Дипломдық жұмыс: Тейлериоз індетімен күресу

 

Аннотация

 

Дипломдық жұмыс сегіз бөлімнен тұрады. Кіріспе, әдебиетке шолу , өзіндік зерттеу, Еңбекті қорғау және тіршілік қауіпсіздігі , экология, экономика бөлімдері, бизнес жоспар, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі сияқты бөлімдер. Әдебиетке шолу дипломдық жұмыстың тақырыбы Оңтүстік Қазақстандағы ірі қара малының тейлериозы мен күрес  жолдары  бойынша әдебиеттерден қамтылып жазылған. Өзіндік зерттеуде малдарда емдеу, тейлериоз ауруымен күресіп, алдын – алу шаралары туралы зерттеу жүргізіліп, нәтижелері көрсетілген. Еңбекті қорғау және тіршілік қауіпсіздігі бөлімінде еңбек кезінде қауіпсіздік ережелер мен нормаларды қамтыған. Экология бөлімінде қоршған ортаға зияндығы есептеклініп сипатталынған. Экономика бөліміндеде шаруашылыққа келтірілген экономикалық зиян есептелініп, қамтылған.  Бизнес жоспарда «Оңтүстік Қазақстандағы тейлероиз  ауруына  қарсы вакцина  шығарудың бизнес тиімділігі» тақырыбы бойынша қамтылған. Қорытынды дипломдық жұмысқа тұжырымды нәтижже келтірілген. Әдебиеттер тіізімінде дипломдық жұмысты жазу үшін пайдаланған әдебитеттер тізімі көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Нормативтік сілтеме

Мемлекеттік стандарт 25365-95 Ауыл шаруаашылық малдары тейлериоз ауруын анықтау тәсілдері.

Мемлекеттік стандарт 26384-83 Уақ малдардың іш тастауды анықтау, лабороториялық зерттеу тәсілдері.

Мемлекеттік стандарт 25146-85  Тейлериоз. Техникалық жағдайлары.

Мемлекеттік стандарт 4.496-89 Ветеринарлық, биологиялық препараттар, көрсеткіштер.

Мемлекеттік стандарт 16446-78 Компонентті байланыстыру реакциясына арналған құрғақ компоненттер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Анықтама

 

Тейлериоз – солма. Күйіс қайтаратын малды, қарапайым жәндіктер қоздыратын инвазиялық кесел.

Гематома – қанды ісікғ организм ткані арқылығында қан құйылған қуыс пайда болады.

Гемотерапия – қан құйып емдеу. Аурудың емдеудің бір түрі.

Эротроцит – қанның қызыл түйіршіктері.

Гемоглобин – қандағы ақуыз.

Лейкоцит – қанның ақ түйіршіктері.

Пироплазмоз – солма. Жылқы, сиыр, кеселі. Кекнеден жұғады. Зиянкестер мал қанында тіршілік етеді.

Эпизоотия – індет жайлау. Жануарларда жұқпалы аурулардың қалыптан тыс таралып, ұлғайып кету құбылысы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қысқартылған сөздер

мг – милиграмм

% — пайыз

см – сантиметр

мм – милиметр

мкн — милимикрон

г – грамм

ед — бірлік

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

Кіріспе………………………………………………………………………………………………………9

І. Әдебиетке шолу

1.1 Ірі кара тейлериозы…………………………………………………………………………..10

1.2. Паразитиформды кенелер………………………………………………………………..13

1.3 Иксодид немесе жайылым кенелері………………………………………………….13

1.4 Иксодид немесе жайылым кенелерімен күрес шаралары………………..20

1.5. Жануарлар денесіне жабысқан кенелерді қыру………………………………20

1.6. Ауыл шаруашылық малдарының  пироплазмидоздары………………..21

1.7. Ірі қара пироплазмозы……………………………………………………………………..24

II Зерттеу нысаны мен әдістері

2.1.Материалдар және зерттеу тәсілдері…………………………………………………………..28

III.Тіршілік қауіпсіздігі…………………………………………………………………………..29

1. Қоршаған ортаны қорғау…………………………………………………………………36

.V. Бизнес-жоспар……………………………………………………………………………………40

Қортынды ұсыныстар

Қортынды

Пайдаланған әдебиеттер

 

Кіріспе

 

Қазақстан Республикасы Президенті Н.А. Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстанның ең бір бәсекелес 50 елдің құрамына кіру стратегиясы» атты жолдауына орай Қазақстан өз даму жолында жаңа нарыкқа ену босағасында тұр. Онда ол отандық өнімдердің бәсекелестікке қабілетті болуын басымдылықтың бірі ретінде көрсеткен. Олардың сапасы халықаралық талаптарға сай болуға тиіс. Дүниежүзілік ашық саудада саланың тиімділігін қамтамасыз етуді атап көрсетті.Соның ішінде мал шаруашылығына айтарлықтай  атап кеткен. Мал шаруашылығы саласында малдардың аурулары және оларды емдеу бізге жүктелген.

Бұл  жерде  қарастырылып отырған ауру түрі тейлериоз.Тейлериоз ірі қарада жіті және жітілеу түрде өтетін, тейлерия туысына жататын қарапайымдылар қоздыратын протозооз ауруы. Ауруға шалдыққан малдың сөл бездері үлкейеді, қызба, қаназдык, белгілері байқалып, жүрек-қан тамыр жүйесінің және асқазан жолдарының қызметі бұзылуымен сипатталатын аса кауіпті ауру. Мүйізді ірі қара тейлериозы еліміздің оңтүстік өңірінде мал ауруларының арасындағы кең таралған инвазиялық аурулардың бірі. Бұл ауру тек қана кең таралғанымен ғана белгілі болмай, ауырған малдардың өлім-жетімге ұшырауының көптігімен, буаз сиырлардың түсік тастауымен, қысыр қалуымен, сауын сиырлардың сүтінің азаюымен, малдың азып тозуымен, емдеуге және бағып күтуге кететін шығындардың көптігімен, малдардың аурудан жазылғанының өзінде оңалуының қиындылығымен, яғни жалпы мал шаруашылығына өте үлкен зияндылығымен сипатталады. Тейлериоз ауруын емдеуде біршама басылымдарда арнайы химиопрепараттар жоқ деп жазылған. Алайда, көптеген ғалымдар 1927 жылдан бастап арсенобензол, альбаргин, пироплазмин, атоксил, акрихин, сульфантрол, бигумаль,гемоспородин т.б. дәрі-дәрмектерді ауруды емдеуге қолданып көрген. Бірақта бұл препараттардың барлығы дерлік тейлериозды емдеуге тиімсіз болған.

     Қазіргі кезде елімізде және көршілес Орта Азия елдерінде  кездесетін ауру бұл түрі кең етек алған.. Сондықтанда мал дәрігерлеріне осы күнге дейін тейлериоз ауруын емдеу өте қиынға соғып отыр.Ауыл шаруашылық жануарларының пироплазмидоздары-қоздырғыштары организмдегі эритроциттерді және басқа торлы эндотелий жүйесінің торшаларын зақымдайтын, үлкен бір аурулар тобы. Қоздырғыштары ауру малдан сау малға кенелер арқылы жұғады, яғни бұл трансмиссивті аурулар болып табылады. Аурулардың осы тобына тән белгілер: дене ыстығы көтерілуі, қан аздық, сарғыштану, жүрек-тамыр жүйесінің және қарын-ішек жолдары қызметінің бұзылуы.

 

 

 

 

 

 

 

І. Әдебиетке шолу

1.1 Ірі кара тейлериозы

 

Тейлериоз ірі қарада жіті және жітілеу түрде өтетін, тейлерия туысына жататын қарапайымдылар қоздыратын протозооз ауруы. Ауруға шалдыққан малдың сөл бездері үлкейеді, қызба, қаназдык, белгілері байқалып, жүрек-қан тамыр жүйесінің және асқазан жолдарының қызметі бұзылуымен сипатталатын аса кауіпті ауру.

Қоздырғышы. Theileria annulata малдың сөл бездерінде, талағында және эритроциттерде тіршілік ететін бір торшалы қарапайымдылар. Эритроцидттер ішіндегі тейлериялар дөңгелек, сопақша, таяқша, үтір және нүкте тәрізді. Ұзындығы 0,5-1,6 мкм. Әрбір эритроцит ішінде 7-ге дейін, ал көбінесе 1-2 паразит тіршілік етеді. Ауру асқынған кезінде эритроциттердің 80-95% зақымдалады.

Бұл паразиттерді гиаломма туысына жататын Hyaloma detritum, Hyaloma anatolicum деген жайылым кенелері тасымалдайды. Кененің сілекейі арқылы мал денесіне енісімен олар сөл бездеріне және бауыр мен талаққа барып, өсіп-өніп тез арада шизагония әдісімен бөлшектеніп көбейе бастайды. Мұның нәтижесінде көп ядролы анар тәрізді (гранат) денелер пайда болып, олардың бір цитоплазмасында 40-50, кейде одан да көп ядро болады. Кейінірек бұл паразит бөлшектері ыдырап, қанның эритроциттеріне енеді. Осы уақыттан бастап, оларды тейлериялардың эритроцитарлық түрі деп атайды.

 

1-сурет. Қан эритроциттеріндегі Theileria annulata (В.Л.Якимов бойынша).

Эпизоотологиясы. Тейлериоз Орта Азия республикаларымен қатар Қазақстанның Оңтүстік аймақтарында кездеседі. Әсіресе Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Жамбыл облыстарында тейлериоз жылдары кең етек алып, шаруашылықтарда энзоотия түрінде байқалады. Себебі бұл аймақтарда ауру қоздырғышын тасымалдайтын Hyaloma туысына жататын кене түрлері көп тараған. Жас мал тейлериозбен асқынып ауырады. Сондай-ақ сырттан әкелінген сүтті сиырлар да өте қатал ауырып, тейлериоздан өлім-жітімге көп шалдығады.

Ауру белгілері. Аурудың жасырын кезеңі 11-15 күн. Тейлериоз жіті және жітілеу түрінде байқалады. Аурудың жіті түрі басқа жерден әкелінген жануарларда болады. Алғашқы күндері ауру малдың бір жақ шабындағы,  желіні  мен  мойнындағы, жауырын алдындағы бездері қабынып, «безі шошып», ісіп кетеді. Оларды сипап көргенде өте қатты екендігі және мал   ауырсынатыны байқалады. Сонан соң дене ыстығы 40-41,1 ал кейде 41,8° дейін көтеріледі, малдың жемге тәбеті тартпайды, сүті азаяды, жүні үрпиіп, қатты күйзеледі. Тамыр соғуы минутына 80-130-ға дейін жиілейді, тыныс алуы минутына 50-60 дейін шапшаңдап, мал демігеді. Ол аяқтарын  талтитып, басын төмен салбыратып тұрады. Асқазан жолдарының қызметі бұзылады. Малдың қиы сұйық, оған шырыш, ал кейде қан қосылады. Кейін ішек перистальтикасы мүлде әлсіреп, тұрақты атония дамиды. Қандағы эритроцит саны мен гемоглобин мөлшері 2-3 есе кемиді. Несеп шығару қиындайды.

Ауру мал жемнен бас тартады, суды сүйсінбей ішеді, күйіс қайыру және сүт шығару мүлде тоқтайды, 6-8 күннен соң дене қызуы шұғыл төмендеп, мал тез арада шығынға ұшырайды.

Аурудың жітілеу түрінде де сөл бездері шошып, дене қызуы 40-41⁰-қа дейін көтеріліп, осы деңгейде 2-3 күн тұрады, сонан соң қалпына келеді. Бұдан 2-3 күн өткен соң, дене ыстығы қайта көтеріліп, өзгермелі қызба аурудың аяғына дейін байқалады.

Көз бен мұрынның кілегей қабықтары алғашқыда қызарыңқы. Олардың бозаруы баяу дамиды. Анемия қызба басталған соң 5 күннен кейін біліне  бастайды. Ауру малдың жалпы күйі нашарлайды, тәбеті азаяды не мүлде  болмайды. Аш бүйірі мен қабырғалары айқын білініп тұрады. Күйіс қайыру бірте-бірте тоқтап қалады. Ішек қозғалуы алғашқыда жиілегенмен кейін   мүлде тоқтайды. Сүті азаяды. Ауру мал арып, 2-3 аптадан соң көтеремге айналады, әлсірейді, жүргенде тәлтіректейді. Ол мойнын бір жағына бұрып,   ыңыранып жатып алады. Жүрек қызметінің бірте-бірте әлсіреуінен 3-4 аптадан соң мал шығынға ұшырайды. Тейлериоздың жітілеу түрінде лейкоциттердің саны 9 мыңға дейін көбейеді. Қан құрамында нормобластар, базофильді түйіршіктері бар эритроциттер және денешіктер, анизоцитоз, пойкилоцитоз және полихроматофилия құбылыстары байқалады.

Диагноз қою тәсілдері. Тейлериоздың эпизоотологиялық деректерін есепке ала отырып, микроскопиялық зерттеу жүргізу шарт. Ол үшін аурудың алғашқы сатысында шошынған бездерінен шприцпен шырынды сұйық сорып алып, таза шыныға жағады да, Романовский-Гимза әдісімен бояйды. Сонан соң микроскоппен қарап, лимфоциттер ішін жайлаған көп ядролы торшаларды табу қажет. Көп ядролы паразиттер, тейлериялардың шизогония әдісімен көбейіп, олардың ядросының көпке бөлшектенуінен пайда болады.

Арудың екінші сатысында, яғни ауру басталғаннан 3-4 күннен кейін, тейлериозға шалдыққан малдың қаны зерттеледі. Құлақ тамырларынан алынған бір тамшы қан шыныға жағылып, Романовский-Гимза әдісімен боялады. Эритроцит ішіндегі тейлериялар нүкте, үтір, дөңгелек және таяқша тәрізденіп жатады. Олардың ядросы қызыл, ал цитоплазмасы көкшіл болып боялады.

Өлекседегі өзгерістер. Тейлериоздан өлген мал өлексесі өте арық келеді. Кілегей қабықтары бозарыңқы және сарғыш тартқан, қанталаған. Сыртқы бездері ісініп, қабынған, қанталаған, көкірек қуысына қызғылт сұйық зат жиналған. Жүрек ұлғайған, оның ішкі және сыртқы жағы нүкте тәрізденіп қанталаған. Жүрек қабы сарғыш түсті экссудатқа толы. Бауыры үлғайған, оның түсі сары топырақ тәрізді. Талақ 1,5-2 есе ұлғайған, пышақпен тілгенде тіліктің беті қызыл-қоңыр түстес, ұлпасы жұмсақ, сірі қабығы асты қанталағандығы байқалады. Ұлтабардың іші қызарып, қанталайды, кейбір жерлері ойылып, уытты жараға айналады. Бұл өзгеріс тек тейлериозға ғана тән құбылыс. Ащы ішектің ішкі қабаты да қабынады, әр жері нүкте тәрізденіп қанталайды. Тоқ ішектегі өзгерістер де осындай, бірақ ащы ішектегіден көмескілеу.

Емі. Ауру қоздырғышына қарсы бағытталған және ауру белгілеріне қарай симптоматикалық ем қолданылады. Малды тыныш қораға немесе көлеңкеге байлап, балғын көк шөп, бақша дақылдарының сабағынан кесілген тамыр-түйінді өсімдіктерді, күніне 3 реттен 2-3 л сүт немесе тартылған сүт және айран беріледі. Тейлерияларға қарсы 3,5 мг/кг мөлшерінде 7% азидин бұлшық ет аралығына егіледі, 4-6 сағат өткеннен кейін күре тамыр арқылы 0,5 мл/кг мөлшерінде 10% хлорлы натрий және әр мал басына 1-2 г 1-2% аскорбин қышқылы жіберіледі.

Екінші күні күре тамыр арқылы 0,015 г/кг 5% террамицин немесе бұлшық етке 2000-5000 өлшем/кг окситетрациклин егіледі. Кешке малдың тірілей салмағының әрбір 100 кг 100 мл-ден кальций глюконаты бұлшық етке жіберіледі. Үшінші күні кофеин және 0,01-0,005 г/кг мөлшерінде 10% сульфадемезин бұлшық етке егіледі.

