Дипломдық жұмыс: Ұйғыр орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде орманды жанама пайдалану

Нормативтік сілтемелер

 

МЕСТ 18486-87 Орманшылық. Терминдер мен анықтамалар

МЕСТ 17.8.1.01-86 Табиғат қорғау. Ландшафттар. Терминдер мен анықтамалар

МЕСТ 17.6.1.01-83 Табиғат қорғау. Ормандарды қорғау және күзету. Терминдер мен анықтамалар

МЕСТ 58004-2017 Орманды қалпына келтіру. Техникалық жағдайлар

МЕСТ 19S4-93 Итмұрын жемістері. Техникалық жағдайлар

МЕСТ 21450 75 Қара қарақат жемістері

МЕСТ Р 50246-92 Марал оты шөбі. Техникалық жағдайлар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Анықтамалар

 

Ағаш – діңі анық ажыратылатын, бүйір бұтақтары мен төбе өркені тар-мақталған көп жылдық өсімдік. Бұтақтарының бүкіл жүйесі мен діңінің тармақтары бірлесіп желекті құрайды.

Ағаш отырғызу – бір немесе бірнеше сүрек тұқымдарының ормандық екпе материалдарын орман екпелерін өсіру мақсатында отырғызу.

Ағаш өсіруге жарамды топырақ – сортаңдану белгілері жоқ, күшті кар-бонатты қабаттары жоқ, тамыр өтпейтін топырақ қабаты 2 м-ден көп тереңдікте жатқан, эрозияға ұшырамаған немесе шамалы ұшыраған топырақ.

Ағаш тұқымы – 1) ағаш өсімдіктерінің түрі, тұқымы, тұқымдасы, шаруа-шылық тобы – басты тұқымдар, ілеспелі тұқымдар, қылқан жапырақты тұқым-дар, жапырақты тұқымдар және т.с.с. 2) шаруашылық немесе биологиялық белгілері ұқсас ағаш-бұталы өсімдіктер түрлерінің (сұрыптарының) жиынтығы: ұрықтық, сүйекті, жаңғақ жемісті, субтропикалық және т.с.с.

Ағаштар мен бұталардың биологиялық төзімділігі – ағаштар мен бұта-лардың ортаның төтенше факторларына (топырақ және әуе құрғақшылығы, топырақтың сортаңдануы, нормадан ауытқыған температуралық режим, өнер-кәсіптің зиянды қалдықтары және т.б.) ықпалына қарсы тұру мүмкіндігі.

Таралу аймағы — жануарлар мен өсімдіктердің белгілі бір түрлерінің кездесетін жер беті бөлігі.

Вегетациялық кезең (латынша vegetatio – қозу) – өсімдіктер белсенді өсіп, дамитын кезең. Белгілі бір жердің өсімдіктері үшін В.к. – бұл өсімдік-тердің белсенді өсіп-өнуі метеорологиялық жағдайлар бойынша мүмкін бола-тын жылдың бір кезеңі.

Гидрофиттер – топыраққа бекітіліп, суға төмен жағымен бататын жоғарғы су өсімдіктері. Бұлар жағалауларды толқындардың әсерінен  бұзылудан қорғап бекіту мақсатында қолданылады.

Деградация (латынша «degradatio» – бұзылу) – зиянды табиғи-антропоген-дік процестердің әсерімен қандай да бір ресурстың әлеуетінің жойылуы.

Екпе ағаштар – қолдан егілген ағаш және бұталы өсімдіктер учаскесі.

Жел эрозиясы – тау жыныстарының және топырақтың желдің әсерімен бұзылуы. Желдің қиратушы күші әр түрлі топырақ үшін оның дефляцияға қарсы төзімділігіне байланысты, ал топырақтың дефляцияға қарсы төзімділігі бірнеше факторлармен, ең алдымен топырақ бөлшектерінің механикалық құрамымен және олардың бір-бірімен тұтасу күшімен анықталады. 

Жер асты сулары – жер бетінен төменірек орналасқан, жер қыртысының жоғарғы қабатында жатады.

Жерсіндіру – организмдердің (адамның, жануарлардың, өсімдіктердің) тіршілік етуіне қажетті өзгерген географиялық (көбінесе климаттық) жағдайларға бейімделуі.

Инсектицидтер– зиянкес жәндіктермен күресуге арналған.

Ксеромезофиттер– құрғақтан бастап орташа дымқыл жағдайға дейінгі аралық жағдайда өсетін өсімдіктер. Мысалы, қарағай, емен, аласа қияқ және т.б.

Ксерофиттер– қуаңшылық жағдайында өсетін өсімдіктер. Бұлар склеро-фиттер (бетеге және т.б.) мен суккуленттер (кактустар, сүттігендер, алоэ, молодило және т.б.) болып бөлінеді.

Қарағайлы орман-жақсы құрғатылған құмды және құмайт топырақта өсетін қарағайлы орманның атауы.

Қарашірік – бірқалыпты қанған және топырақтың минералды бөлігімен тығыз байланысты гумификацияланған органикалық затты бір жерге шоғыр-лайтын қабаттар. Бұлар сұр, қара сұр, қызыл қоңыр және қоңыр түстерге боялған. Көбінесе борпылдақ және құрылымы жақсы болып келеді.

Қатар аралық – қорғаныш орман екпелеріндегі ағаштар мен бұталардың қатарлары арасындағы аралық.

Құрғақшылық – вегетациялық кезең ішінде, әдетте, ауаның жоғары тем-пературасы мен төмен дымқылдығы кезінде орын алатын, топырақтағы ылғал қорының төмендеуіне және соның салдары ретінде өсімдіктердің нашар өсуіне, кейде қурауына әкелетін жауын-шашынның ұзақ уақыт бойы және біраз уақыт болмауы.

Қылқан жапырақ кеміргіш зиянкестері — қылқан немесе жапырақты ағаштарды жаппай жоятын зиянкестер.

Қылқанды ормандар — сүрек діңдерінде көбінесе бір немесе бірнеше қылқанды тұқымдылар белең алатын ормандар.

Ландшафт (немісше «lаnd» — жер, «schaft» — өзара байланысты, өзара тәуелділікті білдіретін жұрнақ) – берік бір жүйені түзе отырып компоненттері (рельеф, климат, сулар, топырақ, өсімдік және жануарлар әлемі) өзара күрделі іс-әрекеттестікте жатқан табиғи географиялық кешен. Өзара іс-әрекеттесетін

Мезотрофты өсімдіктер – құнарлылығы жағынан эвтрофты және олиго-трофты өсімдіктердің арасындағы аралық орынды алып жатқан өсімдіктер (мысалы, шырша және т.б.). 

Мемлекеттік маңызы бар ормандар — оларға мемлекеттікорман шаруа-шылығы мекемелері қарауындағы орманда, қала ормандары, бекітілген орман-дармен қорық ормандар жатады.

Орман бонитеті – орманның өсіп тұрған жерінің құнарлылығына байла-нысты өнімділігінің көрсеткіші.

Орман желілері — орман қорының орман өсіруге арналған орманды және ормансыз жерлері.

Орман жолағы – орман мелиорациялары функцияларын орындау үшін қолдан отырғызылған, жолақ түріндегі қорғаныш орман екпе ағаштары.

Орман – өздерінің даму барысындағы биологиялық жағынан өзара байланысты, бір-біріне және сыртқы ортаға әсер етуде басымдылығы  алатын ағаштардың, бұталардың, топырақ жамылғыларының, жануар мен микроорга-низмдердің жиынтығынан тұратын жағырапиялық жер бедерінің элементі.

Орман өсіру плантациясы – ағаш және бұталы тұқымдардың көшеттерін (ірі көлемді отырғызу материалын) немесе арнайы мақсаттағы екпе ағаштарды өсіруге арналған жер учаскесі.

Орман шаруашылығы — орманды зерделеу мен есепке алу және зерттеу, оларды ұлғайта өсіру, өрттен зиянкестер мен аурудан қорғау, орман пайда-лануды реттеу, орман ресурстарын пайдалануды бақылау міндеттерін атқара-тын халық шаруашылығының саласы.

Орман шаруашылығын қорғау — орман зиянкестерін немесе аурулардың зақымдануына мүмкіндік бермейтін немесе оны кемітетін орман шаруашылық жұмыстарының көмегімен қорғау.

Орманды қорғау — (мемлекеттік орман күзеті) – мемлекеттік орман шаруашылығы мекемелер жүйесіндегі арнаулы қызмет.

Ормандылық – қандай да бір аумақтағы орман алаңының аумақтың жалпы алаңына қатынасымен анықталатын аумақтың ағаш өсу дәрежесі.

Өркен – сабақтан, оның бойында орналасатын бүршіктерден және жапы-рақтардан (қылқан) тұратын өсімдіктердің негізгі органдарының бірі. Мелиора-циялық тұрғыдан бағалы ағаш және бұталы тұқымдар мен олардың форма-ларының вегетациялық көбеюі кезінде қорғаныш орман өсіруде қолданылады.

Өсімдіктер карантині — карантинденген және басқада қауіп келтіретін бунақденелердің, зиянкестердің, өсімдіктер ауруын қоздырғыштардың және зиянды арамшөптердің таралуынан ел аумағын қорғайты, олардың жойылып кетуінен сақтандыру жөніндегі, сондай-ақ карантин түрлерінің ошақтарын анықтау, таратпау және жою жөніндегі мемлекеттік шаралардың жүйесі.

Пар – белгілі бір вегетациялық кезең аралығында ауыл шаруашылығы дақылдарынан босаған, топырақтың жоғарғы қабатының физикалық күйін жақсарту, арамшөптерді жою мақсатымен өңделетін егіс танабы. Таза және ауыл шаруашылығы дақылдары егілген парлар болып бөлінеді.

Сүрек — сүректі өсімдіктердің діңдерінде, бұтақтарында және тамырла-рында, қабығы мен өзегі арасында орналасқан өткізгіш, механикалық және қор жиюшы ұлпаларының жиынтығы.

Сүрек зиянкестері — сүректің техникалық қасиетін төмендететін зиянкес-тер.

Табиғи жағдайлар – адамзат қоғамының өміріне және қызметіне  елеулі маңызы бар факторлардың, күштердің, организмдердің, заттардың, құбылыс-тардың, табиғи орта ерекшеліктерінің жиынтығы.

Таксациялық көрсеткіштер – жекелеген ағаштар мен орман екпе ағашта-рының статистикадағы және динамикадағы биоматематикалық көрсеткіштері мен сипаттамаларының жиынтығы.

Фотосинтез – жасыл өсімдіктердің хлорофилмен сіңірілетін күн жарығы энергиясының көмегімен көмірқышқыл газдан және судан органикалық заттар-ды синтездеуі.

Эталондық қорғаныш орман екпе ағаштары – өсіп шығатын белгілі бір жер жағдайларында барынша мүмкін болатын мелиорациялық және экономикалық тиімділігімен, төзімділігімен және ұзақ өмір сүргіштігімен байқалатын екпе ағаштар.

 

 

Белгілеулер мен қысқартулар

 

ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік

ҚР — Қазақстан Республикасы

ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы

КСРО — Кеңестік Соцалистік Республикалар Одағы

ОШММ – орман шаруашылық мемлекеттік мекемесі

ӨББ – өрт бақылау бекеті

ӨХС – орт химиялық станция

РМҚК – Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны

ТЖ – төтенше жағдайлар

ППН – плуг плантажный навесной

ПЛ – плуг лесной

ЭТЦ – экскаватор траншейный цепной

м – метр;

м² – шаршы метр;

м³ – текше метр;

см – сантиметр;

га – гектар;

кг – килограмм;

г — грамм

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Алматы облысына қарасты Ұйғыр орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі территориясында ағаш діңінен басқа да шикізат қоры көп (дәрілік өсімдіктер, жабайы алма, жеміс-жидектер, техникалық өсімдіктер). Оның ішінде шабындық пен жайлымдар да көп жерлерді алып жатыр. Осы жер байлықтарын табиғатқа зиян келтірмей аздап пайдалануға болады. Оларды мөлшермен азайтпай, керісінше көбейту жағдайларын жоспарлап пайдаланса тек қана табиғатқа пайдасы тиетіні түсінікті. Және пайдаланғанда, жалпы қордың әр жерінен ғана алып 4-5 жыл аралықта қайталай отырса табиғатқа зиян келтірмейтіні хақ. Мысалы, бал шаруашылығын неге ұстамасқа, одан тек пайда түсер еді.

Осы көрсетілген орман қорынан түсетін қаржыны туризмді дамыту жұмысына жатқызуға болар еді. Бұған әрине бүгінгі күні үкіметтен қаржы бөлінбейді деуге болады. Шетелдерде туризмнен түсетін қаржы басқадай пайдалардың көзінен не құрылым көп, ал ол бізде тіпті басталмай жатқан сала. Біздің дипломдық жоба осы мәселеге байланысты, оның тек аздаған сұрақтарына жауап ретінде істелген жұмыс. Келешекте туризм дами бастағанда екеуін бірге қарастырып жобалау жұмыстарын бірге жүргізу жағын қарастырмақпыз. Бұл жағынан табиғи бақта жүргізіле бастаған бастама жұмыстарда жоқ емес.

Сирек кездесетін және жойылу қаупі бар өсімдік түрлерін, олардың жеке түрлерін қорғау биологиялық алуан түрлілікті сақтау жағдайында ерекше маңызды болып саналады. Қазақстан флорасында жоғары сатыдағы 5700-ге жуық түрлері бар, олардың 500-ден астам түрлері қорғау шараларын қажет етеді. Оңтүстікте, әсіресе таулы өңірлерде неғұрлым көп кездесетін, әрі өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктерге адамдардың іс-әрекеті қолайсыз әсер етеді. Жылма-жыл көптеген құнды өсімдіктерді дайындау көлемі ұлғайып отыр, мұның өзі ғылыми, шаруашылық және мәдени эстетикалық зор мәні бар түрлерінің жойылуына қауіп төндіреді. 

Республиканың мемлекеттік орман қорының жерін жанама пайдалануға мал жаю, шөбін шабу, саңырауқұлақтарды жинау, жабайы өскен жемістерін жинап алу, қылқанды және жапырақты ағаш тұқымдарының шырынын ағызып алу, қо-зықұйрық және жидек жинау, дәрі-дәрмектік, техникалық шөптерді теру, қамыс, қоға дайындау, аң аулау, бал арасын өсіру, құм, тас шым дайындау жатады.

Қазақстан Республикасы өзінің аумақтық-географиялық жағдайының ерекшеліктеріне орай өсімдік шикізатынан алынатын дәрі-дәрмек өндірі үшін болашағы мол база болып табылады. Әр түрлі климаттық аймақтардың, табиғи жасыл әлемінің үлкен алаңдарының астасып жатуы Қазақстанда өсетін 6000-дай өсімдіктің кең ауқымды пайдалануына мүмкіндік береді. Жабайы өсімдік шикізатының 80 пайыздан астамы Қазақстан мен Орта Азияда дайындалады. Қазақстан Республикасында жылына «Қаздәріөнеркәсіп» бірлестігі 500-600 тонна, орман және аң шаруашылығы кәсіпорындары 50-60 тонна, ботаника және фитоинтродукция иниституты-10 тоннаға дейін, табиғи ресурстары және қоршаған ортаны қорғау министрлігінің ұйымдары 5-7 тонна дәрілік өсімдік жинайды, олардың атауы 100-ге жетеді. Алайда, Қазақстан кәсіпорындарында тек 20 тонна ғана дайындайды, бұл жалпы жинаған мөлшерінің 3- пайызынан да аз [1]. Қалғандары жартылай өңделген немесе өңделмеген түрде экспортқа шығарылады. Және шығарылып жатыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Орман шаруашылығының ауданы, орналасқан жері. Табиғи-климаттық жағдайы

 

 

1.1 Орман шаруашылығының орналасқан жері мен ауданы

 

Ұйғыр орман шаруашылық мемлекеттік мекемесі Солтүстіктен Оңтүстікке 88 км, Шығыстан Батысқа 125 км жер көлемін алып жатыр. Бұл территорияда негізінен бір-біріне 10-35 шақырым аралығында елді мекендер орналасқан.

Бірінші аймақ Іле өзенінің жағалауы жазық бір тектес орман орналасқан. Екінші таулы аймақ негізінен оңтүстігінде орналасқан. Үшінші аймақ табиғи орман негізінен Шаған орманы алып жатыр. Бұл аймақ табиғат ескерткіші болып саналады [1].

