ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

География факультеті

 

Геоморфология және картография  кафедрасы

 

 

 

 

 

 

Б І Т І Р У    Ж Ұ М Ы С Ы

 

 

Бетпақ — дала үстіртінің қазіргі жер бедерін құрушы процестері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Реферат                “Бетпақ-Дала үстіртінің  қазіргі бедер құрушы процестері” атты бітіру жұмысы    48 беттен, 7 кестеден, 6 суреттен, бір шолу картадан,   1: 500 000 масштабтағы геоморфологиялық  картасы құрастырылған.         Мақсаты: Бетпақ-Дала үстіртінің қазіргі жер бедерінің морфогенетикалық факторлары мен бедер түзуші экзогендік процестер мен эндогендік процестердің  әсерін қарастыру.         Бітіру жұмысын жазу барысында картография қорынан алынған мәліметтер  негізінде,  ГАЖ бағдарламалырын қолдана отырып, Бетпақ-Даланың геоморфологиялық картасы құрастырылды.        Түйінді сөздер: геология, экзогенді процесстер, жер бедері, гидрография, цокольды жазық, цилицифицирленген, фикцирленген, құрылымды денудациялық, эрозионды-денудациялық, палеоцен, эоцен, голоцен,  шөгінділер, аллювий, аллювийлі-пролювий, делювий, пролювий, сорлы дефляциялар, тақырлар, сорлар.                                                           МАЗМҰНЫ
Кіріспе…………………………………………………………………………………………………	3
І.  БЕТПАҚ-ДАЛА ҮСТІРТІНІҢ ФИЗИКАЛЫҚ- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ…………………………………………………………….	4
1.1. Географиялық орны және жер бедері ……………………………………………….	4
1.2. Тектоникалық құрылымы…………………………………………………………………	8
1.3. Климаттық жағдайы…………………………………………………………………………	12
1.4.Ішкі сулары………………………………………………………………………………………	16
1.5.Өсімдік және топырақ жамылғысы……………………………………………………	17
II. БЕТПАҚ-ДАЛА ҮСТІРТІНІҢ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ – ҚҰРЫЛЫМЫ…. ……………………………………………………………………………………	20
2.1. Бедер типтері…………………………………………………………. ………………………. 2.2.Жер бедер пішіндері………………………………………………………………………….	20   23
III. БЕТПАҚ -ДАЛА ҮСТІРТІНІҢ  ЖЕР БЕДЕРІН ҚҰРУШЫ ПРОЦЕСТЕРІ……………………………………………………………………….	27
3.1. Жер бедерінің дамуының басты кезеңдері………………………………………..	27
3.2.Жер бедерін түзуші қазіргі экзогендік процестер………………………………	31
3.3.Жер бедерін түзуші эндогендік процестер………………………………………..	36
3.3.1.Геологиялық құрылымы…………………………………………………………………	36
Қорытынды…………………………………………………………………………………………….	48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………………………………………	49

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 

       Жұмыстың мақсаты – Бетпақ-Дала үстіртінің қазіргі жер бедерін құрушы процестерін қарастыру. 

       Бетпақ-Дала үстірті Сарысу және Шу өзенінің суайырығында жатыр. Үстірттің солтүстігі Қазақтың ұсақ шоқысымен шектеседі. Батысында Сарысу өзені аңғарымен, ал оңтүстігінде Шу өзенінің ендік ағысымен, шығысында батыс Балхаш алды қыраты қыратымен шектеседі.    

       Жұмыстың бірінші бөлімінде Бетпақ-Дала үстіртінің қысқаша физикалық-географиялық сипаттамасы, физикалық-географиялық орны мен жер бедері, тектоникалық құрылымы, климаты, ішкі сулары, топырақ және өсімдік жамылғысы қарастырылған.

       Екінші бөлімінде Бетпақ-Дала үстіртінің геоморфологиялық құрылымы оның ішінде жер бедері типтері мен жер бедері пішіндері қарастырылған. Яғни жер бедері типтері алуан түрлілігімен сипатталады.  Бедер типі құрылымды-денудациялық-қабатты әлсіз тілімденген еңісті жазық,  эрозионды-денудациялық-делювиальды-пролювиальды әлсіз тілімденген еңісті жазық, аккумлятивті-әлсіз тілімденген аллювиальды жазық, эолды дөңесті жазық.  Бедер пішіндерінен үгілу қабығымен белгіленген пенеплендер, жоғарғы бордың малтатастарымен белгіленген пенеплендер, үгілу қабығымен шайылған пенеплендер, төбелі таулы және ұсақ шоқылы қыраттар, аңғарлар тағы басқалар сипатталған.

       Үшінші бөлімде жер бедерінің дамуының басты кезеңдері айтылған. Борпылдақ үгіл қабығы бар цокольды жазық, силицифицирленген үгілу қабығы бар цокольды жазық, көне аңғарлар, үгілу қабығының қалдықтары, жазылған.  Экзогендік процестерден гравитациялық процестер, климат, сорлы дефляция, тақырлар, тақырдағы сазды қабықтар туралы жазылған. Эндогендік процестерден Бетпақ-Дала үстіртінің геологиялық құрылымына сипаттама берілген. Жұмыстың соңы қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. БЕТПАҚ-ДАЛА ҮСТІРТІНІҢ ФИЗИКАЛЫҚ-

ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.

 

1.1. Географиялық орны және жер бедері

 

       Бетпақ-Дала Қазақстанның орталық бөлігіндегі кең байтақ аймақты алып   жатқан шөлді өңір. Қарағанды, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары аумағында орналасқан. Батысында Сарысу өзені аңғарымен, шығысында Балқаш көлімен, оңтүстігінде Шу өзені аңғарымен, солтүстігінде Сарыарқамен шектеседі. Батыстан шығысқа қарай 500 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 300 км аумаққа созылған. Ауданы 75 мың км2 шамасында. Бетпақ-Дала үстірті шөлінің орташа абсолюттік биіктігі 300-350м. Абсолюттік биіктігі 200-300 метрдей болатын көлемді оңтүстік бөлігі жазық, ал абсолюттік биіктігі 400-700 метрдей солтүстік шығыс бөлігі қыратты. Палеозой эрасының тау жыныстары (гранит, порфорит, әктас) тереңде жатыр, бетін мезозой мен палеоген кезеңінің шөгінді жыныстары (құмтас, саз, малтатас, құм) жапқан. Ең биік жері Жамбыл тауы. Бұл бөлік Сарыарқаның каледондық құрылымының жалғасы. Сай жыралармен тілімденген Бетпақ-Дала жазығында сор, тақыр және жазда құрғап қалатын тұзды көлдер кездеседі. Көктемде жаңбыр суымен толығып, жазда құрғақ арнаға айналатын Қарқаралы, Қарасу, Талдыеспе сияқты кішігірім өзендер бар. Климаты тым континентті, жазы ыстық, құрғақ, қысы суық. Қаңтарда ауаның орташа температурасы 12-14С, шілдеде 24-26С Жауын-шашынның жылдық мөлшері 100-150мм. Қардың қалыңдығы 10-15см-ден аспайды. Тұрақты су көздері болмағанымен, жер асты (артезиан) суының қоры мол. Жайылымдар тереңдігі 10-30м артезиан құдықтарымен суландырылады. Бетпақ-Даланың топырағы қоңыр, сұрғылт қоңыр. Солтүстігінде жусан басым, шығысындағы шоқылы таулардың тастақты шөлдерінде баялыш, эфедра, тасбұйырғын, орталығы мен батысында саздақты жерлерде жусан мен баялыш, оңтүстігінде Шу өзені маңындағы құм төбелер мен қырқаларда сексеуіл, теріскен еркекшөп, құрғақ арналар бойлай жыңғыл, тораңғы өседі. Солтүстік шығысындағы таулы қыраттарда арқар, елік, қасқыр, түлкі, жазықта ақбөкен, алақоржын, кесіртке, дуадақ, құр мекендейді. Бетпақ-Дала көктемгі және күзгі мал жайылымы. Сарыарқаның оңтүстігі мен Бетпақ-Дала фаунасының сақтау мақсатында қорықшалар (Андасай т.б) ұйымдастырылған /1/. 

       Бетпақ-Дала-төменгі-Шу физикалық-географиялық аймағы. Бетпақдалалық және Мойынқұм-төменгі-Шу физикалық-географиялық маңайынан тұрады. Бірінші, Бетпақдалалықтың өзі солтүстік батыс Бетпақ-Дала, солтүстік шығыс Бетпақ-Дала, оңтүстік батыс Бетпақ-Дала, оңтүстік шығыс Бетпақ-Дала болып бөлінеді. Екіншісі Мойынқұм-төменгі-Шу Мойынқұмдық, төменгі-Шу, төменгі-Талас болып бөлінеді.

       Осы аймақ көлемді тау аралық депрессиямен ұштастырылған, яғни, оңтүстік батысында, оңтүстік және солтүстік шығысында Тянь-Шань таулары салынуымен және Қазақтың ұсақ шоқысымен жиектелген. Тек солтүстік батыс аймағының провинциясы Тұран плитасымен біртіндеп тұтасып жатыр.

        Қазіргі бедер Бетпақ-Дала үстіртінің орталық бөлігіне қарай жалпы еңістік бетті жазықты көрсетеді. Оңтүстік және оңтүстік шығысқа қарай тауалды еңкіш жазық созылып жатыр, көне аңғарлар мен уақытша ағын су арналарымен  жырылған, яғни, тізбекті дөңді Мойынқұм құмдарына өтеді. Солтүстік шығыс шеткі аймағы Қазақ үстірті мен ұсақ шоқыларының оңтүстік шетімен көрінеді, аймақтың батысы Шу-Іле тауларымен және Балқаш көлі акваториясымен жиектеліп (көмкеріліп) жатыр.

        Батыс Бетпақ-Дала төменгі-Шу аймағы жалпақ аллювиальды жазықтарға толы, Сарысу және Шу өзендерінің төменгі ағысынан қалыптасқан. Абсолюттік биіктігі орталық бөлігінде 100-300метрді құрайды, оңтүстігінде 700метрге дейін жетеді.Мұндағы тізбекті ұяшықты Мойынқұм құмды сілемдері нашар тілімденген сазды лесты жазықтармен қайта құрылған (түзілген) және кең жолақты Қырғыз Алатауы жотасының етегімен жиектелген. Құм жамылғыларының астында қалыңдығының күштілігі 20-дан 40-қа дейін палеоген және бор төрттік шөгінділер жатыр. Құмдардың басты ауданы эоцендегі құмды шөгінділердің ауысуынан пайда болған.

       Бетпақ-Дала үстірті көлемді кеңістікті аймақты қамтиды. Үстірттің шығыс бөлігі батыс Балқаш алды қыратымен шетеседі жәнеде палеозой тақтатастарынан құралған, ұсақ шоқылы жазықты өзінен көрсетеді. (Абсолюттік биіктігі 500-700м). Үстірттің батыс шеті Сарысу өзендерінің аңғарымен шектеседі және континентті неогенді тік жыралы шөгінділер қабатымен жабылған.(абсолютті биіктігі 300м). Кертпештердің биіктігі 100метрге жетеді.

       Бетпақ-Далаың орталық бөлігі төбелі-бөктерлі жазықтардың ұзын жайпақ бөктерімен көрініс береді, тау жұрнағына және сазды шөлдердің генетикалық типіне қатысты Бетпақ-Даланың шығыс шеті тасты-шақпа тасты. Батыс және оңтүстік шетінде ұсақ тізбекті дөңешікті құм массивтері дамыған. Солтүстік батыс бағытқа қарай кертпештерді бойлай көптеген шоқылар көтерілген (Қатынтау, Майтүкен, Эрге және тағы басқа). Аймақ құрғақ сайлармен, уақытша ағын сулармен тілімденген және нашар құрғаған. Бетпақдала үстіртінің оңтүстік батыс бөлігінде айтарлықтай кеңістікте тақырлар, сорлармен сорлы қазаншұңқырлар басым /2/.

 

                                                   І.2.Тектоникалық құрылымы.

 

       Дәл осы уақытта шығыс Бетпақ-Дала ауданы кембрийге дейінгі, ертеколедондық (кембрий), кейінгі каледондық (девон), герциндік (фамен-таскөмір) және альпілік (кайназой) құрылымдық қабатарына бөлінген. Кембрийге дейінгі қабат протерозой жыныстарынан құралған, бірнеше рет  метаморфты процесстермен терең өзгерген, олардың ішінде басты рольді аймақтық метоморфизм алады. Олардың ішкі құрылымы күрделі; жыныстар барлық жерде тігінен тұр, тек кей жерлердегі қабаттың құлау бұрышы 70^оқа жетеді. Солтүстік батыстан сызықты созылған кәдімгі ассимметриялы қабаттар дамыған (солтүстік кендірлік массивтеріндегі гранитойдтар) немесе ендігіне жақын (Ақбастау антиклиналының ядросы) созылып жатыр. Ауданның оңтүстік батыс бөлігінде изоклинальды қабаттар түрлері болуы мүмкін, сондай-ақ жарылым қабаттары үнемі көрінеді. Изоклинальды тұйықталу түрлері мен олардың күмбезді бөліктері жарылым процесінің кең дамуы нәтижесінде және раздавливание, айтарлықтай сирек бақыланады. Бұдан басқа, кембрийге дейінгі қабатта жалпы құрылымдық жоспар көптеген интрузивті денелер астында жатыр эжәне оларды жарып өтеді. Кембрийге дейінгі тектоникалық қозғалыстар бірнеше рет өткен және кешен бірнеше қабаттан тұрады. Сөз жоқ бұл тектоникалық фаза қарақамыс свитасының жиналуын (гнейсты кешен-байкалға дейінгі қабат) және жоғарғы протерозойдағы седиментация қалдықтар кезеңдерін бөлген. Мүмкін шөгінді қабаттары темірлі кварциттер мен тасжарған свитасының тақтатастарындағы тектоникалық қозғалыстардан бөлінеді. Көне дислокациялардың ерекшеліктерін айыру кембрийге дейінгі нашар үйренушілікке жол бермейді.

       Протерозой және кембрий (байкал) шекараларында ірі қатпарлар эпохасы орын алған. Гранитьті нығайтулар мен аз дәрежедегі базальтты магмалар тез келіспеушіліктер аралығында байланысқан, сондай-ақ протерозой метоморфизмдері мен метасоматоз жарым-жартылары. Осы уақытта Бетпақдаланың кембрийге дейінгі фундаменті ірі жарылуларды тіліп жіберген және ауданда құрылымды дифференцация басталған /3/

        Ерте коледондық (салаир, кембрий) қабаттары. Қабат құрылымдары негізінде Шу көтерілімінің солтүстік бөлігінде дамыған ірі Ақбастау антиклиналы қабатында қосылады. Ядраға жақын протерозой жыныстары құрылған, тек солтүстік батыс қанаты толықтырылған қатпарлықтармен күрделенген. Оңтүстік антиклинальдың кембрий шөгінділерінде кішірек тектоникалық блоктар кездеседі. Кембрий құрылымдары солтүстік шығысқа субмеридиональды бөлек блоктарға тіпті солтүстік батысқа (Домбралытау тауы) жалғасып жатыр. Жыныстар қанаттарының құлау бұрышы 50-75о. Қатпарлықтардың қабат асқындырулардың сипаттары тігіненге ауысады. Оның төменгі бөліктері кварциттермен, әктастармен, порфироидтармен күрделенген (ақбастау свитасы) ажыраулар мен бүрмелерінің опырулары дамыған. Кейде изоклинальды бүрмелер мен сирек брахиқатпарлар бақыланады. Жоғарғы тақтатас қабатында толқынды қатпарлар сипатталады, үйлесімді центриклиналдар мен периклиналдар анық көрінеді. Ірі қабаттар құрылымдары қанатында бүрмелі пластикалық сүйретулер плойчатостиға дейін кең дамыған.

