ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ

МИНИСТРЛІГІ

 

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ

 

 

 

 

 

 

 

 

Әйтімбет Жансая Еркелдіқызы

 

Ит пен мысықтың кератит ауруының емін жетілдіру

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

мамандығы 5В120100 – «Ветеринариялық медицина»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2018

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

«Ветеринария» факультеті

 

«Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы» кафедрасы

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС   

 

Тақырыбы: Ит пен мысықтың кератит ауруының емін жетілдіру

 

 

 

                    Беттер саны _______________

                                                                        Сызбалар мен көрнекі

                                                                                     материалдар саны __________

                                                                                  Қосымшалар____________

 

 

 

Орындаған: күндізгі оқу бөлімі 5В120100 – «Ветеринариялық медицина» мамандығының 504-топ студенті Әйтімбет Жансая Еркелдіқызы

 

2018 жылы «16» мамырда қорғауға жіберілді

 

 

Кафедра меңгерушісі, б.ғ.к., профессор  __________________ Е.С. Усенбеков

 

Жетекші, в.ғ.к., профессор                   ____________________ А.Қ. Иманғалиев

 

Норма бақылау, в.ғ.к.,

қауымдастырылған профессор           _____________________ А.С. Ибажанова

 

Сарапшы, в.ғ.д., профессор                   ____________________ Л.Б. Кутумбетов

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2018

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

«Ветеринария» факультеті

 

5В120100 – «Ветеринариялық медицина» мамандығы

 

Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы

 

Дипломдық жұмысты орындау

 

ТАПСЫРМАСЫ

 

Студент  Әйтімбет Жансая Еркелдіқызы

 

Жұмыс тақырыбы: «Ит пен мысықтың кератит ауруының емін жетілдіру»

 

Университет бойынша 2017 ж  «14»  қараша    № 550-К  бұйрығымен бекітілген.

 

Дайын жұмысты тапсыру мерзімі  2018 ж  «30» мамыр

 

Жұмыстың бастапқы деректері:

Ит пен мысыктын туа пайда болган немесе журе пайда болган коз аурулары мен акаулары туралы гылыми әдебиетке шолу жасау. Дипломдык жумыс орындайтын, ветеринарлык емхана бойынша малимет жинау, ветеринарлык емханадагы жануарлардын турлеріне және аурулар жиілігіне байланысты маліметтер алу.

 

Дипломдық жұмыс 2017-2018 жылдары Алматы қаласындағы «У Лукоморья» ветеринарлық емханасында жүргізілді.

 

Дипломдық жұмыста қарастырылатын тараулар мен сұрақтардың тізімі:

1 Ветеринарлық емханада малды клиникалық зерттеуден өткізу (байқау, пальпация, кератоскопия). Көз жасы түтігін және көз жасы нүктелерінің өткізгіштігін Боумен зондымен анықтау.

2 Көз бұршағының орналасу орнын, оның мөлдірлігін Пуркине – Сансонов бейнесімен зерттеу.

3 Шыны тәрізді денені және көз алмасын офтальмоскоп көмегімен зерттеу.

  

 

 

 

 

 

 

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер

 

1. Мүрәлінов Қ.Қ, «Оперативтік хирургия», Нур-Принт баспасы, Алматы 2006 ж 38,73 беттер.
2. К.И. Шакалов, Б.А. Башкиров, И.Е. Поваженко «Частная ветеринарная хирургия» Колос ,Москва 1986 г. 439,447,451,452 с.
3. Куприянова С.Г. Локальная специфическая терапия хламидийных конъюнктивитов и вагинитов у животных. //Труды Казанская АВМ им. Н.Э. Баумана. 2004. С. 26 – 31.
4. Тародский Н.С Кератоконъюнктивиты. — М., Медицина, 2001. С- 46 — 81.
5. Иммунодиагностика и иммунокоррекция в офтальмологической практике. — Под редакцией Н. Д. Новикова. — С.: Сотис, 1999. – С. 17-26.
6. Марьянович А. Т., Цыган В. Н., Лобзин Ю. В. Инфекцинонные кератоконъюнктивиты. //Врачебное дело. — 1999. № 11. С 45 — 52.
7. Офтальмология. Учебное пособие под редакцией профессора. Михайлова Ю. Б и профессора И. С. Фрадкина. //Ленинград. 1996. С 84 — 102.
8. Морозов В. Г., Питенсор Э.Р. Биорегуляторы в лечении кератоконъюнктивитов. //Медицинский журнал, 1997. С 31 – 42.
9. Еременко В. И. Комплексное лечение больных острой формой конъюнктивитов. М. — 1998. С.143 — 183 с.

 

Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

 

Тарау	Кеңесші	Мерзімі	Қолы
Ғылыми әдебиеттерге шолу	Р.М. Жумаханова	Қазан 2017 ж
Өзіндік зерттеулер жүргізу	А.Қ. Иманғалиев	Наурыз 2017 ж Қазан 2018 ж
Өзіндік зерттеулерді талдау және қорытындылау	А.Қ. Иманғалиев	Мамыр 2018 ж
Қоршаған ортаны, еңбекті қорғау	Ә.Ә. Төлбаев	Мамыр 2018 ж
Экономикалық тиімділікті есептеу	А.А. Кудайбергенова	Мамыр 2018 ж

 

Кафедра меңгерушісі, б.ғ.к., профессор _________________ Е.С. Усенбеков

 

Жетекші, в.ғ.к., профессор ____________________________ А.Қ. Иманғалиев

 

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент ________________________________ Ж.Е. Әйтімбет

Дипломдық жұмысты орындау

КЕСТЕСІ

 

Рет саны	Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі	Жетекшіге ұсыну мерзімі	Ескерту
1.	Ғылыми әдебиеттерге шолу	Қазан-желтоқсан 2017 ж	Орындалды
2.	Зерттеу топтарын құру	Қазан 2017 ж наурыз 2018 ж	Орындалды
3.	Өзіндік зерттеулер жүргізу	Қазан 2017 ж наурыз 2018 ж	Орындалды
4.	Өзіндік зерттеулерді талдау және қорытындылау	Сәуір 2018 ж	Орындалды
5.	Дипломдық жұмыстың қолжазбасын жетекшіге ұсыну	Сәуір 2018 ж	Орындалды
6.	Дипломдық жұмысты алдын ала қорғау	Мамыр 2018 ж	Орындалды
7.	Дипломдық МАК алдында қорғау	Мамыр 2018 ж	Орындалды

 

 

 

Кафедра меңгерушісі, б.ғ.к., профессор  _______________ Е.С. Усенбеков

 

Жетекші, в.ғ.к., профессор __________________________ А.Қ. Иманғалиев

 

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент ______________________________ Ж.Е. Әйтімбет

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР	6
АНЫҚТАМАЛАР	7
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР	8
1 КІРІСПЕ	9
1.1 Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы	9
1.2 Зерттеу объектілері, базасы және мақсаты мен міндеттері	10
2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ	11
2.1 Офтальмология, кератиттің түрлері	11
2.2 Лазердің жасалу тарихы және түрлері	18
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ	22
3.1 Зерттеу  жабдықтары мен әдістері	22
3.2 Ветеринарлық емханасына сипаттама	27
3.3 Өзіндік зерттеулер нәтижесі	29
3.4 Экономикалық тиімділікті есептеу	34
4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ	35
5 ҚОРЫТЫНДЫЛАР	37
6 ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫС	38
7 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ	39

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

НОРМАТИВТИК СИЛТЕМЕЛЕР

Бул дипломдык жумыста томендегидей стандарттарга силтемелер жасалынды.

 

МЕМСТ 2874-82	Ауыз су. Гигиеналык талап және сапалыкты бакылау
МЕМСТ 20292-74	Сыйымдылыгы 100, 200 және 1000 мл олшемдиликтеги колбалар
МЕМСТ 6709-72	Дистильденген су. Техникалык талаптар;
МЕМСТ 1770-74	Зертханалык шыны олшеуиш ыдыс. Цилиндрлер, мензуркалар, колбалар, пробиркалар. Жалпы техникалык шарттар;
МЕМСТ 20292-74Е	Сыйымдылыгы 0,2; 1,0 және 10 см3 пипеткалар;
МЕМСТ 22 967	Әртүрли егу шприцтери (2 және 5см 3).
МЕМСТ 4233-77	Хлорлы натрий. Техникалык шарттар;
МЕМСТ 25336-821	Зертханалык курал жабдыктар мен әртүрли олшемдеги шыны пипеткалар
МЕМСТ 20227-91	Колемдик молшери корсетилген пипетка
ТШ 25.06.1131-79	ВЛР-200 зертханалык таразы;
ТШ 61-1-909-80	Кептиргиш шкаф;
МЕМСТ 12026-81	Зертханалык сүзгиш кагаз;
МЕМСТ 29227-91	Зертханалык шыны ыдыс. Градуацияланган пипеткалар. 1 болим. Жалпы талаптар;
МЕМСТ 4232-74	Йодты калий
МЕМСТ 5962-67	Ректифицирленген 96%-ды этил спирти
ТШ 6-09-2540-87	Натрий гидрооксиди
МРТШ 42-102-63	Әртүрли пышактар
МЕМСТ 2918-64	Кальциленген сода
МЕМСТ 1530-65	Пергаментти кагаз

ТШ 9337-010-73           Инъекциялык еритинди Овариовит

МЕМСТ 1172-93           Дәкелик медициналык бинттер

МЕМСТ 26641-85         Атравматикалык инелер

МЕМСТ 30393-95         Алынбалы жүздери бар скальпельдер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АНЫКТАМАЛАР

Дипломдык жумысында келеси аныктамалар колданылды:

 

Гылыми зерттеу жумысында келеси белгилер және кыскартулар колданылды:

 

ПАНОФТАЛЬМИТ – коздин барлык кабыгы мен тканьдеринин ириндеп кабынуы.

РИККЕТСИЯЛАР — тек клеткалардын ишинде гана тиршилик ететин грам терис боялатын таякша таризди бактериялар. Риккетсиялардын пишини жагдайга байланысты таякша, жипше, немесе баска да пишиндерге озгере береди

РИККЕТСИОЗДЫ КЕРАТОКОНЪЮНКТИВИТ – Коздин килегей кабыгын кабындыратын және ириндетип жарага айналдыратын жити инфекциялык ауру.

КЕРАТИТ – коздин муйизгек кабыгынын кабынуы. Механикалык, физикалык, химиялык факторлардан, инфекциялык және инвазиялык аурулардан, зат алмасуы бузылудан (авитаминоздар), ишки органдардын функциясы бузылудан, конъюнктивиттен болатын ауру.

КАБЫНУ –  бул агзанын жергиликти жауап беру реакциясы.

КОНЪЮНКТИВА – коздин дәнекер кабыгы.

КОНЪЮНКТИВИТ – коздин дәнекер кабыгынын кабынуы

ГИПЕРЕМИЯ – тканьдерде немесе органдарда каннын кобеюи.