 

 

 

Сурет 1. Ұйғыр орман шаруашылық мемлекеттік мекемесінің ғимараты

 

Чарын Шаған орман саяжайы орман және аң шаруашылығының өндірістік бірлестігінің Солтүстігінде Іле өзенімен, Оңтүстігінде Алматы облысы Райымбек аудынымен, батысында Еңбекшіқазақ ауданының орман және аң шаруашылығы көлемімен, Шығысында Қытай Халық Республикасының мемлекеттік шекарасымен шектеседі.

Ұйғыр ауданының орман және аң шаруашылығы негізінен үш орманшылыққа бөлінеді. Олар:

1. Шарын орманшылығы
2. Ақсу орманшылығы

3.Кетмен орманшылығы

 

 

 

Сурет 2. Ұйғыр орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінің картасы

 

Ұйғыр орман шаруашылық мемлекеттік мекемесі дала жұмыстарын 1996-1997 жылдары негізінен Қазақтың орман құру мекемесімен арадағы 1996 жылыдың 1 сәуірінде №2 келісім шарт бойынша жүзеге асырып отырады.

Орман құру жобасынан түсініктеме қол хаттардың көлемін біраз қысқарту және кейбір шешілмей жүрген мәселелерді терең  талдау жасауда Қазақстанда орман құру мекемесі 1996 жылы Алматы облысында орман шаруашылығын ұйымдастыру және өркендету жөнінде негізгі іс-шаралары туралы жоспар жасап оны Алматы облысы Ұйғыр орман шаруашылық мемлекеттік мекемесінде техкеңесінде қаралып Қазақстан Республикасының Экология және Биоресурс Министірлігімен Орман Шаруашылық Комитетінде бекітілді [1].

 

 

 

1.2 Орман өсу жағдайы. Табиғи климаттық жағдайы

 

Ұйғыр орман шаруашылығы мекемесінде мемлекет орман өсу жағдайын 1972 жылы Қазақ Мемлекеттік Ауыл Шаруашылық Институтының мамандары Медведев, Гуриков аудандастырған. Сол кісілердің жасаған жобасы бойынша Ұйғыр ауданының орман аң шаруашылығының таулы жағына Ақсу және Кетмен орманшылығы кіреді. Бұл жерте Солтүстік Шығыс Тянь-ШаньныңКетменжоталардындағы шыршалы ормандар жатады [1].

Тоғайлы орман бұған Іле жазығына жататын жер көлемі кіреді. Бұл екі орман аралығында сексеуілді орман бар. Негізінен сексеуілді және басқа ормандар Чарын орманшылығына жатады. Сондықтан Ұйғыр орман шаруашылық мемлекеттік мекемесінің жер көлемі таулы, сазды, жазықты және шөлейт жерлерден тұрғандықтан табиғат жағдайы бір-бірінен өзгеше болады.

Таулы аймақтың климат жағдайлары қыркүйек айының басында қар түсіп мамыр айының аяғына дейін жатады. Қар қалын түседі (1-1,5 м). Кетмен жоталарының ең жоғарғы шыңдарында қойылған метеостанциялар осы күні істен шыққан [1].

 

 

 

Сурет 3. Ұйғыр орман шаруашылығы мекемесі Кетпен орманшылығы аумағымен танысу

Төменгі аймақтарда табиғат жағдайын зерттеу Ұғыр ауданның «Добын» аймағында орналасқан метеостанция арқылы тексеріліп қағазға түсіріліп отырады.

Шөлді және шөлейт жерлерге табиғи құбылыс: жаз айларында өте жоғарғы температура, құрғақшылық, желдің жоғарғы жылдамдығы және көп уақыт қардың болмауы.

Аязсыз күндердің ұзақтығы 178 күн. Алғашқы суық 16 қазанда басталып, соңғы суық 20 сәуірге дейін созылады. Осы аралықта кейбір күндері батыстан шығысқа қарай соққан желдің жылдамдығы сонша қою-шаңды боранға ұласады.

Іле өзенінің ең ерте қатуы қараша айының аяғыныда. Ал ең кеш қатуы қаңтар айының басында. Орта есеппен 15 наурыз аралығында Іле өзені қайта ериді.

Соңғы 7-8 жыл аралығында Ұйғыр ауданында негізінен құрғақшылық болып тұрады. Ылғалдылық аз түсуінен ауданның жоғарғы температурада болуынан, бұл аудан территориясында орманды өсуі төмен. Ал қолмен отырызылған ағаштарды өзін өсіру қиынға соғады. Бұған дәлел Сартоғай, Арасан, Қарадала аймақтарында отырғызылған сексеуіл ағаштарының өсіп-өнуі неше жылдан бері желісімен бермей отыр. Бұл аймақтар қара сексеуіл, тораңғы, тал, жиде өседі, ал бұталы ағаштардан Теріскен, қарабарақ, Жыңғылы, талдыбұталары өседі[1].

Жазақ біртектес аймақ Чарын өзен бойындағы Шаған орманы. Бұл орман дүние жүзінде көп кездесе бермегендіктен, ежелден келе жатқан табиғи орман болғандықтан мемлекет қарамағына алынған.

 

Кесте 1. «Добын» метеостанциясының табиғи климатының көрсеткіші

 

Көрсеткіштер	Маңызы	Мерзімі
1	2	3
Ауаның температурасы градус
Орташа жылдық	7,8
Абсолютті максимум	+41,9
Абсолютті минимум	-42,6
Жауын-шашын бір жылдық мөлшері, мм	119,6
Вегетация кезеңінің ұзақтығы, күн	210
Көктемдегі соңғы үсік		20 сәуір
Күздегі бірінші үсік		16 қзан
Өзендердің қатуының орташа мерзімі		Қараша ай соңы
Орта есеппен өзеннің еруі		15 наурыз
Қардың қалыңдығы, см	10
Қардың түсу мерзімі Орманға аңға шығу уақыты		30 желтоқсан 1 наурыз

 

Кесте 2. «Барахудзир» метеостанциясының табиғи климаттық көрсет-кіштері

 

Көрсеткіштер	Маңызы	Мерзімі
1	2	3
1.     Ауаның температурасы градус
Орташа жылдық	9,2
Абсолютті максимум	——
Абсолютті минимум	——
2.     Жауын-шашын бір жылдық мөлшері, мм	131
3.     Вегетация кезеңінің ұзақтығы, күн	210
4.     Көктемдегі соңғы үсік		20 сәуір
5.     Күздегі бірінші үсік		Қазан айының ортасы
6.     Өзендердің қатуының орташа мерзімі		Қараша айының соңы
7.     Орта есеппен өзеннің еруі		1 наурыз
8.     Қардың қалыңдығы, см	41
Қардың түсу мерзімі		30 желтоқсан
9.     Ауаның ылғалдылығы, %	44

 

 

1.3 Жер бедері және топырағы

 

Қылқынды және жалпақ жапырақты ағаштардың ұшар басының астыңғы вертикальды зональдықты есепке ала отырып, таулы орман топырағының тастылығы, дымқылдығы, саздылығы жағынан әр басқа түрлер қалыптасқан. Орманның жоғарғы шекарасында және альпі жайылымдар зонасында орналасқан таулы шалғынды-орманды, қара түсті топырақ өте аз сапасымен ерекшеленеді және әр түрлі тасты қиыршықты жерлерге ұласады. Өсімдіктердің өсіп өнуі қасиетіне байланысты топырақ айырмашылықтарының толық сипаттамасы негізгі ережелерде көрсетілген. Табиғи жағдайларда эррозия процесстері, сел тасқыны болған жерлерде болуы ықтимал.

Шаруашылық іс жағдайында жергілікті эррозия процесстері және қатты жауын кезде дұрыс жүргізілмеген сүйреткілер кесірінен болады, бірақ кәсіпорын жағдайында ондай процесстер көп тарала қоймаған және бұзылған жерлер жоқ.

Шаруашылықтың таулы аудандарының түрлері келесі топтарға бөлінеді:

1. Таудың қара топырағы құнарлығы жоғары
2. Таудың күңгірт түсті топырақты аймағы
3. Орманның қара топырақты аймағы
4. Орманда субальпалі таудың топырақты аймағы
5. Орманды альпілі аймақ
6. Таулы-далалы аймақ

 

 

 

Сурет 4. Мемлекеттік мекеменің картасымен танысу

 

Таудың қара топырағы әртүрлі жабайы өсімдіктерден түзүледі 1080-2000 м теңіз деңгейінен жоғары. Солтүстік батыс және Солтүстік шығыс беткейлерінде қара топырақтың құнарлығы жоғары және орташа құнарлықта болады. Топырқтың құрамы құнарлығы 5% және одан жоғары. Бұл жерлер негізінен жайылым ретінде қолданылады. Таудың күнгірт түсті топырақты аймағы теңіз денгейінен 2000-2800 м биіктікте шырша ормандарының астында Солтүстік шығыс және Солтүстік батыс беткейлерде құнарлығы 4-5% болады. Топырақ бетін орман төсегіштері алып жатыр. Солтүстік беткейлерде шірітінді қабаты өте жоғары (10-15 см), ал Оңтүстікте азырақ (5-10 см). Жоғарғы аймақтағы топырақ құнарлығы 10-15% [2].

«Казгипролесхоздың» зертеулері бойынша топырақтың 8 түрлі типін анықтады. Олардың барлығы орман өсуге қолайлы. Субальпілі орман топырақты аймақ теңіз деңгейінен 2800-3000м биік аймақта құрылған. Бұл топырақта субальпілі көгалды жайылымдар, бұталы өсімдіктер өседі. Таулы даласы топырақ биіктік беткейлер еңістігі 25º болатын беткейлерге арша астында түзілген.

Субальпілі аймақта арша астында торфты көгалды дала топырағы қалыптасқан. Себебі олар тік беткейлерде ұсақ тас, шебін ретінде түзілген. Топырақ өсімдіктердің өсуіне өте қолайсыз. Эрозиялық процесстерді болдырмаудың, алдың алудың ең үлкен роль атқаратын бұтағы өсімдіктер.

Таулы ормандарда ағаш бұталы өсімдіктер биік беткейлер мен жолдарда өседі. Олардың тамырлары топырақтың ағуынан, селден, көшуден сақтайды. Сол себепті ағаш кескенде эррозияны болдырмау жағдайын ескерген жөн.

Ұйғыр ОШММ көлді-жазық аймақтарында теңіз деңгейінен 500-600 м биіктікте құмды, тасты топырақ түзілген. Ол жерлерде сексеуіл мен жыңғыл өседі.

Іле өзенінің аңғарында, салаларында сазды топырақ болады. Көгалды аллювиалды топырақтарды тал, қарқат, шеңгелдер өседі.

Шаруашылықтың шөлейт аймақтарының эррозиясықауыпы күшті. Эррозиялық процесстерге байланысты орман орналастыру мәселесі төмен.

Топырақтың тоңазу тереңдігі 70 см орташа 54 см, Іле өзеннің ең ерте қатауы қараша айының аяғында. Ал ең кеш қатуы қаңтар айының басында. Орта есеппен 15 наурыз аралығында негізінен құрғақшылық болып тұр. Ылғалдың аз түсуінен ауаның жоғары температурада болуынан, бұл аудан территориясында орманның табиғи өсуі өте төмен. Ал қолмен отырғызылған ағаштардың өзін өсіру қиынға соғады. Бұған дәлел Сартоғай, Арсан, Қарадала аймақтарында отырғызылған сексеуіл ағаштарының өсіп өнуі немесе көп жылда бері жемісін бермей отыр. Бұл аймақта қара сексеуіл, тораңғы, тал, жиде. Бұталы ағаштардан теріскен, қарабарақ, жыңғыл, тал бұталары [3].

Жазық біртектес аймақ. Чарын өзен бойындағы Шаған орманы бұл орман дүние-жүзінде көп кездесе бермегендіктен ежелден келе жатқан табиғи орман болғандықтан мемлекет қорғауына алынған.

 

 

1.4 Гидрология және гидрография

 

 

Кәсіпорын аймығында дамыған өзендік жүйелер бар. Барлық өзендер таулы болып есептелінеді және аралас көректену (қарлы, мұзды, жаңбырлы және жер асты сулары) түріне жатады.

Кәсіпорын аймағындағы кейбір өзендер Іле өзенніне барып құятын Шарын өзенінің ағысы болып саналады.

Барлық тау өзендерінің еңістігі үлкен, ағысы тез, эррозиялық әрекеттері едәуір селге ұшырау қауіпі анық, яғни таудағы кез келген қатты жауыннан соң тез көтерулуге жайын турады.

Кәсіпорын аумағындағы барлық  өзендер терең еңістігінен ағуы жылдам болғанымен терең еңістігінен, ағу жылдамдығы болғанмен су көлігі немесе сүректі ағызуға жарамайды.

Барлық аталған өзендер ауыз су көзі болып табылады, тауға дейінгі зонадағы қолдан суландырылатын жерлердің қажетін өтеді. Сондай-ақ мал суғарғанда қолданылады. Таудың негізгі жұмсақ үйінділер жатқан жерінде жер астысулары болады. Олардың орналасу тереңдігі 0,5 тен бірнеше ондаған метрге дейін жетеді

Шаруашылықтағы тау өзендері Кетмен Жоталарының сай салаларынан  ағып өтеді. Ол өзендер мыналар: Бөдетісай, Қалжат, Санат, Дулатсай, кіші Кетмен, үлкен Кетмен, аралық сай, дардаматы және т.б. бұл өзендердің барлығы Тянь-Шань суларының құрамына жатады.

Орманды пайдалану заңына байланысты орман өзендері бойында орналасқан ормандар қорғаныш және ылғал сақтағыш қызметтерін атқарады, шаруашылық бойынша ондай өзендер мыналар: Үлкен Ақсу, Шошанай, Бөдетті сай, дардамты, Кетмен және т.б.  Бұдан басқа шаруашылықта Іле өзені су құрылымына жататындар: Темірлік, Қырғысай, Сүмбе, Кіші Ақсу, Үкен Ақсу, Ават. Жоғарғы жақты өзен ағысы қатты 1-3 м/сек. Аудан бойынша ірілігі жағынан екінші орынды алатын өзен, ол Шарын бастауын Кетмен жотасының шығыс бөлігіндегі Шәлкөде судан бастайды. Ақтоғай жазығын және каньеонды басып Шарын өзені атанады. Өзеннің  жылдамдығы  1,5м/сек, ені 20-30. Көктемде су тасқыны болған кезде, күшті тасиды, алдында кездескен орман жолақтарын шайып кетеді. Каньеннан өтіп Сартоғайға жеткенде 3 бөлікке бөлінеді: Іле өзеніне барып құяды. Оң жақтағы бөлігі – ең ірісі Тас-Қара-Су, ортаңғысы Қара – Ерен және сол жақ бөлігі Шарын [3].

 

 

1.5 Өсімдіктер жамылғысы

 

Кезінде жүргізілген зерттеулер нәтижесі бойынша Күнгей Алатауының өсімдіктер мен жануарлар әлемі, топырағы, жер бедері биіктік белдеулеріне байланысты өзгеріп, жаңарып отыратынын көрсетті. Күнгей Алатауының, Іле Алатауымен топырақ және өсімдіктер әлемі өте ұқсас, тек айырмашылығы Күнгей Алатауының ауа-райы салқын болып келуіне байланысты мұнда жемісті жапырақты ағаштар белдеуі кездеспейді және әрбір биіктік белдеулері теңіз деңгейінен 200-300 метрге жоғарылап кетеді. Күнгей Алатауы биік әрі ұшар басын мұздақтар алатын биік-биік шыңдар көп.