       Ұзақ өте керекті салаир қатпарлы фазасы аренигтің бассында немесе оротасында туралануы болды. Осы уақытта кембрий шөгінділерінің алмасуы мен өткір инверсия болды, соның нәтижесінде ірі консолидирленген  кесекті көтерілімдер қалыптасты. (Шу кесегі), ордовик майысулары бүгілулерімен көмкерілген. Осы фазада көрініп тұрғандай Жалайыр-Найман белдеуінде гипербазитті орнатулармен байланысқан. Каледон (ордовик) қабаттарының құлауымен сипатталады /4/.

       Каледон қатпарлығының фазасы (такондық) ордовиктің аяғында габбро-плагиогранитті (немесе басқаша көрініспен, гранит-гранодиоритті) фармация мен метосамотозды енгізіп шақырған, метаморфталған кембрийге дейінгі кешендер аяқталған (гранитизация).Оның рөлі жарылымдар мен пликативті құрылымдардың қалыптасуы ордовиктің жоқтығынан түсініксіз болып қалады. Силурдың соңындағы тектоникалық қозғалыстар жарылым түрінде жанартаулық әрекеттерінің басталуына әсер етті, ол девонға дейін жалғасты, осылайша орогендік (инверсиядан кейінгі) қалдықтардың жинала бастағанын көрсетеді. Осы уақытта келесі этаптардың қалдықтары жиналған ойыстар жатқан болатын.                      

       Кейінгі каледон қабаты. Девонның вулканды қалдықты қабаттар құратын жыныстары ауданның оңтүстік бөлігінде көбірек тараған. Девонда жиналған қалдықтар пликативті және дизъюнктивті дислокациялармен бірнеше рет бөлінген, күрделі құрылымды қабаттарға әсер етеді. Қысқа уақытты қатпарлы фазалар эйфелдің (кварцты порфирлердің субжанартаулық денелерін енгізу осымен байланысты) ортасында білінген, эйфел және живет ғасырлары шекарасында (живетке дейінгі жыныыстар брахи бүрмелері ойысында қысылған)  және живет пен франск ғасырлары шекарасында (живет жынысындағы білінетін дислокациялар) қатпарлықтар біліне бастаған. Тектоникалық дислокациялар девон қабатын 4 қабатасты дислокацияларына бөлуге мүмкіншілік жасайды: төменгі девон-эйфелдік, жоғарғы эйфелдік, живет және франк.

       Беткі қабатында қалдықты горсты-күмбезді көтерілімдер ғана сақталған, ол екінші ретті бірнеше құрылымдардан құралған. Құрманшит таулы ауданында орналасқан  Құрманшит антиклиналы анық көрінеді; оның солтүстік шығыс қанатынан орталық бөлігі көрінеді, оңтүстік батыс қанаты Құрманшиттің жанартауларымен кесілген. Бұл антиклинальдың ұзындығы 45км жетеді, ал қанатының құлашы шамамен 20 км жуықты құрайды. Қанаттарының құлау бұрышы 20-25^о; топса батырулар 15-20^о. Қабатасты жыныстардың құлау бұрышы 40-45^о жетеді.  

        Жоғарғы эйфельдің астыңғы қабаты төменгідевон-эйфел жыныстарынан азимут және бұрышымен келіспеушілікте жатыр, протерозой, ордовик гранитоидтары интрузивті жалғасулармен орындарын жабады. Қабатасты құрылымдары кішігірім дөңгеленген мульдаларды салуда көрінеді, орталық бөлігіндегі көтерілімде дамыған. Қабат мульдасының құлау бұрышы 15-20^о жетпейді.

       Живет қабатастын құрайтын қабатты шөгінділер ереже бойынша фамен-таскөмір құрылымының шеткі бөлігінде орналасқан, соңғы жоспарлы құрылымдар мен қатпарлы реңктер біраз ерекшеленеді. Олар тым биік қатармен және бірнеше ундулирующих үшінші синклиналмен күрделенген, үш тар субмеридиональды жолдар түрімен созылған Антиклиналь ядросы барлық жерде жарылымдармен жыртылған. Бүрмелер кіндігінің субмеридиональды созылуы солтүстік батысқа бағытталған. Жыныстар қабатының қлау бұрышы 15-35^о. Бүрмешік ұзындығының еніне қатынасы 3:1 жетпейді, брахипішінді кескінін дәлелдейді.

        Франк шөгінділері жақында ғана білінген, жетерліктей зерттелген жоқ. Бұл живеттің құрылымды келіспеушілігінде жатыр және азимуты мен бұрышының қиылыспауы фамен конгломераттарының базалттарымен жабылған. Ойыс құрылымдары франктың терригендік қызыл түстерімен қосылады. Қабаттың құлау бұрышы 10-20^о тан биік емес. Франк шөгінділері живет құрылымдарының соңғы бөлігінде таралған. Живетті-франкті шөгінділердің үлкен қуаттылығы осы этаптағы жердің қабығының тереңделген ойыстарын куәландырады (4000м-ден жоғары). Қысқа мерзімді қабат фазалар шекарасы франк және фамен дәуірлерінде көрінген, басты девон құрылымды блоктары азамплитудалы ауысу сипатында болды, дегенмен бұл қатпарлықтағы фазалар инверсиялықтан кейінгі орогенді режиммен орогеннен кейін ауысқан (кейде субплатформалық аталады). Бұл фазаның айтарлықтай көтерілген бөлігі бірнеше ойыстарда салынған.

        Герцин қабаты. Герцин қабаты құрылымдары (фамен-таскөмір) жалпы живет франк қатынастарын мұрагерленіп дамиды. Осы уақытта олар анық салынған, сондай-ақ кембрийге дейінгі фундамент пен орта интрузиялары салынған. Фамен шөгінділері таскөмірмен салыстырғанда айтарлықтай кең аймақта дамыған, олар тек жергілікті ойыстарда сақталған. Герцин қабатының алмасуынан төменгі ерте пермь уақытында бірнеше жайпақ таскөмір мульдалары пайда болған. Көптеген ірі мульдалар Тесбұлақ, Тоғызқұмалақ, Кішкенесор, Ақсор және жақынырақ жатқан Қызылтұз бен қаракөл әдеттегі брахисинклинальдар, оларда көптеп жалпы құрылымдар кездеседі,қалдықтардың дамуындағы күштіліктерімен ажыратылады. Олардың келбеті жоспарда изометриялық, жиі сопақша болып келеді, құрылымы симметриялық. Ерекшелігі Тоғызқұмалақ мульдасын құрады. Оның ассиметриясы жайпақ жарылымдардың қалыптасуы уақытында тангенциалды күш салып сығылуының әсерінен пайда болды. Топсалардың жалғасуы солтүстік шығыс және солтүстік батыс, топсалар үнемі ундулируют.Қанаттардың құлау бұрышы 18-35^о, ал топса батырулары 10-25^о. Мульда ядросының құлау бұрышы  5-10^о азаяды. Әсіресе Тоғызқұмалақ пен Қаракөл мульдаларында дамыған барлық қосымша қатпарлықтар күрделенген /3/.

       Кейінгі пермь фаза қатпарлығы біржолата Шу ойысымен байланысты. Карбон жыныстары бұл фазада жайпақ брахибүрмешіктермен ұйпаланған. Осы фазадағы соңғы импульс құрылымдары ауданнан Шу-Балхаш ауданына қарай күшті тангенциалды қосылуға ұшыраған, сол уақытта антиклинорийлар өз көтерілімдерін көрсеткен. Нәтижесінде жайпақ ажырау типтерінің жылжуы мен айтарлықтай блокты ауысулар өткен.

       Шу көтерілімі мен Жалайыр-Найман синклинорийлері аралығында солтүстік батысқа созылған өзіндік бейнедегі жиектелген сызықтық құрылымдар белгілі, Жалайыр-Найман белдеуіндегі ажырау, жарылым алды ойысы сияқты карбон мен девонда қалыптасқан, ол С.Г.Токмачева аталатын Кішкенесор ойысы. Девон шөгінділері өзіне брахиантиклиналдар қатарын қосады, солтүстік батыс бағытқа созылған және брахисинклинальдарға бөлініп, фамен-төменгі таскөмір қалыптасуын орындаған. Брахиантиклинальдар ядросының құлау бұрышы 40-65^о ты құрайды, ал қанатының құлау бұрышы 25-30^о кейде 16-20^о. Брахисинклинальдар кейде бойкүйез (балсүйгіш) келбет береді, бірақ негізінде солтүстік батысқа бағытталған. Құлау бұрышы 15-20^о ты құрайды, жарылымдар жақыннан кейде 30-40^о. Кішкенесор ойысында Қасымсай, оңтүстік Қаратал және солтүстік Қаратал күмбездері бөлінген, ол ерте девонмен бір сызыққа тураланған фундаменттің көтерілу блоктарымен күрделенген. Күмбез құрылымдары жыныстардың құлауымен сипатталады, ол ядродан шетке 40 тан 30-20^о қа кішірейеді. Төретайлық брахиантиклиналь солтүстік батыс бағытына созылған және живет жыныстарымен күрделенген. Ядроға құлау бүрмесі 40-60^о, қанаты 25-30^о, жарылым тураланумен байланысқан.

        Ажыраудың бұзылуы, ауданда кең дамыған, қазіргі тектоникалық құрылымының маңызы зор. Олар 4 (төрт) жастық және генетикалық топтарға бөлінеді: 1) ертекаледондық аймақтың ығысу түріндегі ұзақ тұратын жарылымдары;

        2) төменгі каледонның жылжулары, шапшымалар мен ығысулар;

        3) төменгі герцин қаусырмасы, жылжулары мен тектоникалық бүркемелері;

        4) альпілік шапшымалар мен жылжулар;

        Бірінші топтың жарылымы байқалдық эпоха қатпарлығында (немесе біршама ертерек) Шу көтерілімі шекарасын жағалай қаланған, оны көршілес аудандарда жекелеген. Қазір оның беткі қабатында тек бір жарылым бақыланған, солтүстік шығыс көтерілімі бөлігін және Шу кесегін бөліп, содан Шу-Балхаш ауданы мен Жалайыр-Найман ажырау жүйесі бөлінген. Қалған девон және карбон астында көмілген, тек геофизикалық әдістермен бөлінген. Осы топқа Шу кесегінің оңтүстік шекарасын бойлай созылған аз мөлшердегі ажыраулар қатысты.  Аймақтық жарылым Шу көтерілімін Шу-Балхаш ауданынан бөледі, әдеттегі ығысулардың солтүстік батысқа созылғанын көрсетеді, солтүстік шығысындағы бұрыш асты жазықтық жылжытуының құлауы 75^о тан аз. Көптеген жерлерде беткі қабаты аз қуатты тектоникалық жамылғылармен жабылған (геофизикалық мәліметтер 500-800м), Шу-Балхаш белдеуіндегі фациялармен күрделенген. Жарылым альпі уақытында әлденеше рет жаңарған тектоникалық жамылғыларды жауып жатқан үлкен көлемді жақындалған кули тәріздес ажыраулар пайда болған. Белдеудің ені 20км-ге дейін созылған. Ерте каледон қабатындағы Шу көтерілімінің тар блоктары жер беткейінің кейбір жерінде алдыға шығып қалды.

        Екінші топтың жарылымы төменгі каледон мен тым көне қабаттарда кеңінен таралған. Жоғарғы жастағы шекаралар фаменнің бастауы болып табылады, ал герцин қабатында олар өтпейді. Бұл түрдегі аймақтық жарылым жоқ. Дешиферленген әуе-ғарыштық суреттерде олар айтарлықтай нашар, тек живеттік және франктық қабатастында айқын көрінеді. Бұл жарылымның болмағанымен түсіндіріледі және нашар пайда болуымен гидротермальды әрекеттерді жағалайды. Солтүстік шығыстағы төменгі каледон жарылымдарының бастапқы жалғасуы басқа жаққа бағытталған және жарылыммен белгіленген. Лықсулар, шапшымалар және  ығыспалар. Көбінесе жиі болатын лықсулар. Ол сызықтың беті түзу, жылжуының тігінен құлауын айтады. Живет қабатының астында жарылым сызықтары майысқан, мұнда жайпақ қабаттарда жарылымдардың бұралуы өткені белгілі. Жайпақ жылжулар үнемі тығыз болады, жағалауында айна мен терең жылжу жиі көрінеді. Төменгі каледон жарылымының жылжыту амплитудасы үлкен емес және бірінші жүз метрден биік емес. Шамамен ірі ажыраулардан басқа, көптеген ұсақ шыңдардағы жарылымдар белгіленген, әсіресе төменгі-орта девондағы жыныстар бірқалыпты емес. Кайназойда бұл ажыраулар жаңарған жоқ.

        Үшінші топтағы ажыраудың бұзылуы герциндік тектогенез фазасының аяқталуынан болған, кейін толық қалыптасқан құрылымдардың жылжуынан және күшті тангенциалдық сығылысуы негізінде оңтүстік батысқа бағытталған. Нәтижесінде үлкен көлемде жайпақ ажыраулар қалыптасты, онда герцин қабатының құрылымдарында кембрийге дейінгі каледон қалыптасуларында қабыршақты жылжу өткен. Ауданның солтүстік шығыс бөлігіндегі тектоникалық жамылғылар мен Шу-Балхаш белдеміндегі күрделі жыныстар бір уақытта пайда болған. Шығыс Бетпақ-Даланың жайпақ ажырауларының кең көлемде дамуын Д.И.Яковлев (1931ж) көрсеткен. Жылжулардың құлауы мен қабыршақтың қозғалу сипатының тәуелділігінен бұл айырылымдар 3 топқа бөлінеді. Қаусырма-надвиг, жылжыма-поддвиг, тектоникалық бүркеме-шарьяжи. Ажырау сызықтарының бірқалыпты беті, күшті қатпарлы қисық, бедер мен өз элементінің құлауына тәуелді болғандықтан бағытын өзгертеді. Бұларға жақын үлкен мөлшердегі тектоникалық останцы мен окон белгіленеді. Жылжудың құлау бұрышы 0ден 25^о— қа дейін ауытқиды (35-40^о) биіктік тым сирек болады. Амплитудалардың ауысуы бірінші 10 метрде 8-ден 10м-ге дейін, кейде одан да көп. Жамылғының фронтальды бөліктері көпмөлшерлі шыңды жарықтарға бөлінген, автахтондақалыпты карбон мен фамен жыныстары, қабатардың шайқалуы мен жұлқулары және ұсақ дизъюнктивтер мен флексуралардың асқынуы бақыланады. Жайпақ ажырауларға ірі белдеулер милонитизациялары мен ұсақталулардың толық жоқ болуынан дерлік сипатталады./3/.

