыс туризмді ұйымдастыру қыздар мен жігіттерді Кеңестер Одағы туризмді  қыдырту істермен шүғылданды. 1962 жылы 20 шілдеде «Туризмді одан әрі дамытудың» қаулысы қабылданды, онда туризм бойынша кеңестер кайта күрылып, жаппай туризмді дамыту мақсатында туристік клубтаржасақталды. Туристік базалар 1965 жылы 1962 жылмен салыстырғанда 1, 5 есеге артып, 450-ге жетгі. Көпте-ген ірі калаларда саяхат және экскурсия бюролары ашылды. Қалалық туристік клубтар саны күрт өсіп, ерікті туристердің алғашқы бүкілодақтык слеті өтгі.

1975 жылға қарай турбаза саны 943-ке жетті. Туристік істердің көрсететін қызмет түрлері артгы. Туризм мен экскур-сия жөніндегі орталық кеңес (1969 жылдың тамызынан бастап осылай аталды) туристік-экскурсиялық қызметкерлердің біліктілігін арттыру үшін орталық туристік курстар ашылып, туризм мен экскурсия істері жөніндегі әдістемелік әдебиеттер шығаратын «Турист» орталық жарнамалық-информациялық бюросы қүрылды.

Туризм ісіне қажетті күрылыстар мен шаруашылықтар жалға-сынтапты. 1980 жылы елдегі экскурсияға қатысқан адамдар саны 173 млн., турбазаларда демалғандар саны 22, 5 млн. болды

Жоғарыдағы көрсеткіштер 80-жылдарда да арта түсіп, 1985 жылы турбазалар мен қонақ үйлерінде 28 млн. 148 мың адам, 900-ден аса саяхат және экскурсия бюросы 209 млн болды.

Жоғарыдағы көрсеткіштер 80-жылдар басындағы басты бағыты ретінде түрлі аймақ, облыс, республикалардың туристік-экскурсиялық мүмкіндіктерін зерделеу және жедел дамыту схемасынын перспективалар нәтижелерін қорытындыланып, КСРО территориясында туристік-экскурсиялық маршруттар

мен мекемелердің орналасуы, туризмнің дамуының бір схемасы жасалды. Бұл туризмді жоспарлаудың одан перспективалы дамуының ғылыми негізі болды.

1981 жылы орталық туристік курстар Туристік-экскурсиялық қызметкерлердің біліктілігін арттыру инститы қайта құрылды. Институттың ашылуы туристік мыңдаған қызметкерлерінің кәсіби деңгейін мүмкіншілік беріп қана қойған жоқ, туризмді одан әр дамытуға байланысты ғылыми мәселелер талдана бастады. 90- жылдары бұл институт Ресейдің халықаралық академиясы болып қайта қүрылды.

 

 

 

 

 

 

2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫ.

 

2.1.Қазақстан жеріндегі алғашқы саяхаттар

 

      Қазакстандағы ұйымдасқан саяхат мен ішкі туризмнің тарихы негізінен әлемдік туризмнің тарихын дәуірлеумен сәйкес келеді. Дегенмен Қазақстан туризмінің тарихының өзіндік ерекшеліктері де бар.

Қазіргі Қазақстан территориясын біздің жыл санауымызға дейін мекендеген адамдар аңшылық пен терімшіліктен өндірісті еңбекке әлемнің баска аудандарына қарағанда кешірек көшкен. Қазқстан ғалымдардың пікірінше, біздің республикамыздағы ең көне адамдар осыдан шамамен жарты миллион жыл бұрын пайда болған. Оның негізгі дәлелі — адам колымен жасалған еңбек құралы. Көне Қазакстандағы тұрғындардың өндірістік шаруашылығы б.д.д. III мыңжылдықта басталған.

Көне әлемнің тарихында қазіргі Қазақстан территориясын-дағы алғашқы ұйымдаскан саяхатгар басты туристік нысан -Үлы жібек жолымен байланысты. Ал оның қалыптасуының ба-стапқы дәуірі б.д.д. III мыңжылдьщқа сәйкес келеді. Б.д.д. зер-тгеушілер өз еңбектерінде Қытай туралы мәліметгер келтіріп, ол елге баратын жолдардың сипаттамасын берді. Кейіннен ¥лы жібек жолы аталған жолдың алғашқы бізге жеткен сипатгама-сы осы. Ал бүл сипаттаманың қағазға түсуі — б.д.д. I ғасыр-дың аяғы. Птолемейдің өзі бүл сипаттаманы біздің заманымызға жетпеген Марк Тирскийдің шығармасынан және саудагер-лердщ ұрпағы Май Тицианның Евфрат өзенінің жағасындағы аралық қала Гиераполь арқылы Месопотамияны көктеп өтіп, одан әрі Мидиядағы Экбатанға, сонан соң Каспий теңізінің оңтүстігін орай жүріп, Парфияның астанасы Гекатомпилге, Маргияндық Анохияға, Бактрияға және  Камед таулары арқылы (бұл Алай және Алайдан арғы қыраттар  болуы мүмкін) Татим өзенінің бассейніне түскен. Ол жерден  Қытай астанасына барған. Кейіннен ¥лы жібек жолы деп аталған жолдың  классикалық көне сипаттамасы осы.

Көптеген зерттеушілер ұлы жолға бұл атауды немісі ғалымы

ф. Рихтгофен өзінің «Қытай» деген кітабында 1877 жылы берген деген пікірді ұстанады. Дегенмен де атақты экономика тарихшысы А. М. Петровтың пікірінше, мұндай атау көне әлемде болған.

Римдіктер жібекті «серикум», ал өндірушілер мен сатушыларды «сера», яғни «жібек адамдар» деп атайды. Келешек атаудың қайдан шыққаны туралы мәліметтер К. Птолемейде де бар, онда жол Жібек еліне апарады. Аллмиан Марцелиннің «Тарихының» 23-кітабында «Сералармен қарым-қатынастағы үлкен сауда жолы» деп көрсетіледі.

¥лы жібек жолының қалыптасуының үзақ процесс ( батыс пен шығыс өркениеттерінің, көне әлем мен Қытайдың бірін-бірі біртіндеп  тануының дәлелі. Бірнеше ғасыр, тіпті бірнеше мың жыл әлем Қиыр Шығыстағы ірі отырықшы өркениет иесі Қытай жайлы ешнәрсе білмеді десе де болады.

Көне заманның саяхатшылары, зерттеушілері және басқыншыларының (Геродот, Аристотель, А. Македонский, Эратосфен және т.б.) ойынша б.д.д. II ғасырға дейін ойкумен (әлем) Шығыста шөл даламен аяқталады деп түсінді.

Ал шындығында ¥лы жібек жолы қазіргі Орталық Азия территориясындағы тарамдары бұрыннан бар болатын. А.М. Петров бойынша, Алдыңғы және Орта (Орталық) Азияның бір- бірімен байланысы сонау б.д.д. III мыңжылдықтан бастау алады. Сол кездің өзінде-ақ Бадахшаннан (қазіргі Тәжікстан территориясы) Иранға көк тас (лазурит) тасылды. Кейіннен  Таяу және Орта Шығысқа көгілдір ақық (бирюза), Согдианадан  қызғылт сары асыл тас (сердолик) әкелінетін. Ахмемидтер дәуірінде лазурит, бирюза, сердоликтер жолы ерекше қарқынмен дамыды, А.М. Петров сондықтан да «Геродит — маршрутына жолдың орта азиялық бөлігін де косуға әбден болады дейді.

Бадахшан лазуриттері Месопотамия мен Сириядан да  табылған. Археологиялық олжалар Тәжікстанның Орта Азия, солтүстік Үндістан, орта Шығыспен байланысының б.д.д. III және II мыңжылдықтын басында болғандығын дәлелдейді.

 Қалыптасқан қарым-қатынастар бойынша Орта Азияға  Үндістаннан, Жерорта теңізінен, тіпті Аравиядан келуге болатын. Суец мойнағы аркылы Африкаға баратын. Бадахшан лазуриті тіпті  Египеттен де табылды. Орта ғасырдағы Қазақстан

Жерінде ұйымдасқан  саяхаттар мен белгілі бір мақсаттағы туристік нысандардың болғандығы аныкталып отыр.

VI-XIV ғасырларда ¥лы жібек жолының солтүстік түркі трассасымен саудамен ғана емес, қажылық, емдік, ағартушылық мақсаттардағы  да сапарлардың болғандығына толық негіз бар. Монғол-татар басқыншылығы кезінің өзінде қазіргі Қазақстан жерінде кең көлемді иеліктер арасында жақсы қарым- қатынастардың  болуы хан жаушылары арқылы іске асып, оларға да демалатын, түнейтін жерлердің қажет болғаны ақиқат. Атақты саяхатшы Марко Поло қазақ жерімен өтетін жолдармен жүре келіп: «¥лы ханның жаушысы Канбаладан қай жол аркылы шықса да олар 25 мильден кейін станцияға, оларша Ямб, бізше ат поштасы, келеді, әдемі үйлер бар. Ол қоналқалық сарайлардың төсегінде құлпырған жібек көрпесімен бай, мұнда патша түссе де үялмастай» [180; 16-17].

Қазақстан территориясындағы ең алғашқы туристік нысан-дардың пайда болуы түркі тайпаларының көші-қонымен, бас-қыншылықпен байланысты. Қазақстанда алғашқы қажылық туризмді үйымдастырушы Темір болды, оның атымен байла-нысты ескерткішті жерлер әр түрлі жылдарда түрлі әлеуметтік туризмдерді ұйымдастыруға септігі тиді. Мүндай негізгі ес-керткіш — 1399 жылы Ақсақ Темірдің бүйрығымен Ахмед Яс-сауиге салынған мавзолей. Қазақстан туризмінің тарихының айрықша табыстарға қол жеткізуі жаңа дәуірде болды. Қазақстандағы туристік.индустрияның біртіндеп қалыптасуы өлкетану негізінде іске асырылды.

 

2.2. Туристік қоғамдардың құрылуы

 

Қазақстандағы өлкетануға арналған зертгеулердің ұзақ та, қызық тарихы бар. Кеңестік кезеңде Қазақстандағы өлкетану
тарихына байланысты бірнеше еңбек жарық көрді. Бүлардың ішінде қызғылықтысы — Тарих, археология және этнография институтының  ғылыми қызметкері А.Н. Мұстафаевтың «Қазақстан тарихы мен мәдениетінін ескерткіштері» атты жинақта жарияланған мақаласы.

А.Е. Қайназарованың пікірінше, Қазақстанның; тұрғысында зерттелуі ХІХ-ХХ ғасырлардан бастасталады. Қазақстанда Орыс географиялық қоғамының бөлімдері, Ғылым академиясы, Орыс археологиялық қоғамы бөлімшесі, Ресейдін этнографиялық музейлері, Москва университеті жанындағы жаратылыстану, антропологияжәне этнография әуесқойларының қоғамы және т.б. мекеме істеген.

Қазақстан өлкелерін зерттеу мақсатында Семейге 1886 жылы

А. Н. Красновтың, 1891-1892 жылдары Н.Ф.Катановтың экспедициялары ұйымдастырылды. Қазақ ауылдарында

Г.Н. Потанин, С. Г. Рыбаковтар жүмыс істеді. Бұлармен қатар, өз ғылыми жұмыстарын Орыс — Сібір бөлімдері жүргізді. Олар қазақтардың этнографиясы туралы еңбектер жариялап,  жергілікті өлкетанушылармен байланысып тұрды.Географиялык қоғамының қазақ мәдениеті мен тарихындағы ерекше сіңірген еңбегі — «Орыс географиялық қоғамының жазбаларының» 1904 жылғы жеке томында Ш. Ш.Уәлихановтың этнографияға катысты негізгі еңбектерін жариялауы болды.

XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басында Торғай және Семей облыстарын зерттеген статистиктер переселен ұйымдарының экспедициясы жинаған өлкетануға арналған бағалы материалдар баршылық. Экспедицияны атақты статистик және этнограф Ф. А. Щербин басқарды, кейіннен қазақтың мәдениеті, тарихы және тұрмысы жайлы бірнеше ғылыми материалдар  жариялады. XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың  аралығында өлкемізді отарлау барысында қазақ халқы революцияға дейінгі мәдениеті, тұрмысы, әдет-ғұрпы және сенімдері жайлы маңызды ғылыми материалдар жинақталды.

 А. Н. Мұстафаевтың жинаған мәліметтер бойынша Орыс географиялық қоғамының Орынбор, Туркістан және Семей бөлімшелерінде Н.М. Потанин, Н. М. Ядринцев,Ы. Алтынсарин, Г. С. Карелин, Н. Н. және В. Н. Бедослюдовтар және т.б. өлкетанушылары болған.

В.А.Каллаур, Пантусов, Ф. Диваев, И. А. Кастаньелердің осы қоғамдардын басылымдарында жарияланған мақалалары өте қызғылыкты. «Орынбор ғылыми мұрағаттық комиссиясының енбектерінде» жеке-дара басылып шыққан И. А. Кастаньелердің монографиясы («Қырғыз даласының көне дәуірі») негізінен сол кезең үшін белгілі және аз таралған археологиялық мәдени және архитектуралық ескерткіштер туралы зерттеулердің жиынтығы еді. «Бұл археологияға арналған монографиялар мен мақалалар сипаттама түрде болғанмен, Орыс географиялық коғамы, Түркістан археология әуесқойларының үйірмесі, Орынбор ғылыми мүрағаттық комиссиясының еңбектері Қазақстан археологиясын зерттеудегі тарихи маңызы зор», — дейді белгілі қазақ археологы К.Ақышев. Өлкетану үрдісіне бұл аты аталған зерттеушілерден басқа академик В. В. Бартольд, Жетісу казак әскерінің тарихы туралы кітап жазған Н. В. Леденевтер де белсене ат салысты.