Аудандағы өсімдіктер жамылғысы мен топырақ қабаты тау беткейлерінің етегінен бастап, жоғары көтерілген сайын айқын өзгерістерге ұшырап отырады. Тау беткейіне лайық топырақ құрылымы мен өсімдіктер дүниесі кездеседі. Жүргізілген зерттеулер нәтижесі бойынша Күнгей Алатауында 2000-ға жуық өсімдік түрлері өседі. Күнгей Алатауының биіктік белдеуіне байланысты құ-рылған топырақ және өсімдіктер жамылғысының бөлінуі әрқилы болады. Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары вертикаль белдемдікке байла-нысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр топырағы тараған. Онда жусан, өлеңшөп, жүзгін, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер өсімдіктер басым тараған. Мұндай жерлерде (биікт. 600-1300 м) астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды, бетегелі-боз далаға ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көктерек, қайың, алма ағашы, ал одан да жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы, кейде биік таудың шалғыны өседі. Биік таудың альпілік шалғынында өлең шөп, алтай, қоғажайы, тастесер т.б. өсім-діктер басым. Бұл өңір — облыс малшыларының жазғы жайлауы. Облыстың топырақ және өсімдік жа-мылғылары вертикаль белдемдікке байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр топырағы тараған. Тауалды өңірінің жоғары бө-лігін солтүстікте 1600 – 2100 м, таулы аудандардың оңтүстік беткейлерінде 2200 метрге дейін шөлейт алады. Бозғылт сұр топырақта жусанды-селеулі-сораңды өсімдік топтары өседі. Таулы ауданның солтүстік беткейлерін 1000 – 1200 метрден 2500 – 2600 метрге дейін, шығыс Тянь-Шаньның оңтүстік беткейлерін 1800 метрден 3000 м биіктікке дейінгі аралықтағы қызғылт қоңыр және қоңыр топырақтаастық тұқымдастүрлі шөптесін дала өсімдіктері өседі (селеу,бетеге,өлең). Орман тұтас белдеу құрамайды, солтүстік беткейлерде дала және шалғын алқаптарымен кезектесіп келеді. Төменгі өңірде орманның сұр топырағында жабайы жеміс ағаштары мен ұсақ жапырақты ағаштар өседі. Оңтүстік-батыс таулы аудандарда шоқ-шоқ болып өскенжаңғақ,жемісормандары таралған. 2000 мтерден жоғарыда қылқан жапырақты ормандар (шырша, майқарағай) өседі. Субальпі және альпі шалғындары негізінен 3000 – 3200 метрден жоғары солтүстік беткейлерді қамтиды. Орталық таулы аудандарда сырттарын суық шөл алып жатыр. 3600 – 3800 м биіктікте гляциалды-нивальды (мұзды-қарлы) белдеу басталады. Жоғарғы биіктіктегі ішкі тұйық қазаншұңқырларға тастақты шөл, шөлейт және құрғақ дала ландшафты сипатты [4].

 

 

1.6 Орманшылық орналасқан ауданның экономикалық жағдайы

 

Кәсіп орманы жергілікті жерде ағаш сүрегіне деген қажетті өтеуде негізгі роль атқарады. Сүректің орташа жылдық жіберілуі соңғы екі жылда 2,2 мың м³-ті құрайды. Таулы бедер жағдайында ормандар суды сақтауда және топырақты қорғауда өте маңызы зор. Кәсіпорынның жалпы 264014 га көлемінен ұзақ мерзімге пайдалануға 61757 га беріліп келген кезінде. Аудан балансындағы жайлымдар өндірістегі мал шаруашылығы үшін үлкен роль атқарады.

Экономикалық тоқырауға байланысты кәсіп орын жеке қосалқы шаруашылықпен айланысады. Онда бірнеше жүздеген қой және бірнеше ондаған ірі қара бар.

Кәсіпорын аудандағы сүректерді дайындайтын және өңдейтін негізгі мекеме болып саналады. Олардың өндіргіш және халық қажетін өтейтін өнімдердің көп түрлері шығарылады. Шаруашылықтағы қосымша пайдаланудың нақты толық мәліметтері туралы көрсеткіштер арнайы тарауларда көрсетіледі. 1993 жылы шаруашылықты орман аңшылық өндіріс кәсіпорны болып қайта құрылуына байланысты кәсіпорын ормандарын мекендеуші аңшылық фаунасы аса маңызды лицензиялық аңшылыққа ие болады, әсіресе шетел туристері үшін ерекше. Туризмді дамытуда Шарын өзенінің жағасындағы саяжайлардың мәні зор. Жалпы алғанда аудан экономикасында кәсіпорын маңызды роль атқарады. Кәсіпорын орманының кадастрлық бағаналары және ауыл шаруашылық жерлерін бонитеттеу сұрақтарымен айналысады.

 

 

1.7 Орманды қорғау

 

Өткен тексеру мерзімі кезінде мекеме аймағында өрт болған жоқ. Тек 1991-жылы 2,0 га алаңшадағы арша өсінділері арасында өрт болды.Себебі анықталмады. Орманда іс жүзінде өрт болмаса да, орманда өрт қаупі әрқашан жоғары. Орманда өрт шығуының ең негізгі себебі ормандағы малшы,орман жұмысшылары,жеміс және саңырауқұлақ және туристердің отты дұрыс пайда-ланбауынан болады. Өткен орман орналастыру мәліметтер бойынша «Алматы облысы ормандарға керек-жарақтарының өртке қарсы жоспары. Кетпен және Ақсу орманшылықтары» (1971-1972ж) мекеменің14886 га жалпы көлемінен орманды жердегі қорғау зонасына 87477 га(59,0%), авиациялық қорғау зонасына 60789 га деген жоспардағы көрсеткіштерге негізделген. Мекеме аймағы 01.01.15 ж жағдайға қарай барлық аймақтық өзгерістерді есепке ала отырып, 10 шеберлік алаңшаларға және 58 айналмаға бөлінген.Осыны есепке ала отырып өткен орман орналастыру кезінде келесі тексеру кезеңіне арнап өртке қарсы шаралардың кең жоспары жобаланды.Бірақ қаржының жетіспеуіне байланысты шаралардың көп бөлігі, әсіресе құрылыс салу бөліміне және техникаларды алуда,орындалмай қалып отырды [1].

Аудан бойынша жыл сайын жергілікті өкімет органдары орман өрттерін шұғыл сөндіру жоспарын бекітіп,оны орман қорына жақын аумақта орналасқан барлық шаруашылықтарға мәлімдеп отырды. 2013-жылы жүргізілген сапалы ескерту шаралары:300 адам қатысқан 150-баяндама,1200 адам қатысқан 600 әңгіме және орман қорғаудың басшы қызметкерлері радиодан сөйледі, жергілікті баспасөзде 7 мақала басылды.

Өрт қаупі күшті мезгілде орманда демалуға арналған бір реттік өткізу рұқсатымен іске асырылады,бұған қоса ормандағы өрт қауіпсіздігі туралы ескертпе қағаз беріледі.

Барлық малшылар мен аңшылармен және мектеп оқушылармен ормандағы өрт қауіпсіздігі туралы ережелер бойынша нұсқау беріледі. Мемлекеттік ме-кемеде Шонжы ауылында орналасқан ӨХС-ІІ типті екі станция бар,олар екі ГАЗ-66 маркалы өрт сөндіргіш машиналарында жинақталған,бұлар қазіргі ор-ман орналастыру уақытында ескірген болып шықты,жүруге жарамсыз  және ауыстыруды талап етеді. ӨХС-ІІ типтегі станцияның қамтамасыз етуі жеткілік-сіз. Келесі жабдықтар бар: шартылдақтар-100 дана, сыпырғылар-100 дана, про-тивогаздар-100 дана, күректер-15 дана, бензинді аралар-2 дана, бүріккіштер-45 дана [1].

Өрт қаупі жоғары мерзімде 01.04 бастап 01.10 дейін барлық орманшылық-тарда 6 адамнан тұратын өрт күзетшілері жалданады.Аттармен күзету орман қорғауда өздеріне арнайы бекітіліп берілген жылқыларымен іске асырылады.

Өткен тексеру мерзімінде мекемеде заңсыз ағаш кесу және басқа орман ережелерін бұзу әрекеттері байқалды,олардың саны соңғы 2жылда өсіп кетті. Бұның нәтижесі жалпы экономикалық жағдайдың нашарлауымен, отын тапшы-лығының күшеюімен және азаматтардың сапалық деңгейінің төмендеуімен тығыз байланысты. Орманды бүлдірудің барлық әрекеттері актіленеді және сот органдарына беріледі, бірақ талаптардың қанағаттандырылуы 30-40% аспайды.

Мекеме орындарында әлі де бұрынғыша жоғары өрт қаупі сақталады,сон-дықтан ескірген өрт автомашиналарын ауыстыруға және басқа өртке қарсы құрал-жабдықтарға және өрт сөндіру құралдарына қосымша қаржы бөлу керек.Орман қорғау ісі қанағаттанарлық деңгейде.

 

 

1.8 Мәдени-сауықтыру мақсатында орманды пайдалану

 

Ұйғыр ауданының орталығында жақын орналасқан орман массиві жоқ және тау арасындағы кең алқапты жоғары орында орналасқандықтан, үнемі жел өтінде болады. Емдеу, демалу, туризм зоналарын ұйымдастыру үшін қалдырыл-ған аймақтың онша үлкен емес аумағы (Ақсу орманшылығы 1-3, 8-10, 86 кв.) аудан орталығынан алыс орналасқан, онда тек Ұйғыр ауылының тұрғындары барады.

Ормандық жұмыстар мерзімінде сүректік емес шикізаттарды есепке алуға – ағашпен сирек қамтылған аумақтарда және толымдылығы төмен алқа ағаштар-дың астарындағы дәрілік шикізат және жемістер қорын анықтауға – көп көңіл бөлінді. Бір бөліктің ішінде екі немесе одан да көп дәрілік шөптердің түрі өсуіне байланысты олардың аумағы түріне қарай бөлек көрсетілген. Осының барлығы жер категориясына қарай аумақтардың қорытындысын анықтау қажеттілігін жояды.

Бұл орманда жабайы жеміс пен жидектен басқа техникалық, дәрілік, тағам-дық өсімдіктер: шәйқурай, киік оты, уқорғасын, тамырдәрі, атқұлақ, тасшөп, қалақай, мыңжапырақ, түйе жапырақ, жусан, жалбыз, қылша, арша өседі. Олар-ды дәрі-дәрмек жасауға пайдаланады. Жусан дүние жүзінде ең ащы өсімдік, сондықтан халық оны барлық ащы нәрсенің  теңдеуіне қолданылады. Дәрі жасау үшін жусанның гүл шығаратын сабақ ұштары мен жапырақтарын жинайды. Жусанның дәрілік түрлерінен дәріге жарамайтын  түрлерін оп-оңай ажыратуға болады. Дәріге жарамайтын жапырақтардың астыңғы беті күмістей жалтырап тұрады да, үсті қоңыр жасыл болады. Жусан көбінесе шалфей, жалбыз шөптері мен күнбағыс жапырақтарына араластырылып, адам ұстамалы қызба ауруына душар болған кезде пайдаланады. Атқұлақтың дәріге тамырын пайдаланады. Оны күзге жақын жинайды. Іш тоқтату үшін қолданады. Адамзат қоғамы дамуы-ның ең алғашқы дәуірлері кезінде адам баласының негізгі қорегі өсімдік болған. Алуан түрлі жемістерді, өсімдік тамырларын, түрлі-түрлі гүлдерді, шөптерді жинай жүріп, адам тамағын тойғызып қана қоймай, сонымен қатар әртүрлі аурулар азабынан құтылу жолдарын да іздестіре бастаған. Дәрілік шикізаттың әр түрін есепке алу пайызы 5 пайыздық градация, ал жемісті бұталар дана есебімен, 50 дана/га-дан бастап, әрі қарай әр он дана сайын есепке алынды [3].

 

 

1.9 Ауыл шаруашылық жерлерді және қосымшаресурстарды пайдалану

 

Ауыл шаруашылық жерлердің басым көпшілігі аудан жеке қожалықтары ұзақ уақыт пайдаланады.

Қазіргі қалыптасқан экономикалық ауыр жағдайды есептегенде де жобалық жоспарда да қаржыландыру мәселесін жақсартуды мақсат ететін шабындық жерлерді жақсарту мәселесін қою қажет. Ауданның мал өсірушілік жағдайында бұл мәселе ең өзекті болып табылады. Шабындық жерлердің жақсартылуы, түбірлі жақсарту ұғымына жататын, жер қыртысын қопсытып, оған шөп себу арқылы жобаланады (кесте 3).

 

Кесте 3. Ауыл шаруашылық жерлерін пайдалану

 

Жерлер	Аумағы, га	Соның ішінде пайдаланатындар
		Қосалқы шаруашылыққа	Жергілікті үкімет органдары	Қызмет үлесі
Шабындықтар   Жайылымдар	1171   22905	436   22905	—   —	735   —

 

 

1.10 Орман шаруашылық және басқа жұмыстардың орындалуы және сапалануы

 

Бұдан бұрынғы орман орналастыру жобасында жол салу 75 км жол жөндеу 100 км көлемінде жоспарланған.

Тексеру мерзімінде барлық жол салу жұмыстары 108,1 км мөлшерінде, жолды жөндеу 91,5км көлемінде орындалды.

Жалпы алғанда жобадағы ұсыныстар асыра орындалды. Орман шаруашы-лығының жолдарын салудың өртке қарсы маңызы зор. Мекеменің жылдық есе-біндегі оқиғалар қатарында олар шаруашылық істің жеке түрінде,кейде ком-плекстік түрінде көрінеді.Басқа орман шаруашылық жұмыстары (жасыл зона-дағы орманды жақсарту,орман паркін,топырақты өңдеу,тұрғын үйлер маңын көркейту,автотұрақтарды жабдықтау,тағы басқа) жобаланбады және мекемеде істелінбеді. Бұған қоса жасыл зонаның ормандары мекеме құрамынан түгел шығарылған.Өртке қарсы және орман шаруашылығының жолдарын салудың сапасы өте төмен.Қажетті инженерлік жабдықтарсыз жасалған жолдар көктемгі қар еруден,жазғы нөсер суынан соң тез істен шығып отыр. Бұндай жолдарды үнемі жөндеп отыру керек.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Әдеби шолу

 

Жанама пайдалану – бұл сүректен басқа орманның табиғи өнімдерін пай-далану. Орманның қосымша өнімдерін пайдалану өте ертеден, тіпті ағашқа адамдардың жабайы өсетін жемістерді тамаққа және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жинаған кездерден басталған. Орманды қосымша пайдала-ну туралы көзқарас біртіндеп өзгеріп отырды. Бұған өмір мен күнделікті тұрмыс итермеледі. Осыларды тарихи тұрғыдан бақылау қызықты.

Жанама пайдалануға Н.С.Шафранов мыналарды жатқызады: өсімдіктердің тамырларын қазып алу, ағаш жапырақтарын, жемістерін, сөлдерін, шөптерін (жайылым, шабындық) пайдалану, далаға өсімдіктер себу (ауыл шаруашылыққа пайдалану), шым тезек өндіру, ормандағы шаруашылығы, аңшылық және балық аулау.

Г.Нестеров сүрек дайындауды қоспағанда барлық орман шикізаттарын дайындауды, ағаштан басқа өсімдіктерді пайдалануды, ара шаруашылығын; аң-дарға, құстарға аңшылықты; балық аулауды, ормандарда қазба байлықтары емес заттарды дайындайды, шөп шабу мен мал жаюды, орман жемістерін, жабайы көшеттерді, дәрілік өсімдіктер, мүк дайындауды, орман төсеніштерін жинауды орманды жанама пайдалану деп атаған.

А.А.Байтин және басқа да орман орналастырушылар орман қоры жерлері-нен алынатын, сүрекке байланысты емес қосымша өнімдердің барлық түрлерін пайдалануды орманда жанама пайдалану деп атайды.

Г.П.Мотовилов жанама пайдалануды мамандырылған шаруашылықтар мен ағызуға біріктіре отырып, мұны жанама пайдалану деп атайды.

Д.А.Телищевскийдің жазуында, жанама пайдалануды орман қоры жерлерін ұзақ уақыт бойы жоспарлы өнеркәсіп және ауыл шаруашылығына пайдалануға байланысты емес пайдаланудың сүрек емес өнімдеріне бірінші кезекте жатқызылатыны, орман шаруашылығы экономикасында елерліктей маңызы бар немесе болатын өзінің жаратылысында өсімдік немесе мал өнімдеріне бөлінетін өнімдер жатады. Өсімдік өнімдеріне мынадай пайдалану түрлері жатады: саңырауқұлақ-тарды, жидектерді, жемістерді, дәрілік өсімдіктерді, шөп, қайың сөлін жинау және дайындау [4].

Орманды жанама пайдаланудың Үлкен Кеңес Энциклопедиясындағы анықтамасын келтірейік: «орманды жанама пайдалану – бұл сүректерді дайындау және өңдеуден басқа орманның табиғи байлықтарын пайдалану. Жанама пай-даланудың түрлері: ормандарда шөп шабу және мал жаю, шымтезек және жалпы таралған қазба байлықтарын өндіру, орман бал аралар ұяларын орналастыру, аңшылық, орман көлдерінде балық аулау, жабайы өсетін жаңғақтар, жидектер, саңырауқұлақтар, дәрілік шөптер жинау».

Н.А.Обозов орманды жанама жанама пайдаланудың санына мыналарды да қосады: әнші құстарды аулау, емен жібек құртын тамақтандыру; тағамдық өсім-діктерді, гүлдерді, жемшөптік шөптердің тұқымдарын жинау, жабайы ағаштар-дың жемістерін, құмырсқа жұмыртқаларын, жібек құрттарын, жылан уын және тағы басқаларды дайындау.