Емнің тағы бір түрі: күніне 1 реттен 3 күн ұдайы 1 мг/кг мөлшерінде хиноцид, ал төртінші және бесінші күндері 12,5 мг/кг бигумаль 1% ерітінді түрінде ауыз арқылы ішкізіледі.

Ауру қайталаған жағдайда, малдың ыстығы қайтқанша және одан кейін 2 күн ұдайы осы екі дәріні қоса қолдануға болады.

Симптоматикалық ем: ауыз арқылы ішке 3,0-5,0 г кофеин, 10,0 г фталазол, 50 мг хлорлы кобальт, 500 мг тотияйын күніне 1 рет және күніне 1 реттен 2-3 күн ұдайы 300-500 мг-нан В₁₂ витамині бұлшық етке егіледі.

Сақтандыру (дауасы). Бүл аурудың дауасы малды қысқы мерзімде дұрыс азықтандыру. Ірі қараны жаз айларында көп жылдық себінді шөп өсірілген жайылымдарда жайған дұрыс, себебі мұндай жайылымда, әдетте, иксодид кенелері болмайды.

Егер мұндай жайылымдар болмаған жағдайда, малды жайылым кенелерінен арылту үшін немесе оларды дарытпау мақсатымен 1% хлорофос ерітіндісі немесе 0,1% күйдіргіш натрий (сілті) қосылған 0,5% хлорофос ерітіндісі қолданылады. Сондай-ақ, 3% СК-9 (хлорлы скипидар) эмульсиясын, 3% полихлорпинен немесе севин, дикрезил, бутокс сияқты басқа акарацидтер ерітінділерін қолдануға болады. Осы көрсетілген ерітінділер мен эмульсиялар кене көп таралған маусымда әрбір 7-10 күн сайын қолданылады. Бүл дәрілер ірі қараның жасына байланысты әрбір малға 1-3 л мөлшерінде ДУК, ЛСД-2 машиналарымен немесе гидропультпен бүркіліп отырады. Кейбір Hyaloma scupense сияқты жайылым кенелері мал қораларында кездессе, ондай қораларды 1,5% хлорофос ерітіндісімен дәрілеу керек. Бұдан кейін қора ішін 4-6 сағат желдетіп, оттықтар ішін ыстық сумен тазалап жуу шарт. Кенеге қарсы ивомек, протеид, неоцидол дәрілерін де пайдалануға болады.

Соңғы жылдары тейлериозға қарсы БЭВИ-ның (Ресей) тірі себінді вакцинасы қолданылып жүр. Тейлериоз болып тұратын шаруашылықтарда 6 айдан 18 айға дейінгі жас малды, әсіресе басқа жақтан әкелінген асыл тұқымды малды, ақпан-қаңтар айларында нұсқау ережелеріне сәйкес вакцинациялау қажет.

1.2. Паразитиформды кенелер

 

Parasitiformes тегіне жататын кенелердің дене тұрқы ірі келеді. Олар жай көзбен жақсы көрінеді. Бұл кенелер жануарлар (кейде құстар) денесінде (эктопаразиттер) паразиттік жолмен тіршілік етеді. Сондай-ақ олар түрлі аурулардың қоздырғыштарын тасымалдайды. Бұл текке жататын кенелердің ішінде мына тұқымдастарының мал дәрігерлігінде маңызы бар.

1) Ixodidae – жайылым кенелері

2) Argasidae – аргазид кенелері

3) Gamasoidae – гамазоид кенелері

 

1.3 Иксодид немесе жайылым кенелері

 

Иксодид кенелерінің мал патологиясындағы маңызы жөнінде ең алғаш Кильборн және Смит (1983) пікір айтып, ірі қара малдың пироплазмозын кенелер тасымалдайтынын анықтады. Мұның өзі буынаяқтылардың мал мен адамның инфекциялық және 1 протозоидтық аурулар қоздырғыштарын тасымалдаудағы маңызы жөнінде зерттеулерге әсерін тигізеді.

Протозоидтық, вирустық, бактериалдық және саңырауқұлақтар тудыратын аурулар қоздырғышын тасымалдауда және оларды сақтап отыруда иксодид кенелерінің маңызын анықтауда ВЛ. Якимов, АВ. Белицер, Е.П. Джунковский, А.А. Марков, И.В. Абрамов, Р. Кох, А. Тейлер, Эд. Сержан және т.б. зерттеулерінің маңызы зор болды.

Кенелердің бұл тұқымдасының денесі ірі және біртұтас, пішіні сопақ-ұзынша келген. Денесінің алдыңғы жағында тұмсығы-гнатосома орналасқан. Тұмсықтың құрамына: оның түбі, екі қармалауыш, екі хелицер (жоғаргы жақ) және бір гипостом (төменгі жақ) енеді. Иксодидтердің қармалауыштары сезім қызметін атқарады, олардың көптеген сезімтал талшықтары бар. Қармалауыштарының көмегімен кене жануарлар терісіне жабысатын жерін тауып алады. Қармалауыштар арасына өткір тістерімен қаруланған хелицерлер орналасқан, олардың көмегімен кене теріні тесе     алады. Хелицерлердің астыңғы жағына гипостом орналасқан, оның үсті тікен тәрізденіп иректелген, солары арқылы кенелер теріге мықтап жабысады. Тұмсықтың тұрқы мен пішіні әртүрлі.

Денесі – идиосома, кененің даму сатысына және қанга тою дәрежесіне байланысты пішіні мен тұрқы өзгеріп тұрады. Аш кененің денесі жалпақтау, ал тойынғанда сопайып дөңгеленеді. Арқа жағында тығыздалған хитин қалқаншасы (скутум) бар. Ол ұрғашы кенелердің тек қана арқасының алдыңғы жағын, ал еркектерінің жотасын түгел жауып тұрады. Кейбір кенелердің алдыңғы жағында қалқаншаның шет жағына орналасқан көздері  болады. Денесінің іш жағында, төртінші аяқтарынан төменірек торлы табақшалар – перитремалар, ал олардың ортасына тыныс тесіктері – стигмалар орналасқан. Сондай-ақ, кененің іш жағында жыныс және артқы тесіктері орналасқан. Иксодид кенелерінің еркектерін, ұрғашыларынан  айыру оп-оңай (диморфизм). Аш ұрғашы кененің дене тұрқы еркегінікіндей немесе аздап үлкенірек. Қан сорғаннан кейін ұрғашыларының денесі бірнеше есе үлкейеді.

Иксодид кенелерінің (географиялық) жер жүзіне таралуы кейбір биотикалық және абиотикалық жағдайларға байланысты. Әсіресе қанын сорып қоректенетін жануарлар болуының маңызы өте зор. Әр түрлі кенелердің өмір сүруіне қолайлы жылылық, ылғалдылық, өсімдіктер құрамы үлкен әсер етеді. Кенелердің жануарларға жабылуы қолайлы жылылықтың, сондай-ақ күннің ұзақтығына да байланысты. Кенелердің жұмыртқалау мерзімі, әр сатыға алмасу ұзақтығы күн жарығының алмасуына да байланысты. Жазғы қолайлы климат жағдайларының Оңтүстік аудандарында ұзақ, ал солтүстік аудандарда қысқа болуы иксодид кенелерінің өсіп-дамуының мерзіміне әсерін тигізеді. Мысалы, Ixodes ricinus кенесінің оңтүстікте таралған популяциясының өсіп-дамуы бір ғана жаздық маусымда, ал солтүстік ареалында ол үш, ал кейде төрт жылға созылады. Буынаяқтылардың мекендейтін жерін биотоп деп атайды.

Биотоптардағы кенелердің саны үнемі өзгеріп отырады. Адамның табиғатқа қол сұғуы өсімдіктер және жануарлар дүниесін әртүрлі өзгерістерге душар етеді. Мұндай өзгерістерге сол биотопта тіршілік ететін кенелер өте сезімтал келеді. Мал жайылымдарын жақсарту мақсатымен себінді шөптердің аумағы үлғайған сайын кенелер саны да азаяды.

Кенелерді өз биотоптарында және ауыл шаруашылық жануарлар үстінде жою, иксодид кенелері тасымалдайтын адам, мал ауруларынан сақтандырады. Иксодид кенелері өзінің жеке дамуында (онтогенезінде) бірнеше сатыдан өтеді. Оларға жұмыртқа, балапан кене-нимфа және имаго жатады. Еркек жынысты кенелермен ұрықтандырған ұрғашылары жануарлардың қанына тойынған соң жерге (жайылымдарда) түсіп, күн сәулесі түспейтін жырыққа, тастар астына, қалың ескі шөп ішіне және т.б. жүмыртқалайды. Әр түрлі кенелердің ұрғашылары 3 мыңнан 15 мыңға жуық жұмыртқа салады. Кененің ұрғашылары жұмыртқалаған соң тіршілігін тоқтатады. Үш аптадан кейін жұмыртқалардан алты аяқты балапан кенелері шығып, олар 3-4 күндей омыртқалылардың қанымен қоректенеді. Кейбір кенелердің балапан кенелері жануарлар денесінен түспей, дамуының келесі сатысы нимфаға айналады. Кененің басқа түрлерінде бұл құбылыс жерде өтеді. Нимфа сатысы да 4-6 тәуліктей қан сорғаннан кейін жануарлар денесінен түсіп немесе сол жануардың үстінде-ақ ең соңғы сатысы – имагоға айналады. Әр нимфадан кененің ұрғашысы не еркегі шығады. Кенелердің толық өсіп-даму циклі (айналымы) олардың таралу ареалына байланысты бірнеше айдан 3-4 жылға дейін созылады.

Жайылым кенелерінің мал түріне шабуылдауына байланысты оларды бір иелі, екі иелі және үш иелі деп жіктейді. Бір иелі кенелер өсіп-дамуының барлық сатыларында бір ғана жануардың қанын сорады. Екі иелі кенелер балапан және нимфа сатыларында бір жануарды талап, ал имаго сатысында басқа жануарды талайды. Ал, үш иелі кенелердің балапан, нимфа және имаго сатылары үш түрлі жануарларды талап өсіп-дамиды.

Кенелердің жануарлар организмімен қарым-қатынасы күрделі және әлі толық зерттелмеген. Олардың сан-қилы омыртқалылардың қанын соратындығы мәлім. Табындағы және отардағы малдардың кенеге талануы әртүрлі дәрежеде болады. Ол жануарлар тобының жасына және т.б. жеке организм ерекшеліктеріне байланысты. Жабысқан кенелердің саны организмнің тойтарыс күшіне, кенеге қарсы пайда болған иммунитетке байланысты.

Кене тұмсығы терінің эпидермалық қабатына ғана енеді. Тұрқы әртүрлі болғанымен балапан кене, нимфа және имаго сатыларының тұмсықтары теріге біркелкі тереңдікке енеді. Кенелер гипостомның тікендері және айрықша секрет «цемент» арқылы мал терісіне нығайып бекиді. Кене қанға тойып түскеннен кейін «цемент» жарақатта қалып қояды, соның әсерінен терінің эпидермалық қабатында реактивтік өзгерістер пайда болады. «Цементпен» және кенелердің сілекейімен мал организміне антикоагулянттардан және т.б. улы заттардан құралған күрделі заттар енеді. Сондықтан жарақат орны ісінеді және оған эозинфильдері басым торшалар жиналады. Кенеге таланған жануарлардың қан құрамы өзгереді, организмде аллергиялық құбылыс пайда болады, сондай-ақ алынатын өнімдер саны төмендейді.

Біздің елімізде таралған Ixodidae тұқымдасына жататын жайылым кенелері алты туысқа бөлінеді. Олар мыналар: Hyalomma (шыны көз), Ixodes (жабысқақ), Dermacentor (тері жырғыш), Haemaphisalis (қан сүйгіш), Rhipicephalus (желпуіш бас) және Boophilus (бұқа сүйгіш).

Ixodidae түқымдасы кенелерінің қысқаша туыстық морфологиялық белгілері.

Тұмсығы ұзын

Көздері бар          Hyalomma

Көздері жоқ         Ixodes

Тұмсығы қысқа

Тұмсық түбі төртбұрышты

Қалқаншасы мәрмәр түсті    Dermacentor

Қалқаншасы мәрмәр түссіз   Haemaphisalis

Тұмсық түбі алтыбұрышты

Артқы тесік қарықшасы бар. Перитремалары үтір тәрізді – Rhipicephalus.

Артқы тесік қарықшасы жоқ. Перитремалары дөңгелек не сопақ – Boophilus.

Hyalomma туысына ұзын тұмсықты көздері жақсы дамыған кенелер жатады. Сондықтан оларды шыны көз деп атайды. Ауыл шаруашылық жануарларында бұл туыстың Hyalomma anatolicum, H.detritum, H.scupence деген түрлері кездеседі. Бұл кенелер Қазақстанның шөлді және шөлейт аймақтарында көп тараған. Әсіресе Қызылорда, Шымкент, Жамбыл облыстарында, сондай-ақ Алматы облысының кейбір аудандарында таралған. Hyalomma туысына жататын кенелер көбінесе ірі қара малда кездеседі. Жылқы, қой, ешкі, түйе түліктеріне Hyalomma кенелері өте сирек жабылады. Бұл кенелердің H.anatolicum деген түрі, ірі қараның қарапайымдылар қоздыратын тейлериоз ауруын тасымалдайды. Кененің бұл түрі еліміздің оңтүстігінде ғана кездеседі. Оның ареалының Солтүстік шекарасы – Ресейлік Астрахан облысынан Қазақстанның Оңтүстігін басып, Қырғызстанға дейін барады. Теңіз деңгейінен 500 м биіктік бұл кенелерден бос. Кенелер мал қораларында, олардың қабырғаларында, оттығында тығылып жатуы мүмкін. Сондай-ақ көң астында, кемірушілердің інінде, саман және қамыстан істелген құрылыстарда кездеседі. Ал, H.scupence деген түрі мал қораларында қыстайды. Сол себепті тейлериоз ауруы бірен-саран түрде қыста да кездеседі.

Ересек кенелер малды мамыр-тамыз айларында, ал балапан кенелері мен нимфалары тамыз-қыркүйек айларында талайды. Тойынған личинкалар мен нимфалар малдың үстінен жерге түсіп, жайылымда қыстап шығады. H.plumbeum кенелері жылқы пироплазмозы мен нутталиозының қоздырғыштарын тасымалдайды. Кенелердің бұл түрі Оңтүстік Қазақстанда және Орта Азия республикаларында кездеседі. Олар мамыр-маусым айларында малды көп талайды. Балапан кенелер мен нимфалары мамыр айынан қазан айына дейін жануарлар қанымен қоректенеді. Жайылымға түсіп қалған нимфалар күзде имаго сатысына түлеп, көктемге дейін анабиоз жағдайына еніп, қыстап шығады.

H.scupense – ірі-қара тейлериозы мен жылқы нутталиозының қоздырғыштарын тасымалдайды. Бұл кенелер Орталық Қазақстанға дейін тараған. Оңтүстікке қарай бұл кене жақсы бейімделген, тек теңіз бетінен 1000 м биіктікте ғана болмайды. Жанасқанда бір малдың екінші малға көшіп отыруы мүмкін. Бұл кененің ерекшелігі – жануарларды жылдың суық уақытында, яғни қазан айынан мамырға дейін талайды. Олардың ұрғашылары жануарлар денесінен наурыз-мамыр айларында түсіп қалады. Маусым айында жұмыртқалап, одан шыққан балапан кенелер күздің суығына дейін малға дарымайды. Балапан кенелер негізінен ірі қара малды, сирегірек жылқы, қой және т.б. жануарларды талайды. Қыстың желтоқсан, қаңтар, ақпан айларында нимфалардың қоректенуі және оның имаго сатысына дамуы баяулайды.

Ixodes туысына жататын кенелердің тұмсығы ұзын, түбі төрт бұрышты. Көздері жоқ. Сондықтан олар бұтаның не шөптің басына шығып алып, алдыңғы аяқтарын созып отырады. Мұндай кенелерді мал жүретін соқпақтарда кездестіруге болады. Осындай кенелер соқпақпен өтіп бара жатқан жануарларға немесе адамға жабыса кетеді. Сондықтан да бұл кене туысын Ixodes жабысқақ деп атайды.