Қазақстанда алғаш ресми түрде ашылған ұйымдасқан туристік ұйым XX ғасырдың басында Верный қаласында Ресей тау қоғамының бөлімшесі болды, ол 1927 жылға дейін қызмет етті. Алғашқы ресми тіркілген жорық Верный қаласынан Іле Алатауына, Ыстықкөлге жасалды, оған Алматы қаласынан 17 мұғалім қатысты. Бұл жорықты 1929 жылы Г.И. Белоглазов,

Ф. Л. Савин, В. М. Зимин үйымдастырды. Бұлар тау туризмінің энтузиастары ретінде Іле Алатауына бұдан басқа бірнеше жо-рыққа мұрындық болды.

Ұйымдасқан белсенді туризмнің кең таралуы Қазақстанда 1930 жылдан басталады. Осы кезде баспасөзде алматылық Г.Белоглазов, В. Горбунов, И. Мысловскийлердің Кіші Алматы шыңын (теңіз деңгейінен 4376 м) бағындырғаны туралы хабар шықты.

1931 жылы Алматы каласындағы Жетісу губерниялық
мұражайында тұнғыш рет 10 адамнан тұратын туризм мен экскурсия қоғамының тобы ұйымдасты. Оның энтузиастары
Г. И. Белоглазов, тарихшы В. Д. Городецкий, энтолог Б.Н.Дублицкий болды. Осы топтың бастамасымен туризм және экскурсия қоғамының Қазақ өлкетану кеңесі Әліби Жангелдиннің төрағалығымен құрылды [45; 27].

1932 жылы Қазақстанның туристік маршруттарының жолсілтегіші басылып шықты. Горельник шатқалында
туристер күшімен Алматыдан оңтүстікке қарай 22 шақырым
туристер тауда паналайтын бөренеден тұрғызылған баспана салынды. 1936 жылы осы жерге 50 орындық «Горельник»
туристік базасы салынды. 1938 жылы алғаш рет туристердің слеті Көкжайлауда өтіп, оған 200-дей адам жиналды.

Қазақстанның туристік қоғамының жүмысы ¥лы отан соғысы басталысымен тоқтап калды, себебі оның қызметкерлері мен белсенділері соғысқа кеткен еді. «Горельник» турбазасының үйлеріне 1943 жылдың басынан бастап Кеңес әскерінің  таулы жерде атқыштардың инструкторларын дайындайтын бүкілодактык мектебі орналасты. Соғыстан соң альпинистер мен таулы шаңғышыларының спорттық кадрларын дайындай бастады, ал 1953 жылдан қайта қабылдана бастады. 1955 жылы Есік көлінің жағасына «Есік» турбазасының қүрылысы басталды.

1952 жылы Бүкілодақтық кәсіподақ Қазақстанда экскурсиялық басқарма ашты. 1958 жылдан бері ол Орта Азиялық туристік-экскурсиялык басқарма деп аталды. 1960 жылы туризм және экскурсия бойынша кеңес болып жасақталды. 1964 жылы Туризм және экскурсия бойынша Қазақ республикалық  кеңес және Алматы, Шығыс Қазақстан, Орал, Шымкент облыстарында облыстық кеңестер мен экскурсиялық кеңестер мен бюролар ашылды.

1969 жылғы  «Елде туризм мен экскурсияны одан әрі дамыдың  іс- шаралары туралы» қаулыдан соң Қазақстанның  басқа облыстарында туризм мен экскурсияның кеңестері мен бюролары өз жұмыстарын бастады. Жаңа туристік базалар, рестораны мен кинотеатрлары және басқа да қызметтері бар қонақ үйлері ашылды.

Республиканың әсем табиғатты жерлеріне жаңа турбазалар салынды. Мәселен: Павлодар облысының Жасыбай көлінің жағасында «Баянауыл», Қарағанды облысында «Қарқаралы», Шығыс Қазақстан облысының Бұқтырма су қоймасының жаға-сында «Алтайская бухта», Орал қаласында, Жайық өзенінің бой-ында «Уральская», Шымкент облысының Бадам шатқалында «Южная», Көкшетау тауларының арасында «Золотой бор», Ыстықкөлдің жағасында «Қазақстан» демалыс үйлері болды.

1959 жылы «Алматы» турбазасы, ал 1968 жылы Алматы облысы Талғар ауданының «Горный садовод» ауылына жақын орналасқан «Алматау» турбазасы ашылды. «Медеу» мүз айды-нының салынуына байланысты «Медеу» және «Алатау» қонақ үйлері жұмыс істей бастады [78; 83-85].  

 

2.3.Қазақстандағы балалар және жасөспірімдер туризмінің тарихы.

 

Қазақстандағы балалар мен жасөспірімдер туризмінің тари-
хы сонау кеңестік үкіметтің алғашқы декреттерінен бастау алып,
олардьің орындалуы үшін түңғыш мектептен тыс мекемелер
ашыған болатын. 1918 жылдың желтоқсанында елдегі күйзе-
лістерге, ашаршылыққа, жалғасып жатқан азамат соғысына
қарамастан, Н. К. Крупскаяның ұсынысы бойынша оқушылар-
дың дұрыс демалуы үшін және көмек есебінде Ресей Федера-
циясы         Халық ағарту комиссариаты мектеп экскурсияларының

Орталық бюросын  үйымдастырды. Осы кезеңде жас туристердің,  техниктердің станциялары жүмыс істей бастады.

Республикада алғаш рет 1924 жылдың 24—31 тамызы аралығында Семей қаласында өлкетанушы мұгалімдердің өлкелік конференциясы болып, оған Семей губерниясының барлық уездерінен өкілдер жиналды. Орынборда, Қызылордада, Алматыда мектеп өлкетанушылық мүғалімдер үйірмесі өз жұмстарын бастады. Алматы қаласындағы 2 сатылы № 10 Некрасов атындағы мектепте «Жетісуды зертгеу үйірмесі» 1925 жылы: оның құрамында 60 оқушы болды. Алматылық қала мен ауыл мектептеріндегі өлкетану үйірмелеріне жасөспірімдердің өлкетану ұйымдары бірлестіктерінің губерниялық бюросы жетекшілік етті. Қазақстанның халық ағарту комиссариаты өлкетану жұмыстары туралы әдістемелік хаттарды үнемі басып шығарып, мектептерге тиесілі нұсқаулар беріліп тұрды.

1950 жылға қарай Қазақстанның төменде санама мектептері ең жақсы өлкетану үйірмелері болды: Орал қаласындағы №13 мектеп, Шымкенттегі №7, Өскемендегі В.И.Ленин атындағы мектеп, Семей облысы Үржар ауданында Ириновская, Алматыдағы №№ 4, 15, 22 мектептері.

Сол кезеңде облыстардың әрбір мектебінде, әрбір жас туристер мен өлкетанушылардың экскурсия үйымдарының жүмысы қажетті міндетке айналды. Өлкетану барлык мектептерде жаппай дамыды. Мыңдаған, жүз мыңдаған оқушы белгілі бір білім дайындықсыз-ақ өз беттерінше туристік саяхаттар жасады. Осы әуесқой көпшіліктің саяхаттарын, олардың іс-әрекеттерінің бағыттарын қажетті, пайдалы арнаға бұру керек болды. Облыстық халық ағарту басқармаларының балалар ісін басқаруына ортақ ғылыми-әдістемелік, оқу-кеңестік орталық құрылды. Бұл  іс жас казақстандықтардың өмірінде қарқындап іске аса бастады.

Алғашқы станция Қостанай облыстық оқу-ағарту бөлімінде 1951 жылдың ақпанында үйымдастырылды. Қостанайдан соң жас техниктердің, натуралистердің және туристердің станциялары жаппай ашыла бастады. Бірақ жас станцияларының барлық облыстарда ашылуына 22 жыл керек болды.

1960 жылға қарай Қазақстанда жас туристердін 13 облыста  станциялары ашылып, жүмыс істеді. Алматы облысында балалар мен жасөспірімдер туризмінің тарихы ресми 1968 жылы ашылды. Облыстық балалар экскурсиялық  станциясының бірінші директоры Еңбекшіқазақ ауданы, Түрген ауылы дене тәрбиесі пәнінің мүғалімі М. Б. Әлиев болды. 1960 жылға дейін әрбір облыстық станция өз қалауларынша әдістемелік материалдарды кейде Москвадан алдырып отырды. Бүл. әрине, жеткіліксіз болатын. Енді Қазақстанның республикалық орталығы болып, одан барлық кеңестерді жетекшілікке алатын инструкгивті-әдістемелік материдарды алып отырар еді.

Қазақстанда басқа одақтас республикалардағыдай мектептен тыс мекемелер кұру кажет болды. Қазақстан балалардың туризмі бойынша мектептен тыс мекемені соңғы болып құрған республика болды.

Республикалык балалар экскурсиялық-туристік станция 1960 жылғы 17 желтоқсандағы Қазақ КСР-і Министрлір ке-ңесінің №1060 қаулысынан кейін ғана ашылды. Осы қүжаттың негізінде Оқу министрлігі отырысында 1960 жылы 28 маусымда «ҚазақКСР-ындағы балалардың мектептен тыс мекемесі туралы ережені» бекітті. Бұл ережелерге «облыстық, өлкелік және республикалық балалардың экскурсиялық-туристік станцияла-ры туралы ереже» жасалып, оған Қазақстан комсомолы орталық комитетінің хатшысы К.Қүнантаева және Оқу министрі Ә. Шәріповтер қол қойды.

лаи/

Станциялардың негізгі іс-әрекетіне балалар ұжымдарымен жүмыс істеу, яғни мектепте, тұрғылықты жерлерде, уақытша туристік лагерьлерде,  станцияларда үйірмелік жұмыстардың жүйесін қүру және үйымдастыру қажет болды. Үйірмелердегі барлық тәрбие жұмыстарын педогогтар жүргізді, олар станциялардың негізгі жүмыстарынан бөлек нұсқаушылық- әдістемелік іспен, оқушылардың туристік белсенділерін, значкистерін, экспедициялар мен жорыктардың көмекшілерін дайындады.

1977 жылы 19 қаңтарда одақтық министрлік «Республикалық, өлкелік, облыстық және аймақтық жас туристер станциялары туралы ереже» қабылдады. Осы құжатта станциялар жанында үйірмелер ұйымдастыру туралы нақты ақпарат берілді [94; 24-25].

70-жылдары Қазақстанның көптеген мектептерінде туристік  үйірмелер ашылып, оған қатысушылар Кеңестер Одағы территориясы бойынша туристік жорықтарға шықты.    Туристік топтар өз өлкелері бойынша жасаған жорык экспедицияларында өз ауылы, ауданы, қалалары тарихы, экономикасы, мәдениеті туралы бай материал жинады. Ол жүмыстардың нәтижесі ретінде мектепте мүражайлары ашылды.

1979 жылдың наурызында «Мектептен тыс мекеменің туристік базасы туралы типтік ереже» қабылданып, онда база құрылымы өз басшылығымен, қызметкерлерімен бекітілді.80жылдардың аяғына қарай республикада ондаған туристік базалар  мен лагерьлер жүмыс істеп, олар жылына он мыңдаған оқушыға қызмет көрсетті.

1981 жылы Есік қаласында туризм техникасы бойынша оқушылардың VІ республикалық жарысы өтсе, 1985 жылы мамырда Алматы жас туристер станциясы Кеңес халқының Ұлы Отан соғысындағы жеңісінің 40 жылдығына арнап жалпы альпиниада өткізді.

Қоғамды қайта құру мен демократизациялау кезеңі ағарту ісіне де әсер етті. 1990 жылы сәуірде «Мектептен тыс мекеме туралы жоба ережесі» шықты. Осы қүжат негізінде республика өз қүжаттарын дайындау керек болды. Жас өспірімдердің республикалык станциясы өз «Ережелерінің» жобасын дайындады, ол республикалық станцияларға ғана тиесілі болып, облыстық станциялар өз іс-әрекеттерінің өз Ережесін жасады. 1991 жылы 12 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Оқу министрінің орынбасары Бердібек Сапарбаев жаңа «Ережені» бекітті. Бұл құжатта тіпті станциялардың іс-әрекеттеріне дейін қарастырылды. 1995 жылы өзгеруіне, мекеменің атының өзгеруіне және өкілеттілігінің  кеңеюіне байланысты станциялар туралы жаңа жаңа «Ережені» қабылдауға тура келді. Жас туристердің республикалық станциясы 1995 жылдың 2 тамызынан бастап «Қазақстан Республикасы Оқу министрлігінің  оқушылардың халықаралық туризм орталығы деп аталды. Бұғанға дейінгі «Ережелерге» қарағанда Орталықтың мазмұны нактылығымен және Қазақстан Республикасы Ата заңына, Білім туралы заңға және Оқу министрлігінің нормативті актілеріне сәйкестігімен ерекшеленеді.  1997 жылы оқушылардың республикалық туризм орталығы қаржы жетіспегендіктен жабылып, кейбір облыстардағы орта-лықтары ғана жұмыс істеп тұрды[94].