АТРОФИЯ – дене мушелеринин жеткиликти коректенбеуинен бир мушенин кемип немесе семип калуы.

ВАСКУЛЯРИЗАЦИЯ – кан тамырларынын пайда болып, олардын тканьдерде осип шыгуы.

КЕРАТОСКОПИЯ – касан кабыктын молдирлигин, тегистигин зерттейди.

ЛЕЙКОЦИТОЗ – кан курамындагы лейкоциттер санынын калыпты жагдайдан кобеюи.

ЛЕЙКОПЕНИЯ – кан курамындагы лейкоциттер санынын калыпты жагдайдан азаюы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БЕЛГИЛЕУЛЕР МЕН КЫСКАРТУЛАР

Бул дипломдык жумысында келеси белгилер мен кыскартулар колданылды:

ИК – иммундык кешен

ОЖЖ – орталык жуйке жуйеси

лат. – латынша

см. – сантиметр

г – грамм

л – литр

n – жануарлар саны

мкг – микрограмм

мг – миллиграмм;

мкл – микролитр

мл – миллилитр

% — пайыз

ºС — температура

ПЭГ- полиэтиленгликоль

ЭШЖ – эритроциттердин шогу жылдамдыгы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 КІРІСПЕ

1.1 Такырыптын озектилиги мен практикалык маныздылыгы. Елимиздеги мал шаруашылыгын дамыту казирги куннин ен озекти шешимин таппай турган маселелердин бири болып келеди. Биздин елдин коздеген максаты алемнин дамыган 50 елдин катарына косылу. Ол ушин елимиздеги ауылшаруашылыгын дамыту, ол – жануарлардын сан басын кобейту және артурли жукпалы емес және жукпалы аурулардын алдын алып емдеу.

Кератит Казакстан аймагындагы шаруашылыктар мен әр турли кожалыктарда торт тулик мал және баска да жануарлар арасында кенинен таралган.

Зерттеулерге караганда касан кабыктын кабынуы барлык кабынумен сипатталатын коз аурулары ишинде кездесу жиилиги бойынша 16,7% — ды  курап, конъюнктивиттен кейинги екинши орынды алады.  

Коз малга кез келген жагдайда козгалу үшин, азыктану үшин, коргану үшин керек. Кози кем малды жеке күту кажет. Кейде ауыл шаруашылык малдарынын эпизоотиясы кездеседи, бүкил табын индетке ушырайды. Коп жагдайда коз ауруларынын диагнозы койылмай, койылса да емделмей, аса кунды малдар ет комбинатына тапсырылып, малдын саны жагынан, онимдиликти ондирудин томендеуинен шаруашылык зардап шегип калады.

Бул ауруды байкаганнан бастап емдемесе, коздин кормей калу кауипин тондиреди.

Аурудын созылмалы түримен ауыратын жануарларда конъюнктивальды капшыктан микрофлора катарынын стрептококк, диплококк, т.б риккетсиялар кездеседи.

Аурудын дамуына инфекция, инвазиялык кейбир аурулар, химиялык және физикалык факторлар ыкпал етеди. Ауруды аныктап, нәтижели ем колданбаса организмнин антибиотикке бейимделип алуы мүмкин.

Ал толыгымен кабыну процессин жазбаса кабыну процесси созылмалы кезенге отип, немесе рецидив берип, жергиликти иммунитетти томендетип, сезим мүшесин жогалтады [1].

Жануарлардын ишинде ит пен мысыктарда да коз аурулары коптеп кездеседи.

Сондыктан дипломдык жумыста ит пен мысыктын козинде жии кездесетин кератит ауруын аныктау, Декта-2 коз тамшыларымен және лазер сәулесимен емдеуди максат етип алдык.

Алга койган максатты шешу үшин келесидей бирнеше миндеттерди алдымызга койдык.

• Еки топ куру. Бириншисинде кератит ауруын емдеуде Декта-2 коз тамшылары мен лазер сәулесин бирге колдану;
• Екинши топта лазер сәулесинсиз, тек Декта-2 коз тамшыларынын әсерин бакылау;
• Ем барысында еки топтын клиникалык-морфологиялык корсеткиштерин аныктау.

 

1.2 Зерттеу объектилери, базасы және максат миндеттери

Жумыстын негизги нәтижелерине сипаттама.

Дипломдык жумысты орындау барысында ит пен мысыктын кератит ауруынын еми бойынша талдау жасалынды. Алматы каласы «У Лукоморья» ветеринарлык емханасында салыстырмалы бакылау жасалынып, аныкталган коз ауруларына зерттеулер жүргизилди.

Дипломдык жумысты орындау мерзими және базасы. Дипломдык жумыс 2017-2018 жылдары Алматы каласы «У Лукоморья» ветеринарлык емханасында және КазУАУ-нин, «Акушерлик, хирургия және осип-ону биотехнологиясы» кафедрасында жүргизилди.

Жумыстын максаты:

Жогарыда аталган такырыптын озектилигин ескере отырып, алдымызга максат койдык: ит пен мысыктын козинде жии кездесетин кератит ауруын аныктау, коз тамшыларымен және лазер сәулесимен емдеу.

Жумыс миндеттери:

1. Еки топ куру. Бириншисинде кератит ауруын емдеуде Декта-2 коз тамшылары мен лазер сәулесин бирге колдану.
2. Екинши топта лазер сәулесинсиз, тек Декта-2 коз тамшыларынын әсерин бакылау.
3. Ем барысында еки топтын клиникалык-морфологиялык корсеткиштерин аныктау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

2.1 Офтальмология, кератиттин түрлери

Офтальмология – коптен келе жаткан гылым.

Офтальмология саласында коптеген атакты галымдар, атап айтканда Цейс, Гален, Авиценна т.б. жумыс истеген. Дегенмен, бул узак уакыт ишинде офтальмология саласында жиналып бакылау жумыстары истелген.

Офтальмология илиминин нагыз дамуы тек 18 гасырдан басталган. Буган үлкен себеп болган 1850 жылы Гемгольц деген галымнын офтальмолоскопты жасауы болып табылды [2].

Мал дәригерлик офтальмологиянын миндеттери.

1. Мезгилинде малга диспансеризациялык бакылау жасау(күнделикти, жумалык, айлык, токсандык) ауру болганда, онын диагнозын койып аныктау.
2. Кози закымдалган малды болип, емдеу.
3. Алдын-ала индетти болдырмау жолдарын камту.
4. Малды витаминди, микроэлементти және макроэлментти элементтермен камтамасыз етилуин бакылау (индетти емес коз ауруларын болдырмау).

Коздин курылысы — коз алмасы, кору жүйкесинен және косымша аппараттан (кабактар, жас аппараты, коз алмасынын булшык етинен, тамыр және жүйке) турады. Коздин ишки курылысына: коз буршагы, шыны тәриздес дене, тамырлар киреди. Сонымен катар коздин ылгалды болиги, ол алдынгы және арткы камераларды, шыны тәриздес денени ылгалдандырып турады.

Коз анатомиясы томендегидей болып жиктеледи:

Корганыс комекши болшектеринен турады. Коз алмасынан және коздин корганыс аппаратынан турады. Жогарыда аталган коздин схема түринде аталган курысылына токталдык.

1. Корганыс комекши болшектери:

а) коз алмасы жататын сүйекше (мандай, шыкшыт, коз жасы сүйектери)

б) конус тәризди тыгыз дәнекер улпалык кабык (периорбита)

в) жогаргы, томенги және үшинши кабактар (кабактын сырткы териси, иши клегей улпа конъюнктива деп аталады). Кабактар бир-биримен бурыш жасап коздин айналасында корганыстык кызмет аткарады.

Кабактар жабылганда ишиндеги куысты коньюнктивалык капшык деп атайды.

г) тери мен конъюнктива тогыскан жиектеринде коз безинин озектери, жас түтикше, жас капшыгы, жас мурын түтикшесине айналады.

д) коз майы (майлы жастык) организмде коректик заттар таусылганда коз майы желинеди, жылуды сактайды және аммортизаторлык кызмет аткарып, бул да корганыс кызметин аткарады, коздин жаксы козгалысына комектеседи.

Коз алмасы үш боликтен турады (немесе кабаттан): Коз алмасынын пишини онын алдынгы бетинен арткы жагына карай сәл кысынкы келген домалак алмага уксас.

1. Фиброзды кабат (сырткы)
2. Озиндик талшыкты ортангы кан тамырлы кабат.
3. ишки озиндик кан тамырлы кабат.
4. Фиброзды сырткы кабат – тыгыз дәнекер улпадан, онын аз болиги касан кабыктан (роговица), коп болиги ак кабыктан (склера) турады.

Ак кабык коз алмасынын фиброзды кабатынын 4/5 болигин алады, оган коз алмасынын булшык еттери бекиди, онын арткы бетиндеги тесик аркылы кору жүйкеси отеди.

Алдынгы касан кабык (сырткы фиброзды) кабаттын 1/5 болигин алады, молдир донгелек сагат әйнегине уксас, сырткы жагы донес, кан тамырлары жок, калындыгы 1мм.

Касан кабык микроскоппен карасак 5 кабыкшадан куралган:

• эпителий
• боумен кабыкшасы
• негизги кабыкша
• десцеметов кабыкшасы
• эндотелий кабыкшасы

Негизги кабыкша – бүкил касан кабыктын 90% алады, боуменов кабыкшасы – катты аз иилгиш және механикалык жаракаттан кейин осы кабыкшага ак түседи. Десцеметов кабыкшасы – иилгиш және катты. Арткы ак кабык пен касан кабык жанаскан жерин – лимфа деп атайды.

2. ортангы кан тамырлы озиндик кабат – коз алмасын коректендирип туратын кан тамырларынан және томендегилеринен турады: 1 – нурлы кабык, 2 – кирпикти дене, 3 — озиндик кан тамырлы кабык. Коз алмасынын арткы болигиндеги фиброзды кабыктын астында түри кызгылт, кан тамырларына бай озиндик кабык жатады. Ол коз алмасынын ак кабыгы мен касан кабыктары шекарасы тусында, пишини сакина тәризди кирпикти денеге ауысады. Кирпикти дене ет улпасынан турады. Ол донгелек байламдар комегимен коз буршагын илип устап турады. Кирпикти дене коз алмасы куысына карай тик багытталган нурлы кабыкка айналады. Нурлы кабыктын ортасындагы тесикти – карашык деп атайды. Коздин түси осы нурлы кабыктагы бояу пигмент торшаларынын түсине байланысты. Нурлы кабыкта еки ет улпасы – сфинктер және дилятатор болады. Бириншиси карашыкты тарылтады, ал екиншиси ашады. Кирпикти денедеги ер улпаларды да коз буршагын циннова байламы аркылы жиберип немесе кейин тартып оны немесе донгелектеп (коз жакыннан кореди), кейде керисинше овальды пишин болып алыстан корсетеди. Кирпикти денеде коз суйыгы шыгады, бир денгейде коз кысымы усталады.