Жайылым кенелерінің ішінде бұл туысқа жататын кенелер аса көп тараған жоқ. Олар Ixodes ricinus және I.persulcatus түрлеріне жатады. Бұл кенелер ірі қара мал бабезиозының қоздырғышы Babesia bovis, қой анаплазмозының қоздырғышы Anaplasma ovis және ірі қара анаплазмозының қоздырғышы A.marginale тасымалдайды. Сондай-ак, I.persulcatus адамның кейбір вирусты және бактериалды ауру қоздырғыштарын жұқтырады. Ixodes ricinus кенесі Еуразия аймағының солтүстік-батысында көп тараған, оның шығысқа қарай таралу шекарасы Волга өзеніне дейін келеді. Сондай-ақ Кавказ тауы мен тау етегінде де кенелер кездеседі. Ал Волга өзенінен шығысқа қарай орталық және Оңтүстік алқаптарды басып, Қиыр Шығысқа дейінгі таулы және ағашты жерлерде I.persulcatus кенелері кездеседі. Қазақстанның тау етектерінде және кішігірім тауларда қалың шөп және бұталар арасында кездеседі. Кенелердің бұл түрі кекілік, ор қоян және т.б. жабайы аңдар және үй жануарларының эктопаразиттері. Ixodes кенелері суыққа өте төзімді. -20°С суықтыққа шыдай береді. Қолайлы жағдайларда өсіп-жетілуіне 5-9 айдай уақыт керек, ал кейбір жылдары бұл кенелердің өніп-өсуі 2-3 жылға дейін созылады. I.persulcatus кенелері Қиыр Шығыста адамның энцефалит ауруының қоздырғышын тасымалдайтын және осы аурудың табиғи ошақтарын түзуге қатысатыны анықталды. Осы құбылыстарды зерттей отырып, академик Е.Н. Павловский (1939) өзінің трансмиссивті аурулардың табиғи ошақтары туралы ілімін негіздеді.

Dermacentor туысына жататын кенелер жылқының пироплазмоз (қоздырғышы Piroplasma caballi) және нутталиоз (қоздырғышы Nuttallia egyi) ауруларын тасымалдайды. Бұл туысқа жататын кенелердің алты түрінің ішінде Dermacentor marginatus және D.pictus деген түрлерінің эпизоотологиялық маңызы бар.

Dermacentor туысына жататын кенелердің тұмсығы қысқа, түбі төрт бұрышты, жотасында, екінші аяқ тұсында көздері бар. Денесінің үстіңгі жағы қоңыр түсті болғанымен күміс реңді. Сондықтан бұл кенелерді басқаларынан тез айыруға болады.

Ересек, яғни имаго сатысындағы Dermacentor кенелері жылқы, ірі қара мал, ешкі, қой және т.б. жануарлардың қанын сорады. Ал, балапан-кене және нимфа сатыларында ұсақ кеміргіштерді талайды. Бұл кенелер жануарларға көктем және күз айларында жабысады. Ересек кенелер 2-3 жылдай аштыққа шыдайды. Бір жылдың ішінде бір ұрпағы өсіп-өнеді.

Dermacentor marginatus үш иелі кене. Олар жылқының пироплазмидоз ауруларынан басқа ірі қара малдың анаплазмозын (қоздырғышы Anaplasma marginale), қойдың анаплазмозын (A.ovis) және тейлериозын (қоздырғышы Theileria recondita), сондай-ақ кеміргіштердің туляремия ауруларын тасымалдайды. Кененің бұл түрі Украина, Молдавия, Қырым, Қазақстан, Орта Азия республикаларында, сондай-ақ Батыс және Шығыс Сібірдің Оңтүстік бөлігінде кездеседі.

Dermacentor pictus түрі де үш иелі кене. Ол жылқының пироплазмидоздарынан басқа – ит пироплазмозын (қоздырғышы Piroplasma canis), ірі қара малдың анаплазмозын және жылқының энцефаломиелит ауруы және омбы геморрагиялық қызбасының вирусын тасымалдайды (11-сурет).

Haemaphilasis туысына жататын түрлер Н.otophila және Н.longicornis (Н.neumani). Бұл кенелердің тұмсығы қысқа, түбі төрт бұрышты, көздері жоқ, анальдік жолақ артқы тесіктің арт жағына орналасқан. Құрсақ жағында қалқаншалары жоқ.

Н.otophila үш иелі, ол қойдың анаплазмоз (Anaplasma ovis) және пироплазмоз (қоздырғышы Piroplasma ovis) ауруларын тасымалдайды. Бұл кенелер Украинаның оңтүстігінде, Қырымда, Солтүстік Кавказда кездеседі.

Қазақстанның оңтүстік аймақтарында Н.punctata кенелері болады. И.Г.Галузо және т.б. (1944) байқауына қарағанда бұл кенелер қойдың бруцеллез ауруын таратуда маңызы зор. Н.longicornis үш иелі кене, қиыр Шығыста ірі қара малдың тейлериоз ауруын тасымалдайды (қоздырғышы Theileria sergenti).

Rhipicephalus туысына жататын кенелер: Rh.bursa және Rh.pumilio. Бұл кенелердің түмсығы қысқа, түбі алты бұрышты, көздері бар, анальдік жолақ артқы тесік артында, еркек кенелердің екі жұп анальдік қалқаншалары бар.

Rh.bursa – екі иелі кенелер, көбіне ірі қара мал мен қойдан табылады, ал Rh.pumilio үй және тағы хайуанаттарына онымен қоса адамға да жабысады. Rh.bursa кенелері қойдың бабезиозын (B.ovis), тейлериозын (Th.recondita) және пиролазмозын (Р.ovis), сондай-ақ, ірі қара малдың анаплазмозын (А.marginale) тасымалдайды.

Кенелердің бұл түрі Қырымда, Қара теңіз жағалауында, Кавказда және Казақстанның оңтүстігінде кездеседі. Бірен-саран кенелер теңіз деңгейінен 2800 м биіктікке дейін кездеседі. Имаго фазасында қой мен ірі қараға наурыз айынан бастап жабысады, бірақ негізінен жағырапиялық алқапқа байланысты мамыр-шілде айларында белсенділігі күшейеді. Ал балапан кенелері жаздың екінші жартысынан бастап, күз айларына дейін кездеседі. Олар қой кұлағының ішкі жағына жабысып қанын сорады. Имаго фазасында қойдың түксіз жерлеріне жабысады. Жылына бір ұрпақ береді.

Boophilus туысына жататын біздің елімізде бір ғана кене түрі бар – ол B.calcaratus. Бұл кенелер жайылым кенелерінің ішіндегі ұсағы, қоңыр түсті. Тұмсығы қысқа, тұмсық түбі алты бұрышты, көздері бар. B.calcaratus кенелері ірі қара малдың пироплазмозын, франсаиеллезін тасымалдайды. Ауру қоздырғыштары кененің жұмыртқасы арқылы немесе трансовариалды жолмен келесі ұрпаққа көшіп отырады. B.calcaratus кенелері Қазақстанның оңтүстігінде, Орта Азия республикаларында кездеседі. Бұл кене бір иелі. Малға жабысқан кене 25-30 күнде қанға тойынып, тасалау жерге 2-3 күннен соң жүмыртқа салады. Жұмыртқадан шыққан балапан-кенелер жануарларға жабысып, қанға тойған соң 4-6 күн ішінде нимфаға айналады. Олар иесінің денесінен түспей 5-10 күннен соң имаго (еркек немесе ұрғашы) фазасына дейін өсіп-өнеді. Толық өсіп жетілуіне 2 айдай уақыт керек. Жылдың жылы уақытында B.calcaratus кенелері үш ұрпақ береді. Балапан кенелері 6-7 айдай ашығуды көтереді. Тың жерлерді игеруге байланысты B.calcaratus кенелерінің саны жылдан жылға азайып келеді. Бұл кенелердің биотоптары ағашты-бұталы тау етегінде өмір сүруге қолайлы жағдайлар бар жерлерде кездеседі.

 

2-сурет. 1,2 – Ixodes туысы; 3,4 – Dermacentor туысы, сол жағындағылары еркегі, оң жағындағылары ұрғашысы

 

 

 

 

3-сурет. 1,2 – Boophilus туысы; 3,4 – Hyalomma туысы

 

 

 

4-сурет. 1,2 – Haemophysalis туысы; 3,4 – Rhipicephalus туысы  

 

 

 

 

1.4 Иксодид немесе жайылым кенелерімен күрес шаралары

 

Иксодид кенелерімен күрес екі бағытта жүргізіледі: біріншісі – олардың шоғырланған жерлері – биотоптарында жою, ал екіншісі – жануарларға жабысқандарын жою.

Кенелермен олардың биотобында күресу тиімдірек. Кенелердің көптеген түрлері жүмыртқаларын жерге салып, олардан балаң – кенелері де сонда пайда болатынын ескере отырып, сол аймақтағы жерді жыртып, көп жылдық шөп егіп, жасанды жайылымға айналдыру жақсы нәтиже береді. Мұндайда көп кенелер өздігінен жойылады, сондай-ақ өсімдіктер құрамы өзгереді, топырақтың жылылық-суықтығы, ылғалдығы өзгеріп, қалған кенелердің тіршілігіне кедергі жасайды. Жайылымдарды жырту кейбір жерлерде Boophilus calcaratus, Hyalomma scupense, Rhipicephalus bursa кенелерін жоюға септігін тигізеді, немесе кене түрлерінің санын азайтады. Кейбір өңірлердің биік тау жайылымдарында иксодид кенелері мүлде болмайды. Төменірек жатқан орман белдеуінде де кенелер өте сирек кездеседі. Сондықтан биік тау жайылымдарын пайдалану, малдарды кенеден қорғаудың ең тиімді жолы. Малдарды таулы жайылымға топырақ суығанда айдаған абзал. Себебі жол бойында кенелі жерлер болуы мүмкін. Кейде, жол бойында малға кене жабыспас үшін, оларды акарацид дәрілерімен тоғытады.

Кейбір өңірлерде қойды қысқы жайылымдарға және одан қайтқанда теміржолмен немесе машиналармен тасиды.

Мал қораларында қалып қоятын Hyalomma anatolicum, H.detritum және H.scupense сияқты кенелерді жоюдың маңызы зор. Бұл кенелер мал қораларында қыстап, қыс пен көктемде малға жабысып қанын сорады. Бұл кенелерді жою үшін – олар тығылатын саңылауларды құмға цемент араластырып тығындап, кеміргіштердің інін бітеу, сондай-ақ қора маңындағы өсімдіктерді отап тастау шарт. Сонан соң қораны аэрозольді акарацидтермен дәрілейді. Ол үшін аэрозоль-2  (хлорофос пен ДДВФ қосындысы-9:1) 20 мл м³ мөлшерінде қораға, глак-ц-глутар альдегиді және циодрин негізінде жасалған баллондағы препаратты 50 мл м³ есебімен шашады. Бұлардан  басқа қораны дәрілеу үшін 1,5% хлорофос, 0,2% бензофосфат 200-400 мл м² мөлшерінде қолданылады. Дәріленген қораларға мал енгізу үшін оларды 3-4 сағат желдетіп, оттықтарын тазалап, ыстық сумен жуу шарт.

 

1.5. Жануарлар денесіне жабысқан кенелерді қыру

 

Акарицид дәрілерді жануарлар денесіне кене жабысардың алдында қолдану шарт. Ол үшін неғұрлым әсері ұзаққа созылатын дәрілерді таңдап алу керек. Бірақ әр препараттың кенелердің балапан-кене, нимфа және имаго сатыларына тигізетін әсері әр қилы екенін ескеру керек.

Акарицидтерден мал уланып қалуы да мүмкін. Акарицидтердің әсеріне төл және арық мал, сондай-ақ ұзақ айдаудан келген мал өте сезімтал екендігі белгілі. Күннің ыстығы да дәрінің теріден тез сіңуіне әсерін тигізеді.   Сондықтан 3 айға дейінгі төлге тууына 1 ай қалған буаз малға кенеге қарсы  дәрі қолдануға болмайды. Уланудан сақ болу үшін малды күннің салқын кезінде дәрілеу шарт. Әрбір дәрінің әсерлі заттарының (әз) мөлшерін көрсеткен паспорты болуы керек. Онсыз дәріні қолдануға болмайды. Акарацид дәрілер улы болғандықтан оларды арнайы орындарда сақтап, оларды сақтау мерзімі және қолданылу мөлшерін мұқият тексеру қажет. Мал    ауруларымен қатар адам ауруларын тасымалдайтын кенелерге қарсы күрес жүргізгенде кене денеге жабыспас үшін арнайы комбинезон кию, малмен жұмыс істегеннен кейін денені қарап шығу және т.б. сақтық шараларын қолдану қажет. Малға жабысқан кенелерді жою үшін акарицид дәрілерді бүрку арқылы немесе сол дәрілермен тоғыту арқылы дәрілеу жұмысы жүргізіледі. Ірі қара мен қойды шомылдыру үшін арнаулы жүзіп өтетін тоғытпа жасалады. Тоғытпа кірпіштен, тастан, темір бетоннан жасалған күрделі құрылыс. Қой тоғытатын тоғытпаны ферма маңына салады. Тоғытпа маңында құдық болуы тиіс, оған мал тоғытылған сұйықтықты ағызып, біртіндеп жерге сіңіртеді. Малды тоғыту үшін акарацид ерітінділері мен эмульсиялары қолданылады.

Ірі қараны бүрку әдісімен дәрілеу үшін 0,2% бензофосфат, 0,5% циодрин, 0,15% дурсбан эмульсияларын әрбір 7 күн сайын, әр жануарға 1-3 л мөлшерде қолдануға болады. Жеке малдарға аэрозольді дерматозол баллонын әр малға 60-80 г есебімен қолданады.

Қойды арнайы тоғытарда шомылдырады. Ол үшін 0,2% бензофосфат, 0,05% неоцидол, 0,1% дурсбан акарацидтермен әрбір 9-10 күн сайын шомылдырады. Суық маусымда ірі қарада Hyalomma туысына жататын кенелер кездеседі. Оларға қарсы севин дустын пайдалануға болады. Малды дустпен емдеу сыртқы аула ішінде жүргізіледі. Оны арнаулы дайындықтан өткен және арнаулы киімі, көз әйнегі, қолғабы және тыныс алатын аспабы бар адамдар ғана жүргізеді. Дусты әуелі сеуіп, сонан соң оны кенесі бар жерлерге ысқылау шарт. Әрбір ірі малға 300-400 г дуст жұмсалады. Жануарлар үстінен артық дәрі түсіп қалу үшін оларды 1-2 сағат сыртта ұстау қажет.

 

1.6. Ауыл шаруашылық малдарының  пироплазмидоздары

 

Ауыл шаруашылық жануарларының пироплазмидоздары-қоздырғыштары организмдегі эритроциттерді және басқа торлы эндотелий жүйесінің торшаларын зақымдайтын, үлкен бір аурулар тобы. Қоздырғыштары ауру малдан сау малға кенелер арқылы жұғады, яғни бұл трансмиссивті аурулар болып табылады. Аурулардың осы тобына тән белгілер: дене ыстығы көтерілуі, қан аздық, сарғыштану, жүрек-тамыр жүйесінің және қарын-ішек жолдары қызметінің бұзылуы.

Пироплазмидоздардың эпизоотологиясы. Пироплазмидиоз ауруларының эпизоотиялық тізбегінде үш буын бар. Бірінші буын-қоздырғышпен инвазияланған жануар; үшінші буын – ауруға бейім жануар, екінші буын – тасымалдаушы кене. Пироплазмидтер бірінші буынан – донор-жануарлардан, екінші буынға – тасымалдаушыларға, ал олар арқылы үшінші буынға – ауруға бейім жануарлар – реципиенттерге беріледі. Соңғылар инвазияны қабылдап алып, тасымалдаушылар үшін донор-жануарларға айналады да, сонан соң олар бейім жануарларға ауру таратады. Бұл аурулардың эпизоотиялық тізбегі осылай ұштасып, ауру қоздырғыштары осылай жылдан-жылға жануарлар мен тасымалдаушы-кенелер арасында, эпизоотиялық тізбектің бір буыны шығып қалғанша жылжи береді. Бұл тізбектің ең осал буыны – жайылым (иксодид) кенелері, олар өздеріне қолайлы жағдайы бар биотоптарда ғана өмір сүреді. Сондықтан жайылымдардағы олардың биотоптарын мелиорация шараларымен жою қажет.