2000 жылы балалар мен жасөспірімдердің  туризм және экс-курсия бойынша Алматы облыстык орталығы Қазақстан альпинизм ардагерлерінің кеңесімен тығыз байланыста жұмыс істеді. Альпинизм федерациясы және Ұлттық альпинизм қоры бірігіп, оқушылардың кезекті 15- альпиниадасы өткізілді. Түрлі категориялы және денгейлі күрделілікгегі жорықтар, ұзаққа экскурсия мен саяхаттар, альпиниада мен туриадалар, туризм мен бағдарлаудың (ориентирование) түрлерінен жарыстар өткізу елде дәстүрге айналды.

Туристік көпсайыс бойынша спорттық жарыстарда Алматы облысы оқушыларының командалары жақсы нәтижелерге жетгі. Олар бес жыл бойы Шымкент қаласында Памир тауларына қай-ғылы қазаға үшыраған Н.Марчукты еске алуға арналып өткен республикалық және халыкаралық жарыстарда көш бастап отырды. Орталықтын негізгі іс-әрекетінің материалдық-техни-калық базасы Алматы облысының қайталанбас табиғатты жер-леріндегі «Көлсай», »Ойжайлау», «Таугүл», «Хантәңірі» тур-базалары болды.

Ең ерекшесі — Баянкөл өзенінің бассейнінде орналасқан «Хантаңірі» туристік базасы. Бүл нысан 1994 жылы пайдалануға берілді, қазіргі адамдардың демалу сыйымдылығы 180  арналған. Бүгіндері облыста бір мезгілде 500 баланың белсенді демалысын  ұйымдастыруға мүмкіндік бар. Өкінішке  орай, орталық 1997 жылдан бері өзін-өзі қаржыландыруға көшіп, бюджеттен еш көмек ала алмай отыр. [2].

Республикада мектеп мен өлкетанудың алдағы дамуы әлеуметтік туризмді қалпына келтірумен, дамытумен тікелей байланысты.

Қазақстанда спорттық туризм ең алғашқы туристік ұйымдардың құрылуымен қатар жасақталды. Дегенмен республиканың спорттық туризмнен негізгі жетістіктері  кейінгі кезенде ғана, яғни 1949 жылы туризм КСРО классификациясына енгізген уақытта ғана болды. Жаяу, шаңғы және велосипед туризмдеріне спорттық разрядтар мен спорт шебері» атағы нормалары қойылатын болды. Туризмнің түрлі түрлеріне арналған жорықтың барлық спорт күрделілігіне қарай 3 категорияға бөлінді. Мәселен, туризмнің 1-категориялы күрделіліктегі жорыққа 180 км қашықтыққа он күн саяхат жасау керек. «КСРО спорт шебері атағын алу үшін спортшылар бірінші — үшінші күрделіліктегі, КСРО-ның 4 географиялық ауданында туризмнің 3 қатар бұл атақтан үміткердің туризм спорты, жүзу, ат спорты, тау шаңғысы немесе велосипед түрлерінің бірінен 3- спорт разряды болуы қажет.

1945 жылы күзде Алматыда Қазақ дене тәрбиесі ашылды.

1 қаңтарда институтта туризм-альпинизм кафедрасы ашылып, В.М.Зимин басқарды. Бірақ кафедра бір жыл ғана жұмыс істеді [155; 95].

Қазақстанда туризмнен бірінші спорт шебері атағын 1957 жылы В.Г.Хамулло алды, ол кейіннен Түркістан — Сібір темір жолы қызметкерлерінің туристік ісіне көптеген жетекшілік жасады. Бұл атақты 1958 жылы В.М.Зимин, ал 1962 жылы Ю. С. Накатков алды.

Қазақстанның туризмнің түрлі түрлерінен маманданушы спортшылары төмендегідей 4 түрден ерекше нәтижелерге жетті:

1) туристік мамандарды дайындауда;

2)КСРО-ның туристік игеру мақсатында түрлі эк
лар өткізуде;

3) классификациялы туристік саяхаттар жасаудан;

4)түрлі слет, жарыс, чемпионаттарға қатысудан табысты
болды.

1961 жылы КСРО спорттық қоғамдар одағының кеңесі туристік саяхаттар өткізудің және туризм бойынша классификациялық

жаңа ережелерді бекітті.

1953 жылы жазда «Горельник» турбазасында бүкілодақтык кәсіподақтың тау туризмі инструкторларын дайындау бойынша бірінші жиын өтті. Жиынның бастығы И. И. Ларионов; оқу бөлімінін бастығы В. М Зимин болды. Бүл жиынды бітірушілердің кейбіреулері «Горельник», »Ыстықкөл» турбазаларында жұмыстарын жалғастырды. 1971 жылы Қазақ дене шынықтыру институтында тау туризмі инструкторларын дайындайтын факультативтік курс ашылды. Бүл жүмысты КСРО спорт шебері А.А. Вододохов басқарды [155; 135].

XX ғасырдың 60-жылдарының аяғы 70-жылдарының басын-да бүкілодақтық кәсіподақтың туризм мен экскурсия жөніндегі орталық кеңесі ең үздік туристік саяхатқа конкурс үйымдастырып бастады. Бүл жарыстарға Қазақ Кеңестік «Горельник» турбазасының инструкторлар командасы еді.

В. Н. Вуколов жетекшілігіндегі бүл команда 1970 жылы күзде солтүстік Тянь-Шаньның 4-категориялы күрделіліктегі туристік маршрутымен өтіп, бүкілодақтық конкурста 9-орын алды.

1973 жылы А. Г. Нам жетекшілігіндегі Алматы туристерінің

командасы орталық Тянь-Шаньның 4-категориялы күрделілік-

туристік маршрутымен өтіп, Қазақстан туризмнің тарихында

бірінші рет бүкілодақтық жарыста жүлделі үшінші орынды иемденді.

1977 жылы Қазақ Кеңестік Республикасының туризм федерациясы ұйымдасып, оның төрағасы болып тау туризмі бойынша спорт  шебері А.М.Чеусов тағайындалды.

80- жылдардың аяғында  ең үздік туристік саяхат бойынша  конкурс туризм бойынша КСРО чемпионаты  болды. 1990 жылы Қазақстан командасы КСРО спорт шебері В. Н. Вуколовтың жетекшілігімен солтүстік Тянь-Шаньның ең қиын алтыншы категориялы күрделіктегі туристік маршрутымен алғаш рет өтіп, КСРО тау туризмі бойынша чемпионатта үшінші орын алды.

1991 жылы осы команда КСРО чемпионаты аясында Орталық Тянь-Шаньның алтыншы категориялы туристік маршрутымен алғаш рет өтіп, және Қазақстанның ең биік шңыы 7010 метрлік Хантәңіріне шықты.

1974-1991 жылдар аралығында Бүкілодактық кәсіподақ туризм мен экскурсия жөніндегі орталық кеңесінің түрлі іс- шараларының аясында тау туризмінің техникасы бойынша бүкілодақтық жарыстар өткізілді. Олар: 1974 ж. (Тау туристерінің I бүкілодақтық слеті, Краснояр өлкесі, Красная поляна), 1975 ж. (Тау туризмінің техникасы бойынша I бүкілодақтық жарыс, Солтүстік Осетия, Цей), 1978 ж. (Тау туристерінің II бүкілодақтың слеті, Грузин КСР, Казбеги), 1981 ж. (Туристердің I бүкілодақтық слеті, Солтүстік Осетия, Дзинага), 19841 (Тау туристерінің II бүкілодақтык слеті, Кабардино –Балгария, Чегем), 1985 ж. (Туристердің II бүкілодақтық слеті, Украина КСР, Яремча), 1987 ж. (Тау туризмнің техникасы бойынша бүкілодақтық жарыс, Қазақ КСР, Кіші Алматы шатқалы, Тұйықсу), 1989 ж.(Туристердің III бүкілодақтық слеті, Свердлов облысы), 1991 ж. (Тау туризмінің техникасы бойынша бүкілодақтық ашық жарыс, Кабардино — Балгария, Чегем).

Бүл жарыстарда Қазақстанның тау туризмі бойынша құрама командасы спорттық шеберліктің биік деңгейін көрсетті.

Қазақстан командасы 1974 жылы «Өткелдегі қимыл техникасы және сақтану» кезеңіндегі жарыста 3- орын, 1975 жылы мүзды өткелден 1-орын, 1978 жылы өткелден және мүздын өтуден де 1-орын алды.

Қазақстанның тәжірибелі тау туристері жоғарыдағы жарыстардың барлығында төрешілер қүрамында болды.

Қазақстанның тау туристері жоғарыдағы жарыстарға қатысумен қатар тау туризмін дамытуға перспективалы деген аудандарды да барлап білді.

Туризм және экскурсия жөніндегі Қазақ республикалық кеңесі мен Қазақ кеңестік республикасы туризм федерациясы бірігіп, В.Н.Вуколовтың жетекшілігімен Жоңғар Алатауына экспедиция ұйымдастырды. Туристердің екі тобы жиырма күннің ішінде    жиырмадан астам асудан түңғыш рет асып, олар кейіннен «Алтай, Жоңғар Алатауы, Кавказ, Памир, Памир-Алтай, Тянь-Шань асуларының классификациялық тізіміне» енді.

Қазақстандық  автотуристері өткен ғасырдың 60-70-жылдарында КСРО спорт шебері В. Х.Булашевтың жетекшілігімен Бүкілодактықтың бірнеше раллилердің жүлдегері атанды.

1988 жылы Алматы қаласының автотуристер командасы

Б.Б. Резванцевтің жетекшілігімен Қазақстан территориясындағы 5-категориялы күрделіліктегі маршруттардан сәтті өтіп, КСРО чемпионатында 2-орынды иемденді.

Қазақстанның туризм спортшылары ең үздік туристік сая-хагтарға арналған бүкілодақтық жарыстарда үздік спорттық жетістіктерге, әсіресе велотуристер жетті. Олар: 1917 жылы

В. М. Чеховскийдің жетекшілігіндегі Петропавловск қаласының командасы Алтайдың 4-категориялы күрделіліктегі жарыста 2-орын, 1976 жылы А. А.Онучиннің жетекшілігіндегі Қарағанды облысынын командасы Алтайдың 4-категориялы күрделіліктегі жарыста 2-орын, 1976 жылы В. А. Кораблевтің жетекшілігіндегі Алматы каласының командасы Алтайдың 5-категориялы күрде-ліліктегі жорықта 3-орын, 1977 жылы А. А. Онучиннің жетек-шілігіндегі Қарағанды облысының командасы Қавказдың 5-категориялы күрделіліктегі жорықта 1-орын, 1977 жылы

В. А. Кораблевтщ жетекшілігіндегі Қазақстан командасы Кавказдың 5-категориялы күрделіліктегі жорықта 3-орын алды.

1991 жылға дейін бүкіл КСРО республикаларындағыдай Қазақстанда да әлеуметтік туризм қарқындап дамыды. Ол кез-дегі әлеуметгік туризмді бүкіл әлемдегідей мемлекет ғана емес, кәсіподақ та қаржыландырды, сондықтан да турбазаға 20 күндік жолдаманың бағасы орташа айлықтың мөлшерінен асқан жоқ. Кәсіподақтар сонымен қатар туризм жөніндегі облыстық, рес-пуоликалық кеңестер арқылы мыңдаған адам шүғылданған спортгық туризмнің дамуьш қаржыландырды. Қазақстандықтардың туризмнің спорттық және басқа да белсенді түрлерінен елеулі жетістіктерге жетуінің төркіні де осында жатыр.

Қазіргі кезеңде Қазақстандағы әлеуметгік туризмнің орнын

эномикалық туризм басты, сондықтан да туризмнің бұл түрін

жғары дамыған индустрияға және үлттық экономиканың

 

басым бөлігіне айналдыруымыз қажет. Сонымен қатар біз өз еліміздегі, шет елдердегі туризмнің дамуын білу арқылы, оның адамзат тарихындағы өзекті мәселелерін білу арқылы қазіргі туризмді дамытудың тиімді жолын аламыз. Туризм тарихындағы жұмыстардың тиімді пайдалану туризмтанудың теориясын негіздеуге береді, Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту қазіргі ұлттық концепциясын жасауға және мамандарды дайындауға жол салады.

 

 

 

 

3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ҚР- СЫ ҮШІН МАҢЫЗЫ

 

3.1. Қазақстандағы ішкі туризмнің  қазіргі жағдайы және  дамуының мәселелері

 

2002 жылдын желтоксанына дейін Қазақстан Республикасы туристік іс-әрекеті төмендегідей халықаралық және қазақстандык заңдармен, заңдық актілерімен, үкіметаралық

келіссөздермен, халыкаралык үкіметтік емес туристік ұйымдардың  шешімдерімен реттеліп келеді. Олар:

1)Туризм хартиясы. Әлемдік туристік ұйымның бас ассамб-леясының 1985 жылғы VI сессиясында мақұлданған;

2)Туризм жөніндегі парламентаралық Гаага декларациясы. Гаага, 10—14 сәуір. 1989 ж.;

3) Шекаралык зонаға кіру мен сонда болу үшін рүқсат берудің тәртібі туралы инструкция. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі 1994 жылы 4 сәуірде №92 бұйрықпен бекіткен;

4)Қазақстан Республикасының «Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық игілігі туралы» заңы. Қазакстан Респуб-ликасы президентінің !994 жылғы 8 шілдедегі №110 -XIII жарлыгы;

5)Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы транспорт туралы» заңы. Қазақстан Республикасы пре-зидентінің-1994 жылғы 21 қыркүйіктегі №156 — XIII жарлығьі мен бекіткен;

6)Қазақстан Республикасына келетін шетел азаматтарына ережелерді қолданудың реті туралы инструкция. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің 1994 жылғы 31 қазандағы № 286 бұйрықпен бекіткен;

7) 1996 жылғы 21 қазанда қол қойылған Ташкент декларациясы . Ташкентте Түркменстан, Қазақстан, Әзірбайжан, Қырғыстан, Өзбекстан республикаларының президенттері қол қойды.