Орман пайдаланудың барлық түрлерінің шаруашылықтан (өндірістен) айырмашылығы – олар шындығында кездейсоқтық факторларға тәуелді болған. Мысалы, түсімділіктің әр кезеңде әр қилы болатынын еске ала отырып, алда тұрған аңшылықтың немесе саңырауқұлақ пен жидектерге шығудың орман учаскелеріндегі екпе ағаштар жемістерінің түсімділігі сияқты сәттілік дәрежесін ерте біліп отыру өте қиынға соққан.

Біздің орманымыз кең байтақ алқаптарды алып жатыр және жабайы өсетін өсімдіктердің кездейсоқ түсімі әртүрлі аудандарда да әртүрлі болғанымен еліміз бойында тұрақты. Демек, пайдаланудың бір белгісін демалдырып М.К.Турский жақсы суреттейді. Сондықтан да саңырауқұлақ жинауды орман пайдаланудың кәдімгі бір белгісі деп санайды, өйткені, орман жоғалса, оны пайдалану да жоға-лады. Бұдан әрі де айтарымыз, саңырауқұлақтар ағаш тұқымдарымен бірлесе отырып өседі. Саңырауқұлақ алқаптарын пайдалану – орман шаруашылығының бір саласы.

М.К.Турскийдің көзқарасы бойынша, орман ішіндегі шөпті шабу кірістің ерекше бір тобын құрайды.

Көп уақыт бойы дәрілік шикізат туралы ғылым өзіне кең білім аясын кірістірген, кешірек олар бір қатар дербес фармацептикалық ғылымға бөлінген. Жергілікті джераны теріп, ертедегі елдер өзіне көптеген жағымды өсімдіктерді, оның ішінде шипалы қасиеті бар, тапқан жағымды өсімдіктерді тапқан.

Әлемде бірде-бір мемлекет жоқ осындай ТМД-дай жабайы өсетін өнімнің әртүрлілігі мен қоры бар. Өйткені, біздің отанымызда өсетін көптеген жабайы өсімдіктер жоғарғы сұранысқа ие болады.

Қазіргі кезде аурулармен күресуде дәрілік препараттардың үлкен арсеналы қолданылады, олардың 40%-ы дәрілік өсімдіктерден дайындалады.

Біздің ғасырға дейін көп бұрын Таяу Шығыстың елдері (шумерлер, ассириа-лықтар, вавилондар) дәрілік өсімдіктер туралы көп білім жинаған, ол туралы біз-ге дейін жеткен кітап жазу мен сазды кестелер көрсетеді. Бірақ, грек әдебиетінен ертедегі өсімдіктер туралы көп мәліметтерді алып пайдалануға болады. Гректер-де медицина пайда болған, бірақ олар Таяу Шығыс елдердің және египеттердің дәрілік шикізатын шын көңілімен пайдаланған. Ертедегі белгілі дәрігер Гиппо-крат (460-377 жыл б.ғ.) қазіргі кезде Европа және орыс тілдеріне аударылған «Corpus Hyppocrotizum» деп аталатын медикалық жиынтығын құрған. Емдеуге ол, негізінде физикалық және диетикалық әдістерді пайдаланған, бірақ оның кітабында дәрілік өсімдіктердің 230 түрі туралы жазылған [4].

Ежелгі грек ботанигі, табиғат зерттеушісі Феофраст (131-201 ж. ж) дәрілік шикізат сияқты өсімдіктердің маңызын жоғары бағалаған және гологен атауын-дағы белгілі препараттың өндірісі.

Көп санды дәрілік өсімдіктер ертедегі Оңтүстік-Шығыс Азияның халқына белгілі болған. Ең ертерегі болып Қытай медицинасы саналады Қытай медицина-сы өзінің философиялық теориасында және Қытайдың бай флорасымен алынған дәрілік шикізат тізімі де өзіндік болып табылады. Ең кең тараған өсімдіктер туралы кітап Ли Чин Чжей 16 ғасырда құрылған. Бұл кітап бүгінгі күнде де Қытайда үздік болып саналады. Бұнда 1892 жылғы объект жазылған, оның ішінде 900 түрлі дәрілік өсімдіктер бар.

Батыс Европа мемлекеттің әртүрлі аймақтарында 1930 жылдарға таман тәжірибе станциялары (Лубия, Могилев, Кобулети және тағы басқа) ашылды. 1931 жылдан бастап олар Бүкіл союздық ғылыми-зерттеу институтының басқар-масына кірді [5].

Республиканың орман қорының жерін жанама пайдалануының ең көп таралған түрі – мал жаю. Орман қорының ішінде мал жайылымы колхоздар мен совхоздарға ұзақ мерзімге пайдалануға бекітіліп берілген. Алматы мен Шығыс Қазақстан  облыстарының таулық жайылымы альпілік шалғын мен ормансыз таудың оңтүстік беткейлері. Қызылорда, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан  және Алматы облысының солтүстік бөлігіндегі орман жайылымы шөлейт жайылым. Республиканың басқа облыстарында ормансыз далалық жайылым.

Биік таудың альпілік шалғын жайылымы мен солтүстік, батыс және шығыс облыстардың далалық жайылымдары құнарлы келеді.. Орман жерінің шөп өнімі барлық жерде бірдей емес. Шөлейт орман жайылымының шөбі сұйық та аласа, түсімі аз (гектарына 1-3 центнер). Бірақ оның есесін жайылымның көптігі мен кеңдігі толықтырып отырады. Мұнда негізгі мал азығы болып есептелетін раң. Бұған қоса сексеуілдің жас майда шырпылары . Шырпыны мал әсіресе уақ мал мен түйе құмарта жейді, жұғымды да нәрлі келеді. Әрине жайылымға арналмаған орман жерлерінде де мал жайылады, мысалы, ағашы сирек өскен ормандар, шоқ орман арасындағы алаңдар.

Мемлекеттік орман қорының жайылымын пайдаланудың мал шаруашылы-ғы үшін маңызы үлкен. Айта кету керек, бізде орман жайылымдары тиімді пайдаланылмайды. Кейбір орман жайылымына мал ұзақ жайылады да, шөпті құртып кетеді. Топырақ тығыздалады, өскін зақымданады, ағаштар сирейді. Орманды жайылым ретінде пайдалану орман астарындағы өскіндерді жоятыны белгілі, ал ол жәндіктерді жейтін пайдалы құстардың кетуіне себеп болады, өйткені олар төменгі қабаттағы алқаағаштарда ұя салып сонда өмір сүреді. Сондықтан орман басқан алқаптарды мал жайылымынан шығарып тастаған дұрыс, өйткені бірінші орман тобында орман басқа жас алқапта малдың жайы-луы оның өздігінен балақтап өсуіне зиянын тигізіп келеді.

Шабындықтар. Топырағы мен климаттық жағдайына байланысты шабын-дықтар мен жайылымдардың өнімі де өзгереді. Пайдалануға берілетін шабындық жөнінде орман шаруашылықтары мен шабындықты пайдалану-шылар өзара келісім жасайды, онда шабындықты жақсарту, өнімділігін арттыру шаралары-ның барлығы көрсетіледі.

Ауыл шаруашылығы өндірістерінің, әсіресе мал шаруашылығының қажеті-не пайдаланылатын орман жері жанама пайдаланылатын жерлердің ең көбі. Бұл жерлер тұрақты және уақытша пайдаланылатын жерлер деп екіге бөлінеді. Тұрақты пайдаланылатын жерге мәдени екпе орманын өсіруге жасалған жоспар жоба бойынша енді ормандандыруға арналған алқаптар кіреді. Бұлар көбінесе егіс егуге жарамды, топырағы құнарлы, жел эрозиясынан орман арқылы қорғал-ған жерлер. Егіске пайдаланылатын мұндай орман жерінің дені Қостанай, Көкшетау, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында. Тұрақты пайдала-нуға жататын жерлерді орман шаруашылықтары қосалқы кәсіп ретінде пайдаланады және оның бір бөлігін жұмысшылар мен қызметкерлерге бөліп береді. Олар оған егін егеді, шөбін шабады.

Саңырауқұлақты аймақтар негізінен Іле өзенінің аңғарында кезде-седі. Түрлері: грузд және ақ дала саңырауқұлағы.

Саңырауқұлақтарды жинау кезінде – саңырауқұлақтарды тамырынан кесіп алу қажет. Егер де саңырауқұлақ өте таныс емес болса, оны ақырындап төменгі жағынан қараймыз. Таныс емес пісіп-жетіліп кеткен және шірік саңырауқұлақ-тарды теруге болмайды. Саңырауқұлақтарды қоқыстан тазартқан кезде, оның белгілерін тағы бір рет қарап шыққан жөн. Саңырауқұлақтарды жіктеу. Әр са-ңырауқұлақ өзінің дәмімен тазарту тәсілі болады. Кейбір саңырауқұлақтарды балғын күйінде қуыруға болады, ал кейбіреулері тек қайнатудан соң ғана, ең жақсысы саңырауқұлақтардың барлығын алдын – ала қайнатып алған жөн. Бұл олардың кейінгі өңдеулерін жеңілдетеді.

Саңырауқұлақтарды қоқыстардан тазарту. Қылқаннан, жапырақтан және орман қоқыстарынан саңырауқұлақтарды жұмсақ кисточкамен және мақталы тампонмен және жұмсақ шүберекпен тазартады. Саңырауқұлақтардың қалпағы-нан қоқысты пышақ көмегімен тазалайды, себебі ол саңырауқұлақтардың қалпағына мықтап жабысады.

Саңырауқұлақтарды жуу және суға салып қою. Саңырауқұлақтарды көп уақыт жуу керек емес, себебі, олар өз денесіне судың біршама мөлшерін сіңіру арқылы дәмінен айырылады. Негізінен саңырауқұлақтарды ағын суға жуған дұрыс, жуылған саңырауқұлақтардың суы сорғу үшін қойып қойған жөн. Ақ саңрауқұлақтарды 2-3 рет ыстық сумен жуады. Ал түтікшелі саңырауқұлақ-тарын 4-5 минут қайнатады. Бұл саңырауқұлақтардың көлемін азайту үшін, оларды жұмсарту үшін және кеуді оңайлату үшін керек [5].

Жабайы өсетін жемістер мен жидектерді жинау дұрыс ұйымдастырылса, онан орман шаруашылықтарының көп пайда келтіруіне әбден болады. Өйткені республиканың ормандарында жеміс пен жидек өсетін көлемді алқаптар көп. Республиканың оңтүстігі мен оңтүстік шығысында жабайы алма, өрік, пісте, алша, түйе жаңғақ, т.б. беретін жеміс ағаштары өседі.

Республикада қазір жеміс-жидек беретін өнеркәсіптік бау-бақтар жасалуда. Сонымен бұл іс бірте-бірте негізгі кәсіптің біріне айналып келеді. Орман беретін жанама пайданың бірі балқарағай жаңғағы. Балқарағай Шығыс Қазақстан облысында өседі.

Республика ормандарында жидектерден қара және қызыл қара шетен, да-лалық шие, бөріқара шетен, шетен, долана, итмұрын, бүлдірген өседі. Жидектердің ішініен кәсіптік маңызы бары қара және қызыл қара шетен. Солтүстіктегі облыстардың ормандарында көбінесе шие, бүлдірген өседі. Ылғалды тоғайларда қара қара шетен болады. Бірақ бұлардың түсімділігі тұрақсыз. Дегенмен жергілікті тұтынушылар қоғамы тиісті көңіл бөлсе тұрғын халықтың қажетін өтейтіндей жидек өнімін жинап алуға болар еді.

Долана (боярышник) – 50-ге жуық түрі бар. Мамыр – Маусым айында гүл-дейді. Долана жемістерінде сахароза, витамин С, алма қышқылдары бар. Ол чай, кофе, тосап жасау үшін қолданады. Медицинада өте кең қолданылады (жүрек ауруларына қарсы).

Шетен (Рябина) – 34-ке жуық түрі бар. Биіктігі 3-20 метр аралығында бола-тын, көп жылдық жабайы ағаш. Бұл ағаш 150-200 жыл тіршілік етеді. Жапырақ-тары құстың қауырсыны тәріздес, кезектесіп орналасқан. Жемісі кіп – кішкентай алма тәрізді, піскен кезде түсі қып – қызыл, ішінде 2-3 тұқымы болатын жидек. Жемісі қыркүйек – қазан айларынбда піседі.Халық емінде шетеннің жемісін бауыр, өт ауруларын емдеуге, несеп, өт айдауға, бүйрекке, қуыққа байланған тасты түсіруге, іш жүргізуге пайдаланған [6].

 

 

 

Сурет 5. Тянь-Шань шетені

 

Қой бүлдірген (земляника) – биіктігі 5-25 см аралығында болатын жылдық шөп тектес өсімдік. Оның тамыры қысқа, көлбеу өседі. Өсімдіктері мамыр – маусымда гүлдейді, ал жемісі шілде – тамыз айларында піседі. Өсімдік жемісі витаиннің табылмас қоры болып саналады. Оны адам да, мал да сүйсініп жейді. Ол асқазан — ішек жұмысын жақсартады, адамның тағамға деген тәбетін артты-рады. Бауыр, бүйрек ауруын емдейді [6].

Итмұрын — мекемелер итмұрынды жас күйінде пайдаланады. Сондықтан итмұрынның жемісін жинағаннан кейін үш күннен қалдырмай өткізу керек. Итмұрынның кептірілген жемісі аптекаларда бүтін күйінде немесе оны үгітіп, ішіндегі дәні мен түктерінен тазартылған күйінде алынады. Мұны орысша шиповник дейді. Итмұрынның жемісі витаминге бай келеді. Итмұрын жемісін С және поливитамин ретінде пайдаланады. Одан порошок, таблетка, кейде сұйық және сироп, кептіріліп итмұрыннан тұндырма жасалады. Халық ертеден-ақ ит-мұрынның тамырын қайнатып тұнба жасап, оны іш өткен, асқазан, шек аурыр-ған, кейде бауыр ауырған кезінде ішіп келген.Итмұрынның гүл жапырақтарынан шарап, қызыл су және алқызыл сірке жасайды.Қоңыр және тікенек итмұрынның жемістерінен қызғылт сары түсті бояулар алынады. Оның жемісіне құстар да өш келеді. Бал аралары да итмұрындарды көп жағалайды, бірақ итмұрында бал жоқ, ол тек тозаң береді. Итмұрын жемісінен жасалған экстракты холосас деп атаған. Дәрігерлер оны гепатит ауруына тап болған адамдарға несеп жүргізетін дәрі ретінде ішуге ұсынады. Бірақ оны мөлшерлеп қана ішу керек. Холосас ауруды жазбайды, бірақ ол маңызды көмекші құрал болып табылады да, еттің көп бөлініп шығуына көмектеседі.

 

 

 

Сурет 6. Итмұрын жемістері

 

Бөріқарат Тянь-Шань тауының ормандарында, шетен, итмұрын, долана шөлейт ормандардан басқа, барлық ормандарда өседі.

 

 

Сурет 7. Іле бөріқарақаты

 

Мал бағумен ықылым заманнан айналысқан қазақ халқы шөптердің, жалпы өсімдіктердің емдік, дәрілік қасиетін ертеден білген. Сөйтіп, ел арасында ауруға шалдыққан адамдарды дәрілік өсімдіктермен емдеу бұрыннан-ақ кеңінен тараған. Сондай-ақ ғалымдар Қ.Үшбаев, М.Қожабеков, К.В.Доброхото-ва сияқты авторлар дәрілік өсімдіктер туралы кітаптар жазды. Ғалымдар Қазақстандағы дәрілік өсімдіктерді оқулықта түгел қамти алмай, олардың ішінен пайдаланылуы жағынан көңіл қоярлықтай, өте-мөте маңыздыларын, сонымен қатар Қазақстан аудандарының көпшілігінен кездесетіндерін ғана таңдап алып отыр [6].

Бөріқарақат биіктігі 100-200 см болатын бұта өсімдігі, бұтақтары тік өседі. Өркендерінің түсі көктемде бозғылт, күзде қоңыр түске енеді, гүл шоғыры ша-шақ, жидегі шар формалы, түсі қара, хош иісті. Қара шетен жидегінен тосап, пас-тила, конфет, мармелад, шарап, салқын сусындар даярланады, шырыны алынады. Бүршігі мен жапырағы ликерарақ, кондитер және витамин өндірістерінде кеңінен қолданылады. Бөріқарақат медицина үшін маңызы зор. Жас жапырағын қайнатып, ыссы күйінде организмі әлсіреп шаршаған, салқын тиіп ауырған адамдарға сонымен қатар ревматизмді емдеу үшін ішкізеді. Қара қара шетен жидегінен алынған шырын және сироп тамақ ауруын, көк жөтелді емдеуге, асқазандағы және ішектегі жараларды жазуға қолданылады.