Көп жылдар бойы пироплазмидоздардың эпизоотиялық ерекшелігін зерттеудің негізінде территориялардың арнайы классификациясы шығарылды, оның өзі бабезиидоздар және тейлерийдоздармен күрес шараларын тиімді жүргізуге мүмкіншілік берді. Барлық территориялар төрт алқапқа бөлінеді:

1. Сау алқап – мұндай жерде тасымалдаушы кене, не ауру жануарлар, немесе қоздырғыш тасушылар болмайды.
2. Қауіпті алқап – мұнда паразит тасушы жануарлар болмағанымен жайылым (иксод) кенелері өмір сүреді.
3. Энзоотиялық алқап – мұндай алқапта ауа райының жағдайына байланысты кенелер саны шұғыл өзгеріп отырады. Барлық жануарларды кенелер жыл сайын әр түрлі қоздырғыштармен «қайта зақымдап» отырады. Осындай жерлерде жыл сайын жергілікті және басқа жақтан әкелінген мал ішінде ауру байқалады. Энзоотиялық алқаптың территориясы әдетте үлкен емес (өзен жағалаулары, бұта шоғырлары, жыртуға қолайсыз жерлер және т.б.). Мұндай алқапта ауру қоздырғыштарының донорлары және пироплазмозға бейім рецепиент жануарлар саны тұрақта. Сондықтан да кенеге қарсы жүргізілетін шаралар табысты нәтиже береді.
4. Жасырын алқапқа аумағы өте кең, жері жыртылмаған жыйылым тән, онда тасымалдаушы кенелер үшін барлық қолайлы жағдайлар бар. Мысалы, Boophilus кенелері тасымалдайтын ірі қара малдың бабезиидоздары үшін жасырын алқап ылғалды жыртылмаған өзен жағалауларында және ағашты- бұталы жерлерде болады. Бұл алқапта ауру астыртын өтіп, аурудың клиникалық белгілері білінбейді, яғни барлық малда премуниция барлығы байқалады. Малдың төлі, әдетте, ешбір белгісіз ауырады. Премунициясы жоқ, басқа жерден әкелінген мал бабезиидоздардың клиникалық белгілерімен ауырады.

Пироплазмидоздар – жылдың жылы, жайылым кезеңінде ғана кездесетін маусымды ауру. Сондықтан олар жайылым аурулары қатарына жатады.

Ауыл шаруашылығын қарқындандыру кезеңінде пироплазмидоздардың эпизоотологиясы өзгеріп отырады. Себебі, тың жіне тыңайтылған жайылымдарды игергенде ауру тасымалдаушы кенелердің мекені әрі қысқарып, онымен қоса эпизоотиялық алқаптардың саны да азаяды.

Пироплазмидоздардың диагностикасы. Пироплазмидоздарға диагноз қою үшін мал қаны тексеріледі, бірақ одан паразит табылғанымен, оған диагноз қойып, арнайы ем тағайындау дұрыс болмауы мүмкін. Себебі, паразит оны тасымалдаушы мал қанында да кездесе береді. Сондықтан диагноз кешенді зерттеулер нәтижесінде ғана қойылуы қажет. Ол үшін анамнезді, эпизоотологиялық деректерді, ауру белгілерін, патанатомиялық, зертханалық зерттеулерді және т.б. есепке алады.

Анамнез деректерін жинағанда малдың ауырған уақыты (жайылымда немесе қорада) ауру тасымалдаушы кенелердің барлығы, аурудың сипаты, ауру барысының ұзақтығы есепке алынады.

Сонан соң белгілі бір аурудың эпизоотологиялық деректері сарапқа салынады. Пироплазмоздар эпизоотиялық түрде кездесетіні мәлім, мұндай жерлерде айрықша тасымалдаушылар және аурудың белгілі бір маусымда болуы шарт. Аурудың өткен жылдары осы жайылымдық алқапта болған- болмағанын білу қажет. Сондай-ақ, пироплазмидоздар біздің елімізде жылдың жылы кезеңінде ғана кездеседі.

Сау алқаптан әкелінген ересек мал пироплазмидоздардың ауыр түрімен ауырып, көп мал шығынға ұшырайды. Әсіресе, сүтті сиырлар мен асыл тұқымды малда бұл ауру ауыр түрде өтеді. Зебу тәрізді мал инвазияның   жеңіл түрімен ауырып, шығынға аз ұшырайды. Премунициясы бар ұрғашы малдан туған төл ересек малға қарағанда жеңіл түрімен (егер оның организмі әлсіз болмаса) ауырады. Бірақ, негізінен күшіктерде пироплазмоз ауруы өте ауыр түрде өтеді. Бұл уыз және сүт арқылы енесінен бабезиидтерге қарсы антиденелердің берілмеуіне байланысты. Алғашқы алынған премуницияны ұзарту үшін төл мен ересек мал ауруы тасымалдаушы кенелер арқылы    қосымша инвазиялануға тиісті. Аборигенді (байырғы, жергілікгі) малдар   бұл аурумен жайылымда тұрақты жүретіндіктен ауырмайды. Әр аурудың өзіне тән белгілері бар. Мысалы, гемоглобинурия және дене ыстығының    көтерілуі бабезиидоз ауруларына  нұсқайды. Диагнозын анықтауда кілегей қабықтары күйінің де маңызы аз емес (бозаруы, сарғыштануы, қанталауы).   Жүрек соғуының күшеюі немесе мес қарынның атониясы сияқты белгілер   малдың бабезиидтерге шалдыққанын көрсетеді.

Аурудың симптоматикасын зерттегенде, әсіресе аралас немесе ұқсас аурулардың белгілеріне көңіл аудару шарт. Малда демікпе, өте қатты күйзелу, ыстығы көтеріліп, гемоглобинурия болмаған жағдайларда мал топалаңының күдігін тудырады. Дене ыстығы қалыптағыдай болып несебіне қан араласса, лептоспорозға күдік тудырады.

Патологиялық – анатомиялық зерттеулер. Өлексені ашып-сойғанда талақтың тұрқына, ұлтабардағы, сірі қабықтардағы және жүректегі қанталауға көңіл аударады. Қуықтағы несептің түсін айыру қажет. Топалаңнан ажырату үшін қанның түсін және ұю қасиетін айыру қажет. Талақтың ұлғаюы, қанның қызғылт-қызыл түсі, гемоглобинурия бабезиидоз инвазияларының барлығын көрсетеді. Қанды микроскоппен тексергенде бабезиидтерді көруге болады. Жылы кезеңде ұзақ уақыт жатып қалған өлекседен алынған қанда бабезиидтер мүлде болмайды немесе олардың пішіні өзгереді (дөңгелек пішінді). Бабезиидоздармен ауырып, айрықша препарат енгізгеннен кейін өлген малдан алынған қан жағындысында да паразиттер табылмауы мүмкін.

Зертханалық әдістер қан жағындысын зерттеуді қамтиды. Бабезиидоз аурулары қоздырғышын табу үшін қан жағындысын аурудың бас кезінде және оның даму кезеңінде алады. Жағынды дайындау ұшін құлақ терісінен алынған қанның ең бірінші тамшысын пайдаланады. Жағындыны Романовский әдісімен бояйды. Қанда паразиттің бірен-саран кездесуі, аурудың белгілері болмаған жағдайда (нутталиоз, пироплазмоз), оның этиологиялық себебі емес, тасымалдаушы екендігін көрсетеді. Сондай-ақ, микроскопия жүргізгенде базофильдік түйіршіктерге, эритроциттердің тұрқы мен пішініне және олардың боялуына көңіл аудару шарт. Мұның өзі патологиялық процесті дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Керек жағдайларда қосымша зерттеулер жүргізіледі: эритроциттер мен лейкоциттер саны анықталады, эритроциттердің шөгу жылдамдығы (СОЭ) байқалады және т.б. Нутталиоз және басқа пироплазмидоздарды анықтау үшін комплементті байланыстыру реакциясы пайдаланылады. Пироплазмидоздарға екі топ аурулар енеді: бабезиидоздар және тейлериидоздар.

 

1.7. Ірі қара пироплазмозы

 

Ірі қара пироплазмозы – Piroplasma bigeminum деп аталатын қарапайымды қоздыратын жіті ауру. Ол қызба, қаназдық, сарғыштану мен гемоглобинурия белгілерімен қатар жүрек-тамыр, ас қорыту және жүйке жүйелері қызметінің бұзылуымен сипатталады.

Қоздырғышы. Романовский әдісімен бояғанда пироплазмалардың цитоплазмасы көкшіл, ядросы қызғылт түске боялады. Әдетте эритроцит ішінде бір, екі, кейде одан да көбірек паразит болады. Паразит пішіні алмұрт, дөңгелек, сақина тәрізді және ұзынша сопақ. Қосарланған алмұрт тәрізділері жіңішке жақтарымен жалғасып, эритроцит ішінде сүйір бұрыш түзейді. Жалғыз орналасқандарының тұрқы 2,2-ден 6 мкм дейін, қосарланған алмұрт тәрізділерінің тұрқы 4,5 мкм-ге дейін. Аурудың бас кезінде дара, кейіннен жұптасқан түрлері көбірек кездеседі. Аурудың әрі дамуына байланысты, зақымданған эритроциттердің саны тез көбейіп, 5-15%-ға жетеді (сирек жағдайларда 40%-ке дейін).

Қоздырғыштың өсіп дамуы. Эритроцит ішіндегі пироплазма жыныссыз екіге бөліну арқылы немесе бүршіктену арқылы көбейеді. Пироплазмалар кене денесінде шизогония әдісімен көбейеді. Пироплазмалардың тасымалдаушысы – бір иелі Boophilus calcaratus, екі иелі Rhipicephalus bursa және үш иелі – Haemophysialis punctata кенелері. Piroplasma bigeminum паразитін кенелер трансовариалдық жолмен тасымалдайды. Boophilus calcaratus кенелері пироплазмаларды, әдетте, нимфа сатысында, ал H.punctata, R.bursa кенелері имаго сатысында тасымалдайды.

Эпизоотологиялық деректер. Пироплазмоз негізінен еліміздің Оңтүстік бөлігінде таралған. В.calcaratus кенелері негізінен Оңтүстік Қазақстанда кездеседі. Олар көбінесе ірі қараның қанын сорады да, басқа түлікке сирек жабысады. Жайылымда олар 35-40 күн өмір сүріп, ұрғашылары мыңдаған жұмыртқа салады. Олардан 2-3 апта ішінде алты аяқты балаң кенелер дамып шығады. Олар жұмыртқадан шығысымен ірі қара денесіне жабысып, паразиттік өмір сүре бастайды да, 3-4 апта ішінде нимфа және имаго сатыларына жетеді. Жылы кезеңде В.calcaratus кенелері үш ұрпақ беріп үлгереді. Осыған орай Оңтүстік өңірінде ірі қара мал арасында пироплазмоз 3 рет байқалуы мүмкін. Бірінші рет көктемде-сәуір, мамыр айларында, пироплазмоздың бұл толқыны өлім-жітімсіз жеңіл түрде өтеді. Екінші рет жазда шілде-тамыз айларында ауру кең етек алып, өлім-жітім көбейеді. Үшінші рет күзде-тамыз айының аяғынан бастап, қазан айына дейін байқалады. Бұл кезде ауру мал арасына көбірек тарайды.

Ірі қараны жасанды жайылымдарда, сондай-ақ таулы жайылымдарда (теңіз деңгейінен 900-1200м биіктікте) баққанда пироплазмоз ауруы болмайды, себебі бұл жерлерде жайылым кенелері жоқ.

Boophilus calcaratus кенелері тараған ареалдарда пироплазмоз көбінесе франсайеллезбен бірге кездеседі.

Ауру белгілері. Пироплазмоздың жасырын кезеңі 14-24 күн. Бір жасқа дейінгі төлде және жергілікті малда пироплазмоз әдеттегіден жеңілдеу өтеді.

Ауруға шалдыққан ірі қара малының ең алдымен дене ыстығы 41-42°С дейін көтеріледі де, осы деңгейден төмендемей тұрып алады. Ауырған мал қатты күйзеледі. Жемге сылбыр қарап, қатты шөліркейді. Сауын сиырдың сүті азаяды.

Тамыр соғуы минутына 100-120-ға дейін шапшаңдап, жүрек соғуы, тыныс алуы жиілейді. Ішектің жиырылып-созылуы аурудың алғашқы 1-2 күндері күшейеді, көздің кілегей кабығы алғашқыда қызарады, сонан соң бозарып, сарғыштанады. Екінші күннен бастап-ақ ауру мал басын салбыратып, күйзеледі, көзінен жас жиі ағады. Жем мен суға сылбыр қарайды, кейде мүлде жем жемейді. Мес қарынның қозғалысы сирейді. Несеп алғашында сары түсті, аурудың жіті түрінде 2-күннен бастап-ақ қызыл түске боялады. Гемоглобинурияға несеп шығарудың жиілеуі қосылады, 3-4 күннен соң ауру белгілері ең жоғарғы дәрежесіне жетеді. Бұл мезгілде мал қатты күйзеледі, жем-судан бас тартып, жатып алып тісін қайрайды. Мес қарын қозғалуын мүлде қояды немесе өте баяу қозғалады. Жүрек соғу ырғағы бұзылады. Несеп қоңырлау-қызыл түсті, жиі және аз мөлшерде шығады. Осы белгілері 5-7 күнге созылып, мал өлім-жітімге ұшырауы мүмкін. Егер күтімі жақсы болып, ауырған малға мезгілінде мал дәрігерлік көмек көрсетілсе, ауру белгілері бірте-бірте қайтып, мал пироплазмоздан айыға бастайды. Бірақ ауырып сауыққан малдың қаны бірден толыға қоймай, 2-3 айдан кейін ғана бұрышы қалпына келеді.

Малдың жалпы күйінің нашарлауы шыжыған күн көзінде көп тұрғанда, немесе алыс жерге айдағанда жиі кездеседі.

Өлекседегі өзгерістер. Кілегей және сірі қабықтары бозарыңқы, сарғыш тартқан және ұсақ нүкте тәрізді қанқұйылған. Сөл бездері ұлғайған. Талағы қызыл-қышқыл түсті, үлкейген, үстіңгі жағы қанталаған, ұлпасы жұмсарып босаңсыған. Бауыры үлкейген, қоңыр-қызыл түсті, ал кейде сары балшық түстес. Бүйректері үлкейген қыртыс қабаты мен жұмсақ қабатының шекарасы байқалмайды. Қуығы әдетте қоңыр-қызыл, сирек жағдайда қоңыр-сары түсті несепке толы. Жалбыршағы әдетте қатты, ішіндегі жемі құрғақ жентектелген. Өкпесі, өлексенің жатқан жағынан ісінген. Бронхтарында көпіршіген қызғылт түсті сұйық зат бар. Жүрек, әсіресе жүрекше үсті нүкте және сызықша тәрізденіп қанталаған. Жүрек еті оңай жыртылады, түсі қоңыр, әр жерінде қанталаған ошақтар бар. Жүректің ішкі жағы қанталаған, ішінде қан ұйыған.

Диагнозы. Пироплазмоздың эпизотологиялық деректерін ескереді. Ауырған малдың жайылымда болуы және аталған кенелердің мал денесінен табылуы, өткен жылдарда осы аймақта аурудың кездесуі еске алынады. Ауру малды тексеріп, қарағанда дене қызуының көтерілуі, қан аздық, кілегей қабықтарының сарғыштануы және гемоглобинурия сияқты белгілерді байқауға болады.

Өлекседе қан аздық, талақтың үлкеюі, қуығы қызыл түсті қанға толуы және жалбыршықтың тығындалуы байқалады. Дайындаған қан жағындысынан ауру қоздырғышы табылады.

Эпизоотологиялық сараптау және ауру белгілерін анықтау, қанды микроскопиялық зерттеу нәтижелерімен салыстыра келіп диагноз қойылады да, оның негізінде кажетті ем қолданылады.