8) Қазақстан Республикасы президентінің «Түркі тілдес мемлекеттер басшыларының Ташкент декларациясын, ЮНЕСКО мен Әлемдік туристік ұйымның Қазақстан Республикасы Ұлы жібек жолы туристік инфрақүрылымын дамыту жобаларын іске асыру туралы» жарлығы. 1997 № 3 476;

9)Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығын іске асыру туралы» 1997 жылғы

7 шілдедегі №1067 қаулысы;

10)Қазақстан Республикасы Президентінің 1998
ақпандағы № 3859 «Жібек жолының тарихи орталығын
қайта жандандыру, түркі тілдес мемлекетгердің мәдени мұрасының сабақтаса дамуы, туризмнің инфрақұрылымы
туралы» жарлығы;

11)Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 10 тамыздағы № 738 «Жібек жолы — Қазақстан ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы туралы»қаулысы;

12)Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998
қазанындағы № 1096 «Жібек жолының тарихи орталықтарын
қайта жандандыру, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасының сабақтаса дамуы, туризмнің инфрақүрымы
туралы» мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың іс- шараларының жоспары туралы қаулысы;

13)Туризмнің басты әдеп кодексі. Әлемдік туристік ұйымның
 Бас ассамблеясының 1999 жылғы 27 қыркүйек-
дағы XXX сессиясында қабылданған;

14)Қазақстан Республикасының виза беру тәртібі
инструкциясы. Сыртқы істер министрлігінің 2000 жылы
шілдедегі № 65 және Ішкі істер министрлігінің 2000 жылғы 11 маусымдағы № 388 бүйрықтарымен бекітілген;

15)Қазақстанның 2000-2003 жылдарда Қазақстан
туристік имиджін қалыптастыру бойынша іс-шаралар жоспарын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000
жылдың 26 қазандағы № 1604 қаулысы;

16)Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылдың
30 қазандағы №1631 «Туризм бойынша үйлестіруі
кеңесін құру туралы» қаулысы;

17)Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Жібек жолы-
Қазақстан» жыл сайынғы халықаралық фестивалін Алматы қаласында ұйымдастыру туралы 2000 жылдың 27 карашасындағы № 1763 қаулысы;

18)Қазакстан Республикасы Үкіметі мәжілісінің № 31 мәжілісхаттық шешімі; ‘

19)Туристік саланы дамытудың алғашқы кезектегі іс- шаралары туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылдың 29 желтоқсанындағы № 1947 қаулысы;

20)Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың концепциясы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылдың
6 наурызындағы № 333   қаулысымен мақүлданған;
21)«ҚР- дағы туристік іс- әрекет туралы». ҚР- ның 2001 жылдың 13 маусымындағы  №211-11 заңы;

22) Туристік іс-әрекетті лицензиялаудың ережесі. Қазақстан Республикасы Үкіметінін 2001 жылдың 14 қыркүйегіндегі № 1213 қаулысы бекіткен.

ҚазақстанРеспубликасы осы кезенде туризм бойынша төмен-дегідей келісімдер жасады:

1. Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Пакистан Ислам Рес-пубпикасы үкіметі арасындағы мәдениет, спорт және туризм салаларындағы ынтымақтастық туралы келісім. Исламабад, 1992 жылдың 24 ақпаны.

2.Қазақстан Республикасы мен Иран Ислам Республикасы арасындағы туризм саласындағы ынтымақтастық туралы клісім. Тегеран, 1993 жылдың 20 маусымы.

3.Қазақстан Республикасы туризм, спорт және жастар ісі жөніндегі-министрлік пен Венгер Республикасы өнеркәсіп және сауда министрлігі арасындағы туризм саласында ынтымақтастық туралы келісім. Алматы, 1994 жылдың 30 наурызы. 

4. Қазақстан Республикасы туризм, спорт және жастар ісі жөніндегі министрлік пен Египеттің туризм министрлігі арасындағы туризм саласында ынтымақтастық туралы келісім. Каир, 1995 жылдың 25 мамыры.
5. Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Израиль Үкіметі арасындағы туризм саласында ынтымақтастық келісім. Алматы, 1995 жылдың 30 тамызы.
6. Қазақстан Республикасы денсаулық, мәдениет және білім министрлігі мен ҚХР- сының туризм ісі жөніндегі басқарма арасындағы туризм саласында ынтымақтастық келісім. Пекин, 1998 жылдың 7 мамыры.

7.Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Түрік
Республикасының үкіметі арасындағы туризм саласында ынтымақтастық туралы келісім. Анкара, 1998 жылдың 15 маусымы.

8.Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Болгария
Республикасы арасындағы келісімшарт. 1999 жылдың 15 қыркүйек;

9.Қазақстан Республикасы туризм, спорт және,
дене тәрбиесі министрлігі мен Молдова Республикасы туризм, спорт және  жастар министрлігі арасындағы келісім. Алматы, 1992 жылдың 4 қарашасы.

10.ТМД елдерімен туризм саласында ынтымақтастық туралы келісім. 1994 жылдың 23 желтоксаны.

11.Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Өзбек
Республикасы үкіметі арасындағы мәдениет, денсаулық,
ғылым, туризм мен спорт салаларындағы ынтымақтастық туралы келісім. Ташкент, 1994 жылдың 10 қаңтары.

12.Қазақстан Республикасы туризм, спорт және жастар ісі
министрлігі мен Қырғызстан Республикасының туризм және
спорт жөніндегі мемлекеттік комитеті араларындағы келісім.
Алматы, 1994 жылдың 18 қарашасы.

13.Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Грузия Үкіметі
арасындағы туризм саласындағы меморандум. Тбилиси, 1996
жылдың 17 қыркүйегі.

14.Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Түркіменстан
үкіметі арасындағы туризм саласындағы ынтымақтастық туралы келісім. Алматы, 1997 жылғы 27 ақпан.

15.Қазақстан Республикасы білім және мәдениет
министрлігі мен Қырғызстан Республикасы туризм
жөніндегі мемлекеттік агенттігі арасындағы туризм, спорт және
дене тәрбиесі салаларындағы ынтымақтастық туралы келісім.
Алматы, 1997 жыл 8 желтоқсан.

16. Қазақстан Республикасы денсаулық, білім
    министрлігі мен Қырғызстан Республикасының
    спорт жөніндегі мемлекеттік агенттігі арасындағы ынтымақтастық туралы мәжілісхат. Бішкек, 1999 жыл 19 наурыз.

17.Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Литва Республикасы үкімет арасындағы туризм саласында ынтымақтастық туралы келісім. Астана, 2000 жыл 11 мамыр.

18.Қазақстан,   Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан үкіметтер арасындағы санаториялық-курорттық, сауықтыру
және туристік мекемелер мен  ұйымдарды дамыту саласындағы

келісім. Астана, 2000 жыл 8 маусым.

Статистика жөніндегі     агентствоның мәліметтері бойынша 1998 жылы республикада 430 туристік мекеме қызмет етсе, оның тоғызы — мемлекет меншігіндегі мекеме, 388-і — жеке меншік және алтауы — шетелдік туристік агентство. Қазакстандық мекемелер осы кезеңде 80 елдің туристік фирмаларымен келісімшарт жасасса, 25 алматылық және 5 облыстық турфирма 7 мемлекетке чартерлік авиарейс ұйымдастырған.

Соңғы 5 жыл ішінде Қарағанды, Алматы, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан облыстарының, Алматы (50%), Астана қалаларының туристік фирмалары ерекше дамыды. Бұл облыстар мен қала-дардың туристік ұйымдары жылына 88% туристер мен экскур-санттарға қызмет көрсетті.

1998 жылы барлық меншік формасындағы мекемелер 1916, 6 млн. теңгеге азық-түлік сатып, жүмыстар орындаған, қызмет көрсеткен. Оның ішінде мемлекеттік туристік мекемелер 22,4 млн. теңгеге, жеке меншіктер 1883,9 млн. теңгеге, шетелдік, қызмет еткен. фирмалар 10, 3 млн. теңгеге жұмыс істеп Туристік іс-әрекеттен түскен салықтың республика бюджетіне түскен-жалпы салықтағы мөлшері 1998 жылы 0,1 % (1997 жылы 0,06%) болды.

Республикадағы көптеген туристік мекемелер шағын және орта кәсіпкерлікке жатады. Туристік мекемелердің 1998 жылғы шаруашылық іс-әрекеті шығынды нәтиже берді. Шағын мекемелер (50 адамға дейін) 14,5 млн. теңге шығын мөлшерін көрсетсе, орта мекемелер (51-ден 250 адамға дейін) 3,9 млн. теңгеге шығынмен шықты. Ал жеке меншік сектордың ірі мекемелері (250-ден көп адам еңбек ететін) 1998 жылдың қоры-тындысы бойынша 1 841 мың теңге кіріспен шықты.

1998 жылдың қаңтар-желтоқсаны аралығында туристік мекемелер 246 мың турист пен экскурсантқа қызмет көрсетті. Ерекше жайт, 1998 жылы Қазақстанның туристік фирмалары 35 мың шетелдік азаматқа, яғни 1997 қарағанда 7 мыңға немесе 25%-ға көп кызмет көрсетті.

1998 жылы Қазақстанның 146 мың азаматы жақын және алыс шетелдерге туристік жолдама алған. Осы кезеңде қазақстандық туристердің ТМД елдеріне шығуы азайған, ал Литваға — 2, 3 есе, Өзбекстанға- 3, 8 есе арткан. Қазақстаннан ең көп баратын ТМД елдері — Ресей мен Қырғызстан, барлық туристің 63%-ы солар.

Ал қазақстандық туристердің әлемнің басқа жылы барғандары 140 мың адам (1997 жылмен салыстырғанда 14%-ға кем). Қазақстаннан барған 83% адам Қытайға, Германияға, Түркияға және Біріккен Араб Әмірліктеріне 1997 жылмен салыстырғанда Қазақстан азаматтарының Австрияға, Бельгияға, Финляндияға, Венгрияға, Кореяға, Малайзияға, Мальдивыға, Нидерландыға, Швейцарияға баруы көбейсе, олардың бізге келуі өте аз мөлшерде. Қазір коммерциялық сапарлар кең өрістеді.

Қазір шетелдіктерге Қазақстан бойынша турлар ұйымдастыруда тиімді экономикалық пайда және әлеуметтік мақсаттылық та бар, ішкі туризмнің дамуы республикаға валютаның ағынын, жаңа жұмыс орындарын және ұлттық инфрақұрылымның дамуын қамтамасыз етеді. Қазір Қазақстанда туроператорлар, яғни турларға кешенді қызмет ететін және жолдарын қарастыратын фирмалар (5%) мен турагентгердің, яғни турларды іске асыратын фирмалардың  (95%) қатынасы ойдағыдай емес.

Республикадағы туристік іс-әрекеттің жағдайына туристік инфрақұрылымның (қонақ үйлер, көлік тұрақтары, туристік базалар, жолдар, автокөлік, туристік маршруттар) төмен деңгейде болуы кері әсерін тигізуде. Ал инфрақұрь муы үшін ол жүйелі түрде инвестициялануы ка басым бағытта инвестициялануы қажет сала болса; болсын, жекелеген болсын инвестицияға стимул ( дай жасалмаған. Ішкі және сыртқы рынокта үл өнімдер ғылыми және жарнамалық-хабарлық ‘ қамтамасыз етілмеген.

Туристік инфрақүрылымның дамымауының бір себебі объективті экономикалық қиындықтар ғана емес, әлі де жетілмей келе жатқан салықтық,  туристік заңдар, атап айтқанда,салалардың дамуын    және мемлекеттік стандарт бойынша түтыну-
шының құқығының сакталуын бақылайтын заңдар тіпті жоқ.
қазақстандағы туристік фирмалардың  көбі шетелдік туристік

компаниялардың  турагенттері, сондықтан да Қазақстанға келуші шетел азаматтарынан шетелге барушы адамдар саны әлде көп. Сонымен катар қазақстандық туристік мекемелердің ұйымдасру, ескерту, түсіндіру жүмыстары нашар жүргізілгендіктен,еліміздегі заңдық нормалар келушілер есебінен көп бұзылып жатады.

Қазіргі нормативті базаға сәйкес келген шетелдіктердің келу

режимін жеке бастарының және олардың мүліктерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында туристік фирмалар ішкі істер органдарына олардың тұрақтайтын орындарының жобасын, болатын мерзімін, мекен-жайын, қозғалу маршрутын дер кезінде хабарлауы керек.

Туристік саланы басқару жүйесі Батыс және Шығыстың өнеркәсібі дамыған және дамушы елдерде жетілдіріліп келеді. XX ғасырдың 60-жылдары Италияда, Бельгияда, Мексикада, Алжирде, Түркияда, Румынияда туризм министрліктері қүрылды.