Озиндик тамырлы кабат – кан тамырларына бай, коз алмасын түгелдей коректик заттармен камтамасыз етеди. Коз алмасынын ишинде молдир сәуле сындыргыш орта, коз сүйыктыгы, коз буршагы, шыны тәризди дене болады.

Коз буршагы – еки жакты томпак линза, негизги кабыкпен сырткы кабыктан куралган. Коз буршагы негизги сәуле сындыргыш орта болып табылады. Шыны тәризди дене-коймалжын заттан (массадан), онын ишинде 98,5 %-ы су, калганы коймалжын зат, онын кан тамырлары жок. Ол коз кысымын бир калыпты устап, озинде торлы және кан тамырлы кабаттын кызметин реттеп, сәуле сындыргыш, орта болып табылады [3,4].

Гистологиялык зерттеуде коздин торша кабыгы 10 кабатшадан турады. Ен сырткы кабыгы таякша торшалар-радопсин, ал сауытша торшада иодипсин кору пигменти болады. Жарык сәуле пигменттердин молекуласын бузып, иондык орта пайда болады да, сәуле рецепторларын коздырады. Ал керисинше карангыда кору пигменттери кобейеди. Ал коздеги таякша торшалар–бейненин пишинин аныктайды, бирак анык корсетпейди. Коз куыстарындагы таякша торшалар сауытшадан коп болады, сондыктан коз жанары түнде кормейди. Таякша торшалардын кору пигменттерин жетилдиру үшин витамин «А», ол болмаса адамда, жануарларда «сокыр тауык» ауыруы басталады.

Кан айналу жүйелери:

1. кабак артерия жүйеси
2. цилиарлык жүйе
3. торшанын артериялык жүйеси

1) Кабак артерия жүйеси — томенги кабак, мандай, шыкшыт, жас артерияларынан куралган.

2) Цилиарлык жүйе – арткы кыска, алдынгы кыска, узын алдынгы, узын арткы кан тамырларынан куралган.

3) Торша артерия жүйеси – орталык артерия, торша венасы және сонын осиндилери.

Лимфа жүйеси — коз алмасында лимфа тамырлары жок, бирак та лимфа куысы болады. Кирпикти денеде лимфа суйыгы онип, ол вена системасына үш жолмен кетеди. Шлеммов озеги (коздин алдынгы камерасынын бурышында), Клокетов озеги (шыны тәризди дененин жанында). Осы айтылган озектер бителип, лимфа айналымы бузылса, лимфа кысымы кобейип, глаукома басталады [5].

Козди зерттеу әдистери. Коз алмасын карау

Коз алмасынын ауруга шалдыгуынын тиянакты диагностикасын жасау үшин келеси зерттеулерди толык жасауы кажет:

-коздин ишки кысымын олшеу;

— коз жасы суйыктыгынын шыгуын олшеу;

-закымдалган жерин тиянакты аныктау үшин конъюнктиванын және касан кабыктын улпаларын бояу;

— танау-жас каналынан жас отуин тексеру үшин, оган контрасты зат жиберу;

— офтальмоскоп және санылаулы шам аркылы козди зерттеу;

— касан кабыктын, конъюнктиванын және кабактардын үлкен аумактаумен – диоптриямен (8-ден астам еселик) улпаларын тексерип карау;

— коздин алмасын ультрадыбыспен зерттеу жасау мүмкиндиги. Ол үшин алдынгы камераны зерттеуге 12Hz датчиги керек;

— гониоскопияны жасау;

Кератоскопия зерттеу әдисимен касан кабыктын жалпы жагдайын онын шенберин және айнадай тегистиктигин зерттейди. Кератоскоп (1-сурет) кара концентриялык аукыммен және ойыкпен суреттелген ортасында тесиги бар табак. Ауру козбен малды зерттеу үшин оны жарыкка карсы койып, сәуле түскен нурды пациенттин козине жибереди, ортадагы тесиктен карап, нурдан болган шыгыршыктын шагылысын тексереди.

Кератоскоп пен ауру малдын козинин арасы 15 см кашыкта болу керек, ал дәригердин козинен негурлым жакындыкта болганы дурыс.

Касан кабыктын күйин келеси бейнемен багалайды. Малдын сay касан кабыгы тeric және жылтыр болады. Оган түскен кератоскоптын донгелек шенберлеринин cypeттepi анык, бузылмаган және дурыс орналаскан. Егер касан кабыкка түскен сәуленин аукымдарынын пишини дурыс және концентриялык суреттери анык болса, онда касан кабык айнадай тегис және бүтин екени айкындады (1-сурет).

 

 

 

 

Сурет – 1. Кератоскоп.

 

 

 

 

 

1-сурет. Касан кабыкка кератоскоптан түскен донгелек шенберлеринин cypeттepi: 1 – сау коздики; 2 – касан кабыктын кедир-будырлыгында; 3 – жаракаттан болган тыртыкта, жараларда; 4 – кератоконуста.

Егер касан кабыктын кабаттары немесе десцеметовтын тысы терен закымдалса, шенберлер бузылып, нобайлары иир-киыр болады, бирак арада негизги концентрациясы сакталады.

Касан кабыктын конус немесе шар тәризди созылганда шенберлер аукымдары эксцентрикалык болады. Алайда касан кабыкты коздин жанынан мукият караганда онда: эрозияларды, тыртыктарды, жараларды және онын конус немесе глобус тәризди түринде созылганы жәй козбен коруге де болады.

Коздин жаннынан жарык түсирип карап зерттегенде (фокустык немесе фокальдык), бул әдис склерадагы, конъюнктивадагы және касан кабыктагы усак озгеристерди байкауга мүмкиндик береди [6].

Козди Пуркине – Сансонов бейнесимен зерттеу. Осы әдиспен коздин буршагынын бары және жарык сындыратын орталардын: касан кабыктын, камералы боликтин және коз буршагынын молдирлигин аныктайды. Карангыланган болмеде, малдын үлкейген козинин карашыгына жасанды жарык түсиреди (шырак жарыгын). Түскен сәулелерди дәригер шырактын үшбейнесин кореди: биринши ортада түзу орналаскан, екинши бейне сәл кашык түскен тура түскен, ал үшиншиси терис түскен, колеми кишкене және терис (2-сурет).

Сурет – 2. Пуркине Сансоновтын бейнеси

 

Биринши бейне касан кабыктан алдынгы бетинен кайткан бейне, екиншиси – коздин буршагынын алдынгы бетинен, ал арткысы – онын арткы бетинен кайткан сурети. Үшинши сурет биринши еки бейнеден кашыктау орналасады, кейде коринбеуиде мүмкин. Түскен бейнелерди жакындату үшин шамнын сәулеси түскен бурышын жакындатып перпендикулярлау койса, сонда үшинши сурет бириншилерге жакындайды (2-сурет). Кандай тужырымдар осы зерттеуден туындайды? Барлык үш суреттер коринсе, ол касан кабыктын және коздин буршагынын молдирлигин айгактайды, ал егер тек кана биринши және екинши бейне коринсе, онда коздин буршагы молдир емес екени дәлелденеди. Екинши және үшинши бейнелер болмаганда, камералык ылгалдын молдирлиги томендиги және коз буршагы жок екени табылады. Осы зерттеуди жәй козбен тексерип откизуге болады.

Офтальмоскопия. Офтальмоскоп аркылы коздин орталарынан және онын түбине нурды откизу аркылы аныктауга болады. Касан кабыкты және камералык ылгалды жәй козбен офтальмоскопсыз тек жарык түсирип карауга болады. Торшаны, кору жүйкесин, шыны тәризди денени және коз буршагын тек кана офтальмоскоп аркылы зерттеледи. Офтальмоскоп домалак тегис немесе бүгилген бетпен ортасында тесиги бар айна (3-сурет).

Сурет – 3. Офтальмоскоп

 

а                                              б

Сурет – 4. Электрлик офтальмоскоптар. а-колга устайтын; б-офтальмоскоп-козәйнек

 

Тегис айна сәулелерди оз бетинен кайтарып, емделушинин козине жартылай түсиреди. Бүгилген офтальмоскоп сәулелерди фокуска толык жинап, козге тикелей жибереди. Офтальмоскоппен түсирген сәулесинин жиналган жери фокус деп аталады.

Зерттеу үшин коздин карашыгы кениген болу керек, зерттейтин малды козбен жарыкка карай бурып кояды, офтальмоскопты дәригер озинин козине жакын кояды, одан сон 0,5 метр кашыктан, одан кайткан сәулелерди, малдын козине түсирип зерттеуди жасайды. Жануардын козинен кайтарылган сәулеси офтальмоскоптын орталык ойыгы аркылы дәригердин козине келип түседи. Акырында, зерттеушинин кози нурдын бастауы болады.

Зерттеген кезде коздин ишинде холестеринды, булдырлануды, кан куйылуды, шыны тәризди дененин толык сорылмаган артериясын кездестируге болады. Еркин жүзип жүрген косымшылар камералык ылгалда немесе шыны денеде (суйык ортада), ал турактылар тыгызда, коз буршактын ишинде болады. Буршактын алдында немесе онын ишинде болган булдыраулар козбен бирге косыла жылжиды. Коз козгалганда, буршактын артында орналаскан булдыраулар, карсы жакка ауыстырылады [7, 8].

Нурдын жарыгы откен жолында богеттер болмаганда, зерттелген коздин түбине жеткенде коздин карашыгы кызыл болып жанады. Егер коздин оптикалык ортасында ошакты булдыраулар бар болса, олар нурдын әулелерине кедерги болып, карашыктын кызыл ренинде кара-конырдактар болып коринеди. Касан кабыктын булдырауы козди сырткы карауында немесе жанынан жарык түсиргенде байкалады.

Коздин буршагында және шыны тәризди денеде кездестиретин дерттик озгеристерин женил табу үшин кейин офтальмоскоптын айнасынын артына жинайтын 4,0-тен 10,0-дейин диоптриялык линзасын орналастырады. Тексерушинин козинен аурудын козине дейин линзанын фокусынын арасы шамасы 25-10 см–ге сәйкес болу керек. Әлсиз линзаны шыны дененин арткы болимин зерттеу үшин колданады. Шыны тәризди дененин булдырауы әншейинде озинин козгалуымен ажыратылады. Ауру коздин ауыспалыгын козгалтып жылжымайтын кылып токтатса, булдыраулар, караконыр жәндиктер түринде карашыктын кызыл ренинди ортада малтап жүргени коринеди.

Коздин оптикалык ортасынын катты булдырауында офтальмоскопияны жасауга ешкандай мүмкиндик болмайды. Коз ортанын жука ошакты немесе диффуздык булдыраулар коздин түбин лайлы түсти болып корсетеди. Осы жайгдайды офтальмоскопия жасаганда мукият ескеруге тиисти, коз түбинин сурети анык корилмеген жагдайда оны патологиялык озгеристер екен деп санамау үшин [9].