 

                                           І.3. Климаттық жағдайы.

 

        Бетпақ-Дала үстіртінің климаты толық түрде континентальды және ең аз мөлшердегі атмосфералық жауын-шашынмен сипатталады. Бетпақ-Дала үстіртінің температуралық жағдайы өсімдік жамылғысының дамуына тұрақсыз және жағымсыз.Ауаның жылдық орташа температурасы 7,2⁰С. Орташа айлық температура келесідей түрде орын алады

 

     1 кесте

 

І	ІІ	ІІІ	ІV	V	VІ	VІІ	VІІІ	ІX	X	XІ	XІІ
-11,2	-11,5	-1,3	9,6	17,8	23,5	26,1	23,6	15,6	7,3	-2,8	-9,3

Әр айдағы орташа айлық температура С⁰

 

        Ауаның орташа айлық температурасының максимумы маусым айында жетеді, қарастырып отырған аймақтың яғни солтүстікжартысында 26,1⁰ С  тең, ал оңтүстігінде 27,1⁰ С. Орташа жылдық температура минимум 0,3⁰С тең. Температураның абсолютті минимумы қаңтар айында болады және ол – ⁰С жетеді. Ай сайын абсолютті минимум келесідегідей көрсетіледі.

 

 2 кесте

 

І	ІІ	ІІІ	ІV	V	VІ	VІІ	VІІІ	ІX	X	XІ	XІІ
-40	-39,0	-33,0	-16,4	-6,0	2,0	6,0	3,0	-7,0	-19,0	-31,0	-36,0

Жылдық температураның абсолютті минимумы С⁰

 

        Температураның абсолютті максимумы шілде айында келеді және ол 46⁰С тең. Әр айдың бөлек абсолютті максимумы келесідей түрде көрсетіледі.

 

3 кесте

 

І	ІІ	ІІІ	ІV	V	VІ	VІІ	VІІІ	ІX	X	XІ	XІІ
8,0	10,0	25,0	32,0	37,0	41,0	46,0	42,0	38,0	30,0	22,0	12,0

Жылдық температураның абсолютті максимумы

 

        Берілген мәліметтерден көріп отырғандай Бетпақ-Дала үстіртінің ауа  температурасының амплитудасы өте үлкен және ол 86⁰С жетеді.

        Температураның тәуліктік амплитудасы да айтарлықтай тамыз бен қыркүйек айларында ол 19⁰С жетеді.Басқа күндері амплитуда 9 және 13⁰С аралығында, сағатымен 20⁰С  көтеріледі. Әсіресе айтарлықтай температура амплитудалары ашық күндері бақыланады, яғни күндізгі өте қатты жылынған топырақтан және түннің қатты салқындауының аздығы. Бетпақ-Дала үстіртінде мамырдан қыркүйекке дейін бұлыңғыр күндер болмайды, оларда сирек бақыланады. Жыл бойына бұлыңғыр күндер 60-тан аспайды. Алғашқы аяздар қыыркүйектің аяғы немесе қазанның басында ерекшеленеді. Бетпақ-Дала үстіртінің оңтүстігінде соңғы аяздар сәуірдің аяғында, ал солтүстігінде олар бірінші мамырда тіркелген. Толығымен алғанда аязсыз кезеңдер шамемен 145-150 күнге тең келеді. Вегетациялық кезеңдер наурыздың екінші жартысында басталып, қазанға дейін созылады.

       Атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшері. Бетпақ-Дала үстірті аумағында жауын-шашынның жылдық мөлшері 100-150 мм-ге дейін. Жылдың әр айында олар былай таралады

 

 4кесте

І	ІІ	ІІІ	ІV	V	VІ	VІІ	VІІІ	ІX	X	XІ	XІІ
11,8	9,4	15,6	20,4	8,0	11,5	3,7	4,4	4,5	7,7	16,2	11,9

Жылдық жауын-шашын мөлшері (мм).

 

        Мұндай жағдайда минимум жауын-шашын жаз кезінде ал максимум көктемде келеді.

 

5кесте

Қыс	Көктем	Жаз	Күз
33,1	44,0	19,6	28,4

                    Жылдық жауын-шашынның минимумы және максимумы (мм).

 

       Көктемдегі жауын-шашынның максимумы эфемерлі өсімдіктермен байланысты. Қар жамылғысы 5 айға дейін тұрады. Алғашқы қар қазан айының екінші жартысында түседі (18,28/Х), ал соңғысы наурыздың аяғында (30/ІІІ). Қар жамылғысы көп емес, орташа көлемі 10-15см-ден аспайды. Бедердегі алуан түрлі элементтерге қар жамылғысы әр түрлі әсер береді.Баурайлар мен шыңдарда және бедер депрессияларында қар төмен түседі. Кустарникті жерлерде қар жамылғысы 1,5м-ге жетеді. Бетпақ-Дала үстіртінде тұман өте сирек бақыланады, әсіресе қысқы уақыттарда. Бір жылдың ішінде шамамен 21 күн тұманды болады. Шу өзені аңғарында тұман айтарлықтай көп болады, әсіресе көктемдегі тасу кезеңінде. Жаңбыр өте сирек жауады, бұлтты жаңбырлар болмайды. Буланумен ауада жүріп, жерге түспейтін “құрғақ жаңбырлар” да сипатталады. Одан топырақтың тек жоғарғы қабаты ғана дымқылданады. Бедердің оң пішіндерінің қабаты төменгісіне қарағанда, ағындардың ізінен аз мөлшерде жауын-шашын алады.

       Ауаның абсолютті ылғалдылығы қантардан маусымға дейін жоғарылайды. Ай бойынша олар келесідей түрде таралады.

 

      6 кесте (милибара)

І	ІІ	ІІІ	ІV	V	VІ	VІІ	VІІІ	ІX	X	XІ	XІІ
2,5	2,4	4,5	6,7	7,6	8,7	9,5	9,2	6,8	5,4	4,0	2,9

                            Ауаның абсолютті ылғалдылығы

 

       Ауаның біршама ылғалдылығы қысқы айлардан жазға азаяды. Тәулікті ауытқулардың біршама ылғалдылығы айтарлықтай орын алады Қазанда тәуліктік амплитуда 36%ға жетеді. Ауаның орташа жылдық және айлық ылғалдылығы тәуліктің әр түрлі уақытында көрсетілген, бұл мәліметтер төмендегі кестеде берілген.

 

  7 кесте

Қаңтар			Ақпан			Наурыз			Сәуір			Мамыр			Маусым			Шілде
7	13	21	7	13	21	7	13	21	7	13	21	7	13	21	7	13	21	7	13	21
78	76	81	80	75	81	82	69	78	66	40	58	40	24	40	40	23	38	36	23	31

 

Тамыз			Қыркүйек			Қазан			Қараша			Желтоқсан			Жылдық
7	13	21	7	13	7	13	21	21	7	13	21	7	13	21	7	13	21
40	23	34	46	22	62	64	67	52	82	58	72	80	74	81	62	64	67

 

Тәуліктің түрлі уақытындағы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы (%).

 

       Келтірілген сандар бір жыл ішіндегі, әсіресе жаздағы ауаның құрғақтығын көрсетеді.

       Желдер де климаттың маңызды факторлары болып табылады. Бетпақ-Дала үстірті аймағында екі бағыттағы шығыс және солтүстік шығыс желдері басым. Шығыс желдері көбінесе көктем мен күзде соғады, солтүстік шығыс желдер әдетте жаңбырсыз әрі құрғақ, жазда суық. Мұнда оңтүстік желдердің маңызы жоқ деуге болады, солтүстік және батыс. Батыс және солтүстік батыс желдер әрқашан ауа-райының өзгеруіне апарып соғады. Жазда олар құрғақ жаңбырлар әкеледі, кейде нөсер болады, қыста қар және боран.

        Оңтүстік батыс ылғалды желдері Қаратау тауының жолына бөгет жасайды. Оңтүстіктің тұрақсыз желдері ауа-райының уақыт бойымен ауысуларымен байланысты ол тураланған және  анықталған.

        Боранның жалпы мөлшері біржылда 73-ке жетеді, мұның ішінде көпшілігі күзгі кезеңдерде болады. Желдің айлық және жылдық жылдамдығы орта есеппен 4-6м/сек. Жел жылдамдығының өзгеруі тәуліктік жүріс болып табылады. Әр ай бойында максимальды жылдамдық түстен кейінгі уақыттарда, ал азы таңертеңмен және кешкісін болады. Жылдық орташа жылдамдық тәулік ішінде мынадай түрде 7сағатта-48м/сек, 13сағатта-6,2м/сек, ал 21сағатта-4,8м/сек та таралады. Онда желдер орташа айлыққа қарағанда жазбен күзде айтарлықтай үлкен жылдамдықта болады. Осы аймақта желдің маңызы жоғары, әсіресе ол шаңды бөліктегі топырақ жамылғысының даму процесінде елеулі роль атқарады. Күшті даму кезеңінде керекті сортаңдарға тап болады Бетпақ-Дала үстірті аймағында түгелдей құрғақтанған климат-(өткір, өкпек, қатты) континентальдық, ауаның ерекше құрғақтылығы, бүкіл аймақта жоғары сипатталған, сондай-ақ өсімдік жамылғысының қалыптасу жағдайымен анықталған.

 

І.4. Ішкі сулары

 

            Бетпақ-Дала үстіртінің су ресурстары негізінде жер асты сулары. Атмосфералық жауын-шашынның жетіспеушілігінің және буланудың жоғары болуына байланысты жер беті сулары шамалы. Көктемде мұндай сулар тақырлар мен сортаңдарға айналатын құрғақ арналар мен сайларды алып жатады. Батысында Сарысу өзені аңғарымен, оңтүстігінде Шу өзенінің кең ағысымен шектеседі. Өзендері қазаншұңқырлар мен сайлапда жоғалады. Тек көктемде, яғни көктемгі су тасу кезінде, өзенге су жиналып ағыстары толассыз болады. Жазда олардың көпшілігі құрғап кетеді де мұндай орындардағы сулар жерасты жолдарымен 1-2 метрге тереңдейді. Көктемде өзен сулары мен иірімдер нашар тұздалады, ол ішуге жарамды. Жазда иірімді сулардың қарқынды болуына байланысты күшті минералданады, кейде өте жоғары дәрежеге дейін, ал ондай минералданған сулар ішуге жарамсыз.

         Жер асты суларының молдығы мен сапасы атмосфералық жауын-шашыннан басқа, аймақтың геологиялық құрылымымен байланысты. Бетпақ-Дала үстіртінің жерасты сулары үш басты топқа бөлінеді: жарықты, қабатты, грунтты/2/.

          Үстірттің шығыс бөлігі көне палеозойға дейінгі жыныстармен күрделенген, жарылым белдеуіндегі тектоникалық жарықтардың мұралануына байланысты жарықты сулар басым. Жарықты сулар ұсақ шоқыларда кеңінен тараған, интрузивті (граниттер), эффузивті (порфирит, кварцты порфирит) және көне метаморфты (гнейстер, тақтатастар, әктастар, құмдақтар) жыныстармен күрделенген. Жарықты сулардың тереңдігі 0- 1,5 метрге дейін ауытқиды, ал метаморфты жыныстары бар аудандарда 20- 22 метрге дейін таралған. Жарықты сулардың көне беткейге шығуы тым      өткір бедер пішіндерімен сәйкес келеді. Суландыру бұлақтық және құдықтық түрінде көрінеді. Су көздері өзінің шығынындағы алуан түрлілікпен ерекшеленеді. Жарық суларының мөлшері, сапасы, кореқтену жағдайы мен су жинау ауданының үлкендігіне тәуелді. Су көздерінің бір бөлігі ішуге жарамды, ал төмендеген кезде олар минералданады да сортаңдар қалыптасады. Судың химиялық құрамы сульфаттармен мұраланып төрттік шөгінділермен жабылған, дәл емес ойыстармен сайларда тұзды және тұзды грунт сулары кездеседі.

       Оңтүстік және батыстағы палеозой фундаментінде екінші гидрологиялық аудан жалғасады. Бұл аудан қабатты сулардың кең таралуымен сипатталады. Соңғысы негізінен борпылдақ және нашар цементтелген, бор, үштік және төрттік жасындағы жыныстармен байланысты. Жоғарғы горизонт (көкжиек) суларыкүші жоққа жатады және олар 7-30 метрдегі құдыққа жасырынады. Бор шөгінділеріндегі су тұтқыш горизонттардағы ақ кварцты құмдардың астына ағып келіп қосылады. Бұл аудандардағы суландыру жетерліктей емес көрінеді. Бор жыныстарындағы жер асты суларының сапасы алуан түрлі салыстырмалы түрде үлкен емес, жоғары түрде минералданған (судағы хлордың болуы 800-2000мг/л ге дейін ауытқиды, ал сульфаттың мөлшері 2000-5000мг/л ға дейін).

       Палеогеннің континентальды шөгінділеріндегі су тұтқыш жыныстары кварцты құмдар болып табылады, қызыл саздың астында көлбеу жатыр.       Үштік кезеңдегі теңіз қалдықтары Бетпақ-Дала үстірті ауданында кең тараған. Олар сұр және жасыл саздармен, құмдар және малтатастармен көрініс береді. Горизонт су тұтқышы 3-30 метрге дейін кейде одан да төмен тереңдікте жатыр. Жер асты суларының табиғи шығар көзі жоқ. Бетпақ-Дала үстіртінің оңтүстік батыс бөлігінде 200м тереңдікте жатқан артезиан сулары орнатылған, бұрғы құмырларын бұрғылау 1914ж Чулан-Эспе мекені мен Ащикөл көлінде сақталған және олар жоғары сапалы қысым суларын береді. Грунтты сулардың басым болуы көпшілігінде төрттік шөгінділермен байланысты. Су тұтқыш горизонттары болып ұсақ түйіршікті құмдар болып табылады, 2-3м тереңдікте жатыр. Меншікті дебет құдықтары 100 литрден секундына  1л/сек қа дейін түрленеді. Сондай-ақ су мөлшері негізгісінен рассоковқа дейін түрленеді. Сарысу алды құмындағы- Мойынқұм және тағы басқа суларының елеулі маңызы бар. Су тұтқыш горизонттарына жақын ылғалдың қосымша қорлары орнатылған. Жер асты суларының өзіне тән шығуы өздерінен тма түнек атымен белгілікөздерінің шығатынын көрсетеді.Бұлар Шу өзенінің оң жағалауындағы үлкен Каманин ауданындағы ажыраған өңірдің үлкен дефляцияланған ойыстарында кездеседі. Бұл күнделікті кратер тәрізді жоғарылау қызыл борлы саздардың аралығында. Олардың биіктігі әр кезде 1 метрден асады. Мұндай жоғарылаудың үстінде ұсақ шалшықтар болады, кейде кішкентай көлдің маңызды екендігін көрсетеді. Қорытындылай келе Бетпақ-Дала үстіртінде су жоқ екендігін айтып, белгілеуіміз қажет.