Мәселен, 1970 жылы Италияның туризм министрлігі 7 негізгі бағытпен жүмыс істеді: рекреациялық ресурстар мен рыноктарды зерттеу, жарнаманы жолға қою, туризмнің жаңа формаларының дамуына қолдау көрсету, мамандар дайындаудың туризмнің барлық секторлары үшін персоналдарды институттарда, курстарда оқытуды көбейту шараларын да Батыстың көптеген дамыған елдері өз игіліктерінің деншілігін туризмнен түсетін кірістерден тауып отыр. Соғыстан кейінгі жылдарда мықты зерттеу базалары мен экономикасы саласында кәсіптік дайындык жүйесін жасады. Бүл тәжірибе біздің республика үшін ерекше маңызды, Қазақстан қазіргі кезде дамушы туристік ел болып табылады.

     Белсенді саяхаттарды ойдағыдай ұйымдастыру спорттық туризмнің белгілі бір деңгейде дамуын қажет етеді. «Турист» журналы жариялаған деректерге қарағанда, 1974—1980 жылдар аралығында «КСРО-ның туризм бойынша спорт атағын 400-дей адам алыпты. КСРО-дағы спорттық туризмге қолайлы 22 ірі орталықтың бірі — Алматы. Бір қызығы бұл сауалнамада мамандар орталыққа әрбір 100 мың ересек тұрғынға бір туризм бойынша спорт шебері бар қалаларды жатқызыпты. Тұтас одақтас республикалардың ыдырауы  туризмнің дамуына кері әсер етгі. 1991 жылдың өзінде спорттық туристік топтардың саны 1990 жылмен қарағанда 20%-ға, яғни 23 мың адамнан 19 мың адамға, 1992 жылдан бұл көрсеткіш тіпті күрт төмендеп кетті.

Көптеген туристік секциялардың, клубтардың және федециялардың өз іс-әрекеттерін тоқтатуы спортсмен тіпті екінші, үшінші спорттық разряд деңгейінде дайындау қиындады. Бүл шетелдік туристерге жолбасшы бригадаларды қүрастыру, ең болмаса білікті жүк тасу қиынға түсті деген сөз. Тәжірибелі аспаз, аудардармашы, тау және су туризмінің гид-инструкторын табу қиындық болып қалды.

Сондықтан да бұл мәселелерді шешу үшін мамандар дайындау жүйесінің, оған жалпы білім беретін мектептер туристік арнайы сыныбын, туризм факультетінде оқып бакалавр, магистр, ғылым кандидаты, докторы ғылыми дәрежелерін алатын бітірушілерді қосқанда, жасау қажет.

Өкінішке орай, республикамызда әлеуметтік туризм жүйесі жоқ десе де болады, ол барлық оқу орындарында; туристік құрылымның қызмет етуіне жағдай жасар ед. Сондықтан да Қазақтың спорт және туризм академиясы туризм факультетінің мамандарының бар үміті базалық мектептермен гимназиялардың арнайы сыныптарында болып отыр.

Автордың көп жылдык жүмысынан оқуды артық аспай теориялаудан арылтып, оку үрдісінде тау және су туризмінің техникасына көбірек көңіл бөліп, демалыс
жиі шығару ләзім. Жоғары сынып оқушыларын
талапқа сай дайындаған жағдайда олар категориялы жорықтар
жасап,  туризмнен спорттық разрядтарды да орындар еді. Туризмнің  белсенді және спорттық түрлерін дамыту үшін қаржылық,  материалдық жабдықтар, кәсіби дайындығы бар мамандар ғана емес, мемлекеттік қамқорлық қажет. Қазіргі кезде ТМД-ға мүше елдердің туризм жөніндегі кеңесі құрылып, қызмет етіп жатыр. Ал халықаралық туристік-спортгық одақтың ІУ конгресі Москвада болып, онда «Достастыққа (ТМД) мүше елдер мен Балтық мемлекеттерінің территориясында ерікті спорттық туризмді өрістету үшін тұтас туристік кеңістік қүрудың концепциясы» қабылдады. Қазақстанға белсенді туристік саяхат жасау үшін- адамдардың көбі осы елдерден келеді. Бүл концепцияның тиісті қолдауының не-гізінде Қазақстан Республикасы жақын және алыс шетелдерден келген туристік топтардан, дүрыс үйымдастырған жағдайда ТМД елдерінің спортгық туризм топтарынан пайда тапқан болар едік. Бұл пайда өсіп келе жатқан ұрпақтың белсенді және спорттық туризм түрлерімен шүғылдануы үшін қаржы бөлуге де жагдай жасар еді. Осылайша елді бірқалыпты сауықтыруға және Қазақстан Республикасының басты әлеуметтік мәселелерін шешуге болады. Әрине, бүл үшін республикаға отандық индустриясы мен қонақ үй ісі жүмысының үзак мерзімдік бағдарламасы керек.

Отандық бизнесте  ішкі туризм (әсіресе өңірлік деңгейде) экономиканың жанама саласы ретіне саналып, туризмнің денсаулық әлеуметтік қамтамасыз етуге кететін қоғамдық шығындардың  өсуін азайтатынын есепке ала бермейді. Қазақстан мен Орта          Азия республикаларында соңғы жылдардағы өзгерістерден ең алдымен ауылдық жер зардап шекті.  Ауылда жұмыссыздық  қаладағыдан әлдеқайда жоғары,  өмір сүру деңгейі тіпті төмен.

    Төменде берілген кестелерде Қазақстанның ішкі туризмінің дамуының көрсеткіштері анық көрсетілген.

Кесте 1

 

2005 жылғы Қазақстандағы туристік фирмалардың қызметінің негізгі көрсеткіштері

	Турфир-малардың саны,бірл	Қызмет көрсетілген туристер саны, адам	Сатылған жолдама саны, мың теңге	Бюджетке түскен ақша, мың теңге
Қазақстан Республикасы Ақмола Ақтөбе Алматы Атырау Батыс-Қазақстан Жамбыл Шығыс-Қазақстан Қарағанды Қостанай Қызылорда Маңғыстау Павлодар Солт. Қазақстан Оңтүст.Қазақстан Астана қаласы Алматы қаласы	846 16 20 30 22 34 11 6 46 10 3 15 23 15 16 28 551	434943 20041 5235 41369 18133 25299 6797 10546 15393 3572 3425 10061 5999 14432 4216 99512 150913	4596021,4 747,4 133813,2 63180,5 110722,0 146425,2 163367,0 29172,5 235581,4 12040,3 3642,3 102138,0 79129,2 33708,0 12862,1 446394,7 3023097,6	554578,9 1033,1 8861,8 19257,7 5422,4 19348,4 1215,0 1969,6 6349,5 1214,1 150,3 11290,6 11060,3 1992,0 1097,0 27077,1 437240,0

Кесте 2

 

2005 жылғы Қазақстандағы туристік объектілерге орналасудың  негізгі көрсеткіштері

	Объекті-лер саны, бірлік	Берілген номерлер саны, бірлік	Берілген орындар саны, койка-орын	Толықтыру коэффициенті, пайыз
Қазақстан Республикасы Ақмола Ақтөбе Алматы Атырау Батыс-Қазақстан Жамбыл Шығыс-Қазақстан Қарағанды Қостанай Қызылорда Маңғыстау Павлодар Солт. Қазақстан Оңтүст.Қазақстан Астана қаласы Алматы қаласы	385 15 23 20 38 55 10 8 45 10 12 12 31 10 18 36 42	15515 477 602 574 990 2553 284 403 1762 570 180 540 1250 230 675 1381 3044	3036486 41636 155198 106383 139810 450722 57004 37930 416514 74896 18591 82866 143358 54406 64075 286990 906107	24,9 13,5 52,4 23,6 24,4 15,7 29,6 20,8 24,1 18,2 17,4 39,5 12,6 38,7 14,9 33,0 39,7

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 3

 

  2005 жылғы Қазақстандағы ішкі туризм  қызметінің сипаттамасы

 

	Барлығы	Кіру туризмі	Шығу туризмі	Ішкі туризм
Қызмет көрсетілген туристер саны, адам	434943	39872	210692	184379
Келген адам-күні	69068	10370	412139	268159
Сатылған жолдамалар, саны	125533	4515	70698	50320
Сатылған жолдамалардың бағасы, мың теңге	4596021,4	93873,6	4091243,6	410904,2
Орындалған жұмыстың көлемі, мың теңге	3208760,1	602567,6	2008550,3	597642,2

 

Кесте 4

2005 жылдағы  кірген шетел азаматтарының және  шыққан Қазақстан азаматтардың саны

	Қазақстанға келген шетел азаматтарының саны	Шетелге  шыққан Қазақстан азаматтының саны
Барлығы	39872	210692
Оның ішінде:
ТМД	7653	31263
Азербайджан	152	1083
Армения		12
Беларусь	3	33
Грузия	7	13
Кырғыстан	163	2433
Молдава	1	277
Ресей	6493	23758
Тәжікстан	140	14
Түркменстан	184	5
Өзбекстан	172	3148
ТМД-дан басқа елдер	32219	179429

3.2.Қазақстандық туризм бағдарламалары

 

      Қазақстан туризмінің бағдарламасының басты мақсаты- Жібек жолының қазақстандық бөлігіндегі еліміздіңі экономикалық, халықаралық және жалпы ұлттық ролін қайта жандандыру. Қойылған мақсаттың өз нәтижесіне жетуі нысандардың археологиялық, архитектуралық және қала салу түрғысынан зерттелуіне, Жібек жолының тарихи-мәдени мұра ретінде мәліметтер қорының жасалуына байланысты. Жібек жолының негізгі кезендерін көріктендіру, мұражайлық сипат  беру, сақтау қажет. Үлы жолдың бойындағы туризм нысандарының тізбесіне енген тарихи қалалар мен елді мекендерді дамыту керек.

Жібек жолы бойындағы дәстүрлі үлгіде салынған қалалар мен елді мекендердің базасында туризмнің инфрақұрылымын жасаған дүрыс. Олар: сауда мен сервистік қызмет мекемелері, туристік, қажылык кешендер, халық шеберханалары, этнографиялық мүражай мен тарихи-діни және әдет-ғұрыптық орталықтар және тірек нысандары.

Жібек жолының казақстандық бөлігіндегі негізгі рекреациялық ресурстар Жетісуда, Оңтүстік Қазақстанда екендігі белгілі, бүл өңірдегі ерекше орынды Түркістан, Алматы қалалары алады.

Қазақстанның  туристік нидустриясы үшін қыруар табыс көзі болатын тағы бір бағыт — ол ТМД елдеріне, оның ішінде Ресейге, біздің ел арқылы атанған шет елдік туристер болып табылады.Осы жолдардың авторының өз көзімен көргендей, бүл туристердің  көбі бір саяхаттың барысында Ресейді де, Қазақстан және Орта Азия мемлекеттерін де көргісі, қызықтағысы келеді. Міне, осы игілікті тиімді пайдалану үшін ТМД территориясыңда заңмен бекітілген түтас туристік кеңістік ұйымдастыру қажет. Бүл бағыттағы алғашқы адым да бар.

әлемдік туристік ұйымның деректеріне қарағанда, туристер ең көп болатын 1 орындағы ел- Франция, онда 61,5 млн. Адам болған, бұл 1995 жылға қарағанда 2,3 %- ға көп. Екінші орында АҚШ- 44,7 млн., 3,2%, 3 орында Испания (41,4 млн., 5,3%). Америкалықтар дегенмен мекемеден ақшаны ептілікпен ала алатындығын дәлелдеді. Франциядан келім-кетім кісілері жағынан қалса да, АҚШ туризмнен түсетін кіріс жағынан алда келеді, олардың кірісі- 63,4 млрд. болса, Франциянікі — 28,2 млрд. доллар. туристік бизнесінің пайдасы — 423 млрд. доллар.

Десек те туристік белсенділіктің өсу қарқыны Америкада да емес, Таяу Шығыста болып түр. Туризмнің дамуы жағына қиын кезеңді бастан өткеріп отыр, себебі бүл континенттегі көп елдердегі тұрақсыздық олардың үрейін туғызады.

Қазақстанның турфирмаларының мамандар көп вариантты туристік бағдарламалар жасауға тәжірибелері жете бермейді, сондықтан да біздің туризм бәсекелестікке төтей алмай отыр. Мәселен, шет елдік турфирмаларі туристік табарлар мен қызметтер рыногында орнығып қалу үшін өзінің түрақты болады деген клиенттерге үсыныстарды көбірек жасайды.

Петерхаген деген елді мекеннің (Германия) бірнеше пысық түрғыны «3акуска в кутузке» деген қоғам қүрады. Олар бүрынғы жергілікті түрменің  бөлмесін спартандық типтегі қонақ үй бөлме бөлмеде сақшылар үшін сырахана ашқан. Осы түрменің барлық көрінісі сақталған жаңа қонақ үйі туристердің қонып шығуына тапсырылады, бүл демалыстағыларға және  экзотика құмарларға арналған. Бір орындық таңғы ас 10 марка. Бүл жергілікті өлшеммен алғанда қымбат емес, ал мекеме байып келеді.

Тағы бір айтар кетер түс, түрлі елдердің туристік құрылымдары мен мемлекеттік органдары экзотикалық бағдарламалар жасауды баска да тәсілдермен іске асырады. Австралиялықтар Антарктиданың ортасынан орталық ашу ниеттері бар екендігін жариялады. Мұндай экзотикалық идеяны өкіметке «Антарктида 2000» деген үлттық бағдарламамен жүмыс істейтін эксперттер берген. Мамандар казіргі жағдайда Антарктидада 3 жыл бойы ғылыми станцияны үстаудың пайдасы жок екендігін пайымдаған. 