Кератит және онын түрлери. (Keratitis). Бул кабыну жануарлардын арасында конъюнктивиттен кейинги жии кездесетин ауру. Коздин касан кабыгынын кабынуын механикалык (соккылар, жаралар, богде заттар), термиялык, конъюнктивит кезиндеги кабыну процесинин ауысуы, блефарит, коз флегмонасында, инфекциялык және инвазиялык ауруларда (чума, гепатит т.б) себептер әсер етеди. Калыпты жагдайда касан кабык тыгыз, молдир, жылтыр, оте сезимтал және сферикалык формасы болады. Кабыну отуине байланысты жити және созылмалы, терендигине байланысты беткейли және терен, экссудаттын түрине байланысты катаральды, фибринозды, иринди және асептикалык болып болинеди. Негизги аурудын себебин жойып, емдесе, жергиликти емдеу нәтиже бермейди, тек клиникалык белгилеринин аз уакытка жогалып кетип, кайтадан  шыгуы коринеди. Сонымен катар бул процесс жакын жаткан улпаларды кездесетин болады [10, 11].

Касан кабыктын беткейли иринди кабынуы — Кабыну беткейли катаральды кератиттин аскынуынан немесе иринди конъюнктивитпен дамиды. Кобинесе иттин обасынын, ири каранын катаральды кызбасынын аскынуынан дамиды. Клиникалык белгилери касан кабыктын беткейли иринди кабынуы ауырсынып, иринди эксудаттын болинуимен сипатталады. Кабыршыгы кенейип, исинип, акшыл-саргыштанып турады. Бул кезен эпителий және боумен капшыгына әсер етеди. Бул кабынудын түри кабактын жиырылуымен, жас агумен, жарыктан коркактыкпен сипатталады. Тамырлардын алдынгы тесилуи дамиды (кызыл күрен түстес). Аурудын созылмалы кезенинде кабыршыкка тамырлар осип кетеди. Кабыршыктын молдирленуи тез дамып, сонымен катар тез жогалып кетуимен сипатталады. Беткейли кератит инфекциялык жагдайы рецидив беруи мүмкин. Бул кабынудын түри кабыршыктын терен иринди жаралы түрине ауысуы мүмкин. Әртүрли формада антимикробты заттарды колданады, новокаинды блокаданы әсиресе бастапкы кезенинде колданады. Сонында улпалык терапия, синиру кабилети бар заттар пайдаланылады. Гидрокартизонды жакпаны пайдалану бул кезде әсери томен, ойткени жаранын регенерациясын баяулатады.

Тамырлы кератит (keratitis vasculosa s. pannosa). Бул кабыну түрин беткейли деп те атайды, ойткени эпителий мен боумен кыбыгынын астында  коп молшерде тамырдын және дәнекер улпанын осип кетуимен сипатталады. Касан кабыктын беткейли тамырлы кабынуы эпителий мен боумен кабыкшасында тамырдын коптеген молшерде осип кетуимен сипатталды. Онын созылмалы түринде дәнекер улпа осип кетеди. Касан кабык патологиялык озгеристерге ушырайды. Кабыршык молдирлигин жогалтып, кедыр будырлы болып кызгылт түстес болады. Беткейли тамырлы кератитте конъюнктиванын кызаруымен (әсиресе үшинши кабактын) отеди. Ол созылмалы ауру кезинде калындап, тегис болмай, кызыл түске айналады. Клеткада инфильтрат пайда болады. Кабактын  спазмасы, жас агу, жарыктан коркактык белгилери болады. Паннус дамиды (тамырлардын осуи). Эпителий котерилип, касан кабык кедырли келеди. Тамырлар шетке осип кетеди, кейде орталыкка дейин жетеди. Олар кабыктын молдирлигин жогалтады. Сонымен катар жити кератиттин де белгилери билинеди жас агу, жарыктан коркактык, коз жанарынын бузылуы.

Терен иринди кератит   (Keratitis profunda purulenta).Ауру  барлык жануарларда кездеседи. Еки түрин ажыратады. Диффузды (жайылмалы) және абцесс (шектеули) . Болжамы. Егер синип кетсе жазылып кетумен немесе ногала болып калады.

Касан кабыктын фликтенулезды кабынуы. Субконъюнктивальды түрде кортикостероидтар пайдаланылады. Гидрокартизон 0,1-0,2 мл новокаин косып 5-6 рет 4-5 күн емдейди.  0,3-0,5 мл дексазон күнделикти. Витаминды тамшыларды кабактын  капшыгына 2-3 рет күнине тамызады. В 6 витаминин 1 мл булшыкетке 30 инъекциялык емдик курсын  жүргизеди. Азыктандыру тәртибин комирсусыз, тузсыз поливитаминдермен жүргизеди. Жазылганнан кейин рецидив 3-4 күннен кейин береди.   Беткейли және терен кератитте, иринди кератитте, кабыршыктын жаралы кезенинде булшыкетке антибиотиктердин кен түри колданылады: канамицин, мономицин, гентамицин т.б. Жергиликти   1%  жакпа майын эритромицинмен, дибиомицин, дитетрациклин, олететрин, коз  капшыктарына неомицинмен немесе канамицинмен косып береди [12].

 

2.2 Лазердин жасалу тарихы және түрлери

Казирги кезде лазердин ашылуына аз гана уакыт откенимен, ол коптеген салаларда пайдалануда: лазер сәулесин жерде, космоста, байланыс максаттарында, айдагы кратерлердин терендигин аныктауга, коздин торлы кабыгын калпына келтируде, микроминиатюри радиосхемалардын детальдарын жалгастыру үшин және т.б. салаларда колданылады. Лазер сәулесин жасаудын теориялык фундаменти АКШ –ры мен ТМД-да жүргизилген зерттеулер нәтижесинде салынды. Молекулалармен атомдардын лажсыз сәулелендиру аркылы сәулелерди алуга болатын А. Эйнштейн 1917 жылы болжаган. 1952 жылы бир уакытта және бир-биримен байланыссыз түрде үш елдин галымдары –  Н.Г. Басов және А.М. Прохоров (ТМД), Townes, Gordon, Zeiger (АКШ) және Weber (Канада) – казирги кезде Мазерлер деген атпен белгили, см және дм диапазонда жумыс истейтин- кванттык генераторларды жасауга мүмкиншилик берген радиотолкындардын жинакталуы мен күшейтилуинин индуктивти сәулеленуди колдануга негизделген жана принципин усынды [13, 14].

1955 жылы Н.Г. Басов және А.М. Прохоров кванттык генераторларда оптикалык күшейту принципин усынды. 1958 жылы Басов, Б.М. Вул, Щ.О.Попов, А.М., А.М. Прохоров және Schawlow, Townes – оптикалык диапозонда жумыс истейтин кванттык генераторларга осы әдисти колдануга болатынын карастырады. Кванттык электроника саласындагы жүргизген жумыстары үшин Н.Г. Басовка және А.М. Прохоровка 1959 жылы Ленин, ал 1964 жылы Нобель сыйлыгы тагайындалады. Нобель сыйлыгы сол жылы Америка галымы Towneske  де берилди. Осы фундаментальди зерттеулерге сүйене отырып Maiman (АКШ) 1960 жылы негизги жумысшы заты ретинде синтетикалык рубин колданылган алгашкы лазерди ашты.

1961 жылы Javan Bennett Herriot – алгашкы газды лазерди жасады, онда негизги белсенди зат ретинде гелий-неон коспасы пайдаланады. 1962 жылы Совет Одагы мен АКШ-та жартылай откизгишти лазерлер жасалды. Казирги кезде лазердин 100- ден астам заттар негизинде жумыс истейтин түрлери бар. «Лазер» термини – келеси агылшын создеринин алгашкы әриптеринен куралган Light Amplidication by Stimulated Emission of Radidtion –мунын магынасы томендегидей – жарыкты лажсыз сәулелендиру аркылы күшейту.

Лазер сәулесинин биологиялык объектилерге әсери. Биологиялык объектилердин лазер сәулесин жуту кабилети агзалар мен улпалардын боялу дәрежесине, олардын тыгыздыгы мен курылымына байланысты. Гелий-неон лазери сәулесинин әсеринен торша осиндилеринде фибробласттар, эпителиальди, эмбриональди торшалардын, гепатоциттердин, лимфоциттердин, Эрлих аденокарциномасы торшаларынын осу белсендилиги куаттандырылады. Томенги каркынды лазер сәулеси мен адам эритроциттерине әсер ету, олардын резистенттилигинин торша мембранасынын белсендилигинин артуына және онын электрикалык және сорбциялык касиеттеринин кайта курылуына байланысты арутына жагдай жасайды [15].

Гелий-неон лазеринин сәулесинин әсеринен сүйек кемигинин белсендилиги және торшалардын жиктелуи куаттандырылады (Vacer et al, 1982). Гели»-неон лазеримен жануарларды толык сәулелендиргенде ретикулоцитоз, эритроциттердин резистенттилиги артуы байкалады.

Гелий – неон лазеримен әр түрли кабынуларды, дистрофиялык және иммунопатологиялык ауруларда ем жүргизгенде эритроциттер, гемоглабин молшери артатыны, эритроциттердин туну жылдамдыгы (ЭТЖ –СОЭ) томендейтини, лимфопениянын жойылуы, кандагы Т және В лимфоциттер саны артатыны байкалган. Лифоциттерди куатынын тыгызыдыгы 0,5 750 Вт/см2 –ка, толкын узындыгы 0,6328 мкм тен кызыл сәулели гелий-неон лазери сәулесимен сәулелендиру олардын ультраструктуралык озгеристерин тудырып, функциональдик белсендилигин арттырады. Лазер сәулесимен иммунды реактивтиликти нейроэндокринди жол аркылы реттеу туралы коптеген жумыстар бар. Канды кан тамыр куысында лазер сәулесимен сәулелендиру кезинде алынатын эффект каннын организмде аткаратын негизги функцияларынын, тасымалдау, корганыс, регуляторлык, ую және уюга карсы туру, белсендилигинин артуына байланысты деген болжам жасауга болады. Дәнекер улпалар жүйеси, сонын ишинде тери организмнин негизги морфофункциональдик негизи болып табылады. Лазер сәулеси әсеринен теринин гистологиялык және гистохимиялык курылымынын озгеруи галымдар жумыстарында корсетилген. Олар нейтрофильди гранулоциттер санынын артуын, толык торшалардын дегрануляциясын, фибробласттардын пролиферациялык белсендилигинин артуы және РНК мен гилкоген синтезинин күшеюин атап откен. Биркатар авторлардын деректери бойынша гелий-неон лазеринин сәулеси тери улпалары мен торшаларынын корганыстык, тери асты шел кабатында тотыктыргыш және тотыксыздандыргыш ферменттеринин белсендилигин арттыруы нәтижесинде зат алмасу және регенеративтик процесстер күшейеди [16].