Бөріқарақат өсімдігі ерте көктемде оянады. Наурыз айының аяғы, сәуірдің екінші жартысында гүлденуі басталып, ол 10-20 күнге созылады. Гүлденуден соң екі ай өткенде жидектері пісе бастайды. Қартайған, ескірген бұтақтарының жи-дектері ұсақталып кетеді де, өнімділігі тез төмендейді. Мұндай жағдайда жеміс беру келесі жылдары жас шыбықтарға ауысады. Осыған орай қара шетентың бұтақтарын 5-6 жылдан асқанда түбінен кесіп отырады. Бөріқарақат сорттарына қарай өнімін 2-3 рет немесе бір уақытта жинап алады (сурет 8).

 

 

 

Сурет 8. Кәдімгі бөріқарақат

 

Қазақстан аумағының көп жеріндегі дәрілік өсімдіктер барынша аз зерт-телген, олар әсіресе, шөл және шөлейт жерлерде көп. Ол жерлерде басқа ешбір аймақта кездеспейтін құнды дәрілік өсімдіктер бар.

Өсімдіктерді ауру-сырқауды емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек бағытта, әр түрде жүргізлген. Осыдан келіп жалпы дәрілік өсімдіктерді емдеу ісіне пайдалану жолдарын өрістетуде үлкен мүмкіндікке жол ашылды. Дәрілік өсімдіктерді ауруларды емдеуге қолдануда Греция елі біраз роль атқарған. Біздің елімізде дәрілік өсімдіктерді зерттеу жұмыстары 1 Петрдің нұсқауы бойынша Петербург ғылым академиясы құрылғаннан кейін қолға алынды. Біздің Қазақстанның өзінде ғана әр түрлі дәрілер алынатын өсімдіктер 500 ден астам. Бірақ бұл түрлердің бәрінің бірдей дәрілік шикізат ретінде маңызы бола бермейді, өйткені кейбіреулері аз мөлшерде кездеседі де, оларды жинау шаруашылық жағынан тиімсіз келеді, ал кейбіреулері аяқ жете бермейтін жерлерде өседі. Өсімдіктердің өмір сүру процестерінде оларда әртүрлі заттар пайда болады, осы заттарды адамдар әртүрлі мақсатта қолданады. Осы заттар тамақ заттары (белок-тар, көміртектер, майлар), техникалық шикізаттары (бояулар,шайырлар) немесе биологиялық белсенді заттар емдеуде тиімді (эфир майлары, витаминдер) болу-лары мүмкін [7].

Дегенмен, республикада медициналық мақсатқа пайдалануға керекті өсім-діктер бар, олар үлкен көлемді алып жатқандықтан өндіріс қажетіне дайындалып келеді. Пайдалы өсімдіктерге таулы аудандарда бай, олардың дәрілік түрлері де аз емес. Қылшаның таулық түрі, рауғаш түрлері, киікоты тау етектері мен тау белдеуінің төменгі жағынан кездеседі. Ішек құртын жақсы айдайтын қырық құлақ, қара андыз және басқа да дәрілік өсімдіктер таулы жерлерде өседі.

Сөйтіп, дәрілік шикізат алуға жарайтын өсімдіктердің бірі болмаса екінші-сін Қазақстанның қай жерінен болса да кездестіруге болады. Бірақ халық көпте-ген өсімдіктерді жақсы білмейді, олардың аттарын естігені болмаса, ботаника-лық белгілері немесе медицинада қолданылу әдістерімен таныс емес.

Дәрілік өсімдіктер емдік заттар жиынтығының ортасында алатын орны бө-лек. Дәрілік препараттардың 50% жуығы дәрілік шикізаттар дайындалады. Қазір-гі кезде дәрілік шикізаттың жиынтығы дәрілік техникалық шикізат түрінің даму базасын құрайды, жыл сайын елімізде 30 мың т. жоғары дәрілік шикізат дайындайды, оның 70%-ы орманда жабайы өсетін өсімдік құрайды [7].

Қалақай – көп жылдық өсімдік, сабақ ұзындығы 30-80 см. Шілде-тамыз айларында гүлдейді. Республикамыздың барлық жерінен: сазды алқап, өзен және көл жағаларынан кездестіруге болады. Оның жапырағын қайнатып, тұнба жасайды, басқа қоспаларға қосып дәрі істейді. Қалақай тұнбасын адам қан тоқтату үшін ішеді. Витаминдік әсері де мол. Ревматизмге қалақайдың жас жапырағын тыныштандыратын дәрілерман қатар қолданады.

Қылша – бойы 1,5 метрдей жуан сабақты, таудың күнгей жартас бетінде өсетін бұта. Эфедриннің адреналинге ұқсас емдік әсері де болады. Ол үшін оны қан қысымы өте төмендегенде терінің астына жібереді немесе адамға ішкізеді.

Қара андыз – адамды да, хайуанды да барлық ауруынан дерлік емдейтін өсімдік. Ескі ұғымға қарағанда, қара андыздың тоғыз түрлі ғажайып күші болса керек, соған бола орысша «девятисил», сөзбе сөз аударсақ бұл «тоғыз күш» деген сөз болып шығады. Украин тілінде де осы мағынада «дивосил» деп аталады. Қара андыз – ұмытылған дәрі. Соңғы кезде оны жөтелге қарсы қайтадан пайдалана бастады. Қара андыз тамыр – сабақтарының дәрілік және тағамдық қасиеттерімен қатар ол көк бояу алуға да қажетті шикізат [7].

Атқұлақ – тармақ тамырлы көп жылдық өсімдік. Орысша мұны щавель конской деп атайды. Бұл өсімдік республикамыздың оңтүстігіндегі адырлы жер-лерінде, ормандарды төңіректей, сазды аңғарларда өседі. Сабағы сояудай ұзын, жапырақ шеттері бұзау тіс, салалы келеді. Олардың жемісі пісіп, төгіле бастағанда ішкі жапырақшалары жаңадан өсе бастайды. Дәріге оның тамырын пайдаланады. Оны күзге жақын жинайды. Бұндай дәрілер іш тоқтатады.

Шайқурай – ғылыми медицинада кейін қолданылған өсімдік. Оның құра-мындағы заттардың күрделілігі жан – жақты пайдалануға мүмкіндік береді. Шайқурайдан бірнеше дәрі-дәрмектік жасалады. Шайқурай майы жараны емдеуге қолданылады. Шайқурайдың суға және спиртке қосқан тұндырмасы адамға ауызын шаю үшін беріледі. Халық емшілері шайқурайды басқа шипалы өсімдіктермен араластырып қолданған. Онымен ішек-қарын, бауыр ауруын, түрлі қабыну процестерін, шиқан мен бөртпе сияқты жараларды емдеген. Егер шайқурайдың гүлін саусақ арасына немесе ақ қағазға ысқыласа, қызыл су шығады, бояуы тиген саусақтар мен қағаз қып -қызыл болып боялып қалады. Оның гүлін бояуға пайдаланады.

Мыңжапырақ – көптеген ғасырлар бойы халық медицинасында үзбей қолданылып келеді. Оны тоқтаусыз қан аққанда қанды тоқтатады. Мыңжапырақ дәмі ащы зат ретінде тәбет ашатын шайдың құрамына қосылып, еркін сатыла береді.

Киік оты – душица обыкновенная. Биіктігі 20-30 см, тарамдалып, жайылып өседі. Көп жылдық хош иісті шөп. Шілде-қыркүйек айларында гүлдейді. Киік отының гүлдеген кезінде жинайды (сурет 9).

 

 

 

Сурет 9. Киік оты дәрілік шөбі

 

Жалбызтікен – тамырын күзде қазып алады да, қатайған қабыршағын және ұсақ шашақ тамырларын алып тастап, тамырдың жұмсақ бөлігі мен жанама ірі тамыр тармақтарын жинап алады. Дәрі үшін екі – үш жылдық жалбызтікен ғана пайдаланылады. Жиналған тамырларды топырақтан тазартып, сәл дегдігенде пышақпен сыртындағы тұзын қырады да, кептіреді. Жалбызтікен тамыры адамға порошок түрінде не сироп, сығынды түрінде беріледі. Оның тамырын тіліп, тамақ шаятын шайға да қосады.

Рауғаш – қарақұмық тұқымдас көп жылдық шөптер тәріздес өсімдік. Оның Қазақстанда төрт түрі бар, солардың кейбіреуі овощ ретінде тағамға жұмса-лады, екінші біреуі дәрі-дәрмекке, тері илеуге пайдаланылады.

Рауғашта аздаған қант, алма мен қымыздық қышқылы С витамині болады. Оның сабақтарын мамыр, маусым айының алғашқы жартысында жинайды да, оны щи, борщ, салат, кисель, компот, мармелад, шарап жасауға пайдаланады. Іш қату ауруына шалдыққан адамға емге беріледі. Рауғаш дәрілерін ішкеннен кейін адамның зәрі, тері, әйелдің сүті азаяды.

Жер бетінен жиналатын өсімдіктерді жауын-шашынсыз, ашық күні, шық ылғалы әбден кепкеннен кейін ғана жинау керек. Жауын-шашынды, тұманды күндері жиналған өсімдіктер тез кебе қоймайды, көбінесе олар көгеріп, қарайып кетеді. Ал өсімдіктің тамыры жиналатын болса, онда оны жауын жауып тұрған кезде де қазып ала беруге болады.

Шөпті қою-сұйықтығына және бөгде өсімдіктерден тазалығына қарай орақ-пен орады немесе жұлып алады. Шөпті тамыр түбірімен қоса жұлып алуға да болмайды, онда шөпке топырақ араласып былғанып кетеді. Бұдан дәрілік шөптің сапасы кемиді, ал көп жылдық шөп болса, онда бұл оның сирей бастауына себепкер болады.

Ормандарда кездесетін адам денсаулығына өте пайдалы дәрілер алуға болатын өсімдіктерге қазіргі кезде күтімнің керектігі адамзаттың біразын толған-дырып отыр. Себебі орманды жаппай сүрек ретінде пайдаланудың нәтижесінде осы адамзатқа пайдалы дәрілік өсімдіктердің өсу ареалы азайып, кейбір шөптер мен ағаш, бұталар жойылуға жақын қалып, «Қызыл кітапқа» енуде. Орманның сүректен басқа да пайдалы жақтарын игеріп оны дамытып, мемлекетке қосымша пайда әкелу.

Қазақстанның орман байлығының ішінде қайыңды ормандардың алар орны ерекше. Оның біздегі жалпы ауданы 800 мың гектар шамасында. Бұл сексеуіл ормандарын есептемегенде Республика орман көлемінің 20 пайызы деген сөз.  Қайыңды орман басқа ормандарға қарағанда кереметтей нәзік, әдемі көрінеді, сондықтан да оның адамға әсері, эстетикалық маңызы ұшан теңіз. Сұлулықтың, нәзіктіктің белгісі саналатын ақ қайыңның құрылыстық маңызын былай қойған-да, одан алынатын шипалы шырын жайында жеке әңгіме ету әбден орынды [8].

Бізде қайыңды ормандардың басым көпшілігі Солтүстік Қазақстан жерінде жатыр, олардың бұл облыстағы көлемі-325 мың гектар. Бұл осы өңірдегі орман алқабының 48 пайызы [8].

Қайыңның сөлі аса пайдалы сусын, оның әдемілігін, шөл қандырар қасиетін былай қойғанда әртүрлі ауруларға қарсы шипалық қасиеті де бар. Оның құра-мында глюкоза, фруктоза сияқты заттар, көптеген микроэлементтер кездеседі. Парфюмерия өнер кәсібінде қайыңның сөлінен ласьон, сондай-ақ түрлі косметикалық заттар жасайды. Тамақ өнеркәсібінде одан кондитерлік бұйымдар үшін қамыр дайындайды. Қайыңның сөлінің осыншалық көп қасиетке ие болуы қазіргі кезде оған деген сұранысты барған сайын арттырып отыр. Украина мен Белорусияда қайыңның сөлін дайындау ісі өндірістік жолға қойылған. Олар дайындалған қайыңның сөлін Қазақстанға, соның ішінде Солтүстік Қазақстанға да әкелінеді. Бұл әрине орманшыларға ой салатын жәйт. Өйткені шалғай шеттен сөл тасығанша Солтүстік Қазақстанның қайыңды ормандарын дұрыс пайдалана білсек, бұл шаруа рентабельдігі жоғары кәсіпке айналары сөзсіз. Облыстағы піскен, жақсы деген қайыңды орман көлемі 163,7 мың гектар деп есептелуде. Қайыңның сөлінде әзірге 1500 гектар алқаптан ғана алуға болады [8].

Ендігі бір мәселе қайыңнан сөл алу маусымы мен жиналған сөл көлемін анықтау. Біздің елімізде бұл бағытта үлкен тәжірибе әлі жинақталған жоқ. Сон-дықтан қайыңнан сөл алудың ағаштың өміріне қаншалықты әсері барын біз онша біле бермейміз. Ол үшін кемі 10-15 жыл бақылау жүргізуіміз керек. Деген-мен, Украина мен Оралда жүргізілген соңғы оншақты жыл көлеміндегі байқаулар сөл алудың елеулі зиян шектірмейтінін дәлелдеді.

Әртүрлі жағдайдағы қайыңның шырын бөлу мүмкіндігі, маусымға байла-нысты болатын өзгерістер. Осы бағыттағы тағы басқа жағдайлар Солтүстік Қазақстан облысындағы Пригородный орман шаруашылығында бұдан біраз жыл бұрын арнайы зерттелген еді. Бұл зерттеулер қайыңның сөлді көп бөлетін мерзімі 19 сәуірден бастап 3 мамырға дейінгі аралық екенін көрсетті.

Қазақ балгерлері ыстылап, иісі кеткен қымыз торсықтарды қайың ағаш діңіне іліп, көктем кезінде торсық-торсық сөл жинап алатын болған.

Ара өсіру – жанама пайдаланудың ең көне түрінің бірі. Балдың өте нәрлі және түрлі емдік қасиеті бар. Ара балауызының халық шаруашылығында атқара-тын маңызы зор, мекемелердің 40-шақты саласында маңызды шикізат ретінде қолданылады, әсіресе металлургия және авиация өнеркәсібінде. Медицина ғылымының табысының арқасында бал арасының сүтін, араның уын және прополисті емдік мақсатында қолданудың болашағы зор.

Омартаны қоятын жерді таңдағанда бал шырынды өсімдіктердің барлығын, олардың гүлдеу мерзімін және ұзақтығын, балдың өнімділігін анықтайды. Омартаны жел тимейтіндей жерге орнату керек, жақын арада су және жолдар болуы керек. Жергілікті жер рельефіне байланысты аралардың өнімді жағының жұмыс радиусы 2-3 км құрайды және мекеме аумағындағы омартаның санын шешеді. Ауданда жемшөп қоры жақсы болса, онда бір жерде 150 араның балұясын ұстауға болады.

Орман шаруашылықтарында бал арасы шаруашылығын кең өркендетуге қолайлы жағдайлар бола тұрса да, орман қызметкерлері бұл мәселеге тиісті көңіл бөлмей келеді.

Ара шаруашылығын өркендету үшін шырын беретін шөптер егуді жедел қолға алу керек. Ең алдымен мол шырын беретін екпе ағаштар отырғызған дұ-рыс. Өйткені жақсы өскен, бөрікшесі үлкен бір жөке ағашы бір гектар қарақұ-мықтың беретін балындай бал беретіндігін ескерген жөн. Жөке ағашының гүлі-нен алынған балдың сапасы өте жақсы болады. Орман шаруашылықтары омар-таларының тиімділігін көтеру үшін, оларды ірілендіріп, әрқайсысының ара  отба-сының санын кемінде 70-100-ге жеткізу керек.

Адам баласы жүздеген жылдар бойы табиғаттан алуан түрлі дәрі-дәрмектер алып келеді. Олардың бірсыпырасы өмір «сынына» төтеп бере алмай, сырттап қалып, ұмытылып кетті де, ал бал біздің заманымызға дейін маңызын жоймай келеді. Бал аралары өсімдіктердің ішінде углеводтары, белоктары, майлары, витаминдері, минералдық тұздары, эфир майы бар гүл шырынымен және тозаңы-мен қоректенеді.