1997 жылдын басында неміс қаласы Бременде тарихта бірінші ғарыштық туризм бойынша конференция болып, онда алдағы ғасырда көнілі түскендер орбитада дем ала алады деп жариялады «Спейс-Тур» (Германия) деген ғарыштық тура-геагенттік өкілі Хартмут Мюллер алғашқы ғарыш қонақ үйінің құрылысының жобасы жасалып, 2025 жылға қарай жапондық-тар мен американдыктар туристерді орбиталық қонақ үйге алып баратын көліктік жүйені жасайтындығын хабарлады.

Алғашқы ғылыми туристер тобына кіретін адамдар шама-мен 3 600 000 доллар төлеуі керек болады. Егер планета маңындағы туризмде үйымдастырушылар 500 мың ержүрек туристі орбитаға аттандыра алса, онда олардың әрқайсысы мүндай турға 20 мың доллар ғана төлеген болар еді.

Дегемен де қазір ғарыштық туризмді игеруші немістер ғана емес. Америкалық «Зеграхмның ғарыштық саяхаттары» ком-паниясы (Сиэттл қаласы) 1997 жылы жүлдызды тур туралы армандайтын еріктілерді тізе бастайтынын хабарлады. Олар ғарыштық тур бір аптаны ғана алады деп жоспарлады. Келешек ғарыш туристері ұшу алдында қысқа инструктаж алып, астрономиялық және салмақсыздық күйдегі әрекеттің ережелері курс тыңдайды. Арнайы самолет алты адамнан  топты 4 500 метр биіктікке көтереді.

Ғарыштық туризмнің дамуына осы кезеқде басқа елдер қосыла бастады. 2000 жылдың соңында Венесуэла президен Уго Чаве бұл оңтүстік Африка елінен Айға тұрақты рейстер ман туристер ұшып тұратындығын мағлұм етті. Сонымен қатар, ол Айда еңбек демалысын өткізу Майамиде немесе Канар аралдарында өткізгендей болады деді. Бұрынғы парашютист Чаве Айға және одан кері қайтатын ғарыш кораблін салуды келешек біріккен жобасын ұсынған америкалық бизнесмен тобымен келісімсөздер жургізді.

Бірақ ғарыштық тур туралы туристік фирмалар жасаған фантастикалық жоспарлардан өмір шындығы әлдеқайда басқа болып шықты. 2001 жылдың 28 сәуіріне дейін космонавтика тек қана кәсіби мамандардың шаруасы болды. Себебі бүл калифорниялық миллионер Деннис Тито ғарыштың тар соқпағын туристік жолға айналдырды. Ол — сегіз күндік ғарыш саяхатына билет сатып алып үшқан алғашқы ғарыш турисі. Әрине, бүл билет 20 млн. доллар түратын. Дэннис Тито түрғындарына ғарышқа аттану үшін ниетпен бірге банктегі есепте көп ақша, мықты денсаулық болуы керек екенін дәлелдеді. Бұл ғарыштық-туристік эксперимент ғарыш кемесі көтерілгенше белгісіз болып, американдық және ресейлік ғарыш агенттіктерін үрыстыра жаздады. Американдықтар Халықаралық ғарыш станциясьның бортында туристін болғанына қарсы болды. Ресей ғарышкерлері тіпті Титосыз үшпаймыз деп ереуіл жасады. Айтқандай алғашқы ғарыш турисінің гиді ретінде  жерлесіміз Талғат Мүсабаев болды. Титоның екінші ғарыштық сапары Халықаралық ғарыш станциясының американдык бөлігінде унитазды басқаратын компьютердің бүзылып калуына байланысты іске аспай қала жаздады. Ғарышкерлер Титонын орнына компьютер маманын, тіпті болмаса сантехникті жіберуді жылағандай болып сүрады. Үшу алдында Титодан 2 қолхат алынды: алғашқысы, ол өзі бір нәрсеге үшыра-са, ешкімге ешқандай кінә артпауға, екіншісі, егер бір нәрсені бүлдіріп қойса, шығынды өтеуге міндеттенді.

2002 жылы сәуірде «Союз ТМ-34» ғарыштық кораблінің Халықаралық ғарыш станциясымен Ресейде дайындықтан өткен екінші ғарыш турисі 28 жасар Оңтүстік Африканың миллионері Марк Шатглворс ғарышқа үшты. Марк үшар алдында 5 ай жұлдызды қалашықта түрып, арнайы дайындық курсынан өтті, курста дене жаттығуы, теңізге қонған жағдайда аман қалу үшін жаттығу, орыс тілін үйренді, ғарышта жүмыс істеудің дағды-ларын игерді. Өзі үшу үшін Марк те алғашқы ғарыш турисі Дэннис Тито секілді 20 млн. доллар төледі. «Аргументы и факты» газегі тілшісінің: «Маркғарышқа неге Ресейден үшты?» деген сауалына №2 ғарыш турисі: «АҚШ-та ғарышқа үшқысы келген адамдар үшін бағдарлама жоқ», — деп жауап берді [143].

Территориясында Байқоңыр космодромы орналаскан Қазақ-станның ғарыштық туризмді дамытуына үлкен мүмкіншіліктер бар. Бүл туризм түрінің экзотикалылығымен қатар қазақстан-дык та, жақын шетел турфирмаларының да белсенді туристік саяхаттарды кеңейтуге деген талпынысы күшті.

.

 

 

 

Батыста туризмнің әлеуметтік-экономикалық маңызын баяғыда тусінген. Сондықтан да XX ғасырдың 80-жылдарының соңынан бастап түрлі сипатгағы комиссиялар, туристік ұйымдардын жекелеген сарапшылары туризмнің тиім.ді дамуын қарастырып, 2000 жылға қарай, тіпті 2025 жылға қарай туризм қалай, қандай болады деген сүрақтардын төңірегінде көп ой-ланып, біршама зерттеді ]. Сонымен қатар сонау 80-жылдардың өзінде ішкі туризм өз маңыздылыгы жағынан халықаралық іс-әрекетгің ішінде алдынғы қатарда тұратын шараның бірі болатындығы жазылған еді. Оған туризмнін дамуына жұмсалып жатқан қаржының өсу қарқыны да дәлел болатын, алғашқы кезекке ірі ұлтаралық қаржылық топтар оздерінің транспорттык компаниялармен, қонақ үй кешендерінің желісімен, электронды-есептеу және информациялық орталықтарымен шыға бастап еді.

Европалық одақ комиссиясы туризм аясы дамыған көптеген мемлекеттердің іс-әрекетін қорыта келіп, 2000 жылға дейінгі кезеңде туризмнің дамуының негізгі тенденцияларына болжау жасап жариялады. Онда төмендегідей мәселелер қамтылды:

1. Европаны туризмнен түсетін пайда үшін қатаң бәсекелестік күтіп түр, сондықтан да Европаның туризм индустриясы көрсететін қызметтерінің сапасын котеруі керек.
2. Саяхаттың барлық түріне, әсіресе бірінші кезекте көлікке шығын көбейеді, ол шығын отбасылық бюджеттің баска шығынынан тез өсетін болады. Саяхаттар жекелік сипат алып, оның мерзімі үзарады, себебі бір ғана рет барудың жол шығыны аз болады. Жалпы алғанда саяхатқа жүмсалатын қаржы демалыс үшін ғана жұмсалатын болады.
3. Сапарлар саны Европадан Америкаға, Азиядан
   секілді континентаралык саяхаттар есебінен өседі.
4. Рынок пайдасының мезгілдік өзгерісі жақын арада мәселер болудан қалады, себебі сәтті маркетингтер оларды тиімді пайдаланатын болады. Ол үшін мемлекеттік және жеке меншік туристік кұрылымдар бір-бірімен белсенді ынтымақтастық жасауы керек.

5 Әуе көлігін пайдалану тездейді, кеңи түседі, оған ыңғаилы тікелей рейстер саны көбейеді.

6. Топтық, жанұялық демалыстар азайып, адамдар демалудың әлдекайда сан түрлі бағдарламаларын таңдайды.

• Компьютерлік жүйенің белсенді түрде енгізілуіне байланысты броньдау мерзімі азая береді.
• Басқалардан ғөрі егде жастағы кісілер мен жастар белсенді саяхаттайтын болады.

9. Туризмнің мәдени ескерткіштер мен демалыстың белсенді түріне дсген сүраныс өсе түседі.
10. Қоршаған ортаның тазалығы туристерді тартудың, әсіресе ауылдық және су жағасьшдағы аудандардың басым факторларының бірі болады.

Әлемдегі  туристік индустрияның дамуының жалпы тенденциялары Әлемдік туристік үйымның статистикалық зерттеулерінде көрініс берген (№№ 5-20-қосымшалар). 1950 жылы туристер ең көп келетін ел АҚШ болды. 1970 жылы Италия осындай елге айналды. 1990 жылдан бастап шет елдік туристерді кабылдаудан Франция алда келеді. Франция халықаралық туризм ісінде XX ғасырдың соңына дейін көшбасшы болып қалды.

XXI ғасырдың басында ірі туристік фирмалардьщ жүмыс технологиясында елеулі өзгерістер болды, өз бағдарламаларын халықаралық деңгейдегі циклдық іс-шараларға сай жоспарлап олар Олимпиадалъгқ ойындар мен спорттын кең тараған түрлері бойынша өтетін Әлем чемпионнаттарын басты багдарға алған. Ол бағдарламаларды бірнеше делдалдардың көмегімен тур-фирмалар іске асырады. Бүл технология, бір жағыиан, турфирмалардың менеджерлерінің міндеттерін жеңілдетсе, екінші жағынан, оларды туристік бизнестің түрлі жағымен байланысы бар көптеген брокерлерге бағынышты етеді. Оған 2002 жылдың қысқы олимпиадалық ойындарына дайындалу іс-шараларын айтуға болады.

Мамандар халықаралык туризмді бәрінен бұрын табарлар мен қызмет көрсетудің халықаралық саудасының бір бөлігі ретінде қарайды. Халықаралық сауда теориясына (Г.А. Папирян) абсолютті басымдык теориясын, салыстырмалы басымдыкты, факторлардың өзара катынасын, өнімдердің тіршілік циклін жатқызады [169; 9].

Абсолютті басымдык халықаралық туризмде ерекше рөл атқарады. Табигаттың және тарихи-мәдени мұралардың қайталанбас ескерткіштері кейбір елдерді басқа елдердің алдында, туристер жіберуші елдердің алдында, басымдығын көрсетеді. . Абсолютті басымдык табиғат ескерткіштері тобы бойынша Непалда, Қытайда. Пакистанда (бүл елде биіктігі 8 мың метрден асатын ең биік шыңдар, оның ішінде Эверест те, бар),  АҚШ- та  (Гранд-Каньон), Венесуэлада (әлемдегі ец биік сарқырама) және т. б.        

Абсолютті басымдық тарихи-мәдени ескерткіштер тобы бойынша Египетте (Мемфис, Гиза-дахшур ауданындағы пирамидалар, көне Фивы), Грецияда (Афинадағы Акрополь, Бассайдағы Аполлон Эпикурейскийдін храмы), Францияда (Версаль мен Фонтенблодағы сарайлар мен саябақтар), Ресейде (Санкт Петербург, Москва Кремлі, Қызыл алаң), Кытайда (Үлы Қытай  қорғаны) және т. б.

Бұл елдер өз абсолютті басымдықтарын соңы туристік өнімдер жасап пайдалануда, осы арқылы халықаралық туризм рыногында өз орындарын мығым ұстап отыр.

Кейбір абсолютті басымдық табиғат ескерткіштері бойындіа Қазақстанда да бар. Ол — теңіз деңгейінен 7 мыңнан астам метр биіктікте орналасқан, әлемнің ең солтүстігіндегі тау шыңы Хан тәңірі, шың Алматы қаласы секілді мегаполиске өте жақын екеидігі белгілі. Алматының турфирмаларының қызметкерлері Қарқара және Байынқол өзендерінің аралыгына аэродром салып, альпинистер тобын Алматыдан Хан тәңіріне вертолетпен 3,5-4,5 сағатга жеткізіп тұруына болады. Бұл шындығында да басқа елдер алдында жеті мыңдык тау шыңы бар басымдық. Мәселен, Гималайдьщ мұндай шындарына альпинистер экспедициясын шығару үшін бірнсше жүк тасушылар керуенімен, жүк таситын көліктермен бірнеше апта журеді. Сондықтан да мүндай шыңдарға шығу Хан тәңіріне шығуға қарағанда әлдеқайда қымбат.

Салыстырмалы басымдық теориясы дегеніміз — абсолютті басымдығы бар елдердің табарлардан (кызмет көрсетуден) бас тартып, басқа, өздеріне тиімді деген өндіріске мамандануы, өздері өндіруден бас тартқан табарларды (кызмет көрсетудм басқа елден сатып алуы. Бір бүл жағдайды Қазақстан Республикасы секілді дамушы ел толык іске асыра алмайды. Халықаралық туризмде баска елдер алдында салыстырмалы басымдылықты алу үшін туристік мекеме кызметкерлерінің еңбек құнын төмендетуі керек, соған сәйкес туристік кызметтін құнын азайтуы қажет.

Факторлардың өзара қатынасы теориясы дегеніміз —  елдер арасындағы халықаралық туризмнің ағынын айқындайды. Факторлардың өзара катынасы дегеніміз — елдердің халықаралыктуризмдегі қызмет көрсету өндірісін қамтамасыз етудің қарапайым құралы. Мамандар барлық экономиканың басты факторларымен тығыз қарым-қатынаста кызмет ететін 3 топка бөледі: табиғи; тарихи-мәдени нысандар; капитал; енбек ресурстары.