        Шу өзені аңғарының оң сағасындағы артезиан алаптарының зор көлемдегі сулары ауыз суына да, ауылшаруашылық мақсаттарға да толығымен жарамды. Бұл суларды қолдану жер массивтерінің шаруашылығына үлкен әсерін тигізеді, Бетпақ-Дала үстіртінің оңтүстік батыс бөлігінде он мың га жер мал шаруашылығын сумен жабдықтауға рұқсат етілген /7/.

І.5. Топырақ  және өсімдік жамылғысы

 

      Бетпақ-Дала үстіртінің геоморфологиялық және климаттық ерекшеліктері топырақ өсімдік жамылғыларының іздерін анықтайды.Үстірттің шығыс ұсақ шоқылы бөлігі аз қуаттылықтары жақын жатқан аналық қатты түбірлі жыныстармен сипатталады. Өзінің механикалық құрамы бойынша бұл топырақтар эллювийлі түбірлі жыныстармен дамыған, негізінде алуан түрлі қатты скелетті ұсақ тасты ірі құм тәрізді кейіптермен көрсетілген /7/.

        Скелетті топырақтардың көпшілігі таулы аудандарда да, ұсақ шоқылар мен қыратты жазықтар кеңістігінде де кездеседі, ал аз скелеттері алқап қойнаулар мен төмендеулер аралығындағы ұсақ жерлерге жиналады. Үстірттің батыс бөлігі үштік және төрттік кезеңдегі құмдардан, құмдақтардан құралған, саздақтар мен саздардан тым қуатты топырақтармен ерекшеленеді.

       Бетпақ-Дала үстірті топырақтары мынадай белгілермен сипатталады:

    1) олардың карбонаттылығы әсіресе биік жоғарғы горизонттарында (СО2-3-7% ға дейін);

    2) органикалық заттарға кедей;

    3) жоғары горизонттардың күшті ыдырауы (кәдімгі жіңішке қабаты 0-ден 8-ге дейін,күшті кеуекті саңылаулы құрылымдары бар).

   4) гипсты төсенішті жыныстардың болуы;

   5) топырақ кескінінің азғантай қуаттылығы;

   6) терең емес жатқан (50-80см). Төсеніш жыныстар, малтатастар немесе эллювилі кристаллды жыныстар.

       Бетпақ-Дала үстіртінің ауданында таралған сұр құба топырақтар өздерінен құба топырақтың ксероморфты қатарларын көрсетеді де солтүстік шөлдермен сипатталады. Олар бедердің қай жерінде болса да түбірлі жыныстардың топырақ бетіне жақын жатқан жағдайында дамиды. (10-50 см дейін). Олар әжептеуір кең таралған аймақтың айтарлықтай бөлігін алып жатыр. Сұр құба топырақтар ашық құбалы борбылдақ горизонттармен “А» гумосы 1 %-ға дейін басым, ал “В” горизонтында гумостың жоғары бақылануы 1,6 %бен сипатталады.  Бұл топырақтың ерекшклігі жоғарғы горизонттарында карбонаттардың жиналуы. Механикалық құрамы бойынша сұр құба топырақтар өз арасында құмдақты ұсақ саздақты және әр түрлі саздақты болып бөлінеді. Құмдақты және ұсақ саздақты топырақтар өсімдіктері сұр жусанның, кейде құба жусанның басым болуымен сипатталады. Ал саздақты топырақтарда баялышты өсімдіктермен сипатталады. Сұр құба топырақтың өсімдік жамылғысы 40-60 %-ға дейін ауытқиды. Осы жердегі топырақтар тек суландырылған жағдайда ғана жарамды, ал қазіргі уақытта бұл өсімдіктер көктемгі-күзгі жайылым ретінде қолданылады. Сұр құба сорланған топырақтар сұр құба және сорланған топырақтардан ауысып келген. Олар түзу суайырықтардың және әлсіз жалпақ баурайлардың астында жатыр. Аналық тау жыныстары түнгі элювий конгомераттарынан, құмтастардан, тақтатастардан, әктастардан, гранитойдтардан және басқа да тау жыныстарынан құралады. Горизонттағы гумостың құрамы 0-4 см., яғни 1,2 %-ға тең. Ал горизонтта 10-20 см.-ге дейін, яғни 0,76 %. Барлық горизоттағы жалпы сілтілік биік емес және 0,035 % сирек жоғарылайды. Үстірт топырақтары сортаңдардың сирек көрінетін қасиеттеріне ие емес және бұл жерде аз білінеді. Сұр құба сортаңдау топырақта өсімдік жамылғысы тілініп жамылған 40-50 %-ға дейін өзгереді. Ең типті ассоциациялы баялыштар басым,  сирек жусандар, сұр және тұранды өсімдіктер бар. Сұр құба аз дамыған шеміршекті – ұсақ тасты топырақтар қатты түбірлі жыныстардың шыңдары мен баурайларында қалыптасады, 10-15 см. тереңдікті алып жатыр /2/.

       Өсімдіктер жеке шөлдегі сұр жусан мен, баялыш, бүйірген және тасбүйіргенмен сипатталады. Шу және Сарысу өзендерінің аңғарлары аллювийлі шөгінділермен жабылған, онда түннің гидроморфты қатарлары; шалғынды — сұр топырақты сортаңдау жерлер мен шалғынды сортаңдау және шалғынды — сорлы топырақтар дамыған. Шалғынды – сұр топырақты сортаңдау топырақтар өзеннің алдыңғы жайылмаларындағы террассада таралған, салыстырмалы тереңдікте грунт сулары жатыр. Топырақтың беті тақыр бейнедегідей өсімдіктермен жабылған. Кейбір жерлерінде салиноктар мен томаристер бар. Шалғынды – сортаң топырақты сортаңдау топырақтар өзен аңғарының ағынсыз төмендеулерінің шеткі бөліктерінің жоғарғы жағын алып жатыр. Ол жерлер шиелі және ажиректі ассоциациялы өсімдіктермен сипатталады. Шалғынды сортаңдау топырақтардағы өзен жайылмасында грунт сулары жақын орналасқан. Оларда бұралып өсетін шалғынды өсімдіктер бидайық басым. Шалғынды сортаңды топырақтар ассоциацияларының басым болуымен сипатталады. Сорларда көне өзен террассалары, ойыстар, суайырықтар кездеседі. Жалпы сортаңдардың алып жатқан ауданы 30% -дан жоғары. Сордағы өсімдіктер биюризді ассоциацияларды мұраландырып көрсетеді.

       Бетпақ-Дала үстірті аймағы тақырлы ойыстары мен бедердің төмен түсуіндегі бекітулерімен тураланған. Тақырдың механикалық құрамы қоршаған орта жыныстарына тәуелді. Шығыс бөлігінде олар далалы түсте, ал орталық және батысында қызыл немесе малина түстес қызыл іздеріндегі көршілес қызыл үштік саздарымен мұраланған. Мұндағы таұырлар әдетте өсімдіктерге мұқтаж кейде  мұнда бүйіргендер кездеседі. Сортаңдар сайлар мен қазаншұңқырлардағы жер асты суларының жақын жатуынан дамиды (п.б). Олар тұзды көлдердің түбінде, тұрақты өзен аңғарларындағы жайылма алды террассаларда кездеседі. Сипаты бойынша жоғарғы горизонттың көлбей жатуы олардың ортасында томпақ және сулы сортаңдарға бөлінеді. Сульфатты және хлоридті сульфатты топырақтар басым ал қалғандары сирек кездеседі. Өсімдіктер шырынды сулардың басым болуымен көрінеді. Қарастырып отырған аймақтың оңтүстігіндегі Шу өзенінің көне аңғарында сортаңдау сортаңдалған құмды топырақтар мен сексеуілді сұр жусанды және эфемерлі өсімдіктер кездеседі /7/.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. БЕТПАҚ-ДАЛА ҮСТІРТІНІҢ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

 

        Бетпақ-Дала үстірті тым тамаша тегістелген беткеймен сипатталады, оңтүстігіне де оңтүстік батысқа да жайпақ түрде еңістелген. Шу аңғарының кертпештерімен жырылған және солтүстікке (үзілген жер биіктігі шамамен 60м) және солтүстік батысқа (үзілген жер биіктігі шамамен 80м) еңістелген. Үстірттің абсолютті биіктігі орта есеппен 200-360м жіне Шу аңғарына қарай ақырындап төмендейді, олар сонда түрленеді, шығыс бөлігінде 250м болса батысында 130м болады. Үштік шөгінділерден құралған бөлек эрозионды қалдықтар аймақтың оңтүстік бөлігінде кездеседі. Үстірт солтүстік батысында үзіледі және оны тік кертпештелген Сарысу алды жазығы қоршап жатыр. Солтүстігінде кең көлемді эрозионды қалдықты жазық жатыр.

       Қалдықты құрылымдар Бетпақ-Дала жазығының батыс бөлігінде тараған Сарысу өзені алабының төменгі бөлігінде. Олардың бір бөлігі теңіз қалдықтарының жиналуынан, басқалары-Шу мен Сарысу өзенінің бұрынғы орындарында континентальды аллювиальды және пролювиальды шөгінділерінен түзілген. Қалдықты пенеплендер Бетпақ-Даланың шығыс бөлігінде кеңінен тараған, пенеплен онда бөктерлі морфомүсінді және абсолютті белгілермен360-460м еңістелген, жалпы оңтүстік батыс және Бетпақ-Даланың батыс бөлігі бор шөгінділерімен жабылған. Қалдықты таулар шығыс Бетпақ-Далада кездеседі, ондағы қырат қалдықтары селекті денудациялардан түзілген, Құрманшит, Ақбастау таулары бар. Айтарлықтай көтерілген аудандарды әлсіз тілімденген және тілімденбеген пенеплендер алып жатқан таулы қырат болып аталады. 

 

2.1. Бедер типтері.

                                                                                                                                                                                                        

       Бетпақ-Дала үстірті аумағының жер бедері келесідей типтерге бөлінген:

       1) Құрылымды-денудациялық-қабатты әлсізтілімделген жазық абсолютті биіктігі 300-400м, қабатты еңісті жазық абсолютті биіктігі 300-400м, қабатты-белесті жазық абсолютті биіктігі 200-360м, бөктерлі-еңісті жазық абсолютті биіктігі 300-420м.

       2) Эрозионды-денудациялық-делювиальды-пролювиальды еңісті жазық  абсолютті биіктігі 180-300м, делювиальды-пролювиальды әлсізтілімденген еңісті жазық абсолютті биіктігі 100-300м.

      3) Аккумлятивті әлсіз тілімденген аллювиальды жазық, эолды дөңесті тізбекті-ұяшықты жазық, аллювиальды қазіргі еңісті жазық. Өзен аңғарлары басқа бедер пішіндер және бедер элементтері көрсетілген жоғарғы типтерде бар

       1)Құрылымды-денудациялық жазықтар Бетпақ-Дала үстіртінің көлемді аумағын алып жатыр, геологиялық құрылымының тәуелділігіне қарай мынадай жер бедері типтеріне бөлуге болады.

    Абсолютті биіктігі 300-400м болатын қабатты әлсіз тілімденген жазық. Мезо-кайназой дәуіріндегі қалдықты аккумляциялы жазық, су шайып

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

кетуден аман қалған түрінде таралған, еңісте жазықтың үстіне қалдықтар үйілген, протерозой және палеозой жыныстары дамыған. Олардың ішінде түрлі жастағы үлескі қатарлары бөлінген, олардың қалыптасулары төменгі палеоген ағысындағы жоғарғы борда өткен. Көлденең жатқан саз қабаттары, құмдар мен палеогеннің малтатастары, сондай-ақ әлсіз дислоцирленген саздар мен палеоген мен жоғарғы бордың малтатастары дамыған. Оңтүстік шығыс бөлігінде 10м ге дейін жазық басым ал солтүстік шығысында 10-20м.

       Қабатты-еңкішті жазық. Абсолютті биіктігі 300-400м. Бетпақ-Дала үстіртінің бүйірлі бөлігінде орналасқан жазық, палеогеннің эрозиясы қабатты еңкішті жазықты ашты ол орта олигоцен шөгінділері үстіртті тілгілеген эрозионды жылғаларды қалыптастырды. Мұнда көне гидрографиялық жүйелердің болуы жоғарғы бор мен палеогеннің ойпатты аллювилі шөгінділерімен байланысты, олар өзеннің қазіргі деңгейінен төменге дейін созылып жатыр.

        Бетпақ-Дала үстірті жоғарғы олигоцен уақытында сақталған қабатты белесті жазықиен көрініс береді. Өте жақсы көрінетін беткей мен оңтүстік және оңтүстік батыстағы Шу аңғарының төмендеуімен, өзен кертпештерінің қазбалануымен және солтүстік (тік жар кертпештерінің биіктігі 60м) және солтүстік батыс (тік жар биіктігі 80м) болып сипатталады.

Абсолютті биіктігі орта есеппен 200-360м. Шу аңғарына қарай жайлап төмендейді және шығыс бөлігінде 250м,батысында 200м ге дейін түрленеді. Сипатталып отырған жазық көлемді төмен түсулер сортаңдар мен тақырлардан бос емес екенін байқап отырады. Беткі қабаты жоғарғы олигоценнің құмды малтатасты қабаттарынан құралған, орта төменгі миоцендегі қалдықтармен жабылған (қызыл-құба саздар, құмның азғана қабатымен төрттік кезеңдегі құмдақтар мен саздақтар қабықтары.

       Бөктерлі еңісті жазық Бетпақ-Дала үстіртінің солтүстік шығыс бөлігінде орналасқан. Тілімдену деңгейіне байланысты биік, орта және төмен белесті болып бөлінеді. Абсолютті биіктігі 300-420м. Жазық төменгі борға дейінгі уақытта қалыптасқан, яғни оның беткі қабаты төменгі бордың, палеоген және неогеннің қалдықтарымен жабылған. Палеозойдың басты борпылдақ жыныстарын қазып алу неогенге дейінгі уақытта өткен.

       2)Эрозионды-денудациялық жазық. Делювийлі-пролювилі еңкішті жазық. Бетпақ-Дала үстіртінің төменгі деңгейіндегі бүйірлі бөлікте табылады. Абсолютті биіктігі 180-300м. Антропогендік кезеңнің бірінші жартысындағы ағынның эрозионды процестерінен жаралған.