Пироплазмоз кейде қараталақ, лептоспироз және т.б. аурулармен араласып кездесуі де мүмкін. Егер пироплазмоз қараталақпен араласып кездессе, айрықша дәрілер қолдану нәтиже бермейді де, мая тез арада өліп қалады.

Лептоспироздың пироплазмозбен ортақ белгісі – гемоглобинурия. Бірақ лептоспирозда дене қызуы қалыптағыдай, кілегей қабықтарының сарғыштануы өте анық, майтұмсық зақымданады, талағы үлкеймеген. Пироплазмоз бен лептоспироз аралас білінген жағдайда, дәрі күшімен қызба төмендетіледі және қанда пироплазмалар жоғалады, бірақ қызыл түсті несеп шығуы тоқтамауы мүмкін. Мұндайда лептоспирозға қосымша зерттеулер жүргізу шарт.

Емі. Ауру мал жайылымға шығарылмайды. Оларды сумен, жеңіл қорытылатын, балғын азықтармен қамтамасыз ету қажет. Рационға сүт сары суын немесе жаңа сауылған сүт қосуға болады. Ауруды емдегенде пироплазмоз бен франсайеллездің араласып келетінін ескеру қажет. Ол үшін арнайы химиялық препараттарды және симптоматикалық дәрілерді қолданады. Жүрек етіндегі болатын өзгерістердің алдын алу үшін алдымен симптоматикалық немесе ауру белгілеріне қарай ем жүргізіледі. Аралас инвазияда жақсы нәтиже беретін азидин (беренил) және диамидин дәрілері.

Азидинді ауру малдың барлығына (қатты ауырған малға жарты доза мөлшерінде) тері астына немесе бұлшық етке 3,5 мг/кг мөлшерінде 7% ерітінді түрінде егеді.

Диамидин тері астына немесе бұлшық етке 1-2 мг/кг мөлшерінде 7% ертінді түрінде егіледі. Ем жүргізгеннен кейін оның емдік әсері 10-14 сағаттан кейін байқалады, ал нәтижесі келесі күні (24 сағ) ғана білінеді. Жануардың дене қызуы қалыптағыға дейін төмендейді, несебі мөлдірленеді, сондай-ақ жем жеп, су іше бастайды. Егер малдың күйі түзелгенімен, дене қызуы төмендемесе, міндетті түрде қаны зерттеледі. Ауру қоздырғышы табылса, емі осы әдіспен қайталанады. Егер паразит табылмаса, қосымша клиникалық зерттеу жүргізіледі.

Профилактикасы. Ауру малды міндетті түрде арнайы дәрілермен емдеу шарт, емделмесе ауру өліммен аяқталады. Сондықтан пироплазмоз шыққан табында аурудың алдын алу үшін химиопрофилактика жасау үшін азидин немесе гемоспоридинді наганинмен аралас қолданады. Соңғы дәрі арнайы дәрілердің әсерін ұзартады. Егер мал бастапқы жайылымда қалатын болса, осы емді 10-14 күннен соң қайталау қажет.

Химиялық профилактика жүргізумен қатар, жоспарлы түрде кенелермен күрес жүргізу орынды. Олармен күрес әдістері «Мал дәрігерлік арахнология» бөлімінде айтылады.

 

                               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Зерттеу нысаны мен әдістері

2.1.Материалдар және зерттеу тәсілдері.

Морфологиялық және биологиялық қан көрсеткіштері гемоспоридиоз 25 бас және сау 25 бас ірі қара малдар тексеріледі. Ауырған малдардың жағдайлары ауыртпашылық күші жүріп қатерде болады.

Ауырған малдарды емдеу және алдында, өлерде және дәрі – дәрмек егілген жағдайда және сауыққанда да зерттеу жұмыстары тоқтатылған жоқ, әрине оларды тұрақты бір жерде ауырғаннан соң емдеп, толық клиникалық зерттеуден өтті және көрсеткіштерін зерттеп отырдық.

1. Қанның лейкоциттері мен эротроциттерін санап қамал түрінде жүргізіледі. Әрине әр бастың өзінен алынған қан барысында.
2. Гемоглобин гемомотр лабороториясында анықталады.
3. Ал сілтілік қоры Неводов, хлорлар – Рутняк, қан – Хотедорн және Трен тәсілдері анықталады.

қан тексеруге тұру және сау малдардың күре тамырын азықтандырған барысында да алынып зерттелінеді.

Барлығы 1,500 морфологиялық және биологиялық қан тексеріледі.

Ауру малдардан жағынды (мазок) жасалынып олар спиртпен немесе спирт – эфирмен бекітіп кейін Роповок Гимза әдістерімен боялып объективті окулярмен үлкейте тексеріледі, ол санақ 100 бақылау көрсеткіш алғанда есептелінеді.

Ауырған малдарды комплексті емдеуде мынадай дәрілерді қарастырдық:

Қант В₁₂ етке болмаса тері астына, кофейн 1-2гр, кофейн 5-10мл 3 антибиотиктер .

Аскарбин қышқылы және глюкоза малдардың аузына араластырып салады. Ал В₁₂ кофейн бензонот нартимен қосылып салынады.

Ауырған малдарда бұны үш топқп бөліп, бірінші ауырып түскен малға

№ 1№1, №2, №3 комплекс бұдан төрт препарат, бір химиопрепарат, антибиотик, В₁₂ және кофейн.

2 номер 2 комплекст – хлористі және аскарбин қышқылы, бұл коплексті салғаннан кейін, ауыз арқылы сүт және су беріледі.

Өте ауыр, қан мүмкін жағдайда №2 комплекстің артына №3комплекс қолданылды. Ол мынандай құрамннан -4 Х глюкоза және де аскорбин қышқылы қан тамырына жіберілді. Комплекстер ақуыз малдарға үш реттен артық салынбайды. Басқа алдын – алу шаралыр жүргіізіледі.

Малдар көлеңке, салқын жержде ұсталынып далаға шығарылмайды. Іштері қатқан жағдайда шаубер тұзы.

Гемоспоридиз алдын – алу үшін төрт жыл қатарынан саптарындағы малдарды химопрепарттармен өңдеп, 1500 бас берілген гемоспоридин нажин дәріленіп аптасына бір рет хлордан севин препарттармен шомылдырылады. Бақылау тобында түрлі жасырын малдар қойлар, сиырлар, жергілікті және Әулие ата сиырлары болады.

Зерттеудің көрсеткіштері Оңтүстік Қазақстан облысындағы Шаян, Сайрам ауцдандарында гемоспоридиоз, тейлериоз ауруларымен ауырған ірі қара малдарды емдеу өте қиын әрі ауыр.

Мал дәрігерлік есеп беру қарасақ ірі қара мал 80% көбі ауырады.

 

III.Тіршілік қауіпсіздігі

 

                                            3.1   Кіріспе

 

   Бүкіл жер бетінде, оның ішінде республикамызда да жыл өткен сайын адамның өмір сүру ортасының  жағдайы  қиындап, осы  мәселелер  күрделеніп  келеді.

  Апаттар  көбейді,  адамдар  өміріне  тікелей  қауіп  төндіретін  қылмыстар  азаймай  отыр.  Жер  шарында,  сол  сияқты  республикамызда  да,  экология  нашарлады.Адамдардың  жарақат  алуы  көбейіп  келеді,  жыл  сайын  жүздеген  адамдар  қаза  болып,  мыңдағаны  жарақат  алып,  мүгедек  болып  жатыр.

Міне,  осы  қиын  жағдайлардың  салдарын  адамзат  өздері-ақ  азайтуына  болады.  Ол  үшін  сақтық  және   өмір-тіршілік  қауіпсіздігінің  ережелері  мен  нормаларын  күнделікті  орындап  отыру  керек.  Адам  шығынының  болып  жататындығының  бір  себебі,  олардың  алған  жарақатының  аурлығы  емес,  дер  кезінде  және  алғашқы  дәрігерлік  көмекті  корсете білмеуде  де  болып  тұр.

 Қазақстан Республикасының әлеументтік саясатының бірден бір негізгісі, еңбекті қауіпсіз ұйымдастыру болып табылады. «Еңбекті қорғау» — құқықтық, техникалық, санитарлық және ұйымдастырушылық жүйесі болып табылады. Ол негізінен еңбектің қауіпсіз болуына бағытталған.

Қазақстан   Республикасының   Кониституциясында      «Еңбекті қорғау» нормативтері бойынша бір қатар заңдар қабылданған.

1. 24.02.2004 ж. Жарияланған  Қазақстан  Республикасының «Еңбек  қауіпсіздігі  және  еңбеті   қорғау  туралы»  заңы.   Бұл  заң жұмысшылардың қауіпсіз еңбек етуінің құқықтық жағын қарастырған. Бұл   заң   өнеркәсіптегі    қауіпті    жағдайлар    мен    денсаулықтың нашарлауын алдын-алу жөніндегі мемлекеттік саясаттың негізі болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының   «Өрт   қауіпсіздігі»   заңы   22 қараша 1996 ж. жарияланған. «Бұл заң мемлекеттік өндірістің құқықтық түрлеріне қарамастан қатынасын реттейді. Қазақстан Республикасында өрт қауіпсіздігі адам денсаулығы мен өмірін, мемлекеттік байлықты және қоршаған ортаны сақтауда мемлекеттік жұмыстардың бірден-бір бөлігі болып есептеледі.
3. ҚР «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі» туралы заңы 1998 жылдың 23 сәуірінде жарияланған. Осы заң халықтың денсаулығын зияндаушы сәулелендірудің зиянды әсерінен қорғау мақсатында оның радиациялық қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  саласындағы   қоғамдық қатынастарды реттейді.
4. ҚР «Еңбек туралы» заңы 1999 жылдың 10 желтоқсанында жарияланған. Осы заң азаматтардың Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына кониституциялық құқығын іске асыру процесінде туындайтын еңбек қатынастарын реттейді.
5. ҚР Атом энергиясын пайдалану туралы заңы 1997 жылдың 14 сәуірінде жарияланды. Осы   заң   атом    энергиясын    пайдалану саласындағы   қоғамдық  қатынастарды   реттейді  және  адамдардың денсаулығы мен өмірін сақтауға бағытталған. 
6. Өнеркәсіптің түрлі салаларында пайдаланатын еңбек процесіне қатысты жылдар бойынша шыққан санитарлық нормалар, ережелер, стандарттар жинақтары.

«Еңбекті қорғау» курсы еңбекті қорғау шараларын қарастырып ғылыми тұрғысынан негізделген әлеуметтік — техникалық пән болып табылады және келесі бөлімдерден тұрады: еңбекті қорғау заңдылықтар негізі; қауіпсіз техникасының негізі; өнеркәсіптердегі өндірістік және еңбек гигиенасы; өрт және электр қауіпсіздігінің негізі.

Төтенше жағдай — адамдардың өліміне, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық объектілеріне зардаптарға, маңызды материалды шығындарға және тұрғындардың тіршілік әрекеті мен жағдайларының бұзылуына әкеліп соқтыратын апаттар, ауыртпалықтар немесе қирау нәтижелерінде пайда болған белгілі бір территориядағы жағдай.

Табиғи және техногенді сипаттағы ТЖ сақтандыру бойынша шараларға мыналар жатады:

— ТЖ пайда болуына әкелетін аппаттардың қауіпі туралы хабарлар және

   болжау, жағдайды бақылау, ғылыми зерттеу;

— тұрғындарды мен мамандарды оқыту, білімдерді насихаттау, ТЖ

   саласындағы сақтық шаралар.

ТЖ бойынша бөлімнің территориялық тобы ТЖ бойынша министрлігінің талабы бойынша ТЖ орнына тез әсер ету және дислокация үшін арналған. 

Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар деп адамдардың өз қолдарымен жасалып жатқан апаттар мен қирауларды айтады. Оның түрлері:

— өндіріс орындарында болатын апаттар (зауыттарда, шахталарда

  және  т.с.с);

— көлік жүйесіндегі апаттар;

— түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орындарында, мұнай, газ

  құбырларында, энергия жүйесінде, коммуналдық жүйеде және т.с.с.)

  3.2Кәсіпшілік қауіпсіздікті денсаулыққа әсерін басқару және бағалау.

Қазақстан Республикасында аудандар бойынша мүйізді ірі қара малдың тейлерозы үлкен шығынға әкеп соғуда.  Мал иксод кенесінің шықанынан ауруға шалдығады, қан арқылы шығатын бұл аурудың  өлім – жітімі орта есеппен ересек малдарда 65-70%, ал төлдердің ішінде 80%-ді құрайды. Солма ауруын Қазақстан жағдайында зерттегенде бұл екі түрінің ерекшелігі әлгінде айтқандай болмай шықты. Солманың бұл екі түрінің зияндылығына және солманың асқынған түрлерінің ауысып отыруына қарағанда тейлерия мутанс паразитінің Қазақстанда өз алдына жеке кездесетін паразит емес, тек тейлерийдің зияны кемдеу, яғни тейлерия аннулятаның бір түрі екендігі байқалады.

Эпизоотологиялық зерттеулердің және Қазақтанның түрлі аудандарында кездесетін солманың жұқтырып тәжірибе жасаудың нәтижесінде республикамызда тейлерийдің зиянды бес түрі анықталған. Соның ішінде аса зиянды түрлерінің Шымкент және Қызылорда облыстарының шаруашылықтарында таралғаны байқалады. Солтүстікте қан сорғыш паразиттердің басқа түрлері де кездеседі. Бұлар малда әлдеқалай ғана байқалады.

Тейлерийдің зиянды түрлерінің әр түрлі екендігін әрқашан естен шығармау керек. Зияны кемдеу түрімен ауырған малды зиянды түрі жайлаған жерге ауыстыруға болмайды. Өйткені онда мал солма ауруына қайта шалдығады.

Ауру Гиалломма туысына жататын жайылым кенелері (көбіне Гиалломма детритум және анатоликум) тасымалдайды. Кененің сілекеймен паразит мал денесіне енеді де, сөлдеріне және бауыр мен талққа барады. Сонда өсіп — өніп, көбейе бастайды. Кейінірек бұл парзит бөлшектері ыдырап, қанның қызыл түйіршіктеріне енеді.

. Мүйізді  ірі  қараның  тейлериозбен   ауруының  алдын-алу  мақсатында  ұйымдастыру  шаруашылық  және  емдік  алдын-алу  шараларының  кешенді  жүргізу  қажет.

4. Шаруашылық субьектілерінің  басшылары  аурудың  тасмалдаушылары-кенелермен  жанасуын  болдырмайтын  жағдайда  малдарды  ұстау  қажет,  ол  үшін:

          1) ауыруға  бейім  малдарды  кенелерден  таза  қораларда  ұсталуын  қамтамасыз  етеді;

          2) тейлериоздан  қолайсыз  пунктте  немесе  шаруашылық  субьектісінде  бейім  малдарды  қорада  және  қорада-лагерьде  күтіп-бағуды  немесе  жоғары  таулы  жайылымдарда  жаюды  ұйымдастырады.

          5.Сәйкес  әкімшілік-аумақтық  бірліктің  мемлекеттік  ветеринарлық  инспекторы  келесіні  жүзеге  асырады:

1) тейлериоздан  қолайсыз  пунктте  немесе  шаруашылық  субьектісінде  сол  жердің  эпизоотиялық  жағдайын  ескере  отырып,  кенелерге  қарсы және  тейлериозға  қарсы  кешенді  шаралар  жоспарын  жасайды;

2) сол  жерде  мекендейтін  тасымалдаушы-кенелердің  түрлерін  анықтайды;

3) кенелердің  таралу  картасын  олардың  малдарды  щағу  мерзімін  ескере  отырып   жасайды.