Орманның халық шаруашылығы мен халыққа келтіретін пайдасы жоғарыда аталғандармен шектелмейді. Орман ағаштарынан скипидар ағызылып алынады. Қарағай ағашы жазда орта есеппен 1,2-2,0 кг қара май береді [8].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Орманды жанама пайдалануды зерттеу бойынша жұмыстардың бағдарламасы мен әдістемесі  

 

 

3.1 Зерттеу бағдарламасы

 

Ұйғыр орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінде шикізаттарды пайдаланудың бірі шөп орып дайындау жатады. Орман шаруашылығындағы шөп дайындайтын жер 1171 га жер. Ал, мал жайатын жер 22905 га жер. Шөп дайындайтын жер негізінде жақсы және орташа сапалы жерлер болып құрылады. Жақсы сапалы жерлер 501 га жер көлемін алып жатыр. 477 га орташа сападағы жер және нашар сападағы 150 га шабындықтар бөлінген.

Мал жайылымдарының сыйымдылығын жайылым мерзімінде 1 га-да қанша ұсақ мал, ірі мал жаюға болатынын анықтап білу керек. Орман шаруашылығында осындай жайылымдарды дұрыс ұйымдастыру, ол жерлердегі дәрілік өсімдіктер мен кейбір сирек кездесетін өсімдіктерді сақтап, дұрыс өсіп-өнуіне зор ықпалын тигізіп отырады. Жайылым сыйымдылығын есептеу үшін:

1. Ірі мал мен ұсақ малдың бір тәулікте қанша шөп қажет екенін білу керек.
2. Жайылым мерзімінің ұзақтығы
3. Жайылымның 1 гектардан қанша жасыл шөптің өнімділігін білу керек.

 

 

• Зерттеу әдістемесі

 

Қазақстанның ғылыми-зерттеу жұмыстарының есебі бойынша бір тәулікте 1 бас сиыр 40-60 кг, жылқы 30-50 кг, қой 6-8 кг. Жайылым өнімділігін анықтау үшін 3 жерден сынақ алаңдары арқылы өнімділігін табамыз.   

Орман шаруашылығындағы шөп дайындайтын жерлердің сапа өнімділігіне қарай оның қорын анықтаймыз. Оны дәлме-дәл анықтау үшін арнайы сынақ алаңдарын жүргіземіз. Оны 3 жерден жасаймыз. Таксациялық сипаттама бойынша берілген цифрлармен қосымша дәлелдеу үшін арнайы қарап шықтық. Ол үшін орманшылықтағы алаңдағы жерлерге сынақ алаңдарын жүргіземіз.

Жемістік және бұталарды, шөптесін дәрілік шикізаттардың көз мөлшермен қорын анықтау үшін, сынақ алаңдарын салдым. Есептелінетін бұта мен шөптесін өсімдіктердің әр түрі бойынша он бақылау алаңдарын салдым, бақылау алаңдары сол өсімдіктердің тығыздығы әртүрлі пайызды құрайтын жерлерге салдым.

Бақылау алаңы солтүстіктен оңтүстікке қарай бағытта, өлшемдері 25*40 метр болатын, пішіні тік бұрышты етіп салдым ұзындығы 40 м болатын қабыр-ғаға перпендикуляр келетін осьтік сызық жүргіздім. Сол сызыққа перпендикуляр болатын ұзындығы 20 метрге тең жанама мұртшалар салдым.

1-шісі осьтік сызықтың басынан 2,5 м қашықтықта

2-шісі осьтік сызықтың басынан 7,5 м қашықтықта

3-шісі осьтік сызықтың басынан 12,5 м қашықтықта

4-шісі осьтік сызықтың басынан 17,5 м қашықтықта

5-шісі осьтік сызықтың басынан 22,5 м қашықтықта

Осьтік сызықтың екі ұшы бағаналарымен белгіленеді, бағананың біреуіне бақылау алаңының салынған квартал номерін салдым және салынған жылын жаздым. Бақылау алаңындағы зерттеліп отырған өсімдіктерің жабындылық пайызын есептеу керек. Сипаттама мен есеп басты көпшілігін құрайтын өсімдік түрінен басталады. Дәрілік және жемісті бұталардың құрамы мен толымдылы-ғынан басқа жасы мен аласа ағаш тобының биіктігі көрсетіледі. Есептеліп отырған өсімдік түрінің бақылау алаңында орналасуының бірнеше варианттарды құрайды.

1. Құрамы бір тектес өсімдіктер біртұтас шымылдық түзейді
2. Біртұтас шымылдық құрайтын өсімдіктер бақылау алаңының бір бөлігін алады.
3. Өсімдіктер жекелеген топтар құрайды.
4. Біртұтас шымылдықта есептелмейтін өсімдіктер «терезелер» болады.

Өсімдік шикізатымен қамтылған ауданда есептеу палатка ауданын есептеу тәсілі бойынша есептеледі. 1-тәсіл. Түсініктемені керек етпейді.

2-тәсіл S_{дәрілік} = (l₁ +l₂  +l₃  +l_{4  +}l₅ +…..)*5,              (1)

Мұндағы: l-осьтік сызықтан контур шетіне дейінгі қашықтықтар;

5 м-өлшеу сызықтарының арасындағы қашықтық.

3-ші тәсіл. Егер есептелініп отырған өсімдіктер бір-бірінен алыс қашық-тықта орналасса, немесе араларында ұсақ терезелер болса бұталарды ойша біртұтас шымылдық құрайтын етіп алу керек.

Мысалы: өлшеу сызығының бойында үш кішірек шоқтар болса, есептеу карточкасына 3 метр деп жазу керек.

0,5м+1,0м+1,5м = 3м

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сұлба 1 есептеу алаңшалар қашықтықтарын белгілеу

 

4-ші тәсіл. Терезелердің ауданын тауып алып дәрілік шикізат көлемінен алып тас-таймыз.

Есептелініп отырған дәрілік өсімдіктердің жалпы бақылау алаңының ауда-нына бөле отырып жобаланылған өсімдіктің түрінің қамту пайызын табу керек.

 

P = S_{дәрілік}  /S_{бақылау} * 100;   (2)

 

Егер жамылғылар көптеген өсімдіктерден тұрса, онда есептелініп отырған өсімдіктің үлесін тауып осы коэффицентті төмендегі формуланың ішіне енгізе-міз.

P = S_{дәрілік} *100*0,7/S_{бақылау} ;          (3)

 

Мұндағы, 0,7-құрамының ішіндегі алатын орны

Орман құру басқармасының Қазақстан Республикасының орман қорын есептеу және ұйымдастыру шкаласына сүйене отырып, бақылау алаңының кар-точкасында әр бұтаның балы бойынша өнімділігін көрсеттім (кесте 4).

 

Кесте 4. Көз мөлшерімен бұталардың жеміс беруінің бағалау шкаласы

 

өнім балы	өнім беру сипаттамасы
0.	Көзге байқалатын жемісі жоқ
1.	Жекелеген бұтада жалғыз жидек
2.	Жидектің көпшілігі өсімдікте 25%
3.	Басым көпшілігі жобамен өсімдікте 50%
4.	75%-дағы өсімдіктегі жидек
5.	Өте тығыз барлық өсімдікте

 

Орман құру кезінде дәрілік өсімдіктерді есептеу әдістемесі бойынша жүр-гіздім. Бөлімдегі дәрілік өсімдіктердің қоры мына формуламен анықталады.

 

V=S*Р*Ц       (4)

 

Мұндағы: V-бөлімдегі шикізат қоры; S-бөлім ауданы; Р-жобаланған жамыл-ғының пайызы; Ц-1 пайыз жамылғының құны жамылғының 1%-нан жинау мүмкін өнімінің салмағы.

Таксация кезінде жобаланған жамылғының пайызын әр бөлім үшін көз мөлшерімен анықталады. Бір пайыз құнын табу үшін, сол өсімдікке тән жерге көз мөлшерлік 1 м²етіп есеп алаңын саламыз.

Әр алаң үшін Раменскийдің торының көмегімен жобалаған жамылғыны тауып, жинап, содан кейін дымқыл күйінде өлшедім. Шикізаттың салмағын жа-мылғы пайызына бөлу бір пайыз құнын шығарады.

Раменскийдің торы картоннан, металдан немесе пластиктен жасалынған 2 см, 5 см өлшемді тік бұрышты рамка. Сол рамканы ауданы жіңішке ақ жіппен немесе сыммен әрқайсысы 1 см² болатын 10 шаршыға бөлінген.

Осы тор арқылы шөптің ауданын анықтайды, жер бетінде қанша квадрат алып жатыр, әр квалратта 10% жамылғы болып келеді. 1м² алаңында осы тор арқылы алаңның бір бөлігі ғана көрінеді. Сондықтан жамылғыны Раменскийдің торы арқылы әр алаңда 8-10 рет жүргізу керек. Алаңдағы осы анықтаудың орташасы жамылғыны жобалау түрін береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 Ұйғыр орман шаруашылық мемлекеттік мекемесінде орманды жанама пайдалануды ұйымдастыру

 

 

4.1 Дәрілік шөптерді пайдалану ерекшелігі

 

Сүректен басқа орманның өнімдері болып, орманды жанама қолданудан алынатын өнімдердің барлығы саналады, ағаш діңінен басқалары: жеміс-жидектер өнімі, орман ішінде өсетін саңырауқұлақ, дәрілік өсімдіктер, қылқанды шипалы ұндар т.б.

1. Таксациялық сипаттаудан толық жер ауданымен қорларын жазып алу.
2. Соңғы 5 жыл ішіндегі барлық шикізат бойынша мәліметтерді жазып алу. Егер осындай мәліметтер болған жағдайда қор және алқап бойынша қанша мөлшерде екендігін білу. Оларды сатудағы бағасын білу.

Егер орман орнату жобасында осы шикізаттардың өндіруі жобаланса, олардың орындалмау себептері (ауданы мен көлемі). Осы жоғарыда айтылған мәліметтердің бәрін орманшылық кеңсесінен жазып алып, оларды іс жүзінде көру керек.

Орманды құру есебінде өндірілетін кей ағаш сүрегінен өзге шикізат өнімдері жазылмауы мүмкін, мұндай жағдайда шикізаттың орналасқан жерін анықтап алып, оның қорын есептеу керек.

3. Алқаптарды анықтау үшін мысалы: итмұрын және т.б. дәрілік өсімдіктер үшін алдымен алқапты көз мөлшерімен орнатып, неғұрлым шикізат көздерінің шоғырланған жерлерінде 3 бақылау алаңдарын салу керек. (бөріқарақат үшін бақылау алаңының өлшемдері 50×50м болады). Сол алаңдардың жемістерін жинап таразыға тартып, содан кейін 1га-ғы жеміс мөлшерін есептейді. Егер шикізат көзі болып табылатын бұтаның немесе саңырауқұлақтың осы жылы өнім беруі төмен болған жағдайда бұрыннан жұмыс істеп жүрген жұмысшылардан сұрастыру арқылы орналасқан жерімен ауданын және қорын шығару керек.

Аудандық дәріханамен хабарласып дәріхананың өзі немесе орман шаруашылықтың қандай дәрілік өсімдіктер дайындайтынын білу қажет.

Егер олардан анықтау мүмкін емес жағдайда өздері барып орман шаруашылық территориясында қандай дәрілік шөптер өсетінін анықтап, оларға 3 немесе одан көп бақылау алаңын салу керек.

Мысалы: мыңжапырақтың қорын анықтау үшін егер әр жерде орналасса онда тығыздығы сирек, тығыздығы орташа және қалың орналасқан алқаптарының әр қайсысынан 1-1-ден 3 бақылау алаңын салу керек (50×50м). Осы бақылау алаңының дигоналы бойынша әр 4 метрден 5-ші метрде 1м² жерін қоршап соның ішіндегі мыңжапырақты жаппай кесіп өлшейді. Осыдан кейін мыңжапырақтың 1м²-тағы орташа салмағын табады. Алынған мәліметті 10000м² көбейтіп 1 га-ғы қорын табамыз.

 

 

4.2 Орманды құру кезіндегі дәрілік өсімдіктерді есептеу

 

Орман құру кезінде дәрілік өсімдіктерді ВИЛР (всесоюзный иниститут лекарственных растений) әдістемесі бойынша жүргізіледі.

Телімдегі дәрілік өсімдіктердің қоры мына формуламен анықталады:

V=SxPxЦ

мұндағы: V-бөлімдегі шикізат қоры.

S-жобаланғанжамылығының%-ті.

Ц-% жамылғының құны.

Таксация кезінде жобаланған жамылғының %-ы бөлім үшін көз мөлшермен анықталады.

1%-құнын табу үшін сол өсімдікке тән жерге көз мөлшерлік 1м² есеп алаңын салады.

Әр алаң үшін Раменскидің торының көмегімен жобаланған жамылғыны тауып, жинап содан кейін дымқыл күйінде өлшейді.

Мысалы: өлшеу сызығының бойында 3 кішірек шоқтар болады. Есептеу карточкасында 3м деп жазу керек.

ІІ-вариант. Терезелердің аудандарын тауып алып дәрілік шикізат көлемінен алынып тасталады.

Есептелініп отырған дәрілік өсімдіктердің жалпы бақылау алаңының ауданын біле отырып жобаланған өсімдік түрінің қамту пайызын табамыз.

P=S(дәрілік) x100

S(бақылау)

Егер жамылғылар көптеген өсімдіктерден тұрса, онда есептелініп отырған өсімдіктің үлесін тауып осы коэффициентті төмендегі формуланың ішіне енгізді.

P=S(дәр.)100×0,7

S(бақылау)

мұндағы «0,7» құрамының ішіндегі алатын үлесі.

 

 

4.3 Дәрілік өсімдіктердің қорын есептеу

 

Ұйғыр орман шаруашылық мемлекеттік мекемесі Кетпен орманшылы-ғының территориясында 15 га ит мұрын, 25 га шайқурай және 0,5 га мың жапырақ бар. Бұл өсімдіктердің денсаулық үшін бірден-бір ем екенін айта келіп әрқайсысында қысқаша сипаттама беріп кетпекпін.

Итмұрын (Rosacanina)

Итмұрын (шиповник) – қылқанды бұта 2-3 м биіктігі. Мамыр-маусым айында гүлдейді, гүлдің түсі ашық қызыл, тамыз айында жеміс береді. Дәрілік шикізат ретінде көп ауыруға пайдаланылады. Мысалы: асқазан, жүрек, бауыр, көз ауыруына пайдаланылады және жемісінен конфет, тосап, драже т.б. тағамдар дайындалады [9].

Ерекшелігі: көп жылдық бұта тектес өсімдік, биіктігі 3м шамасында. Сабағы көп бұтақты, нәзік тікенді болады. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, тақ қауырысынды, күрделі жапырақты; жапырақшалары сопақ немесе төңкерілген жұмыртқа формалы, жиегі ара тісті келеді. Гүлі бұтақтарының ұшында жалғыз өседі. Гүл сағасында жиі өскен тікенді түктері болады. 5 тал гүл тостағаншасы және 5 тал гүл жапырақшасы бар. Гүл солғын қызыл немесе ашық қызыл түсті келеді. Жемісі сопақ жылтыр, етті, қызыл түсті болады [9].

Өсетін орындары: Таулы өзен аңғарында, бөктер тау қойнауларында, орманды жазықтарда, бұталар арасында өседі.

Жинау және өңдеу: Жемісі дәрі, пысқанда жинап алып кептіреді, тамыры мен гүлі де дәріге істетіледі.

Қасиеті: Жемістің дәмі қышқылдау, жағымды райлы, усыз, іш өткенді тыю, несепті азайту ролі бар.

Тамырының дәмі тәтті, жағымды райлы, усыз істықты басып, утты қайтарады, қанды салқындатады, ауырғанды басады.

Басты ем болатын ауырулары және істетілуі

• Безгек ауыруына: жабайы ит мұрын гүлінен мәлім мөлшерде алып, қайнаған суға бықтырып шай орынында ішеді.
• Күн өтіп қан түкіргенде, шөл басуға, тамаққа тәбетті арттыруға: итмұрын гүлінен 4,5 г – ді қайнаған суға бықтырып шай орынында ішеді.
• Мұрыннан дағдылы қан ағуға: 60 г итмұрынды тауық етіне қосып асып, аптасына бір рет 3 апта етін жеп, сорпасын ішеді.
• Бел – аяқ ауырғанда: 15 г итмұрын жемісін суға қайнатып ішеді.
• Жығылып жаралануға, қол – аяқ шағып ауырғанда, іштің созылмалы өтуіне және жөтелге: 30 г итмұрын тамырын суға қайнатып ішеді.