  Делювийлі-пролювилі әлсіз тілімделген еңкішті жазық. Бетпақ-Дала үстіртінің бүйірлі бөлігінде кездеседі. Палеогеннен кейінгі эрозия әлсізтілімденген еңкішті жазықты тілгіледі орта олигоцендегі Кендірлік свитасының шөгінділерінен үстіртті тілгілейтін эрозионды жыралар жаралған. Абсолютті биіктігі 100-300м. Ол құмдақты-саздаты жарықшақталған, ұсақталған тас шөгінділерлен құралған, кейде қуаты айтарлықтай 10м ге дейін жетеді. Жазық неогеннен кейінгі уақытта қалыптасқан.

      3)Аллювиальды жазық. Әлсіз тілімденген аллювиальды жазық  Сарысу ойпаңында кездеседі өзінен көлемді ішкі континентальды атырауды көрсетеді. Бүтіндей тілімделген бұл облыс-дефляциялы ойпаңдар, арналық төмен түсулер, өұмдар. Әлсізтілімденген аллювиальды жазық тақырмен жабылған, жоғарғы плейстоцендік аккумляция қалыптасқан. Бұл жазық түзілу уақытында кішкене ойысты аудандарға тураланған. Эолды, дөңесті, тізбекті ұяшықты жазық ауданның оңтүстік бөлігін қамтиды. Оларда көлденең сатылы кескін бар. Бірінші баспалдағының абсолютті биіктігі 180-240м, екіншісі 250-280м және үшіншісі 200-420м. 

       Құмды массивтер жоғарғы олигоценнің құмдарынан және Шу өзеніндегі аллювийлі жайылма алды террассасынан құралған. Мойынқұмның тым биік бөліктері тізбекті-ұяшықты құмдармен көрінеді. Тізбектер солтүстік батыстан оңтүстік батысқа созылған, биіктігі 60-80м, еңістігі 12.30о.  Тізбектердің ұяшықты диаметрі 20-40м дөңгеленген пішіннен құралған.

       Аллювийлі қазіргі еңкішті жазық өзен террассаларында көрініс береді. Шу өзені аңғары меридианды бағытпен үстіртті кесіп өтеді. Шу аңғарының екі жайылмасы бар — кең көлемді және биік  сондай-ақ жайылма алды террассалары. Үшінші террасса беткі қабатының абсолютті биіктігі 330м көне төрттік жасқа ие, екінші террассаның биіктігі 65м, оның жасы орта төрттік, бірінші террасса екіншісінің ішіне салынған, Шу өзенінің оң және сол жағалауында дамыған. Ол саздақтардан құралған жасы төменгі төрттік.

        Сарысу аңғары – үстіртті солтүстік шығыстан оңтүстік батысқа қиып өтеді. Трапеция тәріздес террассаның көлденең профилі 2-4см  екі аккумлятивті террассасы бар. Бірінші террассаның жоғарғы бөлігі саздақтан құралған, ал төменгі бөлігі өиыршық тасты құмдар мен ұсақ жұмыр тастардан құралған. Жасы кейінгі төрттік. Екінші террассаның жасы орта төрттік, жайылманың ені 80-150м, сазды-құмды малтатасты түзілімдерден құралған.

 

2.2. Жер бедері пішіндері.

 

       Аталмыш аймақ келесідей жер бедері типтеріне бөлінеді. Орта олигоценге дейінгі дәуір:

• Пенеплен үгілу қабығымен белгіленген.
• Пенеплен жоғарғы бордың малтатастарымен белгіленген.
• Үгілу қабығымен шайылған пенеплен.
• Төбелі-таулы және ұсақ шоқылы таулы қырат.
• Аңғарлы.

      1)Үгілу қабығымен белгіленген пенеплен негізінен Бетпақ-Даланың солтүстік бөлігінде ғана дамыған және таралуы шектелген. Қалдықты қыраттар жақсы дамыған, қатты силицифицирленген үгілу қабығының болуымен сипатталады, ультраносты жыныстардың соған тән жамылғыларымен жабылған. Бедерде олардың жоғарылауы белгілі күмбез тәрізді дөңгелек бейнеде көтерілуі Пстан тауы сияқты көрінеді немесе айқын көрінетін тізбек сияқты яғни Қыпшақпай массиві. Беткейдің негізгі пішіні, табиғи, интрузивті денелердің пішінімен байланысты. Қазіргі уақытта қырат баурайлары сайлармен бұзылған, әдетте ұсақ басты бейнеде кесілген үгілу қабығы сияқты.

      2) Жоғарғы бор малтатастарымен белгіленген пенеплен жайпақ, бір сазды, кей жерлері өте әлсіз белестенген, жұмсақ кескіндермен сипатталады. Әр жерлерде сорлы дефляциялы жас ойыстар мен тым кесілген пенеплендер кездеседі. Жоғарғы бордағы малтатастар әдетте аз қуатты және мезозойдың үгілу қабығында жатыр. Жазық саздақ жамылғыларының қабаттарымен жабылған. Бірақта саздақ жамылған учаскелер жоқ болып кетеді, айтарлықтай кеңістіктің жалтыраған шағыл малтатасты жамылғылар жауып жатыр.

       Бетпақ-Дала цокольды жазық батыс бөлігінде тегіс дамыған және батысын кертпештермен салыстырғанда Бетпақ-Дала қабатты жазыққа жырылған (ол шығыс Бетпақ- Дала шыңы деп аталады). Кертпеш, палеозой платформасының флексуралық батуымен байланысқан, брақ теңіз трансгрессиясы кезінде теңізбен бірге болған, олардың ішіне кірмеген. Жазықтың шығысы белесті, цокольды жазықты, борпылдақ жамылғыларына дерлік ауысқан және біртіндеп көтеріліп жатыр.

       3) Үгілу қабығымен шайылған пенеплен алдыңғы дәуірде жер бедеріндегі жазық мұрагерлік ретінде қалған сондай-ақ айтарлықтай жаңарған. Үгілу қабығының толық жоқ болуымен дерлік орындарының біркелкі еместігімен сипатталады, бірінші пенепленнің бұзылу процестерінің нәтижесінде іріктеліп алынған денудациялар пайда болды. Негізгі суайырықты кеңістікті түзе отырып жер бедері типі айтарлықтай аймақты қамтиды. Мұндағы беткейге түбірлі жыныстар шығады, жиі-шағыл тастар түрінде, сирек-жалаңаш баурай түрінде.

     Алуан тәріздес пенеплендер ерекшеленеді: жайпақ бөктер, жайпақ төбешікті, жалды, тізбекті, қойтас және тағы басқа. Элювиальды-делювиальды жамылғылардың қуаты шамалы ғана, ұшақпен өзіндік жолақтарды бақылауға болады, онда жыныстардың созылып жатуы көрініс табады.

      Аталмыш жер бедері ұсақшоқылы және төбешікті қырқалы түрге біртіндеп ауыса бастайды, іріктелген денудациялармен байланысты сондықтан да қатты жыныстардың тегістелуімен шығады(төменгі кембрийдің кварциттері, ордовиктің бірқатар қабаттары).

    4) Төбелі-таулы және ұсақ шоқылы таулы қырат. Өзіндік бейнеде ұсақшоқылы таулы қыратқа Бұрынтау тауы жатады. Бетпақ- Даланы барлық ұзындығымен кесіп өтеді. Бедер түзілудегі ортаплиоцен-төменгі төрттік дәуірінде Бұрынтау көтерілген, көне аңғарлардың антецедентті (өзен өз ағғып жатқан бойында блок немесе көтерілулерді тесіп өткен өзен аңғарының бөлігі) сипатымен куаландырады. Жалайыр-Найман белдемі жарылымдармен жаңарған, Бұрынтауды оңтүстік батыстан шектейді, жай құрылымдары бар, жарылымдардың түсуі мен шығуын трамдалу жүйелерімен сипаттайды жалпы солтүстік батыс бағытқа созылған. Бірінші жағдайда жер бедері тектоникалық кертпешпен бақыланады (мысалы Хантау тауының түзілуі), биіктігі ондаған метрден жүздеген метрге дейін, екінші жағдайда сызықпен созылған ұсақшоқылы таулы қыраттар пайда болады, ол тау іші ойыстарына бөлінеді (Жамбыл тауы). Баурайлары тік, орындарымен жалаңаштанған, шағыл тасты материалдар лентьасымен жабылған, баурайдан төменге түскен және оған жолақты түс береді. Төбелі таудың биік бөліктерінде бақыланады онда тегістелу беті жақсы сақталған       

5)  Аңғарлар. Ортаолигоцен-төменгіплиоцендегі аңғарлар тым кең тараған. Жануарлар сипатындағы аллювий Бетпақ- Даланың тек оңтүстігіндегі Пра-шу аңғарында кездеседі. Сарыой мекенінде аңғардың көне түбі көмілменген, көптеген жағдайда бақыланады, ал көтерілгендер қазіргі аңғардың солтүстігінде орналасқан. Костенесті аллювимен екі аңғар орнатылған. Жоғарғы олигоценді және плиоценді.Олигоцен жасы Сарыөзек өзені аңңғарында кездеседі. Сондай-ақ Қабланақшы, Терсбұтақ аңғарларында, бұларды таласты олжалар және аллювиіндегі шаңдар деп айтады. Жоғарғы олигоцендегі аллювий айтарлықтай сазданған, ол осы жастағы аңғар аллювиінің негізі болып табылады, фаунаны өзіне ұстамайды (Қарқалды Бетпақ -Даланың солтүстік бөлігі).

       Сарысу аңғарының жоғарысында айтарлықтай кеңею қатары бар, қатардағы ені 20км-ге жетеді және беті қызыл саздармен толтырылған. Бұл кеңеюлерде бір кездері көл болған деген пікір бар. Төрттік кезеңде қазіргі эрозионды аңғарлар пайда болды, одан жайылма іздері анық көрінеді және аңғардың барлық созылулары-бірінші жайылма алды террасса биіктігі 5-6м, ол құмдақты қабаттармен қиыршық тасты-малтатасты материалдардан құралған. Ол жақсы көрінеді, ені әр жерде айтарлықтай (4км-ге) жетеді.

       Бетпақ-Далада көне аңғарлардың фрагменттері болып Пра-Шу көрсетілген, Сарыой мекені ауданында одан да көне аңғарлар бар. Солтүстіік бөлігінде-Атасу, Қарқалды-Ақдала мен Көкиірім. Жер бедерінде олар жақсы көрінген.Әр кезде төрттік кезең өзендері суымен толтырылған, сондықтан да көне аллювий төрттіктерін жабылған. Барлық көне аллювийлердің астында мезозойға ұқсамайтын үгілу қабығы кездеседі.Бұл әдетте сазды, ірі құм тәрізді, шағыл тасты және сазданған масса белгілерімен, жоғарғы олигоцен жасы бар. Аңғарлардың бөлігінде эрозиондық қалыптасулар бар (мысалы Қарқалды) бұлар терең емес ойыстар. Қарқалды аңғары батыс Бетпақ-Дала үстіртімен аяқталады және көлді аллювий көлді-атыраулы үстірт жамылғысына өтеді. Бетпақ-Даланың жас аңғарлары, орта жоғарғытөрттік уақытынан басталады, тау жалаңаштанады және сирек қалпына келеді. Қарқалды аңғары неоген және төменгі төрттік кезеңінде Бетпақ-Дала үстіртінің батысында аяқталған Көкиірім өзенінің оң сағасында ұсталып қалған және кейініректе Шу өзені ағысын алды.Өзінің жолында аңғар бірнеше рет антецедентті (өзен өз ағып жатқан бойында блок немесе көтерілулерді тесіп өткен өзен аңғарының бөлігі) Ергенекті, Қыпшақпай тағы басқа қыраттарды кесіп өтеді.

       Қазіргі уақытта Қарқалды, Көкиірім аңғарлары мен олардың сағалары құрғап кеткен кейде құрғақ аңғарлары да көрінбейді. Жер асты тасқындарындағы грунт сулары барлық жерде бақыланады және орындарымен жер бетіне иірімдегі тұзды сулар түрінде шығады. Бұл иірімдердің суффозивті пайда болулары бар, баурайлары тік, терең құламалар  иірімнің тек бүйірлі қабырғаларында ғана емес оның негізгі бөлігінде де бар.

       Шу өзені аңғарын төрттік кезеңге дейін көне Пра-Шу бағыты ретінде қолданды, бірақ төрттік кезеңге дейін құйған судың көптеген мөлшері көне аңғарды түгелімен құртып жіберді, тек бөлек фрагменттері ғана қалды. Аңғарда үш террасса іздері бар төрттік жасындағы және екі жайылма. Жоғарғы және төменгі жайылмалардың жасы қазіргі, морфологиялық тұрғыдан жақсы көрініс береді. Көне жайылма ортасында үнемі стөлді қалдықтар мен Пра-Шу аңғарының көне түптерінің қалдықтары кездеседі. Бірінші террасса көп жерге таралған. Шу өзенінің қазіргі аңғары ұсақ түйіршікті құмдармен саздақтардан құралған.

        Сарыой ойысы төмен түскен облыс болып табылады, ол плиоцен мен төрттік кезең шекарасында пайда болған. Оған төменгі және орта төрттік кезінде Шу өзені құйған.

        Бетпақ-Дала үстірті аумағын келесідей жер бедері пішіндеріне бөлуге болады: Өзен аңғарлары, тақырлар, сортаңдар, сорлы дефляциялы ойыстар. Шу және Сарысу өзендері аңғарлары тым тік аңғарлар болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ. БЕТПАҚДАЛА ҮСТІРТІНІҢ ҚАЗІРГІ БЕДЕР ҚҰРУШЫ ПРОЦЕССТЕРІ

 

3.1. Жер бедерінің дамуы басты кезеңдері.

 

       Қазіргі  бедердің дамуы мен қалыптасуы палеозой эрасынан кейін басталды. Палеозойда қалыптасқан құрылымды жоспарлар барлық бедердің алдағы дамуы айтарлықтай мөлшерде анықталған. Тіп-тік оң құрылымдармен байланысқан жалпы оң бедер пішіндерінің қалыптасуы ( тау, таулы қырат) денудациялық-цокольді жазықтар; теріс-төмен түскен-тегістелген үлескілерде акумулятивті жазықтар бар. Кейінгі палеозой тарихынның бірінші кезеңінде үстірт ауданы тегістелген жазыққа немесе пенепленге ұқсас болған. Бұл палеозойдағы және протерозойдағы жер тау жыныстары бедерінің әртүрлі элементтерінде дамыған ежелгі триас-юра мору қабығының бар болуымен анықталады. Шу-Сарысу депрессиясының мезо-кайназой борпылдақ бөліктерінде де мору қабығының қалдықтары байқалады.

       Мұндай жағдайда жоғарғы триас пен төменгі юрада, мүмкін төменгі юрадан кейінгі уақытта қарастырылып отырған аумақ жазық бедер немесе  пенеплен болған. Ол практикалық түрде ағындардың жоқ болуымен, субтропикалық климатта ылғалдың жетерліктей жағдайымен байланысты, осы кезеңдегі уақытта химиялық үгілудің қарқынды процестері мен күшті мору қабаты қалыптасқан.