Коптеген жумыстар томенги каркынды леазер сәулесин хирургияда, теринин, тери асты шелинин, булшык еттердин, буындар мен сүйектердин, тамыр- жүйкелик шогырлардын беткейлик закымдануларында, ортопедияда, травматологияда, артрологияда, неврология мен психологияда, акушерлик-гинекологиялык практикада, пульмонологияда, гастроэнтерологияда, педиатрияда, дерматологияда, стомотология мен офтальмологияда және медицинанын баска салаларында колданылу мүмкиндиктерине арналган. Экспериментальдик зерттеулер нәтижесинде жарык сәулесинин регенерация процесстерине әсер етуинин жалпы зандылыгы аныкталады. Лазер сәулеси әсеринен жара эфектисинин калпына келу процесстери нәзик тыртык түзилуимен және жылдамырак жүреди [17].

А.А. Прохончуков және Н.А. Жижина гелий-неон лазеринин сәулеси кабынудын барлык компоненттерине әсер етеди. Эксудация кезенинде – макроциркуляциянын фазалык бузылуын тежеп улпалардын домбыгуын азайтады, торшалык тоскауылдардын дамуын калыптастырып микро-, макрофагтардын функциясынын белсендилигин арттырады. Лазер сәулесимен иринди оли еттену процесстерин емдеу кезинде лейкоциттер саны калпына келеди, кан сары суынын жалпы белогы, гемоглабиннин эритроциттердин молшери артады. ЭТЖ томендейди, диспротеинемия жойылады. Гелий-неон лазери сәулесимен асептикалык жараларды емдегенде закымдалу әсеринен жойылган улпалардын ферментативти белсендилиги калпына келип дегенеративти кабыну фазасы кыскарады және улпалардын органоспецификалыгынын калпына келуи жаксарады.

Лазер сәулесин ветеринарияда колдану. Үй жануарларынын онимдилигин арттыру мен олардын корганыс күштерин күшейту максатымен организмдердеги биологиялык процестерге әсер етудин жолдарын аныктау ветеринария мен мал шаруашылыгынын алдында турган озекти мәселе. Осы максатта куаттандыргыш ретинде табиги энергиялары, сонын ишинде гелий-неон лазеринин сәулесин колдану үлкен кызыгушылык тудырады. Осыган карамастан лазер сәулесине әли де дурыс бага берилген жок, әдебиеттерде келтирилген деректер оте аз. Казирги кезде лазер сәулесинин мал оргаизмине және осимдиктерге әсер етуинин коптеген тәжирибелик, экспериментальдик деректери жинакталган [18].

Гелий-неон сәулесинин әсеринен ири кара және шошкалардын толдеринин салмак косуы, сиырлардын және тауыктардын жумырткалагыштыгы, койлардын жүн онимдилиги артатыны аныкталган. Коптеген әдеби деректер бойынша лазер сәулесинин әсеринен жүйке торшаларында сырттан әсер еткен энергия жүйкелик импульске айналады, осынын нәтижесинде торшалык және молекулярлык денгейдеги зат алмасу процесстери куаттандырылады. Осыган орай лазер сәулесимен ем жүргизудин ен тиимди әдиси биоактивти нүктелерди сәулелендиру болып саналады. Осыган дәлел ретинде 1980 жылы Плахотин және соавторлар жануарлардагы жетилмеген катаракталарды субатлантты рефлексогенди зонаны лазермен сәулелендиргенде кору кабилети мен коз буршагынын молдирлиги толык немесе жартылай калпына келетинин корсеткен деректерин колдануга болады. Г.Н. Галашвили (1984) бетекейлик кератитте краниальди мойын ганглиин сәулелендиру аркылы жаксы нәтижеге жетти [19, 20]. Табигаты травматикалык және вирусты жартылай және толык салдануларда лазер сәулесимен емдеу оте жаксы нәтижелер берген. Травматикалык жартылай және толык салдануларда (ет коректилер обасы) 70 % ауру жануарлар жазылган. Г.Н. Галашвили және Р.Е. Данелия ит және мысыктардын жаракаты, кератит ауруы кезинде коз  аумагын 10 минуттан 10 күн бойы лазермен сәулелендиру мен дәрумендермен емдеу аркылы калпына келетинин корсетти. Әдебиеттерде жылкылардын, ири каралардын, шошкалардын, ит мысыктардын және үй кояндарынын экзематозды закымдалуларын, пролифераттарын, ойылымдарын, асептикалык және иринди жараларын емдеуде лазер сәулесин колдану жонинде деректер бар [21, 22].

А.А. Гуляев және баскалар (1971) гелий-неон лазери сәулесинин жарадагы регенеративти  процесске әсерин морфологиялык зерттеулер аркылы тексерген. Авторлар сәулеленуден кейинги үшинши күннин озинде домбыгудын байкалмайтынын және фибринозды массанын сорылатынын корсеткен. Жара бетинде фибробластар топтары мен жана түзилген коллаген талшыктарын коруге болады. Улпаларды гистологиялык зерттеу кезинде силтили фосфатаза, АТФ-аза белсендилиги артатыны, организмнин корганыс күштери куаттандырылатыны, оли улпалардын аутолизи және фагоцитоздын активтилигинин артканы, жас дәнекер улпасынын регенерациясы тездеп жүретини аныкталган.

Осылайша келтирилген әдеби деректер лазер сәулесин  ветеринарияда кен колдануга болатынын дәлелдейди [23].

 

3 НЕГИЗГИ БОЛИМ

3.1 Зерттеу жабдыктары мен әдистери

Казирги кезде мал дәригерлери жануарлардын коптеген коз ауруларын емдеп жазуга кол жеткизилип отыр. Кейинги кезде коптеген дамыган елдерде мал дәригерлери усак үй жануарларынын, ит пен мысыктардын коз ауруларын зерттеу, емдеу әдистерин жетилдируди каркынды жүргизуде. Ветеринариялык клиникаларда жануарлардын коз ауруларын аныктауда, емдеуде казирги замангы тәсилдер, куралдар мен дәрилер кенинен пайдаланылуда.

Биздин дипломдык гылыми жумыстарымыздын тәжирибе және зерттеу шаралары сонгы еки жылда Алматы каласы «У Лукоморья» ветеринарлык емханасында жүргизилди (5-сурет.). Зерттеу жумыстары Казак улттык аграрлык университетинин «Акушерлик, хирургия және осип-ону биотехнологиясы» кафедрасында жүргизилди.   

 

 

Сурет – 5. Иттин козин клиникалык зерттеу.

 

Ол үшин әртүрли жастагы, түрдеги, кератитпен ауырган 6 жануар алынды. Кератит ауруына балауды клиникалык белгилерине және офтальмологиялык зерттеулер әдистерин пайдаланып койдык (5-сурет).

Клиникалык зерттеуди бастамас бурын итти бекемдедик. Оны эмальмен немесе ак майлы бояумен боялган, усак жануарларга арналган агаш столга бекемдедик. Столдын какпагы иш жагына майыскан және ортасында суйыктыктардын агуына арналган ойыгы бар. Столдын бетинде иттерди байлап бекемдейтин жиптерди откизетин бирнеше тесиктер бар. Иттерди шалкасынан, бүйиринен және курсакпен жаткызып бекемдейди. Бизге ынгайлы келетин курсакпен жаткызып бекемдедик.

Козди зерттеу үшин онын калыпты жагдайын ескере отырып, онын ылгалдылыгынын, жаракат пен онын закымдалу дәрежесине байланысты зерттедик. Ол үшин козди колмен устап кору (пальпация) аркылы зерттеу жүргиздик. Ол кезде, иттердин кози кызарып, жасанкырап, жарыктан коркактык катты байкалды, коптеген түрде иринди экссудат агып турды. Ауырсыну болды, терен тамырлардын кабынуы байкалды. Жергиликти кызуы котерилген, экссудат агып, молдирлигин жогалтып, ауырсынганы байкалды.

Козди визуальди тексеру үшин:

1) кабактардын жагдайы (экзема, катерли исик т.б.)

2) коз санылауын байкау (тарылу, кабыктын жабылуы, флегмона т.б.)

3) жас бездерин байкау, жас капшыгы, жасмурын түтикшеси т.б.

4) коз алмасын зерттеу

5) конъюнктиванын түси

6) ирин тагы баска агындылар

7) кан тамырларынын исинуи, колмен басып тексеру (пальпация) – ауырсыну, жергиликти кызуы т.б.

Коздин касан кабыгынын молдирлигин, тегистигин зерттедик, ол әдисти кератоскопия деп атайды. Донгелек шенберлер дурыс орналаскан болса, козде патология жоктыгын билдиреди. Пуркине – Сансонов кориниси – карангы болмеге мал козине билте сәулесин әкелгенде, козден үш билте коринисин коремиз. Коз буршагы бузылса, үшинши сәуле анык болмайды немесе жок, коз буршагы түсип калса, немесе туганнан болмаса 2-3 коринистер болмайды.

Ажыратып балау кою үшин конъюнктивальды капшыктан аккан акпалардан жагынды жасадык, жагындыны дәнекер кабыктан алдык. Ол үшин конъюнктивалык капшыкты изотоникалык еритиндимен шайдык (натрий хлориды), ал коздеги суйыктыкты тампонмен сүрттик. Конъюнктивалык капшыкка 2% новокаин тамыздык. 20 мин. кейин кабакты ашкыштармен ашып, жогаргы емизикшесинен арнайы шынымен жагынды алдык. Жагындыны ауада кептирип, эфир және спиртте бекитип, Зотова – Блинов әдиси бойынша бояу жүргиздик. Ол әдисте 1 мл карбоксил-фуксинге 2 мл дистильденген су, 3 тамшы натрий карбонатын тамыздык. Осы еритиндини жагындыга тамызып, 7-8 минут боядык. Бояуды сыргытып тогип, сумен шайдык, 0,25 % кумырска кышкылымен шайып, сонында кайталап сумен шайдык. Бояуды малахитти кокпен 10 секунд жалгастырып, сумен шайып тастадык. Жумыстын аягында арнайы кагазбен кептирип, нәтижесин иммерсиондык жүйени тамызып, жагындыны микроскоптын үлкен және киши корсеткишимен микроскоп астында окыдык. Зотова-Блинов бойынша кызыл және күнгирт түске боялды. Бояудын нәтижеси бойынша биз риккетсияларды байкадык. Бул кератиттин риккетсиозды түри екенине сенимди болганнан кейин риккетсиозды кератит деп диагнозды койдык.

Енди козди емдеуге кириспес бурын шырышты кабыктарды ондеу керек. Териден бирнеше баскаша болады. Коз конъюнктивасын 1:1000 этакридин лактатын (риванол) еритиндисимен жуып ауыз және мурын куыстарынын шырышты кабыктарын 1:500 этакридин лактатынын (риванол) еритиндисимен жуып және 5% йод спирттен жасалган еритиндисин жактык.