Басты құрамы: Астрагалин, табиғи витамин с.

Мыңжапырақ – (тысячалистник) көпжапырақ шөптесін өсімдік. Биіктігі – 50-80 см. Мамыр айынан қыркүйек айына дейін гүлдейді, жемісін шілдеден қыркүйекке дейін береді.

Бұл шөптің емдігі сол бауыр ауыруына, қанды орнына келтіру, бүйрек ауыруына т.б. ауыруға ем. Бұл шөп (XVIII-XIX) белгілі [10].

 

 

Сурет 10. Итмұрын жемісі

 

Шайқурай – шайқурайлар тұқымдасының туысына жататын көп жылдық шөп тектес өсімдік.

Ботаникалық ерекшелігі: биіктігі 50-100 см. Сабағының жоғарғы жағы бұтақты келеді. Сағақсыз жапырақтары сопақтау, қандауыр тәрізді немесе жұмыртқа формалы келеді, Мөлдір түйіршіктері болады. Сары түсті глі тізіле өсіп шашақбас гүл шоғырын құрайды. 5 гүл жапырақшысы, 5 гүл тостағаншасы және бір сыпыра аталықтары болады (сурет 11). Қауашақ жемісінің тұқымдары қарақоңыр түсті болады.

Өсетін орындары: Шырмалғыш шай шөп жазықтардың шөпті жерлерінде өседі.

Дәрілік бөлегі және оны жинау: Шырмалғыш шай шөптің барлық шөбі дәрі. Оны жаз және күз маусымдарында жинап алып, тазалап кептіріп,талқандап сақтайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 11. Шайқурай

 

Ем болатын ауырулары: Шырмалғыш шай шөптің ыстықты басу, утты қайтару, ұиыған қанды тарату ролы көрінекті. Ол көбінесе бауыр қабыну, уыз кілегей пердесі қабыну, ыстық тымау, жылан шағу қатарлы ауыруларды емдеугеқолданылады. Өсімдікті жинау кезеңі бұл өсімдік жаңа гүлдеп жатқанда жиналады.

Мыңжапырақ-(тысячалистник)

Мыңжапырақ-көпжылдық шөптесін өсімдік. Биіктігі 50-80см. Мамыр айынан қыркүйек айына дейін гүлдейді, жемісін шілдеден қыркүйекке дейін береді (сурет 12).

Бұл шөптің емдігі бауыр ауруына, қанды орнына келтіру, бүйрек ауруына т.б. ауруларға ем.

 

 

Сурет12. Мыжапырақ

 

Итмұрынның 1 кг бағасы 1200 тенге. 1 кг итмұрынды дайындау үшін кететін шығынды табуымыз керек.

1200 — 100%

Х   — 30%                 Х=  =360 теңге

1 кг-н орман және аң шарушылығы 1200-360 = 840 тенге пайда көреді.

Сонымен қатар шай қурайдың 1 кг бағасы 800 тенге. 

800 —- 100%

Х —— 30%             Х = = 240 тенге

О.А.Ш. 800 – 240 = 560 тенге пайда.

Ал мың жапырақ 1 кг бағасы 450 тенге.

450 —- 100%

Х  —— 30%             Х =  = 135 тенге

Кетпен орман және аң шаруашылығы 450 – 135 = 315 тенге пайда табады.

 

 

 

 

 

4.4 Дәрілік шөптерді есептеу тәсілі

 

Біз төмендегі дәрі шөптердің салмағы телімінің ауданын оның жабу пронценті мен 1% бағасына көбейту арқылы келесі формула арқылы есептейміз.

10%	10%	10%	10%	10%
10%	10%	10%	10%	10%

 

 

 

Раменскийдің торы (сетка )

 

V=S·P·Ц    (4)

Мұнда:

V — Төмендегі өсімдектердің салмағы

S – Телімнің аумағы

P – Жабу прогрессиясының проценті (%)

Ц — 1% жабудың құны (1% жабудың және кг жақсырақ өнімін жасауға болады)

Р – Көз мөлшерімен табуға болады

Ц – Раменскийдің торы арқылы табуға болады ( сеті пайдалану)

1% жобаның балын – Өсімдіктің салмағын алып жатқан процентіне бөлу арқылы табады (кесте 5).

 

Кесте 5. Дәрілік өсімдіктердің зерттеудегі қортындысы кестеде көрсетілген

 

Өсімдіктердің аты	Орманшылықтар аты және квартал №	Бақылау алаңының №	Бақылау алаңының разімері м2	Жобадағы жамылғы-ның %		Жамыл-ғының орташа шығыны
Итмұрын	Кетпен 29,30	1	1000	23		31,6
		2	—	40
		3	—	32
Шайқурай	Ақсу	1	1000	29,5		32
		2	—	34,5
		3	—	32
Мыңжапы-рақ	Кетпен	1	1000	38		33,8
		2	—	26,5
		3	—	37,0

 

 

 

 

4.5 Шабындық қорын есептеу

 

Ұйғыр орман шаруашылығына пайда келтірудің негізгі түріне шабындық кіреді. Орман және аң шарушылығында7231 га шабындық жер бар, оның 6509 га –сы ұзақ мерзімге қолдануға ауданыңа берілген. Шабындық жердің негізгі құрамы ретінде жақсы және орташа сапаға бөлінеді. Жақсы сападағы шабындық 4988 га жерді алса, ал орташа сападағы 1985 га және нашар сападағы 258 га жерді алып жатыр. Орман және аң шаруашылығы 856 га жем-шөп дайындайды. Шөптің қорын есептеу үшін біз 3 бақылау алаңын салдық (кесте 6).

Шабындықтың жақсы және орташа сапаның әрқайсында жеке-жеке етіп салдық. Таксациялық сипаттаудан барлық шабындық жерді жазып алып, түгелімен аралап көрдік. Барлығын көргеннен кейін бақылау алаңын салу үшін келесі бөлімдерді алдық:

Жақсы сападағы

Кетпен орманшылығы кв 51

Ақсу орманшылығы кв 33

Шарын кв 33

Орташа сападағы шабындық

Шарын орманшылығы кв 43

Кетпен орманшылығы кв 55

Ақсу орманшылығы кв 51

 

Кесте 6. Жақсы сападағы шабындықты зерттеудің қорытындысы

 

Орманшылық	Бақылау алаңының нөмірі	Бақылау алаңының өлшемі,га	Құрғақ шөптің өнімі, кг	Орташа өнімі, кг	Құрғақ шөптің 1га/кг
1	2	3	4	5	6
1.Шарын 33-орам.	1	0,25	260	260кг	1128
	2	—	282	—	—
	3	—	305	—	—
2. Ақсу 33-орам.	1	0,25	275	282	1105
	2	—	281	—	—
	3	—	273	—	—
3. Кетпен 51-орам.	1	0,25	283	305	1137
	2	—	294	—	—
	3	—	276	—	—
				Орта есеппен: 1123

 

Жақсы сападағы шабындық үшін 3 орманшылыққа 9 бақылау алаңын салдық. Бақылау алаңшаның мөлшерімен 0,25га етіп аламыз. Ақсу орманшылығы 1-ші бақылау алаңынан яғни 0,25га –н 260кг шөп жиналады. 2-ші бақылау алаңынан 282кг, 3-ші бақылау алаңынан 30кг.

Ақсу орманшылығы

1-ші бақылау алаңынан-275кг

2-ші бақылау алаңынан-281кг

3-ші бақылау алаңынан-273кг

Кетпен орманшылығы

1-ші бақылау алаңынан-283кг

2-ші бақылау алаңынан-294кг

3-ші бақылау алаңынан-276кг

Бақылау алаңындағы құрғақ шөптің орташа өнімін табу үшін: 3 бақылау алаңынан алынған өнімді қосып: оны 3-ке бөлеміз.

(260+282+305) : 3 = 282

(275+281+273) : 3 = 276

(283+294+276) : 3 = 284

Құрғақ шөптің 1 га-ы өнімін табу үшін орташа өнімді 4-ке көбеитеміз.

282 х 4 = 1128 кг

276 х 4 = 1105 кг

284 х 4 = 1137 кг

1 га-ы құрғақ шөптің орташа өнімін жақсы сападағы шабындық көлеміне көбейтеміз.

1123 1514 = 170696 кг

170696 кг – жалпы жақсы сападағы шабындықтан алынған өнім.

 

Кесте 7. Орташа сападағы шабындықты зерттеудегі қорытындысы келесі кестеде көрсетілген

 

Орманшылық	Бақылау алаңының нөмірі	Бақылау алаңының өлшемі га	Құрғақ шөптің өнімі кг	Орташа өнімі кг	Құрғақ шөптің 1га/кг
1	2	3	4	5	6
1.Шарын кв 43	1	0,25	205	199	796
	2	—	202	—	—
	3	—	191	—	—
2. Кетпен кв 55	1	0,25	187	180	720
	2	—	175	—	—
	3	—	180	—	—

 

 

7-кестенің жалғасы

1	2	3	4	5	6
3. Ақсу кв 51	1	0,25	185	177	708
	2	—	170	—	—
	3	—	177	Орта есеппен: 741

 

Орташа сападағы шабындықтың зерттеудегі қорытындысын кестеден көріп отырмыз. Орташа сападағы шабындық үшін де 3 орманшылыққа 9 бақылау алаңын салдық. Бақылау алаңының өлшемін 0,25 га етіп алдық (кесте 7).

1. Шарын орманшылығы

1-ші бақылау алаңынан яғни 0,25 га-н205 кг шөп жинайды.

2-ші Бақылау алаңынан – 202 кг

3-ші Бақылау алаңынан – 191 кг

2. Кетпен орманшылығынан

1-ші бақылау алаңынан – 187 кг

2-ші бақылау алаңынан – 175 кг

3-ші бақылау алаңынан – 180 кг

3. Ақсу орманшылық бақылау алаңынан

1-ші бақылау алаңынан – 185 кг

2-ші бақылау алаңынан – 170 кг

3-ші бақылау алаңынан – 177 кг

Құрғақ шөптің 1 га-н өнімін табу үшін орташа өнімді 4-ке көбейтеміз.

199 х 4 = 796 кг

180 х 4 = 720 кг

177 х 4 = 708 кг

1 га құрғақ шөптің орташа өнімі – 741 кг.

1 га құрғақ шөптің орташа өнімін орташа сападағы шабындық көлеміне көбейтеміз.

41496 кг – жалпы орташа сападағы шабындықтан алынған өнім.

Құрғақ шөптің барлық алаңдағы өнімін табу үшін жалпы жақсы сападағы шабындықтан алынған өнімді жалпы орташа сападағы шабындықтан алынған өнімге қосамыз.

170696 кг + 41496 = 212192

Сонымен орман және аң шаруашылығының территориясының 207 га212162 кг шөп дайындауға болады.

Осы көрсеткіш келесі 8-кестеде көрсетілген

 

 

 

 

 

Кесте 8. Ұйғыр орман шаруашылығы бойынша шабындық өнімі

 

Шабындық сапасы	Ауданы га	Шөптің өнімі тонна		11 т шөп бағасы тенге	Жалпы өнім бағасы тенге
		1 га	Барлығы
1	2	3	4	5	6
Жақсы шабындық	1564	1,123	170,02	2500	425000
Орташа шабындық	55,8	0,741	41,34	2500	103369
Барлығы:	207,2	1,864	211,36	5000	528369

 

4.6 Жайылым есебі

 

Орман және аң шаруашылығында жайылымның жалпы көлемі 16318,1 га (сурет 13, 14). Мал жаюға дұрыс пайдалану үшін, көлемін білу керек. Бір мал басы үшін көк шөп ірі сиырға 40-60 кг құрайды, ересек жылқылар 30-50 кг, қойлар 6-8 кг, жас сиырға 9-10 кг. Жайылым мерзімінің ұзақтығы 150-160 үнді құрайды. Жайылым өнімін анықтау үшін 3 бақылау алаңын барлық жайылымды қарастырдық, қарастырудан кейін біз бақылау алаңын салу үшін келесідей бөлімдерді алдық.

1.Кетпен орманшылығынан 41 кв

2. Шарын орманшылығынан 35 кв
3. Ақсу орманшылығынан 51 кв.

Бақылау алаңының өлшемін 25 х 40 деп алдық. Сол жердің шөбін орып алып өлшегенде бірінші алаңнан 57,8 кг шықты, ал Кетпен орманшылығынан 53,3 кг Шарын орманшылығынан 54,2 кг.

Осы үш алаңның шөбінің орташа өнімін анықтау үшін үш бақылау алаңынан шыққан өнімді қосып 3-ке бөліп көк шөптің орташа өнімін таптым, 55,1 кг.

Көк шөптің 1 га-ы өнімін табу үшін 1 га-да10000 м² бар, оны бақылау алаңындағы 1000 м²-қа бөліп, көк шөптің орташа өніміне көбейтеміз (10000:1000) 55,1   551 кг.

 

 

 

Сурет 13. Кетпен сайы жайылымдық жерлері

 

Жайлымның жалпы ауданынан қанша өнім (кг) шығынын білу үшін оның жалпы ауданын – 16318 га көк шөптің өніміне көбейтеміз. 551х16318 = 8991218 кг. Сонда жалпы ауданынан 8991218 кг алуға болады, яғни 8991,218 т осы берілген бойынша орман және аң шаруашылығы жайылымында қанша мал бағуға болатынын анықтаймыз. Жалпы ауданнан шыққан өнімді 5 мал түріне бөлеміз. Жайылым мерзімінің ұзақтығы 160 күн.

179825 = 8991218 : 5

Осы көрсеткіштерге қарап жайылымның жалпы ауданында осы 5 мал түрінен қанша бас мал бағуға болатынын таптық.

1798243 : (60 ·160) = 187 бас ірі сиыр

1798243 : (50 ·160) = 599 ересек жылқы

1798243 : (8 · 160) = 1405 қой

1798243 : (20 · 160) = 562 жас сиыр

179825 : (10 · 160) = 1124 жас жылқы.

 

 

 

 

 

 

Кесте 9. Ұйғыр орман шаруашылығы ешқандай қиыншылықсыз 3877 бас мал жайылымда бағуға болады

 

Орманшылықтар	Бақылау алаңының нөмірі	Бақылау алаңының өлшемі м	Көк шөптің өнімі кг	Көк шөптің орташа өнімі	Көк шөптің 1 га/кг
Кетпен41-орам	1	25 х 40	57,8	—	—
Шарын 35-орам	2	25 х 40	53,3	55,1	551
Ақсу 51-орам	3	25 х 40	54,2	—	—

 

 

 

Сурет 14. Құлжа сайының биік таулы белдеуіндегі жайылымдық алқабы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 Жанама пайдаланудың экономикалық тиімділігі

 

 

5.1 Дәрілік шөптерді дайындау және өткізудегі экономикалық тиімділігі

 

Дәрілік өсімдіктердің қорын шығару және одан пайда табу жолдарын қарастырғанда біздің жүргізген зерттеулерге сүйене отырып, дірілік шөптерді дайындаудың экономикалық тиімділігін де ескереміз. Жыл сайын орман және аң шаруашылығы ит мұрыннан 300 кг, шайқурайдан 2000 кг, мыңжапырақтан 1900 кг, өнім жинайды. Онда 1 кг итмұрынның бағасы дәріханада 1200 теңге, ал базарда 150 теңге. Шайқурайдың бағасы 1 кг дәріхана бағасы 800 теңге, базар бағасы 150 теңге т.с.с. Осы санаулы шөптің өзінен әкелінетін пайда баршылық. Мұнда экономикалық тиімділігіне келетін болсақ дәріханаға өткізген тиімді әрине орман шаруашылығы үшін. Осы енді бір итмұрыннан түсетін пайда орташа баға 300 кг 360 000 теңге келмекші, ал осы 360 000 теңгеден 30% алып тастаймыз, Бұл % өсімдікті дайындау үшін кететін % сонда бізге түскен орташа жылдық таза пайда 252 000 теңге шайқурайдан түсетін таза пайда 1120 000 теңге, ал мықжапырақтан 599 000 теңге түседі екен. Ал барлық жамылғыдан орман шаруашылығы үшін түсетін таза пайда 1199851 теңге, бұл көрсеткіштер кестеде көрсетілген.