3. Ауруды  жою  щаралары 
4. Тейлериоз анықталған қолайсыз  пунктте  немесе  шаруашылық  субьектісінде  сәйкес  әкімшілік-аумақтық  бірліктің  мемлекеттік  ветеринарлық  инспекторының  рұқсатынсыз  малдарды  қайта  топтастыруға  және  енгізуге  болмайды.
5. Мал қоралары мен  малдарды  кенелерге  қарсы  өңдеу  үшін,  сондай-ақ  тейлериоздың  алдын-алу  мен  оны  емдеу  үшін  Қазақстан  Республикасы  ветеринарлық  препараттардың  мемлекеттік  реестрінде  тіркелген  ветеринарлық  препараттарды,  қолдану  нұсқауларына  сәйкес,  қолданады.
6. Малдарды кенелерге қарсы  өңдеуді  жергілікті  жердің  температуралық  шарттарына  және  кенелердің  белсенділігіне  байланысты  жетісіне  бір  рет  наурыз-қыркүйек  айларында,  екі  жетіде  бір  рет  қазан-қараша  айларында  және  айына  бір  рет  желтоқсан-ақпан  айларында  жүргізеді.
7. Наурыз-қыркүйек айларында малдарды  өңдеу  үшін  дымқыл  әдісті  қолданады,  шашу  немесе  ванналарда  тоғыту.
8. Кенелерге қарсы мүйізді ірі  қара,  жылқы  және  түйелер  өңделеді.
9. Тейлериозбен ауру малдарды  емдейді,  байлауда  ұстайды  және  азықтандыру  жақсартады.  Рационға  жаңа  шабылған  шөпті  немесе  жақсы  пішенді  (қажетінше) және  жеңіл  қортылатын  концентрацияланған  жемді  (кебек,  комбикорм)  қосады.  Малдарды  тәулігіне  үш  реттен  кем  емес  суару  қажет.  Малдың  дене  қызуының  жоғарылауымен  өтетін  аурудың  ауырлауы  кезеңінде  рационнан  концентрацияланған  жемдерді  алып  тастау  қажет.  Емдеудің  алғашқы  күнінен  бастап  симптоматикалық  және  патогенетикалық  заттар  қолданылады.

 

3.3Жұмыс барысындағы потенциалды қауіптер қатерлерін талдау.

        Шаруа қожалығындағы рационалды санитарлық-техникалық жағдайларды жасау — маңызды мәселе, еңбек ұжымдарының денсаулығы, қауіпсіз жағдайлар, еңбектің өнімділігі және жалпы өндіріске байланысты. Өндірістік бөлмелерге жұмыс орындармен зоналарға, (сонымен қатар микроклиматқа койылатын жалпы санитарлық-техникалық талаптар санитарлық нормалары мен ережелерде және өнеркәсіпті жобалаудағы санитарлық нормаларда көрсетілген. Қожалықтың  орналасу алаңын халық орналасу орының дамуын негізгі жоспарынан таңдап алынды. Алаңның өлшемдері санитарлық-құрылыстық нормаларына және өнеркәсіпті мүмкін болатын ұлғаю көрінісіне сәйкес келетін өлшемдер алынды. Алаң құрғақ, суға батпайтын, күнмен жарықтанатын, табиғи желдетілетін, беті салыстырмалы тегіс және ағынды суға бұрылатын судың қасында орналасқан Көліктің кіріс жолын, жақындауын еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігін, сонымен бірге өртке қарсы қорғаныс шарттарын орындау арқылы қамтамасыз етілген.

Санитарлық зонада өндірістік зиянды қалдықтарды шығармайтын және шу шығармайтын және өрт қауіпі технологиялық процесстері бар өнеркәсіптер орналастыруға рұқсат етілмеді.  Шаруа қожалығы жұмысшыларының еңбегін қорғауда шығатын есігін, өтетін жолдар мен алаңдардың жоспары мен құрылысы дұрыс болуы өте маңызды болған үшін осы жағдайлар қарастырып жасалған.

Шаруашылықта  өртке  қарсы  шаралар  мыналар

Олар құрылыс, эксплуатационды, санитарлық-техникалық және өртке

қарсы талаптарға,жер сілкінісі сел басу сияқты т.б. апаттарға сай келген

• Мал ұстайтын қора аумағынан шамамен 500 м қашықтықта жері аударылып тасталған; себебі- өрт қораға өтіп кетпес үшін.
• Егер мал қорада өрт бола қалған жағдайда арнайы малдарды алып шығатын артықша есіктер жасалынған.
• Өртті өшіретін су қондырғылары құрылып қойған (үлкен шамамен 5т-10т су бөшкелері)
• Сонымен қатар өрт сөндіруге арналған ПГ-50, ПН-100 деген көбік генераторларыда бар.
• Арнайы өрт сөндіру орны жасалған онда құм, күректер,шелек,өрт сөндіргіштер қойылған.

     1)Қожалықтың мал ұстайтын болсын және сол жердегі тұратын адамдардың үйлері болсын барлығыда түгел дерлік жер сілкінісі жағдайларына сай етіп жасалынған.

     2) Мал ұстайтын қоралар салынар алдында қабырғалары арнайы өлшеулермен жасалынды.

     3)  Жер сілкінісі болған жағдайда сол жердің адамдары мен малдарын шығарып қауіпсіздік орнату үшін арнайы алаңқайлар жасалынды сол маңнан.

     4) ЖТП-жылдам тұрғызылатын 200-кісілік панаханалар салынған.

 

        3.4.Жобаланатын өндірісті қауіп-қатер дәрежесімен топтастыру.

Жобаланған ауылшаруашылық кәсіпорындарын, ғимараттар мен басқа құрылыстарды келешегі бар елді мекендердің өндірістік аймақтарына салу керек. Құрылыс салу үшін жер таңдауды ұйымдастыру, қажетті материалдар дайындаумен белгіленген жобалық шешімдерге толық келісімнің барлығына жобаға заказ беруші жауап береді.

Жерге қойылатын талап; Таңдап алынған жер құрғақ, сәл биіктікте, тасқын не нөсерлі жаңбырдан соң су баспайтын болуға тиіс. Ол жер аймағына күн сәулесі мол түсіп тұруға және желдетіліп тұратын, сондай-ақ, Осындай  орында  қатты желден, құм дауылынан және қарлы бораннан қорғанған болуы керек. Таңдалған жердің топырағындағы дымқыл кемінде 5м тереңдікте болғаны жөн. Сонымен бірге ол жер санитарлық талаптарға сай кемінде 5м ал су қысымымен шығатын қабаты 12 метрден артық тереңдікте орналасқан және ауыз суы жеткілікті болу керек. Ветеринарлық-санитариялық көзқарас тұрғысынан алып қарағанда құрылыс салу үшін жерге қойылатын басты талап ол жерден бұрын жұқпалы аурулардың болмағандығы.

 

        3.5.  Санитарлық-техникалық қауіпсіздік бойынша шаралар.

Өндірістік жұмыс орнындағы микроклимат өлшемдері технологиялық процестің жылу физикалық ерекшеліктеріне, жылу жағдайына, желдеткішке сонымен қатар жыл мезгілдеріне, климатқа байланысты. Өндірістегі микроклиматтық жағымсыз әсерімен күрес технологиялық, санитарлы-техникалық, дәрігерлік-профилакториялық шаралар бойынша жүргізіледі. Жоғары температурадағы инфрақызыл сәулелердің әсерінен мынадай технологиялық шаралар қолданылады: ескі технологиялық процесті жаңасымен ауыстыру, басқару ара қашықтықтарын сақтау.

Жылу таралуының төмендетудің мынадай түрлері бар: жылу тасымалдайтын бу-газ құбырлары, жылу сақтайтын (теплоизоляционный) материалдармен қаптау; құрал-жабдықтардың герметизациясы (ауа шығаруы); жылу жұтатын жылу айдайтын экрандар пайдалану; желдеткіш системаларын пайдалану; қорғауды жекеленген заттарын пайдалану.

 

3.6.Технологиялық жабдықтардың техника қауіпсіздігі.

Технологиялық жабдықтарды бөлме іштеріне ұжымды орналастыру технологиялық процесстерді ұйымдастыруда, еңбектің өнімділігін көтеруде және оны қорғауда елеулі мәні бар. Жабдықтардың орналасуы жайлы және эксплуатацияға қауіпсіз болу керек.

Еңбекті қорғауда өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету үлкен мәні бар. Ол өнеркәсіпті ішерлік сумен қажеттігін, шаруашылық-гигиеналық, өндірістік және өртке қарсы мақсаттарды қамтамасыз ету керек.

Барлық өнеркәсіптер санитарлы ережелер мен нормаларға сәйкес келетін ағынды суларды қабылдауға, айдап шығаруға, зарарсыздандыруға арналған канализациялық құрылыстар, сонымен қатар оларға арнайы аймақтар бөліп беру керек. Канализациясы жоқ өнеркәсіптерде есік алдында әжетханалар және бетонды шұңқыр істелінеді, олар эксплуатацияда қауіпсіздік ережесін және санитарлық-гигиеналық нормаларды сақталып жасалады.

Өндірістік және қосымша бөлмелерде жарықтандыру, жылыту, желдету және ауаны кондиционерлеу (тазарту) адам денсаулығын сақтауда және жұмыскерлігін жоғарлатуға көмектесетін ауа ортасының оптимальді параметрлерін қамтамасыз етед

                          3.7.Электр қауіпсіздігі.

 Шарушылықта Электр жүйесі құрылған.Ескірген электр желілері шаруашылыққа қауіпті болғандықтан жаңа заман талабына сай желілермен қайта жасалды.Егер шаруашылықта жарық болмай қалған жағдайда жарықтың жасанды көздерін пайдаланады.Ол үшін әдетте,қызу  шамдары  немесе газбен зарядталған люминесценттік шамдар пайдаланылады.Ал қызу шамдарының бірнеше түрлері қолданылады 1-вакумдық 2-газдық 3-айналы.

                                  3.8.Өртке қарсы сақтық шаралары.

  Өрттің дер кезінде өшірілуі –негізінен,өрт сөндірушілердің дер кезінде шақырылуына көп байланысты.Сол сияқты,адамдарды жанып жатқан ғимараттан тез шығарудыңда маңызы зор.Осындай жағдайда келесі сақтық шараларға көңіл аудару қажет.

1-Болып жатқан өрт туралы хабарлама беру. Өртті байқаған сәтте ғимараттағы адамдарға тез хабар беру керек .Өрттің көлеміне, жану қуатына қарамай өрт сөндірушілерді 01-телефоны арқылы хабардар еткен жөн.

2-Адамдарды құтқаруға әрекет жасау. Өрт сөндірушілерді шақыру мен қатар оны сөндіруге әрекет ету қажет, ал  егер  адамдарға  тікелей қауіп  төнсе, оларды көшіруге қимыл жасау керек.

3-Заттар мен жануарларды эвакуация жасау.Заттардың құрып кету қаупі туған кезде, оларды өрттен  шығара бастауға адамдарды құтқарған соң кіріседі және бұл іс-әрекет өрт сөндірушілердің жұмысына кесірін тигізбеуі қажет.

4-Өртті өшіру.Өрт сөндіру құралдары.Оған мына құралдар жатады.

-судың ағын,шашыраған және бу түрін пайдаланатын құралдар;

-химиялық жіне ауа-механикалық көбіктер;

-инерттік газдар(көмірқышқыл,азот және т.б.

-ұнтақ құрғақзаттар(мысалы,құм),хлорлы металл түріндегі арнайы флюстер.

5-Егер өрт сөндіргіш жоқ болса, үй тұрмыс жағдайында қолда бар құралдар пайдаланылады:

-су;

-құм,құрғақ әрі майда болуы керек;

-киіз;киіз жанған затқа ауа жібермеу үшін пайдаланылады. Жанған жерді тез жауып, от өшкенше басып тұру керек.

 

3.9.Төтенше жағдайларда.

Төтенше жағдай дегеніміз-табиғат немесе өндіріс апаттарының зардаптарынкүнделікті қызметпен,қаражатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол үшін әдейі материалдық, техникалық, ақша қаражатын және адам күшін талап ететін жағдай.Төтенше жағдайлар өз кезегінде екіге бөлінеді 1).Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар. Оларға мыналар жатады; жер сілкінісі,су тасқыны, өрт,сел ,қар көшкіні,опырмалар,қар басу, дауыл,су басу т.б.

Ал 2)-нші техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар.Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар дегеніміз адамдардың өз қолдарымен жасалып жатқан апаттар мен қирауларды айтады.Оның түрлері –Өндіріс орындарында болатын апаттар, көлік жүйесіндегі апаттар, түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орындарында, мұна,газ құбырларында, энергия жүйесінде,комуналдық жүйеде). Апаттардың болуы,адамдардың еңбек тәртібін сақтамаушылығына, жұмыс істеуші адамдардың салақтығына, олардың тиісті дәрежеде білімінің жетіспеушілігіне, техниканы және оның қауіпсіздік ережелерін жете меңгермегендігіне байланысты. Міне осылар жұсыс орнындағы апатқа,өртке,  қирауға қоршаған ортаны улы не радиоактивті заттармен улануға алып келіп соқтырады.

 

Тіршілік қауіпсіздігіне арналған нұсқаулық  материалдардың тізімі.

• Тіршілік қауіпсіздігі. Автор-Арпабеков .С.
• Ветеринарлық гигиена.Автор-Ж.Мырзабеков. П.Ибрагимов.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Қоршаған ортаны қорғау.

4.1. Кіріспе.

Қоршаған орта барлық. материалдық игіліктердің қайнар көзі. Оның байлықтары (жер, су, ауа, өсімдіктер элемі мен жануар_, дүниесі) ежелден бері қарай адамзат баласының бар барлық мұқтаждықтарын өтеп келеді. Қоршаған ортаның барлық сыйы біздің қоғамымыздың жан-жақты дамуына үлес қосады, тіршіліктің не негізгі көзі.

Адамның   іс-әрекеті   нәтижесінде   қоршаған   ортаға   көптеген зардаптар тигізілді, әсіресе біздің Қазақстанда бұл айқын байқалады    ‘

Біз өмір сүріп отырған ғасыр — техникалық ғылымның барынша өркендеген заманы. Алуан түрлі механизмдер мен машиналарды қисапсыз көп техниканы қолына үстаған қазіргі кездегі адамзат  баласының қоршаған орта компоненттерін жер бетінен мүлдем жойып жіберуге мүмкіншілігі жетеді. Сондықтан да қоршаған орта компоненттерін қорғау проблемалары үнемі алға қойылады. Қоршаған байлығын қорғау жөніндегі жұмыстар қысқа мерзімді жүмыстар  ол жүйелі түрде, кешенді жүргізілетін, ұзақ мерзімдік, шаруашылығы-ның барлық саласын қамтитын мемлекеттік зор маңызы бар мәселеге айналып отыр. Өйткені, қорыта келгенде қоршаған компоненттерін қорғау халықтың тұрмысы мен әл-ауқатының артуына денсаулығының мықты болуына, қоршаған ортаның жақсара түсуіне, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының барлық салаларының өркендеуіне жағдай жасайды.

Қазіргі күнге келіп экология — бүкіл әлемдік ғылымдар мен элеуметтік,     саяси-экономикалық,     нарықтық     жағдайлар     мен мәселелелерін зерттейтін деңгейге жетті. Осыған байланысты, экологиясы ғылымының қолданбалы жэне адам экологиясы бағыттары дами түсу Сапаны экологиялық бақылаудың әдістемесі өндіріске жэне сапасына   біркелкі      әдістемелік   принциптерді   жэне   экологи:;_; \л бақылаудың ережелерін орнатады. Бұл әдістеме өнім сапасын және өндірісті    экологиялық    бақылаудың    мемлекеттік    және    кешенді әдістемелерін жасағанда ескерілуі керек.

Экологиялық бақылаудың негізі мақсаты ол белгілі бір объектінің экологиялық бағаға сай екендігін жэне ондағы экологиялық жағдайдың деңгейін белгілеу, яғни экологиялық талаптардың орындалуын бақылау,

Экологиялық бақылаудың деңгейі экологиялық талаптарды жүзеге асыруға қажетті сандық және сапалық мәселелерді шешумен белгіленеді

Сапаны экологиялық бағалауды өнімнің қауіпсіздік деңгейін бағалағаннан кейін келесі жағдайда жүргізіледі:

• өнімді сертификаттағанда;
• ең жақсы технологияны жэне өнімнің варианттарын тандаған кезде
• технологиялық процестің    жэне    өнім    сапасының көрсеткіш-
  терін жобалағанда;
• технологиялық процестің   жэне   өнімнің   сапасын бақылауда
• технологиялық процестің жэне өнімнің сапасы жөнінде ақпартты

 

талдағанда.