       Бедердің келесі даму кезеңі қарастырылған облыста анық, ашық көрінеді, жоғарғы күшті уақытта негізгі Шу-Сарысу депрессиясының өңделгені басталды. Жоғарғыликовты шөгінділер Шу-Сарысу депрессиясы мен Бетпақ-Дала  үстіртінде кең аумақта дамыған. Орталық облыстағы депрессияның солтүстік батыс бөлігіндегі осы кезеңнің шөгінділері жер бетінен 210м тереңдікте жатыр, ал бүйірлі бөліктерінде және Қазақ массивінің баурайлы облыстарында олар жер бетіне шығады. Бұл уақытта Шу-Сарысу депрессиясының солтүстік батыс бөлігінде континентті шөгінділер қалыптасқан.

       Келесі палеоген дәуірінің жер бедері тарихында орталық эоцен мен төменгі олигоценнің қосылуымен дамыған. Тым көне теңіз шөгінділері Тасжарған свитасының шөгінділері болып табылады, олардың жасы орта эоцен мен жоғары эоценнен төмен.

       Қазақ қалқанының көтерілуі бордың аяғында болды және жоғарғы Сарысу депрессиясында ірі эрозиондардың қалыптасуын сондай-ақ тектоникалық фактор әсер етті. Эрозия әлсізденген тектоникалық зонаға (белдемге) байланған және облыстағы көне шөгінділер жарылымдарымен тураланған.

       Барлық аудан төменгі палеогеннің ортасында теңіз қалдықтарының жиналуымен, ылғалды және жылы климаттың жетерліктей жағдайымен, химиялық үгілу процесімен үдеген төменгі олигоцендік теңіздің құмдақты-малтатасты шөгінділері таралған оны Бетпақ-Дала үстіртінің шығыс бөлігіндегі аумақта су шайып кеткен /5/.

     Орта олигоценге дейінгі дәуірде шығу тегі өте сирек кездесетін келесідей жер бедері тобының типтері бар:  

• Цокольды жазық (пенеплен) борпылдақ үгілу қабығымен белгіленген.
• Цокольды жазық силицифицирленген үгілу қабығымен белгіленген.
• Көне аңғарлар.

Цокольды жазық (пенеплен) борпылдақ үгілу қабығымен белгіленген.

Тым типті жазық Бетпақ-Даланың солтүстік және солтүстік батыс бөлігінде кездеседі, олардың әр жерін жоғарғы бордың малтатастары жауып жатыр. Бедердің жалпы түрі тамаша жазықты көрсететін-пенеплен. Ол қуаты аз саздақ қабатының жамылғысымен жабылған, малтатастар мен үгілу қабығын түгелдей жауып жатыр. Бұл жамылғылар орындары бойынша әр жерде жоғалып кеткен және беті шөлдегі тотыққан, жалтыраған ұсақ жұмыр тастармен жабылған, ол «шөлдегі сауыт» деп аталатын өзіндік бейнедегі тегіс жамылғы береді (Сурет 1) ол шөлді облыстарда сипатталады.

 

 

 

 

Сур 1. Бетпақ -Далағы дефляциялы «шөлді сауыт»

(З.А.Сваричевскаяның суреті)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бұл жазықтың қалдықтары үнемі үгілу қабығының таралуымен шектелген, және ол стөлді қалдықтар  түрінде көрініс береді. (Сурет 2). 

 

 

Сур 2.Бетпақ- Дала. Үгілу қабығының қалдықтары.

(А.К.Рюминаның суреті.)

 

       Цокольды жазық силицифицирленген үгілу қабығымен белгіленген. Жайпақ төбешікті немесе тізбекті сипатқа ие. Қатты силицифицирленген үгілу қабығы  Бетпақ-Даладағы ультранегізді жыныстардың шығуымен тураланған және белгіленген түрінде жамылғымен жабылған. Бедерде ол белгілі түрде жоғарылайды, ультранегізді жыныстар сияқты тұрақты үгілулерге ұшырайды және күшті іріктелудің денудациялық көтерілуі пенепленнің жалпы деңгейі болады.(Сурет 3)

       Орталық олигоценнің төменгі бастамасы барлық сипатталып отырған аумақтың көтерілуімен байланысты, нәтижесінде теңіз жоқ болып кеткен де, жайпақ жер бедері төмендеп құрлықта көлдік трансгрессия дамиды, яғни ол теңіз шөгінділері сумен шайылып өтіп кеткен.

        Тым тез көрсетілген климаттық белдеуге байланысты (ыстық және суық аридті климат) орта олигоценнің шөгінділері, оңтүстігінде-ол қызылтүсті гипсоносты шөгінділер, ал солтүстігінде-шұбартүсті көмірі көп жынысты қалдықтармен сипатталады. Бедер дамуының жаңа дәуірі жоғарғы олигоцен уақытымен байланысты. Бетпақ-Дала үстірті аумағы материалдардың жиналатын облысы болып қалып жалғаса береді. Бетпақ-Даланың шығысында іле-шала көтерілулер мен жатқан бөліктер болды, сипатталған эрозиялық іс-әрекеттер көне Шу аңғарының пайда болына әкелді, жоғарыда айтылғандай сипатталып отырған аумақтағы Шу Іле таулары етегінің шығысында табылған, мүмкін Іле аңғарында да кездеседі /5/.

 

 

 

Сур 3 Бетпақ -Дала Пстан тауы. Силицифицирленіп белгіленген үгілу қабығы, пенеплен. (З.А.Сваричевскаяның суреті)

 

        Батысындағы жоғарғы олигоценнің аллювиальды шөгінділері көне өзен аңғарларын толтырады, шығыс Бетпақ-Дала аумағын бақылап отырады, бірақ Шу өзенінің оң жағалауындағы Андасай 140м аралықтан Сарышығанақ көліне дейін жетеді. Шу-Сарысу депрессиясында өзен арнасы қатар болып жайылған, нетижесінде жоғарғы олигоцен кезеңінде кең көлемде аллювиальды жазық қалыптасқан, яғни ол Сарысу ойпатына дейін созылған және Шу-Сарысу депрессиясының барлық солтүстік батыс бөлігін алып жатыр.  Жоғарғы олигоценде аридті және гумидті аумақтың шекарасы оңтүстікке қарай жылжылы, бұлармен байланысқан олигоценнің қызыл түстері тек Орталық Азияда кездеседі. Тек Шу-Сарысу депрессиясы шегінде жоғарғы олигоцен шөгінділері мұнда сұр түсті және жалпақ жапырақты Тұран флорасы мен фаунасынан сүтқоректі жануарлар кездеседі.

       Жоғарғы олигоценнен кейінгі дәуірдің бедер түзілулері миоценнің басында болған, көтерілген облыстардың тіп-тік оң құрылымдарымен сипатталады. Жоғарғы олигоценнің аяғындағы көтерілу миоценнің басындағы дәуірде біршама тектониканың жолын қуды және де өзіндік көлдік трансгрессия басталды. Ол Бетпақ-Дала үстірті аумағындағы Арал свитасының сазды шөгінділері түрінде ізін басады, бірақ судың шайып кетуі нәтижесінде олар оңтүстік бөлігінде ғана қалған.

       Бедер дамуының келесі дәуірі жоғарғы миоценнің басталуымен сәйкес келеді. Жоғарғы миоценнің аллювиальды шөгінділері кең аңғардың шайылуымен жүреді, ол жоғарғы олигоценде солтүстіктен Шу аңғарына орналасқан. Сол уақытта Бурынтау тауының етегінде, Қырғыз жотасында, Қаратауда күшті делювиальды-пролювиальды шөгінділер қалыптасты, көлемді жайпақ шлейфтар тура осы уақытта күшті тілімденген /5/.

       Жоғарғы миоценде Бетпақ-Дала үстіртінің барлық ауданында аридті климаттың ізі қалды. Оның шөгінділері жасыл және қызыл түспен мұраланады, олар күшті карбонатталған және гипсы өте мол. Бұлар мұнда фауна мен флора құрамында органикалық қалдықтардың болғанын сипаттайды (далалық және жартылай шөлді пішіндер).

      Төрттік кезең таулардағы тектоникалық қозғалыстардың нығаюымен әйгіленеді. Сондай-ақ таулы үлескілерге жанасып жатқан ойпаң жерлер мен Шу-Сарысу ойпаңында өткен. Қарастырып отырған дәуірдің басында дамыған бедер Бетпақ-Дала үстіртінде қабатты-денудациялық жазықпен көрініс табады, ол Шу және сарысу аңғарларында қазіргі кезде өткен. Ертетөрттік дәуірінің соңында көтерілулер Шу өзенінің  тереңлеуіне және үшінші жайылма алды  террассасының қалыптасуына әкеп соқты. Орта төрттік кезеңінде Шу және Сарысу өзендерінің екінші террассалары қалыптасты. Эрозиялық тілімдер үстелді қабатты бедер қалыптастырды. Төменгі төрттік кезеңінде тектоникалвқ көтерілулер күшейді: Шу-Сарысу өзендерінде алғашқы жайылма алды террассалар қалыптасты.  

       Солтүстік батыс бөлікте басталған көтерілімдер оңтүстік батысқа қарай таралды, ал Сарысу аңғары Бантықарын өзенінің төменгі үлескілерінен шығысқа дейін қозғалды. Бұл уақытта Сарысу Шу өзнніне құйған еді.

       Голоценде жаңа көтерілімдер жайылма алды террассасының кертпештерімен байланысып қалыптасты және бұл жайылмаға шөгінділер жиналған. Қазіргі уақытта Сарысу аңғары аридті климатпен тектоникалық тыныштықтың күшеюімен байланысты. Голоцен кезінде аридті климаттың ағыстары ұлғайды ол құмды қалдықтардың дамуының басты процестері болып отыр ол бедердің эолды пішіндерін құрайды және сорлы дефляцмялы ойыстар қалыптасады, бұлардың барлығы Бетпақ-Дала үстірті аумағында кең көлемде таралған. Осыларға байланысты жер бедері пішіндері эрозиясының жалпы базисі болмайды олардың дамуы бір-біріне тәуелді болмай өз бетінше жүреді де барлық атмосфералық ылғал массалары жер бетінде қалады және де ойыстардың түбінде көтеріңкі ылғалдылық пайда болады. Міне осы жағдай сортаңдар мен тақырлардың қалыптасуына әкеледі. Бетпақ-Дала үстіртінде қазіргі жер бедерінің дамуында климаттық фактордың маңызы зор. Тым жылдам білінетін аридті климатқа түскен жауын-шашын мөлшері булануға өте көп ұшырайды жел әрекетінің де маңызы зор, жел үгілудің басты өнімі болып табылады /5/.  

 

3.2. Қазіргі бедер құрушы экзогендік процестері

 

        Қазіргі бедер құрушы үрдістер басқа өзгешеліктермен қатар, қазіргі қуаң климатпен ескертілген. Гравитациялық (ауырлық күші) үрдістер салыстырмалы қарқынды пішінде өтеді. Сирек тығыз емес өсімдік жамылғылары  баурайдағы құрғақ қалдық материалдарының еркін араласуына мүмкіндік туғызады. Араласу біркелкі плащ және бөлек тасқын түрінде болады. Бұл тасқындар, әсіресе ірі шағыл тастың бар болуынан жақсы орнатылып, баурайдан төменгі облыстарда олардың қоректенуімен араласады, әдетте тау жыныстарынан шығатын  жалаңаштанған түрдегі баурайдың жоғарғы бөлігінде жайғастырылған.

Жазықтың қуаң климаты өзіндік гравитациялық беріктілікке, әсіресе жеке граниттердегі ақтарылу арқылы пайда болған жыныстарды бүлдіруге себепші болған. Қарқынды механикалық желге үгілу олардың дезинтеграцияларына алып барады, әрі желге мүжілген материалды алуда түйіршікті сипаты бар, аркозовты құмдары болу, тек кварц қана емес дала шпаты да қуаң климаттың тұрақты минералы болып табылады. Сазды коллоидты байланыстыратын материалдардың жоқтығынан, сусымалы өнімдердің бұзылуы ескеріледі. Тым ірі сынықтар мен түйіршіктер аяқ астында шиыршықтанады, ал ұсақ құмдар мен құмайттардың кішкентай бөлшектері желмен әкетіледі. Сондықтан да беткі қабаты граниттерден құралған, кейбір жағдайда баурай түрінде аудандағы үлкен көлемді жалаңаштанған жыныстардың болуынан, мұнаралы және қарапайым жайпақ жалаңаштанған аудандар өте жалпақ бедермен сипатталады /4/.

       Қазіргі процестер аридті климаттың бірте-бірте ұлғаюының тенденциялық жағдайына әкеледі. Климаттың қуаңдылығы жайпақ баурайлар мен құрғақ аңғарлардың алаңдық шаюының өзіне тән процестермен байланысып дамыған. Тым тартылған құрғақ аңғарлар үлескілерінде немесе әдетте жоғарғы арна бақыланып отырады да уақытша ағын сулар іске асырылады. Бірақта үлкейтілген үлескілерде су лықсуы болған жерде, әсіресе төменгі жағында, аңғар бірте-бірте аз тілімделіп аңғар түбі беткей болып кетеді, одан кейін тілімдер бақыланады, тілім-тілімдер одан әрі жақсы бақыланады. Бұл жол-жолдың төменгі ағысында шоғырланған арна ағып кетіп шоғырланбаған алаңға тез ауысып көп км-лі аңғар ендігінде кеңейтіледі және қамтылады /5/.

       Аридті аймақтардағы бедер пішіндері негізінен желдің әсерінен пайда болады. Желдің әрекетіне байланысты геоморфологиялық процестер мен бедер пішіндерін эолдық деп айтады.Эолдықпроцестердің морфологиялық жағынан көрініс беруі үшін мынадай физикалық-географиялық және шеоморфологиялық жағдайының үйлесуі- жауын-шашынның өте аз болуы, қатты желдердің жиі болуы, өсімдіктер жамылғысының жоқ болуы немесе сирек кездесуі, та жыныстарының мейлінше физикалық үгілуге ұшырауы /19/.   

        Сорлы дефляция бұл – шөлді дефляциямен байланысқан өте қызықты құбылыс. Бұл процесс жоғарыда көрсетілгендей Бетпақ-Даланы Д.И.Яковлев сипаттаған. Жас ойыстардың түпкі жаңа көтерілімдерінің арқасында грунт сулары айтарлықтай жоғары деңгейде жайғасқан. (шамамен 1,5м тереңдікте, мамық сортаңдардың қалыптасуы кезінде) және тақырлардың пайда болу тенденциясы басым болады. Сорлы дефляция болып өткен терең жырылған эпохалы осы ойпаңдарда әлі күнге дейін түбінде көлдері бар. Бірақта бұл орындарда торсиған, томпиған сортаңдар дамиды және дефляция шығады.