Жогарыда айтылгандай зерттеуге кератитпен ауырып турган 6 жануар алынды. Иттерди еки топка болип, биринши топтагы иттерди тәжирибелик, ал екинши топтагы иттерди бакылау тобы деп атадык. Биринши (тәжирибелик) топтагы иттерге Декта-2 коз тамшысына косымша лазер сәулесин колдандык. Ал екинши топтагы (бакылау) иттерге тек Декта-2 коз тамшысын гана пайдаландык (6-сурет).

Емдеу курсы 10 күн жүргизилди, Декта-2 препаратын еки топка да закымданган коздин конъюнктивальды кабына күнине 3-4 рет, 2-3 тамшыдан тамыздык, ал лазер сәулесин тек тәжирибелик топка күнине 1-рет 10 минуттан коздин айналасына түсирип отырдык (лазеротерапия). Ол максатта биз мал дәригерлик емге арналган АМЛТ – 01 лазер аппаратын колдандык (7-сурет).

 

 

Сурет – 6. Декта-2 коз тамшысы.

 

 

Сурет – 7. АМЛТ – 01 Физиотерапиялык лазер аппараты.

 

Сурет – 8. Мысыктын козин клиникалык зерттеу.

 

Сурет – 9. Мысыктын он жак козинин касан кабыгынын булдырлануы

Дәрини тамызбас бурын коз конъюнктивасын 1:1000 этакридин лактатын (риванол) еритиндисимен және калий марганец кышкылынын еритиндисимен (00,1%) шайып, тазаладык. Итке тамшыны тамызып кана коймай ол дәринин әсер ету мерзимин бакылауга алдык.

Сонымен коса еки топ иттерине де жалпы ем колдандык, касан кабыктын және килегейли кабыктын калпына келуи және стимулдеу үшин жергиликти дәрумендер (А,С,Е) және 2 % рибофлавинди жакпасын пайдаландык.

Екиншилик инфекциялардын алдын алу максатында биццилин 3 антибиотигин колдандык. 8-10мын әсер бирлик тири салмагына.

Зерттеуге алынган иттердин канын емдеуге дейин және ем басталган сон 1, 3, 7, 10-ши күндери тексердик. Эритроциттер мен лейкоциттерди санау Горяев камерасы, гемолгобиннин курылымын Салли гемометри аркылы жүргиздик.

Иттерден кан алу үшин кан алынатын жердин жүнин кыркып, немесе кырып терини спиртпен тазалайды да, тамырды стерильденген арнаулы инемен тесип канын алдык.

Эритроциттерди аныктау. Меланжерге ен алдымен 0,5 мл белгисине дейин кан аламыз, одан кейин физиологиялык ертиндини меланжер толганга дейин аламыз. Демек, канды 200 есе суйылтады. Горяев камерасына жапкыш шынынымен жауып, Ньютон донгелектери пайда болганга дейин кысып жабыстырамыз. Камераны ортангы болигин суйылтылган кан тамшысымен толтырады.

Эритроциттерди камера торынын диагоналында орналаскан бес үлкен демек, 80 киши шаршыда санайды.

Лейкоциттерди аныктау. Меланжерге 0,02 мл сызыкшага дейин кан алып, калган болиги 3% сирке кышкылынын ертиндисимен толтырамыз. Кок метиленмен боялган сирке кышкылы ертиндисимен канды 20 есе суйылтамыз. 1-2 тамшысын тамызып, микроскоптын киши улгайткышымен 100 үлкен шаршыдагы лейкоциттерди санаймыз. Формулага салып лейкоцитердин санын шыгарып аламыз.

Гемоглобин молшерин аныктау. Шкалаларга болинген гемометр пробиркасынын томенги белгисине дейин 0,1 н НСL ертиндисин куяды, оган арнаулы капиллярлы пипеткамен 20мм³ кан косады. Капиллярлы пипетканы сол пробиркадагы НСL ертиндисимен бирнеше рет шаяды. Пробиркадагы ертиндиси мен канды арнайы шыны таякшамен араластырады. Ертинди мен каннын озара әрекетинин салдарынан коныр түсти туз кышкылды гематин косылысы түзиледи. Пробиркага тамшылап дистилденген су куйып, оны шыны таякшамен араластыра отырып, шкалалы пробиркадагы косындынын түсин гемометрдеги стандартты ертиндинин түсимен тенестиреди. Шкалалы пробиркадагы ертиндинин денгейи кандагы гемоглобиннин молшерин корсетеди.

 

3.2 Ветеринарлык емханасына сипаттама

 «У Лукоморья» ветеринарлык емханасы Алматы каласы, Сауранбаева кошеси № 1 «А» мекен жайында орналаскан. Емхана 1998 жылы курылган, емхананын иеси Шабдарбаева Г.С., ханым, менгерушиси Балгынбаева А.И., бас мал дәригери Нильер Ю, дәригерлер: Майкотов А., Быков А.

Бул емхана үй жануарларын (ит, мысык), усак ауылшаруашылык жануарларын және экзотикалык жануарларды (тоты кус, кесирткелер, жыландар) емдеуге негизделген. Мал дәригерлик емханада келесидей мамандар жумыс аткарады: 2 хирург, 2 терапевт дәригер, 2 санитар комекши, 2 күзетши.

Дәригер хирургтар әр түрли операцияларды орындайды – остеосинтез, кулакты және куйрыкты кесу, еркек пен ургашы жануарларды пишу, жарыктарды емдеу, исиктерди алып тастау және т.б.

Терапевт дәригерлер жукпалы емес және инвазиялык ауруларды емдейди. Аурулардын алдын алу үшин егу шараларын жүргизеди.

Ветеринарлык емхана тәулик бойы жумыс истейди. Күндизги ауысымдагы дәригерлер кабылдауды 9.00-ден 19.00-ге дейин жүргизеди.

Түнги ауысымдагы дәригерлер тек жумыс күндери сагат 19.00-ден 9.00-ге дейин кабылдау жүргизеди, демалыс күндери жумыс 9.00-ден  17.00 — ге дейин. Дәригерлер жумысы жануарларды кабылдау, емдеу, кенес беруден, алгашкы дәригерлик комек корсетуден турады. Санитар – комекшилердин жумысы емхана ишиндеги және сол аумактагы тазалыкты сактау.

Емхана 8 болмеден, онын ишинде күту болмеси, ветеринарлык дәрихана, емдик диагностика болмеси, хирургиялык операция болмеси, турмыстык болме, кабылдау болмеси, дәригерлер дем алатын болме және стационардан турады. Болимшенин дәл ортасында емдик-диагностикалык шараларды колданганда кауиптилик пен ынгайсыздыктын алдын алатын станок бар.

Клиникага әкелинген жануарлардын барлыгы тиркелип жазылады. Орталыкта канды биохимиялык және жалпы анализге тексеру, кан сары суынын диагностикасы, зәрди, нәжисти тексеру, паталогиялык анатомиялык союлар, малдын инфекциялык ауруларына карсы вакциналар салу, әр түрли емдик — алдын алу шаралары жасалады. Дәриханадан түрли ауруларга карсы препаратты алуга болады.

Сонымен катар бул жерде Казак улттык аграрлык университетинин, ветеринарлык медицина мамандыгынын студенттери гылыми — ондиристик тәжирибеден отеди.

Емхананын болмелеринин орналасуы:

1. Күту болмеси;
2. Емдик диагностика болмеси;
3. Кабылдау болмеси;
4. Турмыстык болме;
5. Мал дәригерлик дәрихана;
6. Хирургиялык операция болмеси;
7. Дәригерлер дем алатын болме;
8. Стационар;
9. Аула;

2	5	3	6	8
	1	4
7     9

Операция жасайтын арнайы болме, онда баска, әсиресе инфекциялык ауруларды кабылдауга тиым салынады. Операция жасайтын болменин терезелери күн жакта, колемдери үлкен. Кабыргалары ак түсти кафельдер. Едени енкейис болады аккан суйыктык және жугын су оз бетимен агып кетуге тиисти. Операция кезинде сойлесу немесе кажетсиз артык жүруге болмайды, онын барлыгы жаткан микробтарды котерип ауага шыгарып санын 100% дейин кобейтеди. Операция жасардын алдында бактерицидтик лампаларды 1,5-2 сагатка косады. Егер бактерицидтик лампалар экрандалган болса онда оларды операция кезинде оширмеуге болады, себеби козге зиян келтирмейди. Ереже бойынша бактерицидтик лампалар операция жасайтын орыннан 2,5-3 метрден кашык болмауы керек. Одан алыс болса әрекет күши азайып толык әсер етпейди. Операция жасайтын болмеге хирург онын комекшилери операциянын киимдерин бирден киип келеди.

Кабылдау болмесинде ауру мал иелеринин клиникага келу себептери, анамнез, оларды тиркеу сиякты жумыстар жүргизиледи.

Дәриханада жылжымалы сорелер бар агаш шкаф және дәрилик заттарда сактау үшин еки сейф бар (биреуине күшти әсер ететин, екиншисинде улы заттар сакталады) тоназыткыш және кол жугыш бар. Аптека ишинде жана дәрилер туралы маглуматтар және мал дәригеринин усыныстары бар.

Кабылдау болмеси малдарды әкелгенде карауга және тиркеуге арналган, болмеде тамызгы  кыстыратын штатив, шыны заттар коятын шкаф, кол жугыш, күнделикти колданатын заттарды коятын шкаф, халат және бактерицидты лампа илетин илгиш бар.

Операцияга дайындау болмеси операцияга дайындауга және усак жануарларга операция жасауга арналган. Болмеде операцияга дайындау столы, Виноградовтын усак жануарларга операция жасайтын столы, курал жабдыктар және тангыш заттар (гипс, бинт), үлкен курал-жабдык салатын, стерильди жиынтык №1 және №2 салатын тартпасы бар стол. Стерилизатор және жараны ондеуге керекти заттарды салатын столдар (йодталган спирт, вишневский жакпасы және тагы баска) артык тангыш және тигетин жип. Хирургиялык курал -жабдык, усак жануарларды олшейтин таразы, сейф бар (20 кг). Сонымен катар кварцтык лампа, шыны заттарды коятын шкаф және негатаскоп бар.

3.3 Зерттеулердин нәтижелери

Зерттеу басталган сон алгашкы тәуликтерден-ак жаксару белгилери байкалды. Емдеудин 3 тәулигинде тәжирибе тобындагы иттер козинин кызарганы кайтып, жас акканы токтап (9-сурет), жарыктан коркактыгы байкалмады. Ал бакылау тобында, ягни лазер сәулесин колданбаган иттерде кызару белгилери сакталган. Тәжирибенин 7-ши тәулигинде еки топта да айтарлыктай жаксару белгилери накты коринди. Тәжирибе тобындагы үш иттин екеуи толыктай жазылды. Калган биреуи устап сипаганда ауырсыну байкалды молдирлиги калпына келе бастады, жергиликти дене кызуы кайткан. Бирак рефлекстери толык калыптаспаган. Бакылау тобынын жануарларынын биреуинде экссудат аздап агып турганын байкадык (10-сурет), алайда ауырсынуы және кызаруы жок. Калган еки итте коз рефлекстери мүлдем калыптаспаган, экссудат коптеп агуда.