 

             3.3. ҚР- да  туризм индустриясын дамытудың                          концепциясын негіздеу

 

Енді туристік саланы дамытудың басым бағыттарына тоқталайык. Алдымен саяхаттың белсенді түрлерін дамыту (бүған негізінен шет елдіктер келеді); шағын және қонақ үйлерге негізделген қонақ үйлік бизнес қажет; Қазақстан жерімен рекреациялық-танымдық түрлер және экскурсиялар жүргізу дүрыс. Біз осылай ғана туризмді толық пайдаланып, Қазақстан «ашық есік» саясатының іске асырылуының тиімді құралдарын жасай аламыз. Сонымен қатар туризмнің дамуына шаруашылықтың аралас салалары да кедергі жасап отыр. Бүған алдымен транспорт , оның ішінде әуе көлігі жатады.

Қазақстандағы үсақ және ірі авиакомпаниялардың үшақтары 70%, одан да көп мерзімге тозған. Әрине, Қазақстанның туристік саласы басқа мемлекетгің көліктерін пайдалана ала-ды, бірақ бүның экономикалық тиімділігі мүмкіншіліктен тіпті төмен болады. Бүдан тағы да Қазақстан туризмі отандық емес, шет ел экономикасына жүмыс істейтін болады.

Қазақстанның туризм индустриясыньщ келесі бір мәселесі — ол турфирмалардың ресурстары бола түра, олар туризмнің белсенді түрлерін пайдаланбай келе жаткандығы. Сонғы 5 жылдан шет елдік туристер тобын кабылдайтын қазақстандық фирмалар дәл осындай турларды жиі ұсынып жүр. Қазақстанның туристік иңцустриясыңда белсенді саяхаттар кең түрде қолдануының  өмірлік те маңызы бар. Белгілі бір территорияны туристік тұрғыда игеру үшін өміршеңдігіне баға беру, ол үшін жаңа туризм нысанді іске қосу керек екендігі, жұмыс істеп тұрған туристік нысандардың сол өңірде туризм индустриясын дамытуға маңызы бағаланды. Сонымен қатар туристік-экскурсиялық қызмет көрсететін жерлердің Одақтық құрылымдағы орны айқындалды. бағалау бойынша Қазақстан (Жамбыл, Шымкент, Алтай, мен өңірлері, Көкшетау биіктері, Семей, Қапшағай, Орал, Гурьев, Ақтөбе зоналары) 14-орында, Өзбекстан 16-орын,  Қырғызстан 23-орында, Тәжікстан 24-орында, Түркіментан 25-орында болды .

Ел туристерінің Қазақстандағы келуінің ең көп болғаны 1990 жыл болды, олар елді еркін де белсенді аралай алатын еді. Қазақстанға әсіресе Шығыс Европа елдерінен, яғни Венгриядан,  Чехословакиядан, Румыниядан, Болгариядан туристер көптеп келді. Бірақ КСРО тараған соң кедендік, валюталық қиындықтар туындады, тәуелсіз мемлекеттердің чиновниктері жасанды кедергіге барды, сондықтан да Қазақ-станды саяхаттың белсенді түрімен аралағысы келген турис-хердін саны бірден азайды. 1994 жылы ғана туристердің келім-кетімі тұрақтады.

Демек, Қазақстанға туристердің келіп-кетуінің деңгейі оның туристік-рекреациялық ресурстарының бар-жоқтығынан немесе олардың сапасынан емес, елдегі саяси ситуациямен және өкіметтің туристік салаға деген қатынасына байланысты. Бір жағынан, туризмді дамытудың орасан зор мүмкіншіліктері бар екенін, екінші жағынан, туризмге деген мемлекеттік мығым саясаттың жоқтығын байқаймыз.

Мемлекеттік органдардың туризмді тиімді түрде үйлестіріп отырмауы туристік фирмалардың транспорттық және басқа үйымдармен ынтымақтастығының әрдайым конструктивті бол-мауына әкеліп соқты. Транспортгық үйымдардьщ турфирмалар алдындағы міндеттемелерін орындамауы турфирмаларды тури-стермен түсінбестікке жеткізеді және Қазақстанға туристердің келуін кемітеді.Қазақстан Республикасы өкіметінің экономикалық кризисті желеу етіп туризмге қомақты қаржы салмай отыруынын ешқан-дай да сенімді негізі жоқ. Оған мысал — жакында ғана елінде үлтаралық қиян-кескі соғыс болған — Хорватия. Бұл ел мерзім ішінде бұрын болған туристік ағынның жартысынан көбін қалпына келтіріп алды, туристік қызметтен мол табыс тапты. Елді қайта қалпына келтіруді Хорватия туризмнен бастады [55; 22].

Өкіметтік қүрылымдар қазақстандық трансоператорлар үшін салық жеңілдігін жасау жөніндегі өтінішке де қүлақ түріп отыр.Әлі күнге дейін шет елден туристер қабылдайтын фирмалар да, біздің азаматтарды шет елге жіберетін фирмалар да салықты бірдей төлейді. Бүл — басқа елдің экономикасын нығайтып, өз еліміздегі экономикалық дағдарысты тередету деген сөз. Мамандардың пікірінше, жылына туристер Қазақстаннан шет елге 4 млрд. доллар алып кетеді. Әлі күнге дейін туризм экономиканың қосалкы саласы саналып, оның денсаулық сақтау және әлеуметгік қамтамасыз ету жүйесіне қоғамдық шығындарды жұмсаудың тежейтіні есепке алынбай келеді.

Біздін тәжірибеміз көрсеткендей, Қазақстанға келетін батыстык туристердің көбісі «үшінші жас мөлшеріндегі», яғни зей-неткерлікке шыккан немесе соған жақындаған адамдар болып келеді. Бүл адамдардың дені туристік саяхаттың белсенді түрлерін және тау шыңына шығуды қалап түрады. Қазақстандағы қазіргі туризмде саяхаттардың мақсаттарын кешендендіру, яғни белсенді туризмге туризмнің басқа түрлерін сабақтастыру байқалады.Туристер қызмет көрсетуде кепілдіктің, саяхат бағдарламасының әр түрлі болуын талап ететін болды.

Қазақстан мен Орта Азия республикалары арасында туризм саласындағы ынтымақтастықтың келісім- шарттық-құқықтық не-пздері өткен ғасырдың 90-жылдарының II жартысында қаланған. Мәселен, 19.96 жылы мамырда Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан мемлекеттері премьер-министрлерінің кезекті мәжі-лісінде бірнеше қүжатқа, соның ішінде «Көлік және коммуни-кация саласында келісілген саясат жүргізу жөніндегі мәмілеге» де қол қойылды. Бүл қүжатта мәжіліске қатысқан мемлекеттер Халықаралық сауданың, туризмнің, транспорттың дамуына көмектесу үшін байланыс, көлік қүралдарына, жүктерді өткізуге саық салмау жөнінде міндеттенді [55; 24],

Мемлекеттер арасындағы мәмілеге дейін Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттері арасындағы туристік индустрияның бірлесіп дамыту мүмкіндіктері туралы зерттеу жүмыстары жүргізілген болатын. Ал ¥лы жібек жолын халықаралық да кешенді түрде зерттеудің жобасы 1987 жылы Париж қаласында ЮНЕСКО-ның бас конференциясының 24-сессиясында қабылданған еді. Осы жобаның аясында Алматы «Казгиппоград» институты ¥лы жібек жолының Қазақстаннан бөлігінде туризм нысандарын орналастыру мен кешенді схемасын 1992 жылы жасаған болатын.

1994 жылы қазан айында Ташкент қаласында Әлемдік Туристік ұйым мен ЮНЕСКО-ның басшылығымен ¥лы Жібек жолын реставрациялау мен қайта қалпьша келтіруге арналған мамандар кездесуі болды. Осы мәжілісте аккредитацияланған жалгыз қазақстандық фирма «Жібек жолы» компаниясы еді. Дегенмен де келесі жылдарда бұл шара біртіндеп республиканың мемлекеттік органдары да араласа бастады.

1998 жылы 27 ақпанда Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен Қазақстан Республикасының «Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта түлетіп, түркі тілдес мемлекетгердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастықта дамыту, туризмнің инфрақұрылымын жасау» туралы мемлекеттік бағдарламаны бекітті

Туристік индустрияның бірлесе қызмет етуінің кодексы» Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан Түркіменстан территориясы арқылы өтетін Жібек бөлігіндегі барлық туристік-рекреациялық ресурстарының мазмүнды өзегі бола алады. Мүндай концепция республикалардың әлеуметтік-экономикалық және мүратгарын көздеп, ЮНЕСКО-ның барлық ¥лы жібек жолын қайта қалпына келтіруіне күш салуына негіз болады. «Концепцияны» қүру мен іске асыру шет елдік туристер’ Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстан арқылы өтетін ¥лы жібек жолының маршруттарын жасауға, іске асыруга мүмкіндік туғызады. Біздін, экономикалық туризмде он жылдык тәжірибеміз Қазақстанға келген әрбір шет елдік топта Ыстықкөл, Бүқара, Самарқандты көргісі келетіндердің бар екендігін байқадық. Бір сүйсінерлігі — мұндай тілекті Франция. Англия, Германия, Голландия және т.б. елдерден келетін ірі турфирмалардың өкілдері білдіріп отырады. Төрт респүбликада туристік индустрияны бірлесе отырып тиімді пай-далану үшін, төмендегідей бірнеше дайындық жүмыстарын жүргізу керек.

Біздің өңірдің туристік-рекреациялық ресурстарын тиімді де кең өрісті жарнамалаудың жүйесін қалыптасты-ру қажет, себебі біздің ел әлемдік туристік индустрияға белгісіз болып келді. Сонымен қатар дәстүрлі «туристік» елдердің ту-ризм министрлігі өзінің бюджетінің жартысынан көбін жар-намаға жүмсап, жаппай жарнамалық кампаниялар жүргізіп, әлемдік туристік рыноктың қатал бәсекесінен жетістікке жетіп жатады. Біздің елдің туристік-рекреациялық ресурстарына Батыс Европа, Америка және оңтүстік-шығыс Азияның кейбір елдерінің түрғындарына түтынушы болуға тілегі бар. Осыған қарамастан бүрынғы Кеңестер Одағына енген республикалар жөніндегі информациялар шет ел туристеріне белгілі болға-нымен, көбі «суық соғыс» кезіндегі пікірден әлі де айыға ал-май келеді.

Батыс елдерінің КСРО халкын жағымсыз бейнеде қандай көлемде насихаттағанын төмендегі мысалдардан байқаймыз. 1994 жылы осы жолдардың авторына солтүстік Тянь-Шань тау маршруты бойынша швейцариялықтуристер тобын ертіп жүруде

бүлінген, олар өнеркәсіпті жерлерден 1000 шақырым қашықтықта салынса да, сол қалалардағы әбден адамды жалықтыратын сәулетпен, канондармен түрғызылған. Бұл қүрылыс: жергілікті халықтың жерін тарылтады, олардың өмір сүру салтын, әдет-ғұрыптарын бүзады. Міне, туристер өздері кездесулер, жаңалықтар, әсер алмасулардың орнына осы сорақылықтарға жолығады» деп жазды. Жан Фоше әр жердің өзіндік табиғаттық-климатгық мәдени-тарихи қасиеттері болатынын әділ ескертіп отыру, үйінің айналасынан күнде көріп жүрген көріністі мың шақырымға барып тағы көрудің қандай қызығы бар.

Әрбір жер туризм нысаны ретінде өзінің өзіндік қасиет сақтауы керек. Сонда ғана адам өзі түратын жерді өзіндік салтымен мақтана отырып көрсетуге, өзіндік қайталанбас тартымдылығымен, ерекшелігімен басқа елден келген адамдарды кабылдай алады [55; 29].

Батыстағы әлеуметтік туризмнін даму логикасын біріншіден, туризмге бар адамның қүқығы бар екендігін кеңейту, екіншіден, экономикалык, әлеуметтік, мәдени қүралдардың жетістігі осы қүқықтарды іске асырудың қажеттілігі [55; 30]. Біз отандық тәжірибені пайдалана отырып осы жолмен жүрмесек, онда экономикалык туризмнің жетілген концепциясын жасау және іске асыру мүмкін емес.

Маныздылығы жағынан ерекше мәселенің бірі білікті ма-мандарды мақсатты түрде дайындау, онсыз байсалды іс болуы мүмкін емес.

1992 жылдан кейбір ТМД елдерінде нарықтық экономика жағдайында жүмыс істейтін туристік-экскурсиялық қүрылым-дардын баскарушысы дайындалып жатыр. Ал туристік кәсіптік білім жүйесін дамыту үшін осындай мамандар дайындайтын алыс шет елдердегі оқу орындарының тәжірибесімен салысты-рып, талдау корытындылар жасау қажет.

2001 жылдың 6 наурызында Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасында туризмді дамыту кон-цепциясы» деген №333 қаулысы қабылданды, бүл қаулыны дай-ындауга Қазақтың спорт және туризм академиясының маман-дары да атсалысты. Бүл концепцияның мән-маңызы мынада.