       Сорлар шөлді ландшафтта жиі кездесетін бедер элементтері. Олар терригенді материалдармен толған сайын және капилярлық судың көтерілуіне байланысты түбі ылғалды, батпақты немесе қабыршақты сорларға айналады. Қабыршақты сорлардың пайда болуы терригенді материал тұзбен жымдаса дәнекерленуі нәтижесінде құралады қабыршақтың беті құрғаған кезде бұзылып ұсатылады да, тұз кристалдары терригенді бөлшектермен араласып іркілдек сорларды түзеді. Кейін іркілдек сорлардың құрғақ топырағы жел әрекетіне ұшырып әкетіледі. Осылайша сорлы дефляциялық ойыстар пайда болады /19/.                                                                                                                                                      

         Тақырлар және тақырарты беткейі, керісінше, қазіргі уақытта Қазақстанда тараған сияқты Орта Азияда да дамыған. Тақыр – бұл бір уақыттағы құрғаған, кепкен көлдің түбі, беткей бөліктерінің полиганальды жарылулары бар. Жарылулар – беткі қабаты әсіресе сұйық болып гигроскопиялық ылғалдығының кішіреюінен, көлемінің бірден қысқарып, құрғау салдарынан қалыптасады. Бұл  күш қуатты үлкен күштенудің жарық пайда болуына, корковты қабаттың пайда болуына және полигонның қалыптасуына әкеледі. Полигондардың механикалық құрамына байланысты оның алуан түрлі кейіп-кескіндері бар. Егер саздақ салыстырмалы түрде дөрекі болса, полигондардың қалыптасуы кебумен жанамалап жүреді және дөңесті полигондар пайда болады; егер саздақтың өзінің жоғарғы бөлігінде үлкен көлемдегі сазды колоидты материалдары болса, онда кепкен сазды қабаттар бөлігі тым дөрекі және бөлінген өлкелерде айналған төсенішті жағдайы өтеді (пустынный попирус) шөлді попирус, бұл саздың үгілу қабығындағы тақырлы сипатқа ие; үнемі тақыр аралығында бірнеше көтерілген өлкелер мен ортасы шұңқыр типтері кездеседі.( Сурет. 4.)

 

 

 

Сур. 4. Тақырдағы сазды қабықтар. Бетпақ-Даладағы шөлді папирус.

(З.А.Сваричевскаяның суреті)

 

        Жас тақырлар тағы тұздалған беткей грунттары екі жарықтар жүйесімен сипатталады, ірі полигондарды қалыптастырады, оның ішінде өте ұсақ полигондар жүйесі айқын көрінген. (5сурет)                                                                                                                        Тақыр түзілу процестері ерте тұздалған топырақты сілтіден айыру жағдайында болады. Мұндай жағдайда қазіргі уақыттағы тақырларды сортаңдардың кең дамуының алдында болған деп санайды.

      Тақыр тегіс жалаңаш түбі теп-тегіс өсімдік өспейтін, мезгіл- мезгіл кеуіп отыратын саз көлшіктердің жазық түбі. Олар су іркілетін ойпаң жерлерде пайда болады. Түбінің тегістігі сондай аттың тағасы да із қалдырмайды. Көктемде қар ерігенде немесе жаңбыр жауғанда сазды даланың үстінде көптеген кішігірім ойпаңдардың түбінде саз балшық топыраққа қаныққан с жиналады. Жазда су буланып кеткеннен соң сазды материалдар тұнбаға айналып, құрғап және тығыздалып қатты тегіс жылтыраған жазықтыққа тақырға айналады. Сонан соң беті тобарсып, айқыш-ұйқыш жарықтармен шимайлана шатынап, көп бұрышты бөлшектерге бөлініп кетеді.   

       Сортаңдардың пайда болуы, гипсоносты және тұзды аналық жыныстар жағдайында немесе тұздалғангрунт суларының капиллярының көтерілуі нәтижесінде пайда болған.  Сортаңдар үздіксіз тұзды ерітінділермен қоректенуді қажет етеді. Сортаңның байланысы деңгей 1,5м тереңге түскенде грунт суларының деңгейімен тоқталады.Сортаңдар мен тақырларда үнемі айқын жағалық сызықтар, жағалық валдар мен террассалар кездеседі.

 

 

 

 

Сур.5 Бетпақ-Дала сортаңдарының полигоналдық беті

(З.А.Сваричевскаяның суреті)

 

 

        Ерекше орасан қызық құбылыстар тақырдан кейінгі үлескілерде қоқым-соқым басқан ұсақтас немесе малтатасты материалдармен бақыланады. Дөңесті полигондар кішкене білекті сынықты материалдармен көмкерілген, толығымен тасты көпбұрыштарды еске түсіреді, полярлы ауданды сипатқа ие. (6сурет)

 

 

Сур.6. Бетпақ-Дала тақырындағы тасты көпбұрыштар.

(З.А. Сваричевскаяның суреті)

 

      Кей жағдайда олар жайпақ баурайларда дамыған болса, онда олардың бірте-бірте созылулары жүреді, ұзарған және тасты ленталардың ауысуы, беткейдің жол-жолақты түрін береді. Полярлы облыстарда тасты көпбұрыштар мәңгі тоң жағдайынан қалыптасады, дүркін-дүркін болып жатқан процестердің жаңаруынан  және қайта ылғалданған массаның кеңеюі нәтижесінде жібіп кетеді және тоңады. Шөлдегі тасты көпбұрыштардың түзілу себептері, аналогты полярлы облыстарға байланысты. Тек мұнда ғана өз әсері мәңгілік  емес екенін көрсетеді, ал маусымдық әсіресе жазықтарда тең, үнемі түскен қарлардан және тереңдегі грунттың қатып қалуынан болады /5/.

       Алаңдық дефляция процестерімен шөлді тас қабық түзілімдерін байланыстыруға болады, жазық беткейі шағыл тастар немесе галькалардан тұратын  борпылдақ материалдармен жабылған. Галька қабатының қалыңдығы 1-3см тегіс жамылғыларда жатыр, төмен жатқан саздақ қабаттарындағы одан әрі шаю сирек галькалармен сақталған. Бұл қабат шағыл тастар немесе галькалардағы саздақтың шайылу процесінен және сынық материалдардың бірте-бірте жиналуының қамтамасыз етілуінен пайда болған. Дефляциялық құбылыс сондай-ақ ұсақ жердегі ауытқыған жолды жағалай шаюмен байланысты, ол бірте-бірте терең каналдарға айналады. Сынық материалдардың беткейі қарқынды механикалық үгілу нәтижесінде, күндізгі жылыну мен түннің жылдам суынуына байланысты, тез жарылады. Бұны өте жақсы қазылған малтатасты материалдармен бақылауға болады, топырақта бүтін, ал беткейінде үнемі жарылып тұрады. (грунт-топырақ).

       Қызығушылық құбылыстар, суффозиямен байлынысты біраз аңғарларда бақыланады. Мысалы Бетпақ-Даладағы Қарқалды аңғарында, қазіргі беткейлік су ағыстары жоқ, ал нашар тілімденген арна, көктемде, мүмкін жыл сайын емес оның болатынын куәландырады. Бірақта аңғардың бар жерінде жер асты су ағындары, әсіресе тұздалған су ағындары бақыланады. Аңғардың тартылу үлескілерінде (әдетте бұл антецедентті бөлігінде) жер асты ағыны концентрленеді және үлкен жылдамдықты тауып алады, оладың астында орналасқан саздақты материалдардың шайылуымен шақырылады. Ақыр аяғында күмбез құлатулары және анық үлескідегі судың пайда болуы әсіресе оның жоғарғы басты бөлігінде жүреді.  Сондай-ақ барлық аймақта аридтелген климат пен үгілу процестері қарқынды жүреді. Желдің айтарлықтай үлкен әсері бар, үгілу өнімдерін өндіреді. Жиналған үгілген материалдарды өзен аңғарына тастап жіберуге кезеңімен апарады /5/.

 

3.3. Қазіргі бедер құрушы эндогендік процестер

 

3.3.1. Геологиялық құрылымы

                                                                                                                             

       Аймақтың геологиялық құрылымдар төмендегідей қатарларға бөлінеді: Орталық тасты Бетпақ-Дала, Сарыкемер-Талас көтерілімі, Көкпансор, Созақ-Байқадам, Мойынқұм ойысы, Шудың көтерінкі жері және көптеген ұсақ құрылымдар. Ойпаңның ішінде көтерілімдермен бөлінген дизъюнктивті бұзудағы күрделенген шекаралар, екі артезиан алабы Шу және Сарысу қалыптасқан. Бұл артезиан алаптарының платформалық қабы (сырты) мезозой кайназой шөгінділерінің күшті қабаттарынан тұрады жәнеде олар төрт басты су тұтқыштар кешендерінен тұрады-төрттік, неоген палеоген, және жоғарғы бор шөгінділері. Алғашқы екеуі грунт сулары сияқты дамыған, сондай-ақ судың күші болып табылады, ал соңғысы алуан түрлі өнімдер мен минералдауға қолданылады.

       Кембрийге дейінгі. Шығыс Бетпақ-Даланың кембрийге дейінгі түзілімдері Солтүстік Кендірлік сілемдері граниттерінің айтарлықтай бөлігінде Ақбастау мен Құрманшит таулары ауданында қалыптасқан, бірақ өте нашар зерттелген. Дәл қазіргі кезде гнейстер мен кристалды тақтатастар салыстырмалы түрде нашар таралған, ол төменгі орта протерозойда қарақамыс свитасына шартты ағызылып кеткен. Жасыл кварцты-хлоридті тақтатастар, сондай-ақ қабаттар, гранитті кендірлік массивінің солтүстігінде дамыған, жоғарғы протеразойлық саналатын бірдей кварцитті және кварцитті тақтатастары бар темірлі кварциттермен сипаталады. Жоғарыда жатқан шөгінділер төменгі кембрийлік сияқты суреттелген /4/.

       Қарақамыс свитасы. Құрамында алуан түрлі гнейстер, слюдалық тақтатастары, сондай-ақ аз дәрежедегі амфиболиттер мен мраморлармен көрініс береді. Шығыс Бетпақ-Дала шектеулі таратылуларды пайдаланған. Оның шөгінділері ашық екі үлкен емес эрозионды девон шөгінділері астындағы терезелерге Қаратұз мекені мен шығыс түріне бөлінеді. Сарықамыс сондай-ақ кішірек жолақты түрдегі Тесбұлақ мекені.

       Тесбұлақ мекеніндегі баурай ойыстарында Түнлікті және Қырғызбай көне түзілімдері бар, олардың қуаттылығы анықталмаған, плагиоклаз-биотитовты гнейстермен, лейкокративтермен және мускавиттермен, гранитті гнейстар мен слюдалы-кварцитті тақтатастармен көрінеді.

       Қаратұз мекеніндегі свиталардың дамуын 1962 жылы В.Н. Зырянов зерттеген. Мұнда оның төменгі бөлігінде құба және қызғылт мусковитті және далалық шпатты гнейстер басым болған және алмасатын кварцитті-слюдалы, кварцты андалузитті тақтатастар; алмасатын биотивті құба гнейстар құрылыстың жоғарғы жағында кездеседі; амфибиолиттер мен кварцевомуковитті тақтатастар. Свита қуатарының ашылуы 1900 м. Солтүстік түрінде 8км. Үлкен Сарықамыста сирек түбірлі шығулар мен эллювийлі биотиттер кездеседі. Слюдалы тақтатастар мен амфиболиттердің бағыныңқылық мағынасы бар.

       Шығыс Бетпақ-Дала шөгінділерінің көне жасы орнатылмаған. Олар тек девон жыныстарымен көмкерілген. Қарқынды метоморфизм (амфибиолитті фация) және Оңтүстік пен Орталық  Қазақстанның қабаттарын анологиялық салыстыру оларды төменгі-орта-протерозой деп саналуына рұқсат етілген.

       Кварциттер мен темірлі кварциттер қабаттары. Солтүстік батысқа бағытталған ені 5-15км, арақашықтығы 50км-ден жоғары тілімделген гранитойдты солтүстік Кендірлік (Тесбұлақ) массивтері созылған. Бұл тілім-тілімдердің құрылысы сұр және қарақоңыр сұрлы темірлі кварцитті тақтатастармен темірлі кварцтар, құба жасыл-құба кварциттер мен бірдей тасты мусковитті тақтатастар кездеседі. Мұнда хлоридті және хлоридті-серицидті тақтатастар дамыған, яғни Н.С.Зайцеваның пікірі бойынша кварциттер көмкеріп жауып жатыр бұл Тасжарған свитасына қатысты. Қарсақпай ауданындағы жоғарғы протерозой қабаттарымен кембриге дейінгі қабаттардың жасы негізгі салыстырулар болып табылады. А.А.Недозвинаның пікірі бойынша Ақбастау свитасындағы қабаттардың ұқсастығы бар /4/.

       Тасжарған свитасы. Ақбастау таулы аймағының жоғарғы жағында орналасқан Ақбастау свитасы, Ағасортан мекенінде Сордала мекенінен солтүстік батысқа қарай және тағы басқа жердегі дөңесті құрылымдар ядросында көрініс тапқан. Ол өте нашар жалаңаштанған, сондықтан оның құрамын таулы өнімдер негізінде анықтауға болады.Свитаның кварц қабаттары (жолақтары) сирек орналасқан біркелкі жіңішке дақты сұр жасыл кварцты-хлоридті тақтатастардан құрылған; кейде тақтатастардың құрамында альмандиннің ұсақ кристалдары кездеседі. Оған бірнеше мм-ден 80мм-ген дейінгі қалыңдықтағы ұсақ қабатты кварцты желі мен жолақтары тән.Тасжарған свитасының шығу аймағында сүттей-ақ өзекті кварцтардың қалдықтары шашылып жатыр. Құрамындағы біркелкі және нашар жалаңашталған түріндегі свитаның қуаттылығын өлшеу қиын. Ол шамамен 1500 метрді құрайды. Тасжарған свитасының тақтатастары метаморфты кремнийлі туффиттердің үлкен және кіші сынған материалдардың қоспаларынан қалыптасқан.

  Кембрий жүйесі.

       Кембрий жүйесінің төменгі бөлігіндегі шөгінділер Ақбастау таулы ауданындағы Ақбастау свитасында кеңінен тараған. Оңтүстігінде Юалы көлі мен батысындағы Шайтантимеске қатысты. Олармен көлемді дөңесті ендіктегі антиклинальдары мен солтүстік шығысқа жалғасқан қанаттары құрылған. Ондағы Ақбастау свитасы протерозойдағы Тасжарған свитасын жауып жатыр, антиклиналь ядроларына шығады олардың жылдам келіспеушілігінен Шығыс Күншығыс тақыры мен Ақтас мекенінің орналасқанын көруге болады. Төменгі кембрий дамыған солтүстік шығыс даласы Жалайыр-Найман тектоникалық белдеуінің ірі жарылымдарымен шектелген, ал басқа жағынан девон қалдықтары мен жабылған. Құрманшит, Қырат тауларында және басқа да жыныстарда свита девон шөгінділері астындағы эрозионды саңылаудан шығады.