Зерттеудин оныншы тәулигинде лазер сәулесин колданган иттер толыктай ауруынан айыкты. Бакылау тобынын еки ити аурудан жазылды, бирак коз рефлекстери калыптасу үшин шамамен 1-2 күн кажет. Осы топтын калган бир жануары ауруынан айыкпады.

Сурет – 10. Тәжирибелик топтагы иттерге Декта-2 препаратынын және лазер сәулесин колдангандагы 3 күндеги әсери.

Сурет – 11. Бакылау топтагы иттерге Декта-2 препаратынын лазер сәулесинсиз колдангандагы 7 күндеги әсери

1-2 кестелерде иттерди лазер сәулесимен және лазер сәулесинсиз емдеудеги клиникалык корсеткиштеринин динамикасынын нәтижелери корсетилген.

 

Кесте – 1. Тәжирибелик топтагы иттерге Декта-2 препаратынын және лазер сәулесин колданган кездеги клиникалык корсеткиштери.

Зерттеу мерзими (тәулик)	Дене кызуы (ºС)	Тамыр согысы (сог/мин)	Тыныс жилиги (т.к/мин)
Емдеуге дейин	38,4±0,1	73,3±0,2	21,7±0,2
1	38,3±0,3	72,6±0,9	22,3±0,6
3	38,4±0,4	73,5±0,2	20,2±0,8
7	38,3±0,3	71,2±0,6	21,5±0,6
10	38,2±0,2	70,1±0,9	22,4±0,5

 

 

Кесте – 2. Бакылау топтагы иттерге тек Декта-2 препаратынын колданган кездеги клиникалык корсеткиштери.

Зерттеу мерзими (тәулик)	Дене кызуы (ºС)	Тамыр согысы (сог/мин)	Тыныс жилиги (т.к/мин)
Емдеуге дейин	38,5±0,6	72,5±0,4	21,5±0,7
1	38,4±0,3	75,6±0,8	22,6±0,5
3	38,5±0,1	72,1±0,5	19,9±0,8
7	38,3±0,4	73,4±0,7	20,2±0,5
10	38,2±0,8	71,2±0,6	21,3±0,7

 

Тәжирибелик топты бакылау кезинде Декта-2 коз тамшысын және лазер сәулесимен бирге колданганнан иттерде дене кызуы емдеуге дейин 38.4, 1 —ши күни 38.7, 3—ши күни 38.4, 7—ши күни 38.5, 10—ши күни 38.2, еш озгериссиз болды. Тыныс жиилиги де  жогарыда корсетилгендей емдеуге дейин 21.7,  1—ши күни 22.3, 3—ши күни 20.2, 7—ши күни 21.5, 10—ши күни 22.4 калыпты жагдайда болды. Тамыр согуы да емдеуге дейин 73.3, 1—ши күни 72.6, 3—ши күни 73.5, 7—ши күни 71.2, 10—ши күни 70.1 калыпты болды.

Тәжирибелик топтагы иттердин дене кызуы, пульси, тынысы жогарыда айтылгандай еш озгериссиз болды (1-кесте).

Бакылау топтагы иттерге Декта-2 коз тамшысын лазер сәулесинсиз колдандык. Иттердин дене кызуы емдеуге дейин 38.1, 1—ши күни 38.4, 3—ши күни 37.7, 7—ши күни 38.0, 10—ши күни 38.2, еш озгериссиз болды. Тыныс жиилиги де  кестеде корсетилгендей емдеуге дейин 21.5,  1—ши күни 22.6, 3—ши күни 19.9, 7—ши күни 20.2, 10—ши күни 21.3 калыпты жагдайда болды. Иттердин тамыр согуы да емдеуге дейин 72.5,  1—ши күни 75.6, 3—ши күни 72.1, 7—ши күни 73.4, 10—ши күни 71.2 калыпты болды (2-кесте) .

Жогарыдагы корсетилген кестелерге карай отырып кератит ауруы иттердин дене кызуына, тамыр согуына және тыныс жиилигине әсер етпей отетинине козимиз жетти деуге болады.

Одан әри биз каннын гематологиялык корсеткиштерин аныктадык (3-4 кестелер).

 

Кесте – 3. Тәжирибелик топтагы иттерге Декта-2 препаратынын және лазер сәулесин колданган кездеги гематологиялык озгеристердин динамикасы.

 

Корсеткиш тер	Зерттелген күндер
	Емдеуге дейин	1	3	7	10
Лейкоцит тер, 109/л	11,3±0,8	10,6±0,2	9,9±0,4	9,5±0,6	9,3±0,2
Эритроцит тер, 1012/л	6,1±0,3	6,9±0,2	7,5±0,	7,9±0,4	8,1±0,4
Гемогло бин, г/л	10,1±0,2	11,6±0,3	12,2±0,1	13,9±0,6	14,3±0,3

Кесте – 4. Бакылау топтагы иттерге Декта-2 препаратынын лазер сәулесинсиз колданган кездеги гематологиялык озгеристердин динамикасы.

 

Корсеткиштер	Зерттелген күндер
	Емдеуге дейин	1	3	7	10
Лейкоцит тер, 10.9/л	11,2±0,4	11,1±0,5	10,4±2,1	9,9±2,1	9,5±0,4
Эритроцит тер, 1012/л	6,0±0,1	6,2±0,7	6,9±1,2	7,5±0,4	7,9±0,1
Гемогло бин, г/л	10,2±0,3	11,3±7,3	11,5±0,9	12,5±0,2	14,2±0,2

 

Сурет – 12. Еки топ жануарларынын емдеу кезиндеги лейкоциттер корсеткиштери.

Сурет – 13. Еки топ жануарларынын емдеу кезиндеги эритроциттер корсеткиштери.

 

Сурет – 14. Еки топ жануарларынын емдеу кезиндеги гемоглобин корсеткиштери.

Морфологиялык және биохимиялык зерттеулердин нәтижелери кестеде корсетилгендей тәжирибелик топка Декта-2 коз тамшысын лазер сәулесимен колданган емнин нәтижеси лейкоциттердин саны алгашкы емдеуге дейин 11.3, 1-ши күни 10.6, 3-ши күни 9.9, 7-ши күни 9.5, 10-ши күни 9.3, азайган. Ал эритроциттер саны емдеуге дейин 6.1, 1-ши күни 6.9, 3-ши күни 7.5, 7-ши күни 7.9, 10-ши күни 8.1 ге дейин котерилди. Гемоглобин 10.1 корсеткиштен 14.3 ке дейин жогарылаганын байкадык (3-кесте).

Бакылау  топтагы иттерге Декта-2 коз тамшысын лазер сәулесинсиз колданган емнин нәтижеси мынандай болды: лейкоциттердин саны, емдеуге дейин 11.2, 1-ши күни 11.1, 3-ши күни 10.4, 7-ши күни 9.9, 10-ши күни 9.5 ке дейин томендеди. Эритроциттер санынын корсеткиши емдеуге дейин 6.0, 1-ши күни 6.2, 3-ши күни 6.9, 7-ши күни 7.5, 10-ши күни 8.0 ге дейин жогарылай бастады. Гемоглобин курылысы 10.2-ден 14.2-ге дейин жогарылады (4-кесте).

Тәжирибелик топка Декта-2 коз тамшысын лазер сәулесимен колданган емнин нәтижеси 3-ши күннен бастап лейкоциттердин саны томендегенине, эритроциттер санынын котерилгендигине және гемоглобиннин жогарылаганын кордик. Зерттеудин 7-ши күнинде кан курамынын калыпты жагдайга жеткенин байкадык (3-кесте).

Ал бакылау топка колданган Декта-2 коз тамшысын лазер сәулесинсиз откен емнин нәтижеси 7-ши күннен бастап лейкоциттердин саны азайганын, эритроциттер санынын котерилгендигине және гемоглобиннин жогарылаганын кордик. Тек 10-ши күни кан курамы калыпты жагдайга жетти (4-кесте).

Бул корсеткиштер козге колданылган Декта-2 препаратынын лазер сәулесимен колданганда кабыну процесинин тез жазылуына әсерин тигизетинин корсетеди. Декта-2 коз тамшысын лазер сәулесимен емдегеннин әсеринен жазылу процеси 3-ши күннен бастап 7 күнге дейин созылды, ал лазер сәулесинсиз откен емнин әсери 7-ши күндери басталып 10 күнге дейин созылганын байкадык (3-4 кестелер).

Декта-2 коз тамшысын лазер сәулесимен колданганда емдик курс 3 күнге кыскаратынына козимиз жетти.

 

3.4 Экономикалык тиимдиликти есептеу

Коз ауруларынын экономикалык шыгыны: коз малга кез келген жагдайда козгалу үшин, азыктану үшин, коргану үшин керек. Кози кем малды жеке күту кажет. Кейде ауыл шаруашылык малдарынын эпизоотиясы кездеседи, бүкил табын индетке ушырайды. Коп жагдайда коз ауруларынын диагнозы койылмай, койылса да емделмей, аса кунды малдар ет комбинатына тапсырылып, малдын саны жагынан, онимдиликти ондирудин томендеуинен шаруашылык зардап шегип калады.

Бундай жагдай, әсиресе ондиристик кешендерде болады. Бунда мал байланган сон коздери әр түрли заттармен закымдалады. Мал арыктап, жүдеп, конын жогалтады, сүт кешендеринде аталган тагам азаяды, койда жүн кемиди. Сонымен катар малдын шыгыны да болады. Осынын барлыгы экономикалык шыгын әкеледи. Калайда болмасын закымдалган малдын козин емдеу үшин анатомиялык курылысын, физиологиясын, зерттеу әдистерин, онымен коса емдеу тәсилдерин билуимиз кажет.

Экономикалык тиимдилик принципи — ауырган итти аурудын түрине байланысты емдеу экономикалык жагынан тиимди болу керек. Ветеринарияда емдеу гумандык принципке негизделип кана коймай, экономикалык тиимдиликке байланысты келеди.  Мысалы, ауруы тым жукпалы немесе емдеуге болмайтын ауруга шалдыккан малды сойылымга жибереди, немесе мүлдем утильдейди, ал медицинада тек жан сактап калу максатында ем колданады. Оны малдәригери мен жануардын иеси биригип шешеди.

Сондыктан да жануардын ауруын бастапкы немесе жити кезенинде емдеу экономикалык жагынан тиимди. Ойткени созылмалы жагдайда оган кететин препараттардын молшери, емдеу күни, азык, т.б шыгындар кобейеди.