Сапаны экологиялық бағалаудың копмлексті, дифференциалды және
аралас түрлері болуы мүмкін.                                                                         

Сапаны экологиялық бағалаудың комплексті түрі сапаның деңгейін тек бір интегралды көрсеткіш арқылы бағалауда жүргізілетін бақылау түрі

Сапаны эколоғиялық бағалаудың дифференциалды түрі сап.. ің деңгейін бірнеше көрсеткіштер арқылы бағалауда жүргізетін бақылау түрі

Ал сапаны экологиялық бағалаудың аралас түрі кезінде бағалау комплексті және дифференциалды түрлерінің бағалау тәсілдерді пайдаланады.

Объектінің экологиялығы — ол сапаның деңгейін көрсекмщ
интегралды экологиялық көрсеткіші. Ол белгілі бір объектіні жасагаща
немесе өндіргенде экологиялық талаптардың қаншалықты сақталып
қолданылғандығын мінездейді. Объектінің экологиялығы экологиялық
көрсеткіштердің бірлік көрсеткіштерінің номенклатурасымен немесе
комплексті көрсеткіштері арқылы анықталады. Сапаның экологи шығын
көрсеткіштері белгілі бір өнімге немесе технологиялық процеске қар^ил
экологиялық қасиеттерін көрсетеді.                                                          

Объектінің қасиеті — объектіні қолданғанда немесе жасағанда байқалатын бағалау объектісінің ерекшелігі.

Сапа көрсеткіштері — объектінің экологиялық қасиетін көрсететін сандық көрсеткіштердің мінездемесі.

Сапаның экологиялық көрсеткіштері — бағаланатын объектінің
экологиялық қасиетінің мінездемесі.                                                          

Сапаның деңгейі — стандартты үлгінің сапа көрсеткіштерін
бағаланатын үлгінің сапа көрсеткіштерімен салыстыру арқылы
байқалатын көрсеткіш.                                                                               

Экологиялық талаптар — өнімнің, қызмет процестің адамға  қоршаған ортаға зиянды мінездейтін талаптар жиынтығы.

Көрсеткіштерді   бағалау   кезінде   қолданылатын   таңдау       көрсеткіштердің номенклатурасына келесі принциптерде қолданылады

• алтернативті шешімнің принципі;
• бағалаудың сапалы принципі;
• бағалаудың сандық принципі.

Алтернативті шешімнің принципі объектінің белгілі бір экологиялық көрсеткішінің бар немесе жоқ екендігін анықтау үшін қолданылады.

Бағалаудың сапалы принципі объектінің тек сапалық көрсеткіштерін анықтағанда қолданылады

Ал бағалаудың сандық принципі объектінің тек сандық экологиялық

 

көрсеткіштерін анықтағанда қолданылады

Сапаның экологиялық көрсеткіштерінің мәнін бағалаған кезде келесі әдістемелер қолданылуы мүмкін:

• эксперименталды — бағалау техникалық өлшеу құралдары арқылы
  жүргізіледі;
• эксперттік — бағалау білікті мамандардың ой пікірінің қорытындысы
  негізінде жүзеге асырылады;
• есептеу —   басқа   параметрлер   арқылы   алынған мәліметтерді
  есептеу арқылы жүргізілетін әдістемелер.

Міне жоғарыда өздеріңіз көргендей сапаны экологиялық бағалау

осындай тәсілдері мен әдістемелері пайдаланады.                                    

4.2Есептеу бөлімі. Мал шаруашылығынан топыраққа тасталынатын қатты заттардан болатын экономикалық — экологиялық шығынды формуламен анықтаймыз:                                                    3=q*3m*n

Мүндағы: q — жер ресурстарының құндылығын көрсететін коэфициент (3-ке

тең);

Mm- топыраққа тасталынатын қалдықтардың массасы-1m

Ym— топыраққа тасталынатын 1т ластаушы заттардан болатын шығын -770 тенге

3=3*770*5,7=13167 тг/жыл

Мал шаруашылығынан қоршаған ортаға келтірілетін шығын аз болғандықтан бұл шаруашылық тиімді деп есептелінеді.

Табиғатты қорғау. Табиғатты қорғауда халықаралық, мемлекеттік және қоғамдық шараларды жоспарлы түрде жүргізетін табиғи ресурстарды пайдаланудалпына келтіру қажет. Табиғатты қорғау арқылыжарқын болашағымызды қамтамасыз етеміз.

Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі міндеті- жоспарлы түрде, табиғи
ресурстарды  тиімді   пайдалану,   сыртқы   отану   ластанудан  қорғау
Табиғатты қорғау экологиялық жағдайменқатар, экономикалық тұрғыдан да   маңызды.   Табиғи   байлықтар   пайдалануына   қарай   жіктеледі (жер,су,орман,энергетикалық,т.б.).    Оған    адамзаттың    әсер етуіне байланысты таусылатын жэне таусылмайтын болып бөлінеді.                                                                                                     

Таусылатын бөлігінің өзі қалпына келетін және келмейтін бсшыя бөлінеді. Қалпына келмейтініне мүнай, таскөмір, т.б. жатады. Сол себепті оларды мұқият, үнемдеп пайдаланған жөн.

Қайтадан қалпына келетіндерге топырақ, өсімдікті  жатқызамыз.Қайта қалпына келу үрдістері әртүрлі жылдамдықпен жүреді.  Бір сантиметр қара топырақ пайда болу үшін 300-600 жыл, кесілген ағаш қалпына келуіне бірнеше ондаған жылдар керек. Онсыз топырақ эрозияға  ұшырап, кей өсімдік түрлері мүлдем жойылып кетуі мүмкін.

Жерді   қорғау. Әр шаруашылықта топырақтың   картасы бар
жайылымдағы өсімдіктер құжаттандырылады. Жайылымды
заттармен қоректендіріп отырады, бірақ  осы   жүмыста нормасы мен оны сақтауды қадағалау қажет.

Тыңайтқыштар арнайы полиэтилен қапшықтарда сақталады.Сұйық қиларды уақтылы шығарып, фермалар аммиак пен күкіртті сутегінен желдетін отырады. Күйген қилар органикалық тыңайтқыштар ретінде топыраққа себіледі. Мал өлекселері арнайы контейнерлерде сақталып  сүйек зауыттарына өңдеуге жіберіліп, артынан ол зарарсыздандырылады.

 

4.3Су көздерін қорғау. Құрал-жабдықтарды жуу, ішек-қарын
тазалап, жуу, т.с.с. жүмыстар арнайы орындарда жүргізілуі қажет
Олардың ашық су көздеріне жэне азық суға түсуіне жол берілмеуі қатаң
қадағалануы тиіс.                                                                                         

4.4Ауаны қорғау. Мал қоралары шаруашылықтың ық жағына салынып, желдеткіштер қойылуы керек. Айналаны көгалдандырып, ағаш отырғызып, оларды суару ауаның тазаруына әсерін тигізеді

4.5Табиғи экожүйеден ауыл шаруашылық экожүйеге дейін.

Антропогенді экожүйелерге агроценоздар мен агроэкожүйелер
жатады. Агроценоздар- ауыл шаруашылығында қолданылатын жерлерде
пайда болатын биоценоздар. Олар табиғи бірлестіктерден бірініщіден
құрамына кіретін түрлердің санының аз болуымен, екіншіден,осы
бірлестіктің негізгі мүшесі -мәдени дақылдардың зиянкестер мен
бәсекелестікке қарсы түру қабілетінң төмен болуымен сипатталады.
Мэдени дақылдар адамға пайдалы жағына қарай сүрыптау арқылы күші
өзгеріске үшыраған, сондықтан олардың адамның көмегінсіз тіршілік үшін
күреске қабілеті нашар.                                                                               

Ауыл шаруашылық өндірісінң қазіргі көптеген әдістері өзінің мәні
жағынан антиэкологиялық -монодақылдарды өсіру, малды шектен тыс
жаю, улы химикаттарды кеңінен қолдану, минералдық тыңайтқыштардың
шектен тыс мөлшерін қолдану топырақты жаппай жырту және т.б. бұлар
экожүйелердің қалыпты қызметінің бүзылуына, құрамының
қарапайымдылығына , түрақсыздыққа жэне табиғаттағы өзгерістерге алып
келеді.                                                                                                         

Сондықтан қазіргі ауыл шаруашылығының дамуында мүмкіндігінше экологиялық заңдарды үстану қажет. Жер өңдеудің алғашқы кезеңдерінде агроценоздар қазіргімен салыстырғанда түрақтырақ болған. Реттеуші жануарлар мен тоңаздырушылар элемі өте бай болған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Бизнес-жоспар

 

5.1. Аннотация

 

Бизнес жоспардың тақырыбы: Оңтүстік Қазақстандағы тейлероиз  ауруына  қарсы вакцина  шығарудың бизнес тиімділігі

Мекеменің аты: ОҚМУ

Мекен жайы: Оңтүстік Қазақстан облысы

Телефон:      2-67-67       сот.: 8 702 429 90 05

Кіммен жасалған:   Идрисов  М. Н

Бизнес сферасы:   Ветеринарлық медецина

Қызметінің негізгі түрлері:  Вакцина шығару

Басталу мерзімі:  13 маусым 2008

Бизнес жоспар қандай мерзімге есептеліп жасалаған: 3 жыл

 

5.2. Түйін

 

Біздің республикамызда кең көлемде  кәсіпкерлікті,  әсіресе  кіші  және  орта  бизнесті қолдау  бағдарламасы  іске  асырылуда.  Қазақстан  Республикасының  Президентінің  2003  жылғы  29  желтоқсандағы  №1268  жарлығымен  бекітілген  «Шағын  кәсіпкерлікті  дамыту  және  қолдау  2004-2006  жылдарға  арналған  бағдарламасы»  бойынша  шағын  кәсіпкерлікті  дамыту  және  қолдау  мемлекеттік  экономикалық  саясаттың  ең  маңызды  саласы  болып  табылады.

Қазақстанда  экономикалық  реформалардың  даму  барысында  көптеген  шаруашылық  иелері  кәсіпкерлік  ортаға  ұмтылуда.  Бұл  процесс  барлық  салаларда  өте  терең  дамуда.  Жаңадан  кәсіпкерлікке  бет  бұрған  шаруашылықтар  үшін  тәжірибие  арттыру  керек. Қазақстандағы саяси климат тұрықталықты сипаттауда, осы халық шаруашылығының барлық салаларында әрі қарай дамуына негіз болып отыр, соның, ішінде Оңтүстік Қазақстан облысы – агроөнеркәсіп секторы үшін рөлі зор. Қазіргі таңда мал шаруашылығы үшін Қазақстан Республикасында аудандар бойынша мүйізді ірі қара малдың тейлерозы үшін шығынға әкеп соғуда.  Мал иксод кенесінің шықанынан ауруға шалдығады, қан арқылы шығатын бұл аурудың  өлім – жітімі орта есеппен ересек малдарда 65-70%, ал төлдердің ішінде 80%-ді құрайды. Бұл ауру бүкіл әлемде, әсіресе ыстық климаттық зоналарда, атап айтқанда, Африка, Орта Азия, Қытай және т.б. елдерде таралған.1990 жылға дейін біздің облыста Ресейде шығарылған «ВИЭВ» атты тірі культуралық вакцина  қолданып келді. Бұл кені малдар 6-18 жасында, жылдың суық мезгілінде (желтоқсан, ақпан) вакциналанады, вакциналанбай қалатын болды; арнайы стабильдендірілген заттар болмағандықтан жиі асқынулар байқалады, сондықтанемдеу қалған нәтижені көрсетеді. Сол себепті соңғы уақытта «ВИЭВ»вакцинасын сериялық өндіру тоқтатылады.

Осы қиындықтарды еске алып, М.Әуезов атындағы ОҚМУ ғалымдары мәселені қолға алды, яғни тейлерозға қарсы принципиальды жаңа вакцина жасап шығару үшін бір қатар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Нәтижесінде Израильдің Кимрон атындағы ветеринариялық институтының паразиталогия лабороториясымен тығыз қарым – қатынас орнатылды. Бұл жерде бірге жұмылып жасалған еңбектің арқасында әлемдік ғылымда алғаш рет жылы қанды малдардың ағзасынан тыс культурленген тейлерия – қоздырғышын ашуға мүмкіндік берді. Әдіс өте тиімді болып шықты, өйткені ол тек мал өнімін алдын алып қоймайды, сондай – ақ мал ағзаларындағы тейлерозға қарсы иммунитетті мықты қылып, қоздырғыштың морфологиялық қасиетін жан – жақты зерттеуге мүмкіндік береді.

Қазіргі таңда Қазақстандағы М.Әуезов атындағы ОҚМУ ғалымдары мен алғашқы отандық тейлерозға қарсы вакциналық штамм алынды және оның қасиеті лабороториялық жағдайда тексерілді. Тейлерозға қарсы сериялық вакцина шығаратын мини – зауыт құрылысы облыс бойынша малдың ауруға шалдығуымен өнімін төмендетіп қана қоймай, сонымен бірге экономикалық эффектісі зор болмақ. Егер вакцинаның бір дозасы кемінде 100 теңге тұратын болса, онда, 1млн. сиырды міндетті вакцинациялауды 100 млн теңге табуға болады екен.

Жобаның орналасатын жері: М.Әуезов атындағы ОҚМУ базасын регионды биотехналогия орталығының территориясында болуы мүмкін, ол жерде вакцина шығаратын мини – зауыт үшін Қазақстан Республикасының СанПИН талабына сай ғимарат дайындалуды.

 

1. Қызмет түрлерінің сипаттамасы: Тейлериоз ауруына қарсы вакцина шығару .
2. Сіздің өніміңізді сату немесе қызмет түрлерін көрсету нарықтары (жергілікті, тауарлы нарық және т.б.); мүмкін болатын тұтынушылар; Жергілікті нарық.
3. Жоспарланған мерзім ішінде саты бойынша Сіздің бизнесіңіздің потенциалды мүмкіндіктері қандай (өнім мен қызмет түрлері бойынша немесе жалпы алғанда жеткіңіз келетін сату көлемін, құылымын көрсетіңіз): Ауданда тейлериозбен ауырған ірі қараныны барлығын емдеуге қол еткізу.

2000-2007 жылдар аралығында Тейлериозбен ауырған малдың саны:

Ауру малдың жалпы мал басына шаққандағы үлесі 32,7%

4. Бизнес – жоспардың бүкіл мерзіміне болшамды есеппен сату көлемі мен пайданың жалпы көрсеткіштері. Оны кезең бойынша бөліп көрсету керек. Қажет болса Сіздің басты мақсатыңызға жетуге керекті басқа экономикалық көрсеткіштерді көрсетіңіз: 1-кесте бойынша жалпы мал басының 32,7% емдеуді болжай отырып, алдыңғы 3 – жылда 257 820 ірі қараны емдеп шығу көзделген. Әр ірі қараны емдеу бағасын 1500 теңге деп ала отырып, 3 – жылдағы болжап пайданы келесі кестеден көруге болады.

Мерзімі	Емделетін ірі қара саны	Қызмет көрсетуден түскен табыс
2008 жыл	91 000	136 500 000
2009 жыл	97 000	145 500 000
2010 жыл	103 000	154 500 000

 

5. Алға қойған мақсатқа жету үшін Сізге қанша қаражат керек болады? (теңгемен, шетел валютасымен): 3 жыл мерзімде бизнес – жоспарды іске асыру үшін қажетті қаражат мөлшері 303 000 000 теңгені құрайды.

 

6. Ол қаражат неге жұмсалады? Бизнес – жоспарды іске асыру

Атауы	Қажетті мөлшері. г	Құны. тг
В12	3 – 5	100
Азидин	30	100
Аскарбин қышқылы	10 – 20	200
Кофеин	100	300
Фталазол	100	300

 

Еңбек ақыа кететін шығын: 3 640 000

Вет.дәрігер – 41 000

Ұйым бастығы – 55 000

Ғиарат және көлікке кететін шығындар: 315 000

Ғимарат  180 000тг

Көлік 135 000

Құрал – жабдықтарға кететін шығыдар: 45 000

Тұрақты шығындар: 3 640 000 + 315000+ 45 000 = 4 000 000 * 3жыл =

12 000 000 тг.