 

Кесте 8. Дәрілік өсімдіктердің орта жылдық есебі (экономикалық тиімділігі)

 

№	Өсімдіктер	Өсімдіктердің жалпы ауданы, га	Барлығы	Дәріхана бағасы, теңге	Барлығы, теңге	Дайындауға кететін шығын, теңге	Түсетін таза кіріс, теңге
1	Итмұрын	15	300	1200	360000	108000	252000
2	Шайқурай	25	2000	800	1600000	480000	1120000
3	Қалақай	128	6400	450	2880000	864000	2016000
4	Мыңжапырақ	95	1900	450	855000	256500	598500
	Барлығы:	263	10600	2900	5695000	1708500	3986500

 

5.2 Жанама пайдаланудағы шабындықтың экономикалық тиімділігі

 

Шабындық жарамды жерлердің ауданын шығару және осы шабындық жерлердегі қорлардың есебін зерттеу барысында жем-шөп дайындаудың экономикалық тиімділігін есептейміз.

Орман және аң шаруашылығында 207га жер шабындық бар. Осы жерден 211,36т шөп дайындауға болатынын есептеп шығардық.

Орман шаруашылығы орта есеппен 21436 тонна шөп дайындайды. Бұл шөп қорын дайындау мүмкіндігінің 18%-ын ғана құрайды.

Орман шаруашылығында 1 га шөп дайындаудың бағасы 2000 теңге. Биыл 20836га жерден шөп жиналған, ол 526369 теңге тұрады.

 

Кесте 9. Қосымша пайдаланудың экономикалық тиімділігі

 

№	Пайдалану түрі	Жалпы ауданы, га	Өлшем құны, теңге	Барлық өнім бағасы, теңге	Дайындауға кеткен шығын, теңге	Таза пайда, тонна
1	Шабындық	207	1т/2000	414000		414000
2	Жайылым	16318,1	1га/30	489543,0		489543,0
Дәрілік өсімдіктер
4	Итмұрын	15	1200	2388960	716688	1672272
5	Шайқурай	25	800	2048000	614400	1433600
6	Қалақай	128	450
7	Мыңжапырақ	95	450	3901365	1170104,5	2730955,5
	Барлығы:				16789979	21864529

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6 Еңбек қорғау

 

Еңбек қорғау әрбір салада, соның ішінде орман шаруашылығында негізгі роль атқарады.

Еңбек қорғаудың орман шаруашылығындағы мәні еңбек процесі кезіндегі қауіптілікке байланысты еңбек жағдайын жасау.

Кездейсоқ жағдайлардың себептерін жарақат алу және кәсіптік ауру, улануды жою үшін еңбек қорғау бойынша жұмысты дұрыс ұйымдастыру керек.

Мемлекеттік мекемедеғы бригадада, учаскелерде орманшылықтарда өндірістік жарақаттарды азайту және еңбек жағдайын жақсарту мақсатында техникалық персонал, әкімшілік тарапынан біршама жұмыстар атқарылды.

Жаңадан келген жұмысшылармен сөзсіз кіріспе нұсқау және техника қауіпсіздігі бойынша нұсқау жүргізіледі. Квартал сайын декада басында қайталау нұсқауы жүргізіліп және журналға тіркеледі. Техника қауіпсіздігін бұзған жағдайда: техника қауіпсіздігі бойынша кезектен тыс нұсқау жүргізіледі. Жұмысшыларға разряд беру үшін аттестация жүргізіледі. Квалификация комиссиясы әрбір жұмысшының кәсіби шеберлік деңгейін анықтап, соған сәйкес разряд береді.

Орталық мекемелерде техника қауіпсіздігі бойынша бөлмелер бар, цехтар, учаскелер, орманшылықтарда плакаттар, әдебиеттер және үгіт насихаттар жүргізіледі.

Барлық орманшылықтарда, цехтарда, учаскелерде (әкімшілік-қоғам бақылау) журналы болады. Онда ескертулер, техникалық бақылау бойынша қалпына келтіру мерзімі және оның орналасуы жауапты адам белгіленеді.

Кетпен орманшылығының жұмысшыларының арасында өндірістік жарақат алғаннан ауырғандарды азайту жөнінде түсіндіру жұмыстары жүргізіледі. Бұл әкімшілік және жұмысшыларды бақылаушылардың негізгі мақсаты.

Мекеменің кәсіподақ ұйымының әкімшілігі жұмысшылар мен қызметкерлердің медициналық байқаудан өтуін қадағалап отырады. Осының нәтижесінде жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмысқа жарамдылығы анықталады және аурулар саны азаяды.

Мекеме әкімшілігі және кәсіподақ ұйымы арасында жыл сайын еңбек қорғау бойынша шарт жасалынады. Онда өндірістегі ауру және жарақат алуды азайту шаралары жасалынады. Жоғарыда көрсетілген шаралардың нәтижесінде жұмысқа жарамсызданудың күнін анықтайды.

Барлық жүргізілген шараларға қарамастан кездейсоқ өндірістік жарақат алу болып тұрады.

Жұмыстарды зиянды ортаға байланысты жұмысшыларға арнайы киімдер жеке қорғаным құралдары және арнайы сүт беріледі.

Еңбек қорғауға және техника қауіпсіздігіне бөлінетін ақшалар толығымен төменде көрсетілгендей пайдаланылады.

1. Орталық ширпотреб цехында сүрек қалдықтарын жою үшін аралау Р-63А және ленталы транспортир қолданылады.
2. Осы цехта механикалық берілісі бар УП-80 айналым станогы орнатылған.

Орман өрттерін өрт мұнаралары арқылы бақылау құралды жеткізу кезіндегі әуе патрульдері арқылы аралас әдіспен анықтайды. Өртті сөндіру орманды қорғаушыларға және химиялық өрт станцияларына жүктелген [11].

Орман шаруашылығында насекомдармен күресу авиацияны, механизация-ны қолдану арқылы жүргізіледі. Өңдеуге қатысқандар медициналық байқаудан өтеді. Содан кейін келесі жұмысқа жіберілгені жөнінде куәлік алады. Барлық жұмысшылар биопрепараттарды тиеу және тасымалдау, жұмыстарын орындағанда арнайы киімдер мен қорғаныс құралдарымен қамтамасыз етіледі. Атап айтқанда: комбинезон, резеңке етіктер, резеңке қолғаптар т.б. Жұмыс басталар алдында арнайы жергілікті бұйрықтар арқылы радио торабынан хабарланады.

Еңбек қорғау және техника қауіпсіздігі бойынша жұмыс еңбек қорғау бойынша инженерге жүктеледі. Шаруашылыққа техника қауіпсіздігі бойынша есепке алатын журнал болады. 10 сағаттық бағдарламамен жылына 2 рет еңбек қорғау және техника қауіпсіздігі бойынша инженер сабақ өткізеді.

Орман шаруашылығындағы техника қауіпсіздігі бойынша кабинет, плакаттар, нұсқаулар, еңбек қорғау және техника қауіпсіздігі бойынша сабақ жүреді. Орман дайындау жұмыстарында әйел еңбегі қолданылмайды[11].

Мемлекеттік мекемеде орман шаруашылығында еңбек қорғау жағдайы қанағаттанарлық, өйткені, мекеменің әкімшілік, кәсіподақ ұйымдары еңбек қорғауға және техника қауіпсіздігіне көп көңіл бөлді. Мекемеде еңбек қорғау жағдайын қарастыра отырып төмендегідей қорытынды жасауға болады.

Мемлекеттік мекемеде еңбек қорғау және техника өауіпсіздігі бойынша, сол сияқты орманшылықтармен цехтарда, жұмыс орындарында, санитарлық және жұмыстың жағдайын жақсарту бойынша көптеген жұмыстар атқарылады.

Арнайы киімдер, арнайы аяқ киімдер типтік нормамен тегін, бірақ орталықтан қамтамасыз ету жоқ болғандықтан дер кезінде берілмейді. Сондықтан арнайы киімдерді орталықтан қамтамасыз ету қажет және өлшемдері бойынша тапсырыс беру керек.

Өндірістегі санитарлық көзқарас бойынша жұмыс жағдайын жақсарту үшін көптеген шаралар қабылдану қажет, әр бөлмеде дәрі-дәрмектері бар аптечка болу керек.

Әрбір мекемеде персонал кене энцефалитіне қарсы егілу қажет.

Техникалық санитарлық құқықтың барлық ережелерді сақтау өндірістен жарақат алуды төмендетеді және еңбек тиімділігін арттырады.

Жыл сайын Ұйғыр орман шаруашылығы мемлекеттік мекеме-сінде және базаларда жауапты адам болады.

Еңбекті қорғау екпе орман жұмыстарының қауіпті және зиянды фактор-ларына байланысты. Орман шаруашылық өндірісінде физикалық және химия-лық қауіпті факторлардың әсерінен адамның жарақаттануы. Физикалық қауіпті факторларына машинаның жұмыс кезінде жұмыс органдарының қалқансыз болуы.

Өндірісте машина трактор агрегаттармен жұмыс істегенде жарақаттану-дың себептері: техникалық жағдайына сәйкес келмеуі, айта келгенде МТЗ-80 оның агрегат машинасы ПН-4-35, СШП-5-3 жүріп бара жатқанда кезінде, қызмет ету кезінде қолдың, киімнің жұмыс мүшесіне түсуі (кардан, шынжырлы бірлестіктер және т. б.) двигатель жұмыс істеп тұрган кезінде ақауын жөндеу және жұмыс органдарының тазалау кезінде жұмысшының ұқыпсыз қарағаннан жара-қаттанады, ол мүгедектікке де шалдығуы мүмкін. Жүрген кезде қауіптен сақтану, тоқтатқыш тормоздарының дұрыстығында.

Трактор кабинасында бөгде заттар болмауы керек. Әсіресе аяқ аяқ астын-да, ол жүріп келе жатқан трактордың басқару жұмысын қиындатады.

Ауыл шаруашылық жұмыстарына машина-тракторларды дайындағанда олардың қорғаныс бөлшімшелерін қарап, қауіпті жерлерін тексеру керек. Қауіпті аймақтары болып кардан және шынжырлы берліс мүшелері сонымен қатар, двигательдің ашық жерлері, оған тиіп кетсе күйіп қалуы мүмкін, қультиватор табаны, трактордың гидрожүйесі, шынжырлы берліс орман отырғызу машина-ларында. Барлық қауіпті аймақтарды агрегаттық қалқандар мен жабу керек. Қондырғыларды тазалаған кезде қолдың не киімнің машинаның жұмыс орган-дарына түсуі жұмысшыны ауыр жарақаттарға ұшыратады.

Аспалы және жартылай аспалы машинаны жұмыс алдында күту және гидрожүйенің дұрыс істейтінін тексеру. Ауылшаруашылық машинасын тасы-малдаған кезде адам отыратын болса онда орындықтың орнықты екенін т. б. тексеру керек.

Ұйымдастырылған жұмыста орман отырғызу машинасымен трактор ара-сында қабылдап белгі беруші болу керек. Қабылдауыш жоқ кезінде трактор жүргізуші артында машинадағы жұмысшының қауіпсіздік туралы айтқанын естімеуі мүмкін. Ол жұмысшыны жарақаттануға не машинаның апатқа ұшы-рауына әкеліп соғуы мүмкін.

Көшет отырғызушы машина жүріп баражатқанда, көшет тасып беруші жұмысшы агрегаттың артында 10м қашықтықта жүруі керек. Машина жүріп баражатқанда көшет материалдарын беруге, машинадан түсуге, мінуге болмай-ды.

Бір алаңда бірнеше отырғызушы машиналар жұмыс істеген кезінде, олар-дың арақашықтығы 20м болуы керек. Көшет отырғызушы машинасымен жұмыс істеген адамға қауіпті оңайсызда маркерге адам қолы, аяғы түсіп кетсе, ол ауыр жарақатқа әкеп соғады. Көшет отырғызушы машинасымен тау беткейінде жұмыс істегенде төменгі жақта ешбір адам болмауы керек.

Орман шаруашылығы өндірісінде адам денсаулығына зиян келтіретін трактормен машина қондырғылары емес, сонымен қатар энтомонологиялық зиянды жәндіктер, мысалға инцефалит кенесі және т. б. Сонымен қатар қауіпті болуына ағаштың қураған бұталары мен шыбықтары жатады.

Сондықтан орманда болған уақытта жинаңқы, сыртқы факторларға көңіл бөлу керек. Осыған байланысты орманға кірер кезінде арнайы киім,аяқ киім киеді. Киім мен аяқ киім қалың және жұмыс істеуге икемді болуы керек. Металл бөлімдері құрал-жабдықтар(станок, машина, электр қорғаушы, іске қосушы аспап, қалқан жиналатын, сонымен қатар бағыттаушы стамина, рама т. б. с. с.). Бұларда ток жүруі мүмкін изоляцияның зақымдану себебінен, олар электр қондырғыларды құрастыру ережесіне сүйене отырып, олар жерге тартылуы тиіс.

Көтерілетін жылжымалы көлік құрал-жабдықтарының бар сваркалы бірік-тіру және трансформаторлар, электрлендірілген құралдарды қысқа мерзімде жерге тартылмай қолдануға болмайды. Электр қондырғыларда қуаты 1000 В-ке дейін изоляцияланған ортадан жерге тартылуы тиіс. Жерді қауіп кезінде өткіз-гіш ретінде қолданады. Электр қондырғыларда қуаты 1000 В жерлендірілген нейтрал электр қондырғылармен. Металдық қатынасқа нөлдік сым қолданылуы керек. Электр қондырғыларда барлық ток көздерінде қайталанған жерге тартылған, әуе жолының ұшында болуы тиіс. Ол әр 1км сайын болуы тиіс. Тұйық жерленген міндетті түрде төрт тізбекті айнымалы ток және үш тізбекті тұрақты ток көзінен тұруы тиіс [11].

Жоғарыда айтылған ескертулерге сүйене отырып мынадай қорытынды жасауға болады.

Адамның денсаулығын қорғап, жұмыстағы қауіпті жағдайдан аулақ болу үшін білімді маман мынаны білу керек:

• Еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастыруының сұрақтарын.
• Жарақаттану тәсілдерімен ауыртпашылық түрін.
• Зиянды өндіріс факторлардың келе жатқанын алдын ала ескерту әдісін білу керек.
• Коллектив және жеке қорғану тәсілдері.
• Техникалық қауіпсіздігінің негізгі талаптары тасмалдау кезінде жұмы-сы МТП электр қондырғыларда.
• Өрттің шығуы және оны өшіру жолдары.

Еңбек қорғау бұл – еңбек процессі кезіндегі әлеуметтік-экономикалық, техникалық гигиеналық және ұйымдастыру шаралардың қауіпсіздігін қамтама-сыз ететін, адамның денсаулығын, жұмысқа жарамдылығын сақтауға, соған сәйкес заңдылық актілерінің жүйесі.

Еңбек қорғау тұрғысынан алғанда, орманды күту үшін кесу, жұмысшылардың жоғары тәжірибелігін және өз-өзіне жауап-кершілікпен қааруды талап ететін өте қауіпті жұмыс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

1. Кетпен орманшылығы бойынша табиғатқа зақым келтірмей жылда өсіп-өнетін өсімдіктерді жинап алып отыруға болады.
2. Осындай қосымша пайдаланудан табылған қаражатты туризмге т.б. табиғи басқа керек жұмыстарға жұмсауға болады.
3. Кетпен орманшылығы алып жатқан орман алқаптары өсімдік шикізаттарға өте бай.
4. Сол байлықтың біз тек кейбіреуін ғана пайдалануға ұсынып отырмыз. Және ол тамаққа, дәріге пайдаланатын өсімдіктерді табиғатқа зиян келтірмей аз бөлшектерін ғана дайындай отыруға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Проект организации территории Уйгурского ГУ лесного хозяйства. Алматы; 1994-1995г.г.
2. Табиғат ел байлығы., «Қайнар» Алматы, 1979
3. Каженбаев С., МахмутовС. Табиғат қорғау.«Ана тілі» Алматы, 1982
4. М. Османова., Ж. Ақпанов. Өсімдік жанға шипа, дертке дауа. «Қайнар» Алматы, 1982
5. И.Н. Курмысова, К.У. Унебаев.Целебныетравы. «Кайнар» Алматы, 1979г.
6. Лекарственные растения Казахстана «Кайнар» Алматы, 1981
7. М. Колос., Д. Агафанов. Оргнизация заготовок дикорастущих плодов, ягод, грибов и лекарственных трав. «Лесная промышленность» Москва, 1975г.
8. Ө.Орынбаев Қазақстан ормандары. «Қайнар» Алматы, 1971.
9. Гудочкин М.В, Чабан П.С. Леса Казахстана, Алма-Ата, 1958.
10. К.У.Ушбаев кандидат наук. И.И.Курамсова Целебные трава. «Қайнар» Алма-Ата, 1961г.
11. Ю.В. Попов. Охрана труда в лесном хозяйстве. «Лесная промыш-ленность» Москва, 1979