Әлемдік туристік үйымның үсыныстары жинақталған тәжірибелерді талдаудың негізінде қазақстандық туристік өнімнің 2 базалық компонентін, яғни ¥лы жібек жолына мәде-ни туризм (қажылық және дәстүрлі) және сонымен тікелей байланысты экохикаялы туризм (сафари, рафтинг, орнитоло-гиялық, треккинг, альпинизм, аң және балық аулау). Бүл жерде экохикаялы туризм ресурстары бар Жібек жолы өтетін өңірлерді айқындап алуымыз керек. Олар: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан және Ақмола облыстары. Осы-мен байланы.сты алғашқы кезекте жөнге келтірілуі керек аудандар мен тірек орталықтары нақтыласақ:

1  Іле өңірі (Алматы, Есік, Талғар, Қаскелең, Қапшағай қалалары. Үзынағаш, Түрген ауылдары);

2. Солтүстік Тянь-Шань (Кеген, Нарынқол, Жалаңаш, Шунжа; Қолжат ауылдары);

3 Жаркент-Талдықорған (Талдықорған, Жаркент, Текелі қала-лары. Көктал, Басшы ауылдары, Жаркент-Арасан курорты);

4. Балқаш (Балқаш көлі);

5 Солтүстік Жоңғар (Дружба, Лепсі, Жарбүлақ, Көктүма ауылдары, Сарқант қаласы, Алакөл, Лепсі өзені аудандары, Арасан-Қапал курорты);

6. Жамбыл (Тараз қаласы, Меркі ауылы, Талас ауданы);

7.Түркістан (Түркістан, Кентау қалалары, Түрбат,
Шәуілдір, Бабата, Шаян ауылдары);

8. Сайрам-Шымкент (Шьшкент, Арыс, Шардара, Сарыағаш
   Ленгір қалалары, Сайрам, Ванновка ауылдары);
9. Маңғыстау (Актау каласы, Ералиев-Қүрық аумағы, Фетисово ауылы);
10. Жоғары Бүқтырма (Қотанқарағай, Берел ауылдар
    Марқакөл көлінің ауданы, Рахман бүлақтары курорты).

Бүлардан басқа ландшафтары жоғары деңгейдегі тартымдылығы, туризм ұйымдастыруға территориясы игерілген ыңғайлы мемлекеттік үлттық табиғи парктер бар, бұрыннан жұмыс істеп түрғандары немесе енді игерілу жоспарланған «Іле-Алатау», «Алтынемел» (Алматы облысы), «Ақсу- Жабағылы»(Оңтүстік Қазақстан облысы), «Баянауыл» Павлодар облысы), «Қарқаралы» (Қарағанды облысы), «Бурабай» «Көкшетау» (Ақмола облысы) мемлекеттік үлттық табиғи парктері, «Қорғалжын» (Ақмола облысы) мемлекеттік табиғи қорығы бар.

Инфрақүрылымның жоғарыдағы сегменттерге қойылатын талаптары бар. Ол қарапайым, қымбат емес, үлкен емес (25 орындық) орналасу нысандары(уақытша, түрақты) бар, экологиялық таза жерлерде туристік маршрут бойында орналасқан клиенттердің бір жерде 2-3 күн түрақтайтындай болуы :

Туристік өнімнің маңызды қүрамдас бөлігінің бірі —Қазақстанға туристер жеткізудің басты көлігі — авиақатынас. Сондықтан да рынокта үлттық авиатасымалдың дамуының күшеюі ерекше рөл атқарады. Үлттық авиажелілердің шет ел авиакомпаниялар маршрутымен бәсекелестік кезінде шарасыз күн кешуін де қорғау керек.

Республика территориясының кеңдігін есепке алған сенімді автобус қатынасының, теміржол көлігінің болғаныі себебі жеке-дара жүретін туристер рынок сегменті көпшілігін қүрайды, олар өз беттерімен автобуста жүргенді жақсы көреді.

Туристік түрғыда дамыған мемлекеттердің көпшілігінде туристік рынок жалпы туризмнен түсетін кірістің 30-50% қүрайды. Бүл жағынан Қазакстаннның келесі келешегі бір айтар нәрсе, қазіргі екі туризм негізінен ұйымдаспаған сипатта жүріп жатыр. Бүған кейбір ғана курорт, санатория  және туристік базалар кірмейді. Туризмнің бүл түріне жеткілікті мән берілмегендіктен, мемлекет қазынасы бүдан біруар каржы таппайды, ал инфрақұрылым күннен-күнге ыдырап. табиғат, мәдениет және тарихи ескеркіштерге экологиялык жағдайдан шығын келіп жатыр.

Республикамыздың келешек экономикалык потенциалы бюд-жеттен тыс кездерден қаржыландырылатын әлеуметтік ту-ризмнің дамуын, оқушылардың, жастардың, зейнеткерлердің, мүгедекгердің, соғыс және еңбек ардагерлерінің, басқа азамат-тардың саяхаттауына жағдай жасау мақсатында мемлекет, мем-лекеттік және мемлекеттік емес қорлар, одан басқа қайырым-дылық үйымдары мен қорлар оларға халықтың ең аз қамтама-сыз етілген бөлігі ретінде, демалу қүқықтарын пайдалану үшін әлеуметгік қолдау көрсетеді.

Мемлекеттік және жергілікті басқару органдары шағын биз-нес мекемелеріне, оның ішінде әлеуметтік туризм аясындағы қызметгі іске асырушыларға деген қолдау шараларын жалғас-тыра беруі керек. Әлеуметтік туризмге қатысты жомарттық, қайырымдылық және көмек көрсетушілік істёрі ынталанды-рылып отырғаны жөн.

«Концепция» Қазақстан Республикасында ішкі туризмді дамыту мақсаттарын төмендегідей сипатта айқындайды:

а) тиімділігі жоғары туризм индустриясын жасай отырып, ту-

ризмді экономиканьщ кірісті саласына айналдырып, халы-

қаралық туристік рынок өнімдерімен бәсекелестікке түсе

алатын, сапалы қызметтерді жасауға және шығаруға қабі-

летті іске айналдыру керек;

ә) республиканың туристік потенциалын арттыру;

б) мәдени-тарихи және табиғи-рекреациялық ресурстарды сак-

тау және тиімді пайдалану;

в) халықтың барлық топтары туристік ресурстарға қол жеткізе

алатындығын қамтамасыз етіп, туристік қызметтегі қызмет-

тердің барынша қанағаттанарлық болуы;

г) Халықтың жүмыс істеуге деген ынтасын арттыру; туризм аясындағы мемлекеттік және жеке меншік қүрылымдардың өзара әрекетінің тиімділігін көтеру;

д) шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту.

Туризм салаларынын  республикада іске асырылуы төмендегідей принциптер негізінде жүргізіледі:

а)       әрбір адамның демалуы мен сауығуына деген құқықты
асыру;

ә) өзара түсінісудің идеясын, халықтар мен қабылдаушы мемлекет арасындағы ынтымақтастықты, құрмет пен бейбіт адам қүқығын сактауды, нәсілі, жынысы, тілі, дініне негізгі бостандықтаррды қамтамасыз ету;

б)      әділдік пен егемендіктің теңдігі, саяси, экономикалық
әлеуметгік жүйесіне — қарамастан еш мемлекеттің ішкі саясатына араласпау;

в)       қоршаған орта мен мәдени игілікке жанашырлықпен қарау;

г)       әлеуметтік теңдік, жеке және коғамдық дәулетті азаматтарды дамыту;

ғ) туризмді түрақты дамыту.

Тагы бір ескерер тұс, Қазақстан Республикасындағы туризм индустриясының даму концепциясын ғылыми негіздеуге басқа да факторлар әсер етеді. Мәселен, Қазақстанның туризм саласында жақын шет ел мамандарымен бірлесуі қажеттілік екендігі күмән тудырмайды. Алдымен біздің республика үшін шекаралас мемлекеттермен, яғни Ресеймен, Қырғызстанмен, Қытаймен және т.б. елдермен ынтымақтасу өте пайдалы.

 

 

Қорытынды

 

Жоғарыда атап өткеніміздей, халыкаралық туристік бағдарламаларда табиғат нысандары бойынша басымдық қана емес, тиесілі еңбек ресурстары бар фактордың да маңызы зор. Тәжірибеде көрсетіп отырғандай, Қазақстанның туристермен тау бағдарламасы бойынша жүмыс істейтін туристік фирмаларының қызметкерлерінің өздерінің шет елдік әріптестерінен білім деңгейі және кәсіби дайындығы әлдеқайда жоғары. Тіршілік циклы теориясы дегеніміз — туристік өнімнің рынокқа енуі, өсуі, түрақтауы және шығуы сатыларынан өтуі. Қазақстан халықаралық туризмде бүл теорияны туризмде инвестиция мәселелерін іске асырған соң ғана қарастырады.

Өнімнің тіршілік циклын мамандар әр түрлі бағалайды. Бірақ халықаралык туризмнің даму тарихы және біздің отандық туризмніц тәжірибесі турөнімнің тіршілік циклінің 5 негізгі сатысы бар екенін көрсетеді:      1) бастапқысаты;

• сатылудын өсу сатысы;
• сатылу санының түрақтану сатысы;
  4)сатылу санынын кему сатысы;
  5)өнімнің бұліну (деградация) сатысы.

1-саты — (1-2) бастапқы саты — жаңа турөнімнің рын қамтиды; аналоггардың маркетологиялық зерттелуі, дарламаны жасау процесі және турагенттердің сарапшь: техникалық турлары.

2-саты — (2-3) бүл даму сатысы, турөнімнің сатылу ның тез өсуімен сипатталады.

3-саты — (3-4) бұл түракталу сатысы, өнімнің сату пайдалы деңгейде үзақ уақыт үстау.

4-саты — (5-6) бүл өнімнің деградация сатысында т дер сату рыногынан шығады.

Дәстүрлі бойынша, турөнімдердің тіршілік циклы жоғары да көрсетілген кесте бойынша 5 жыл дамиды. 1 және 2 — сатылар 2 жыл, 3- сатылар 2 жыл, 4,5 — сатылар 1 жыл уақытты алады. Бірақ Қазақстанның сәтті дамып келе жатқан фирмалалар, жүмыс тәжірибесі экскурсиялық, коммерциялық және басқа да әлемдік туристік рынокта анологтары аз вариативті туристік өнімдер ғана бес жылдық тіршілік циклды болатындығын көрсетіп отыр.

Сонымен қатар отандық туристік істе кешенді-вариант туристік өнімдер әсіресе белсенді туризмде рынокта он немесе одан да көп жыл тиімді жүмыс істеуі мүмкін.

Біз жоғарыда ескерткеніміздей, Қазақстандағы турфирмадың деншілігі шағын мекемелер, туроператорлар рынокқа
қана бір-екі бағдарламаны тиімді шығаруға кабілетті. Сондықтан да отандық туристік іс үшін туристік өнімдердің қайсын болып жатқан тіршілік циклының кай сатысында рыноққа шығарған тиімді деген сүрақ тұр.         :

Бүл жерде біз мақсаттылық деп туроператорлық іс-әрекетте кідіріс болмауын, екі бағдалама үшін ресурстарды аз шығындауды, өтпелі кезінде барынша пайда табуды айтып отырмыз. Ондай мақсатты вариант ретінде жаңа туристік өнімде рынокқа тұрақтану сатысы мен қазіргі өнімдердің тіршілік циклында төмендеуі сатысы аралығында енгізуді ұсынамыз.

Қазақстанға шет елдік азаматтар үшін үйымдастырудың; экономикалық тиімділігі және әлеуметтік мақсаттылығы _ себебі республикаға валюта түседі, жаңа жүмыс орындарының болуы, үлттық туристік инфрақүрылым дамиды. Бірақ бізде бұл бағытта жүмыс істейтін турфирмалар өте аз.

Демек, Қазақстандағы экономикалық ішкі туризм оңтайлы мен дамып отырған жоқ деген сөз. Мүның басты себебі  туризмнің әлеуметтік маңызын жете мойындамайтындығы, соның салдарынан салық және туристік заң жетілмеген, шет ел туристерін қабылдайтын фирмаларға, туризм индустриясына мамандар даярлайтын оқу орындары мемлекетгік саясаттың жоқтығы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1. Вуколов В.Н. История и теория международного туризма-Алматы 2002.
2. Долженко Г.П. “История туризма в дореволюционной России и СССР-Ростов-на-Дону, ”
3. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение.-Алматы 2003 г.
4. Нактков Ю.С. История туризма Казахстана.-Алматы, 2001.-196 с.
5. Шапавал Г.Ф. История туризма.- Минск, 1999.-303 с.

 

6. Биржаков М.Б. Введение в туризм.- М., СПБ., 1999.-192 с
7. Воронкова Л.П. История туризма и гостеприимства.Уч. пособие.-М: ФАИР-ПРЕСС, 2004.-304 с.
8. Дворниченко В.В. Развитие туризма в СССР (1917-1983гг.).-М., 1985.
9. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика.-Алматы,2000.- 336 с.
10. Усыскин Г.С. очерки истории российского туризма.-СПБ., 2000.-224 с.
11. Соколова М.В: история туризма.-М., 2002.-352 с.
12. Андреева А.И. Путешествия и географические открытия в XV-XIX вв.- М., 1965.
13. Берг Л.С. Великие русские путешественники.-М.-Л., 1950.
14. Бейкер Д. История географических открытий и иследований.-М..,1950.
15. Верн Ж. История великих путешествий. Открытие Земли. –Л., 1958.
16. Магидович И.П. Очерки по истории географических открытий.-М., 1957. Басқа басылымдар Магидович И.П.
17. Фрадкин Н.Г. Географические открытия и научное познание Земли. –М., 1972.
18. Шаповал Г.Ф. История туриизма. –Минск, 1999.
19. Сто великих путешествий.
20. Статистический ежегодник на 2006 год