Айнымалы шығындар: 1000 * 91 000 + 1000 * 97 000 + 103 000 * 1000 = 291 000 000

Жалпы шығын: 12 000 000 + 291 000 000 = 303 000 000

7. Мүмкін инвесторлар және олардың алдындағы Сіздің міндеттемелеріңіз:
8. Несиелер қашан толық қайтарылады? Ауыл шаруашылығын қолдау бағдарламасымен берілген банк кредиті, алынған несиені 7 жыл мерзімде 20% өсіммен қайтару.

5.3. Кәсіпорынның сипаттамасы

1. Соңғы 3 мерзімге негізгі қаржылық көрсеткіштерді көрсетіңіз (жыл, тоқсан, ай, декада, күн)

 

 

Уақыт мерзімі	Қызмет көрсету көлімі.млн	Шығын.млн теңге	Табыс млн теңге	Пайда млн теңге
2008 жыл	91	95	136,5	41
2009 жыл	97	101	145,5	44
2010 жыл	103	107	154,5	47

 

2. Сіздің бизнесіңіздің тенденцияларын және мүмкін өзгерістерді анықтаңыз: Мемекеттің ауыл шаруашылығы және азық – түлік өнімдерін арттыру бағдарламалары бойынша осы өнімдер алынатын ірі қараның саны да арта түседі. Ірі қара санының артуына байланысты фирма қызме көрсету аясы да ұлғаяды.
3. Сіздің бизнесіңідің күшті және әлсіз жақтары қандай және ол немен байланысты? Бизестің дамына әсер ететін факторлар: Фира қызсмметін тұтынушылардың санының артуы осы қызметті ұсынатын бәсекелестердің аз болуы.

          Бизнестің дамуына кедергі болатын факторлардың бірі, шығындардың көп бөлігін құрайтын дәрі – дәрмектердің қымбаттуы.

5.4. Менеджмент

1. Бизнесте жұмыс істейтін қызметкерлер туралы мәлімет:

Қызметкерлердің аты – жөні: Идрисов М.Н. тағы басқалар, барлығы 6 адам

Жасы 20 – 30

Макен – жайы шығыс мөлтек ауданы

Телефон 2 67 67

Оның бизнестегі орны қазіргі уақытта және болашақта: Мал дәрігер

Жалақысы: қазір 41 000 болашақта 45 000

Жұмыс істеу тәжірибесі: 3 жыл

2. Басқарушылық персонал үшін жоспарланып отырған қосымша жағдайлар (жеңілдіктер, қосымша ақы, жолдамалар т.б.): қосымша ақы
3. Коллективті басқарудағы әлсіз топтар (мүмкін болатын және қазір бар және олармен қалай жұмыс істейсіз): Әлсіз топтар жоқ. Болатын әлсіз топтармен мамандығын арттыру саласында жұмыс істелінеді.
4. Қызметкерлердің саны қалай өзгереді: Жыл сайын артады

 

5.5. Өнімнің сипаттамасы

1. Сіздің өніміңіз (қызметіңіз). Оның сипаттамасы: Негізгі қызмет – тейлериозбен ауырған малды емдеу.
2. Өніміңіздің ерекшелігі: Тейлериоз ауруын емдеу арқылы мал өнімінен болатын шығындардыболдырмау.
3. Сіздің бәсекелестеріңіз? Жергілікті Вет.емханалар қызмет көрсету бағасының төмендігі және емдеу сапасыың жоғарғы болуына байланысты жергілікті нарықтың фирма қызметін үнемі сұраныс жасап отыруы.

5.6. Маркетинг жоспары

Ескерту: Егер Сіз өз өніміңізді сата алмасаңыз, ендеше бизнес жоқ деген сөз. Сіз өз нарығыңызды терең білуіңіз керек.

1. Сіздің нарығыңыз қандай (өсуші, тұрақты, кемімелі)? Нарық өспелі.
2. Басқа нарықтар бар ма, бар боса, олардың потенциалы қандай? Басқа нарықтар бар: Көршіліес аудандардағы нарықтар, бірақ олардың өсу потенциалы Сайрам ауданымен салыстырғанда төмен.
3. Сіздің өніміңіз әр түрлі секторлардың талаптарына бейімделе ала ма? Фирма басқа да ауруларды емдеу мен айналысқандықтанбизнестің басқа қызметтерге бейімделу қарқыны өте жылдам.
4. Болашақ клиенттеріңізді анықтап және оларды сипаттаңыз: Облыстық мал шаруашылық басқармасы мен әріптестік, облыстың басқа да ауданындағы тұтынушыларға қызмет көрсету.
5. Бес ірі тұтынушыларыңызды іріктеп алып, оларға қанша пайыз өнім сататыныңызды анықтаңыз:
6. Несиені қанша уақытқа аштыңыз? Несие бойынша төлемдердің пайызы қандай? 7 жылға, жыл сайынғы төлемдердің пайызы 20% құрайды
7. Келесі жарты жылдыққа, жылға өнім жоспарыңызды сипаттаңыз: Келесі жылы аудан халқына тағы да 100% қызмет көрсету.
8. Бұл болжамды өткен жылғы көрсеткіштермен салыстырыңыз (тоқсан, айлық): Өспелі.
9. Осы мерзімге анық тапсырыстарыңыз бар ма? Дәрі – дәрмектің құнын кемітуге тапсырыс берілді.
10. Сіздің бәсекелестеріңіз және олардың нарықтағы үлесі: 10%
11. Өнімнің бағасы. Сіз ол бағаны қалай қоғандығыңызды түсіндіріңіз: Қызметтің өзіндік бағасы – 1500 теңге, бұл бағаны экономикалық есептеулер арқылы анықталды.
12. Өз өніміңіз бен бәсекелестердің өнімін салыстырып сипаттаңыз: Қызмет көрсетудің нарқы бәсекелестердің арқынан өмен.
13. Сіз өз өніміңізді қалай сатасыз (пошта арқылы, агенттер көмегімен, жарнама арқылы): жарнама арқылы

5.7. Өндірістік жоспар

1. Ғимарат. Сатып алынған ба, әлде жалға алынған ба? Жалға алынған
2. Тасымалдаушы көлік құралдары: жеке көлік
3. Жеткізіп берушілердің сипаттамасы және олардың несие шаттар: несие шарт жасалынды ол, Оңтүстік Батыс Мемлекеттік Ветеринарлық емхана.
4. Инвестициялық жоба өндіріс құрылымына кіретін жоспарланып отырған өндірістің құрылымы: инвестиция жоқ.
5. Технологиялық схемасы: Қызмет көрсету схемалар
6. Жұмысшылардың операцияларды орындаудағы еңбек сыйымдылығы еңбек ақысының тарифы: 41 000 – 60 000 дейік
7. Қажетті материал мен жабдықтаушы бұйымдардың тізімі, олардың саны және құндық көрсеткіштері: дәрі – дәрмектер.
8. Өнімді өндіруде және оны сату процесін жүзеге асырғанда қызмет көрсететін өзге ұйымдардың тізімі: Қарабұлақ Ветеринарлық емханасы, Ақбастау Вет. Емханасы, Ақ бидай Вет.емханасы.
9. Жоғарыда көрсетілген позициялар бойынша шығындар: 303 000 000 тг.

5.8. Ұйымдастырушылық жоспар

1. Бөлімшелердің бір – бірімен байланысы: тапсырма және шарт жасасып байланысады.
2. Басқарушы топтың міндеттерін бөлу: 1. Банктермен жұмыс жүргізу. 2. Дәрі – дәрмектерге тапсырыс беру.
3. Басқарушы топ мүшелерінің толық мінездемесі, аты – жөні, кәсіпорынның жетістіктеріне қосқан үлесі біліктілігі, тәжірибесі, басқарушының еңбекақысын тағайындау: 41 000 – 60 000 аралығында.

 

5.9. Қаржылық жоспар

Көрсеткіштер	Өтке мерзімді бағалау млн тенге	Болашақты бағалау
Табыс	436,5
Шығын	303,5
Таза пайда	132
Рентабельдік
Негізгі және айналмалы құралдардың құны	45 000 мың
Орташа күндік пайда	450 тенге

 

1. Сіздің несиеңіз және оның пайызы. Сіздің несие берушілеріңіз және демеушілеріңіз (қазіргі кезеңде және болашақта): Банктен 7 жылға несие алынды. Оның жылдық пайызға 20%.
2. Несие алу үшін кепілдікке қандай мүлік қоя аласыз? Несие алу үшін тұрғын үй кепілдікке қойылады.
3. Өнімнің (қызмет түрлерінің) қымбаттауына әкелетін сату көлемінің төмендеу немесе шығындардың өсуі жағдайында Сіздің қорларыңыз қандай? Қызмет көрсету көлемінен тұрады.
4. Сіздің бизнесіңіздің қысқа мерзімді мақсаты қандай? Табыс табу.
5. Сіздің бизнесіңіздің болашақтағы мақсаты қандай? Сайрам ауданы малдарын тейлериоз ауруын емдеу.

                       5.10. Жұмыстардың орындалу тізбесі

1. Жоспарлау мен құрастырудың соңы: 2009 қазан айы.
2. Сауда ұйымдар қызметінің басталу уақыты: 2009жылы 1 – қаңтар.
3. Өнімге тауарлық түр келтіру: Қызмет көрстудің сапасын жақсарту.
4. Өндіруге қажетті материалдарға тапсырыс беру: 2009ж.
5. Өндірісті және өнім шығаруды бастау уақыты: 2009ж.
6. Алғашқы тапсырыстарды алу: 2009ж.

 

5.11. Жобаның тәуекелділігін (сезімталдығын) талдау

1. Сатылған өнім үшін төлемақының кешігу уақыты: Екі жақты шарт жасалып уақытылы төленді.
2. Запастарды қалыптастыру шарттары (шикізаттың, материал және қажетті бұйымдардың өндірістік қорлары) капиталды қалыптастыру шарттары: Ұйымның жеке көлігі арқылы.
3. Инфляция көрсеткіштері: дәрі – дәрмектің тарифына байланысты болуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ұсыныстар

1. Барлық қан ауруларының ауыл округінде шаруашылық арасында үгіт – насихат жұмыстарын жүргізіп, тейлериоз ауруларын болдырмау туралы мал дәрігерлер жұмыс жасау керек.
2. Малдарды мал тұрған қоралард аптасына бір рет 18 хлорбарос севин ерітіндісімен шомылдырып, дезинфекция жасау шарт.
3. Ауырған малдарды ең тиімді біз ұсынылған химотераптикамен препарттармен даярлау жолдарын пәтуәләсіп, мал расында шығындарды болдырмау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Оңтүстік Қазақстан облысында ірі қара малдарында тейлериоз ауруы өте жиі жылына екі рет жазып, біраз малдар шығынға ұшырайды. Тейлериоз ауруында қан көрсеткіштері тамшы ет қаптан бөлек лейкоциттер 3,2 мыңға дейін нормада 9,5 мың.

Эротроциттер -2,2 млн.ға нормада 5,92 млн гемоглобин – 29 норма 65ер. Сілітілі қор 22 % норма 463, хлор – 298 бойынша қанттың көтеріледі.

Бұл көрсеткіштер ауруды бәсеңдетіп жазылған соң нормаға жетіп, клиникалық аурулардың себептеріне, белгілеріне тура келе бермейді. Қанның морфологиялық, биологиялық көрсеткіштері тура келе бермейді.

Тейлериоз ауруының бірінші стадиясында қанның морфологиялық көрсеткіштері төмендейді.

Лейкоциттер – 3,9

Норма бойынша 7,0 млн гемоглобин 51 ед.норма бойынша 64 ед.

Қанның көрсеткіштері бойынша тейлериоз ауруының жеңіл түрде өтетінін анықтағанда болады. Ауру малдың қанындағы қанттың саны 35-30 мг кем болғанда тейлериоз ауыр дегенге келеді, ал қанның көрсеткіші 20-12% кем болса мал өледі.

Қазақстан Республикасында аудандар бойынша мүйізді ірі қара малдың тейлерозы үшін шығынға әкеп соғуда.  Мал иксод кенесінің шықанынан ауруға шалдығады, қан арқылы шығатын бұл аурудың  өлім – жітімі орта есеппен ересек малдарда 65-70%, ал төлдердің ішінде 80%-ді құрайды. Солма ауруын Қазақстан жағдайында зерттегенде бұл екі түрінің ерекшелігі әлгінде айтқандай болмай шықты. Солманың бұл екі түрінің зияндылығына және солманың асқынған түрлерінің ауысып отыруына қарағанда тейлерия мутанс паразитінің Қазақстанда өз алдына жеке кездесетін паразит емес, тек тейлерийдің зияны кемдеу, яғни тейлерия аннулятаның бір түрі екендігі байқалады.

Эпизоотологиялық зерттеулердің және Қазақтанның түрлі аудандарында кездесетін солманың жұқтырып тәжірибе жасаудың нәтижесінде республикамызда тейлерийдің зиянды бес түрі анықталған. Соның ішінде аса зиянды түрлерінің Шымкент және Қызылорда облыстарының шаруашылықтарында таралғаны байқалады. Солтүстікте қан сорғыш паразиттердің басқа түрлері де кездеседі. Бұлар малда әлдеқалай ғана байқалады.

Тейлерийдің зиянды түрлерінің әр түрлі екендігін әрқашан естен шығармау керек. Зияны кемдеу түрімен ауырған малды зиянды түрі жайлаған жерге ауыстыруға болмайды. Өйткені онда мал солма ауруына қайта шалдығады.

Ауру Гиалломма туысына жататын жайылым кенелері (көбіне Гиалломма детритум және анатоликум) тасымалдайды. Кененің сілекеймен паразит мал денесіне енеді де, сөлдеріне және бауыр мен талққа барады. Сонда өсіп — өніп, көбейе бастайды. Кейінірек бұл парзит бөлшектері ыдырап, қанның қызыл түйіршіктеріне енеді.

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Абуладзе К.И Парзиталогия и инвазионные болезни сельскохозяйственных животных. – М., ВО Агропроиздат, 1990.
2. Ақаев А. Үй құстарының гельминтоз аурулары. – Алматы, Қайнар, 1981.
3. Боен С.Н. и др. Гельминты копытных животных.
4. Вибе П.П Авителлинозы домашних и диких жвачных животных, Алма – Ата, Кайнар. 1974.
5. Демидов Г.И. Дементьев И.С. мал гельминтоздарының анықтамалығы (аурудан анықтау, одан сақтандыру әдістері) – Алматы, Қайнао. 1979.
6. Ерболатов К.М. Мал гельминтоздары. – Алматы, Қайнао. 1971.
7. Карамендин Ө.С. Қойдың нематодирозы. Алматы, Қайнар, 197.
8. Қашағанов К.Е және т.б. Жылқы және түйе аурулары. Алматы. Қайнар. 1978.
9. Мухаметалин Қ. Малдың паразит аурулары. Алматы. Қайнар. 1973.
10. диков Г.И Сабаншие М.С., Сулейменов М.Ж. справочник по паразитом сельскохозяйственных животных. Алматы. 1994.

 

 

 

 

 

.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Түйін

Дипломдық жұмыста қазіргі таңдағы тейлериоз індетімен күресудің барлық бағыттар бойынша концептуальды позициясы келтірілген. Мал дәрігерлік шаралардың нәтижелігі мал саны толық және жан – жақты есепке алынғанда ғана жоғары болмақ. Осы тұрғыдан алғанда да айқан нұсқаулар берілген.

 

 

Заключение

В заключение важно и необходимо отметить, что в случае выявление внрвь животных, реагирующих на тейлери, и сохранения реакция реакции у ранее реагриовавших животных проводят космплекс дополнительных исследовании с учетом эпизоологических данных и по их результатам принимают оканчательное решение.

 

Summary

The article shows the conceptual positions for all directions of struggle with erculosis infektions in modern conditions. Veterinary actions may be successfully realized only with good control system. The exact recommendations are given. It is shown the necessity of use the express methods in diagnostics, particulary PRA (and modifications), KR with milk, allergic probes, etc.