Алдын алу шаралардын ен бастысы ауру тасымалдаушыларды жою (дегельминтизация), екиншиден аралык иелермен күрес, үшиншиден ауру малдарды аныктап, изоляция жасап, емдеу. Дегельментизациянын нәтижели отуи үшин паразиттин биологиялык циклин, аралык иелерди, аныктау әдиси мен күрес шараларын ескеру кажет. Ауру шыккан шаруашылыктарда дегельментизацияны барлык жануарларга жүргизу керек. Конъюнктивалык капшыкты шаю аркылы телязийлерден кутыла алуга болмайды. Ол үшин жануардын мурыны жагынан жас-мурын каналына шаюды жүргизу керек.

 

 

4 ЕНБЕКТИ КОРГАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРИ

 

Казакстан Республикасынын енбек коргау заны, Казакстан Республикасынын президентинин 1993 жылгы 22 кантардагы жарлыгымен бекитилди. Казакстан Республикасынын енбек коргау заны — кукыктык, санитарлык, техникалык, экономикалык және уйымдык шараларды енбектен кауипсиздендируге багытталган үлкен багдарламасы болып табылады.

Кез келген ондиристе адам омири ен манызды орын алады. Сондыктан енбекти коргау кукыгына әрбир адам ие.  Ол үшин жукпалы аурумен ауырган жануарлармен  мына жумыс истеу шараларын есте сактаган жон:

• Жасы он сегизге толмаган адамдарга болмайды.
• Ауру шыккан жерде малдәригеринен баска богде адам кирмеуи керек.
• Егер жукпалы ауру жануардан адамга жукса 4 дана акт жасалыну керек.
• Жылына бир рет медициналык тексеруден барлык кызметкердерди откизу.

Курал жабдыктары арнай жерде турып, дезинфекциялануы керек. Кауипсиздик ережелери туралы мәлиметтер корсетилуи керек.

Сонымен катар кейбир химиялык улы препараттармен жумыс истегенде арнайы куралдарын  пайдалану кажет. Ал жумыс аякталысымен колды жуу керектигин умытпау керек. Курал жабдыктарды дезинфекциялык еритиндиде зарасыздандыру керек.

“Казакстан Республикасы енбек коргау заны” бойынша жумыстар уйымдастыру тәртиби туралы әрбир мекемеде  жыл сайын  енбек коргауга жауапты мамандар мен мүддели тулгаларга жауапкершилиги туралы буйрык шыгады. Шаруашылыкта әйелдер мен жасоспиримдер енбегин коргау бойынша енбек зандылыктары катан сакталады. Ал  жумыс уакытында колайсыз жагдайларды болдырмау максатында 0004-79 120 млн. стандартка сәйкес жии–жии жумысты кауипсиздендиру әдистерин окытады. Инструктаж жүргизилгени туралы арнайы тиркеу журналдарында жазады. Сонымен катар  енбек коргау бойынша жеке болме болады. Әрбир жануармен айналысатын  мекеме  жумыскерлерди толыгымен арнайы кииммен, арнайы аяк кииммен, жеке басын коргау заттармен камтамасыз етилуи кажет. Ал пайдаланылатын машиналар мен механизмдермен жумыс истеуге арнайы дайындалган жумыс орнында кауипсиздик техникасы инструктажынан откен гана тулгалар  жибериледи. Мундай жумыска он сегизге толмагандар жиберилмейди.

Табигатты коргау зандылыктары мен нускаулары. Казакстан Республикасынан баска да ТМД елдеринин манызды мемлекеттик тапсырмасынын бири ол табигатты коргау болып табылады, ол адамнын омир сүру барысында табиги ресурстарды  пайдалануга байланысты. Барлык ресурстар оны тиимди пайдаланбаган жагдайда азаяды және кайтымсыз процесстерге уласады – топырак – эрозияланады, су -пайдалануга жарамай калады, ауа- ластанады, ал жануарлар, осимдиктер және су жәндиктери (балык, шаян т.б.) толыгымен жойылады. Осыган байланысты табигатты коргау бойынша бирнеше зандылыктар мен нускаулар бар.

Адам омири коршаган ортанын онын осимдик әлемимен тыгыз байланысты және биз осы байланыстылыкты әркашан есте сактай бермеймиз. Осимдик және су асты әлеми бизге коринистен жумбак, әри күрдели. Табигатты коргау мемлекеттик, халыкаралык және когамдык шаралардын коршаган ортаны тиимди пайдалануга және оны ластанумен бузылудан коргауга арналган жоспарлык жүйе. Казирги кезде гылыми техникалык даму кезинде және табиги ресурстарды пайдалану барысында табигатты коргауга үлкен тапсырма тур.

Табигат пен адам озара тыгыз байланысты. Адам оз омиринде табигатка айтарлыктай әсер етеди. Осыган байланысты табигатты коргаудын коптеген шаралары карастырылуда. Ойткени мындаган жылдар бойына калыптаскан жүйелерди (топырак, су коздери, ауаны) ластау орны толмас зардаптар калдырады. Бул экологиялык дагдарыс каупин тудырып отыр. Коп жагдайларда коршаган ортаны коргау — айналаны тазарту, жерге органикалык тынайткыштар беру тагы баскалармен шектелип келеди. Будан адамзатка түсетин коп женилдик жок. Адамзатты экологиялык дагдарыстан куткару үшин, исти табигаттын тиршилик ету және даму зандылыктарын окып үйренуден бастаган жон.

Казакстан Республикасында коршаган ортаны коргау манызды мемлекеттик мәселелердин бири болып табылады. Табигатты коргау Казакстан Республикасынын конституциясында бекитилген. Жер, орман-тогай, су коздерин жүйели түрде пайдалану туралы зандар карастырылган. Казирги кездеги басты максаттардын бири  — табигат ресурстарын жоспарлы, жүйели түрде пайдалану.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 КОРЫТЫНДЫЛАР

 

1. Лазер сәулесин коз тамшысымен бирге колданудын тиимдилиги тек коз тамшысын колданып емдеу әдисимен салыстырганда жогары болды. Себеби лазер сәулеси жергиликти жердин зат алмасуын, кан айналымын жаксартады. Сондыктан жазылу үрдиси тез жүрди.
2. Декта-2 препараты лазер сәулесинин әсеринен 3-ши күннен бастап 7-ши күнге дейин кан курамын калыпты жагдайына келтирди. Ал Декта-2 препаратыннын лазер сәулесинсиз әсери 7-ши күннен бастап, тек 10-ши күни кан курамын калыпты жагдайына келтирди. Декта-2 коз тамшысы лазер сәулесимен нәтижели екенине бакылау аркылы коз жеткиздик. Ол емнин әсери 7 күнге созылды және кабынудын тез жазылуына ыкпал етеди.
3. Кератитпен ауырган иттин организминде патологиялык озгеристер айкын түрде болады, ол эритроциттердин, гемоглобиннин және лейкоциттердин жогарылауымен коринеди.

Зерттей келе, Декта-2 коз тамшысымен емдегенде косымша лазер сәулесин пайдалансак емнин жазылу мерзимин 3 күнге ертерек аякталатынын дәлелдедик.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6 ТӘЖИРИБЕЛИК УСЫНЫСТАР

 

Лазер сәулесин коз тамшысымен косымша колданган кезде аурудын жазылуын жаксартады. Лазермен косымша емдеу тек бир коз тамшысымен емдегенге караганда тез әсер берип, мерзимин кыскартады. Жалпы коз тамшысымен бирге косымша лазер сәулесин иттерди емдеуге колдануды усынамыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7 ПАЙДАЛАНЫЛГАН ӘДЕБИЕТТЕР ТИЗИМИ

 

1 Ахметжанов О. Н. Жануарлардын коз аурулары. Оку куралы. Семей 2012. 5, 55, 66, 122 б.

2 Мүрәлинов К.К. Оперативтик хирургия. Нур-Принт баспасы. – Алматы 2006. 38,73 б.

3 Шакалов К.И., Башкиров Б.А., Поваженко И.Е. Частная ветеринарная хирургия. Колос. – Москва 1986. 439, 447, 451, 452 б.

• Семенов Б.С., Лебедева А.В. Частная ветеринарная хирургия. Колос. – Москва 2003. 435, 449, 459 б.

5 Куприянова С.Г. Локальная специфическая терапия хламидийных конъюнктивитов и вагинитов у животных. //Труды Казанская АВМ им. Н.Э. –Баумана 2004. 26-31б.

6 Копенкин Е.П. Эффективность офтальмаферона при хронических конъюнктивитах у животных. //Труды МГАВМиБ им. К. И. Скрябина. 2002. 69-71 б.

7 Тародский Н.С. Кератоконъюнктивиты. — М., Медицина, 2001. 46-81 б.

8 Иммунодиагностика и иммунокоррекция в офтальмологической практике. — Под редакцией Н. Д. Новикова. — С.: Сотис, 1999. – С. 17-26.

9 Марьянович А.Т., Цыган В.Н., Лобзин Ю.В. Инфекцинонные кератоконъюнктивиты. //Врачебное дело. — 1999. № 11. С 45 — 52.

10 Офтальмология. Учебное пособие под редакцией профессора. Михайлова Ю.Б и профессора И.С. Фрадкина. //Ленинград. 1996. С 84 — 102.

11 Морозов В.Г., Питенсор Э.Р. Биорегуляторы в лечении кератоконъюнктивитов. //Медицинский журнал, 1997. С 31 – 42.

12 Соловьев М.М., Худояров И.А. Гнойнные воспалительные заболевания роговицы и конъюктивы: — Ташкент, Медицина УзССР, 1999. С 152 — 164.

13 Еременко В.И. Комплексное лечение больных острой формой конъюнктивитов. М. — 1998. С.143 — 183 с.

14 Русинов А.Ф. Патогенетическая терапия кератитов и конъюнктивитов крупного рогатого скота. Тр. Харьковского зоовеинститута. Т 12 1997. С. –57 – 59.

15 Аветисов Э.С. Справочник по офтальмологии. М. Медицина 1988. С. 56-68.

16 Fainepoter L.C. Virulence factors of oftalmologia. -Rev. Infect. Dis. 2003. Vol. 4. p. 184-191

17 Kouhnir U.L., Ruccene J. Specific terapia for konjyktivitis. //Oftalmalogy, 2003. Vol. 19. N 4.. p. 125-128

18 Сафиев Г.Д., Аляшин Ю.Х., Байпаков Д.А. Иммунотерапия гнойно — воспалительных заболеваний глаз. Кайнар Алма — Ата, 1998. — 104 с.

19 Еременко В.И. Конъюнктивиты у животных. //Ветеринария, М:. 2001. № 8. С.61 — 62 с.

20 Юрьев В.А. Лечение конъюнктивитов у мелких домашних животных. //Материалы XXII научно-практической конф. Новосибирск: 2003. С 37-38.

21 Тигла В. Инфекционный кератоконъюнктивит крупного рогатого скота. М. Сельхогиз. 1986. С. 4-15.

22 Авроров В.Н, Лебедев А.В. Ветеринарная офтальмология. Москва Агропромиздат. 1985. С. 134 – 159.

23 Аветисов Э.С. Глазные болезни. М. Медицина 2001. С. 97-99.