       Ақбастау свитасы үнемі қабатталған ақ қант тәріздес кварциттермен, ақ және көгілдір мраморлармен, мусковитті-кварцитті және кварцты-далашпатты-карбонатты тақтатастардан құралған. Оның жоғарғы бөлігіндегі темірлі кварциттердің азғана маңызы бар, олар 50-ден 70метрге дейін қалың қабаттарды құрайды, свитаның жалпы қалыңдығы 2000-3200м. Ақбастау свитасының толығымен көбірек жарықтары Ақбастау тауынан солтүстік батысқа жалаңаштанған. Оны мұнда 2-ге бөлуге болады. Төменгі свитасы (2100м) ақ және сұр мусковитті кварциттермен, кварцты-карбонатты-далашпаттармен және кварцты-далашпатты-мусковитті тақтатастардан құралған. Оның жоғарғы бөлігінде 53-65м қалыңдықтағы екі горизонтты жұқажолақты гематитті кварциттермен белгілі. Бұларда темір құрамы 20-30% дан көп емес. Ақбастау свитасының төменгі карбонатты тақтатасты бөлігі Қаратөбе, Қырат тауларында және тағы басқа аудандарда көрініс берген /4/.

       Жоғарғы свитасты (700-1000м) төменгі жарылымдармен ұштастырылған; Ақбастау тауында жасырылған жарықтар жақсы көрініс берген. Свита асты кварцты-мусковитті және кварцты-дала шпатты тақтатастардан құрылған; бағыныңқы маңызы бар мономинералды және мусковитті кватциттері бар. Жоғарғы свита асты сондай-ақ Құрманшит тауының оңтүстік саңылауында эрозионды жалаңашталған, ол онда қарақоңыр кварцитті және кварцитті-мусковитті тақтатастармен көрініс береді. М.И.Александрова мен Б.И.Борсук (1955ж) ауданның темірлі кварциттерінің қабаттарын белгілеген. Дегенмен бұл шығыстар екі свитаастында болуы мүмкін. Э.К.Вильцинга мен И.В.Хохлованың пікірлері бойынша жоғарғы свита астының тым шұбар литологиялық құрамы бар, тақтатастар мен кварциттерден басқа әктастар, амфиболиттер, порфиридтер, күшті өзгерген порфириттер, жоғарғы жағы конгломераттар мен құмдақтар                қабаттарынан тұрады. Ақбастау свитасының жыныстары  хемогенді қалдықтардың бөліктерінен және терригенді метоморфизмдерден пайда болған. Біріншісіне кварциттер, кварцты дала шпатты, кварцты мусковитті және кварцты карбонатты тақтатастар қатысты. Оларда кәдімгі сынықты қалдықты құрылымдар сақталады, оларда окатанный цирконды дәндер, рутилалар, турмалиндер мен апатиттер көп болады. Негізгі түзілімдері кварцты, аркозовты және кварцты- әктасты құмдақтар міндетін орындаған. Кварцты-серицитті тақтатастар бөлігі политолиттердің әсерінен қалыптасқан. Мраморларда өте жиі қоспалы қалдықты кварцтар мен далалық шпатты алевролитті және псаммитті мөлшері көп болады.

       Ақбастау свитасының жасы протерозой жыныстарының үстіне келіспей жатуы негізінде шартты түрде анықталған;ы тек девон шөгінділері жауып жатыр. Ақбастау свитасының шөгінділері протерозой немесе төменгі кембрий жасында топталған. Свитаның кембрийге дейінгі жасы ордовиктің Жалайыр-Найман белдеуін кембрий жыныстары құрылымымен куәләндырады, аймақтың метаморфты интрузийлері мен жайпақ қатпарлықтардың жоқтығынан, және темірлі кварциттердің болғандығынан оларды протерозой қабаттарына жақындастырған. Свитаға Б.В.Тимофеев мәселелік органикалық қалдықтардың болуын орнатқан, және оларды спораларға бөлген /4/.

        Орта және жоғарғы кембрий шөгінділері Домбралытау таулы ауданында дамыған, азғана жекелеген аудандарында девон жыныстарының орталық блоктары қосылады. Аймақ өте нашар зерттелген, сондықтан жалпы жарық айтарлықтай түсінікті емес. Сипатталып отырған қабат жасыл-сұр кварцтардан, полимиктовты құмдақтардан, кварцты-хлоридті, кварцты-серицитті тақтатастардан және линзалы қарақоңыр-сұр әктастардан құралған. Жарықтардың жоғарғы жағында кремнийлі және кремнийлі-сазды, қабаттар мен көмірлі сазды қораптары бар көмірлі-сазды кремнийлі ванадийі бар тақтатастар жатыр. Олардың жалпы қалыңдығы 1300-1700м.

        Бұл жыныстардың жатуы орта жоғарғы кембрийдегі Кіндіктас тауларының шөгінділерімен шартты түрде сипатталатын  фаунистикалық жарықтарды салыстырумен негізделген және ванадийлі тақтатастар қорабын сақтайды.

Девон жүйесі

.   Шығыс Бетпақ-Далада девон жүйесінің шөгінділері көлемді ауданды қамтиды, каледондағы «Шу кесегінің» тым көне интрузиялары кембрийдегі және кембрийге дейінгі шөгінділерді көмкеріп, бетін жауып жатыр. Мұнда девонның барлық бөлімдері белгілі. Төменгі-орта девондық және континентальды франк ярусының шөгінділері, вулканнотерригенді; тығыз фамен ярусындағы теңізді терригендік шөгінділер төменгі таскөмірмен байланысып, солармен бірдей қабатты құрады. Бетпақ-Даланың девон шөгінділерін Д.И.Яковлев (1940ж), А.И.Александрова, Б.И.Борсук (1955ж), И.В.Хохлов, С.Г.Токмачева, И.И.Парецкий (1954ж) зерттеп төменгі орта девондық және фамен шөгінділерін бөлген. 1960 жылы М.Г.Маркова төменгі орта девон шөгінділерін екі қабатқа бөлген, олардың аралығында біршама келіспеушіліктердің болғандығын көрсеткен. 1964 жылы С.Г.Токмачева мен Л.В.Палец ауданның оңтүстік шығыс бөлігіндегі (Кішкенесор ойысы) Шу-Балхаш ауданындағы көктас свитасының аналогын бөліп, төменгі және орта девон флорасының қабаттарын жинаған, өсімдіктер жамылғысының табылуы негізінде живет шөгінділерінің бар екенін дәлелдеген. 1964 жылдың ішінде олар «Шу кесегін» девон шөгінділеріндегі төменгі орта девон мен живет ярусына бөліп жіберген. 1963-68 жылдары С.Я.Шувалов Шу көтерілімінің төменгі орта девон қабаттарын әбден талдап зерттеген және оны төменгідевондық-эйфельдік, эйфельдік деп бөліп, флоралардың мол қалдықтарын жинап, бірінші рет шартты түрде франк шөгінділерін бөлген. Ол 1964 жылы М.М.Марфенковамен бірге фамен ярусындағы қызыл түсті балықтың қалдықтарын көрсеткен. 1964 жылы А.П.Каробкин мен И.Ж.Мухамедкалиева Кішкенесор ойысының жоғарғы свитасындағы С.Г.Токмачева қараған көктас аналогының жастық саласынан, төменгі девон флорасын көрсеткен /4/.

        Төменгі бөлім. Негізінде Бетпақ-Далада девон шөгінділері Шу-Балхаш ауданындағы көктас свитвсымен қатарласып жатыр. Олар сиулрға дейінгі қалыптасулардан өткен, олар төменгі жасындағы шекарада бәсекелеседі; қабатта жоғарғы силур мен төменгі девон жасының болуы мүмкін. Шөгінділер Шу-Балхаш ауданының «Шу кесегін» бөлетін жарылымдар зонасына жақын, жолақты солтүстік батыс бағытына созылады. Олар оңтүстік шығыстағы Кішкенесор ойысында дамыған. Сипатталып отырған шөгінділер құба түсті конгломераттармен, құмдақтармен және сирек горизонтты порфириттермен көрініс береді. Төменгі жағында конгломераттар көп, олардың қуаттылығы созылып жатуына қарай өзгереді.Ұсақ жұмыр тас конгломераттары мен түйіршікті құмдар жақсы бөлінгенжәне сырғыған. Жоғарғы жағында көгілдір сұр күлді туфтар белгіленген. Е.Г.Токмачева мен Л.М.Палец (1961ж) мәліметтері бойынша кембрий шөгінділеріне жылдам құрылымдық келіспеушіліктері негізінде Қасым көлінен 8км оңтүстік шығыста жоғарғы силурдың төменгі девонның кешендері жатыр. Орта ұсақ конгломераттар, конгломератты құмдақтар, жуан-ірі ортатүйіршікті кварцты құмдақтардың маңыздылығы негізінде, қызыл қошқыл алевролиттер мен сирек ұсақ жұмыр тастар тақталанып, қуатты байламдалып орналасқан (370м). Ұсақ жұмыр тасты конгломераттар гранитті гнейстерден, гранитті аплиттерден, порфириттерден тұрады. Байлам ішінде –құба флюидальды фельзит қабаттары мен көгілдір-сұр күлді туфтар бар. Байлам құбалы-сұр бадамтасты андезитті порфириттермен жабылған (56м). Қызыл қошқыл(вишневый) алевролиттердің бөлшектерімен және жұмыр ұсақ тастар  мен орта және ұсақ түйіршікті құмдақтармен, дөрекі және үлкен түйіршікті құмдар мен көмкерілген. Қабатталған ұсақ, орта, үлкен түйіршікті құмдар және құба конгломератты құмдар қуаттылығы 560м  ұсақ жұмырлы сирек линзалы конгломераты бар. Жоғарғы жағында ұсақ және орта түйіршікті құмдар жатыр, олар ұсақ жұмыр конгломератты линзалар мен қызыл қошқыл алевролиттің (810м) бөліктерінен тұрады. Оларды көгілдір қабатты туфтар жауып жатыр, жоғарғы жағында құба және сұр алқызыл жәнеұсақ түйіршікті құмдар бар. Жалпы ашу қуатты және төменгі девон шөгінділері 2680-2690м. Қаратал сайлы ауданында олардың қуаттылығы төмен; конгломерат мөлшері азаяды да Бетпақ-Даладағы төменгі девон және жоғарғы силур шөгінділері Көктас свитасындағы типті ажырасулардағы вулкандар мөлшерінің тез бағынушылығымен ерекшеленеді. Олар свита шөгінділеріне жақын және Шу-Балхаш ауданындағы  Тесік, Жыңғылды, Сарыбұлақ және тағы басқа өзендердің ішкі иіндері болып табылады /10/.

        Төменгі және ортаңғы бөлім. Тармақталмаған төменгі-ортаңғы девон шөгінділері үлкен аймақты алып жатқан вулканды және туффогенді  шөгінділер, жолақты түрінде Қасым көліне дейін созылып жатыр және Төртқұдық, Шеңгелді бұлақтары мен Құрманшит тауына дейін созылған. Көбіне толық қиық төменгі-орта девон шөгінділерінің туффогенді қалдықты типі Қасым көлінің оңтүстік шығысынан 5 км-ге дейін созылған. Мұнда Г.Маркова, С.Г.Токмачев және Л.М.Палец мәліметтерінше шөгінділер жасы жоғарғы силур- төменгі девон шөгінділерімен байланысты емес. Негізгі қиықтың пайда болуы үлкен жұмыр конгломератты жұмыр порфероидтың болуымен байланысты. Жасыл-сұр және қызғылт порфирлер жоғарғы жағында орналасқан, жолақты күлгінді туфтар орындарында қабатталған құба ұсақ түйіршікті құмдақтарда өсімдік қалдықтары кездеседі. Бөліктің жоғарғы жағында қышқыл эффузивтің ұсақ жұмыр конгломераты пайда болады. Негізгі қабат сұр туфпен және сары сұр ұсақ түйіршікті құмдармен толған, олардың арасында жұқа сұр құмдақ доломиттер бар. Барлығының қуаты шамамен 1600 метр.

        Көктал бұлағының ауданында шөгіндінің төменгі-орта девон кең жолағы солтүстік батысқа қарай созылып жатыр және С.Я.Шувалов оны 5 литологиялық бумаға бөлген: конгломератты, вулканды, терригенді, вулканды-қалдықты және құмдақты. Конгломерат бумасы үлкен жұмыр тасты конгломераттан құралған, яғни ол полимиктовты құмдақтармен және алевролиттермен жоғары түрде ауысады. Қиманың жоғарғы бөлігінде флюиальды лавалар мен андезитті порфириттер кездеседі. Вулканды бума қабатталған туфтардан, туфты брекчиялар, туфты конгломераттар, лава брекчиялар құрамы мен ұсақ түйіршікті құмдардан тұрады. Терригенді бума конгломераттармен көрсетілген, құмдақтар әртүрлі алевролитті және түйіршікті түрінен тұрады. Оның құрамында әкті құмдар, мөлшері біраз және алевролитті ұсақ қабатты және әк линзалары бар. Келесі бума құмдақтар мен алевролиттерден тұрады, біраз фельзиттің, туффогенді жыныстардан, миндальды тас қабаттарынан тұрады. Олардың қуаттылығы 4400-4600м.

       Құрманшит таулы ауданы және Шеңгелді мен Төртқұдық бұлақтары еңістігінде төменгі орта девонды шөгінділердің эффузивті-туффогенді түрі, яғни С.Я.Шувалов 2 қабатқа бөлді. Олар өзара үлкен вулканды денелердің кварцты порфирлерімен сақталған. Шеңгелді бұлағының төменгі қабаты шар тәрізді, сызықты көшкіндер кристалды туфтер флюидалды туфтер, кең дамыған фельзиттер, плагиопорфириттербасым болады, дацитті афирлер мен туфтер сирек кездеседі. Қиманың қуаттылығы 750м, конгломерат қабаттарымен құмдақтар 50м дейін.Өте жоғары қабаттану Төртқұдық биіктігінен оңтүстікке қарай 2 км  бақыланады, оның негізінде шар тәрізді көшкіндер жатып және ингримбриттер (150м) және порфирлер, фильзиттер, және плагопорфирлер(100м) Шеңгелді бұлағы қимасының жоғарғы қабаттарын құрайды.Плагиопорфирлерде липаритивті құрамдар және фельзит-порфирлер, қою қоңыр слюдалы құмдармен трахитті порфирлермен содан кейін қызғылт құмдар мен сабақты фрагменттер жатыр. Бума қуаттылығы 44м.

       Жоғарғы қабаттың төменгі бөлігі Құрманшит тауының солтүстік бөлігінде жатыр.Мұнда негізінде сұр-қызғылт флюидальді мен туфолды липаритті құрамдар жатыр. Жоғарыдағы жыныстар әртүрлі: жасыл-сұр миндальдытасты  андезитті-базальтты порфириттер, андезитті-дацитовты лавалар(көшкін), липаритті құрамды туфтар. Қиманың жоғарғы жағы құба ұсақ және орта жұмыр конгломераттардан, қою қызыл слюдалы алевролиттен, сұр тығыз ұсақ түйіршікті құмдақтардан тұрады. Алевролиттер келесі қабаттардан тұрады. Жоғарғы горизонттардың жоғарғы қалыңдықтары (300м) Шеңгелді бұлақтарынан батысқа қарай 5км ге созылған. Әр 2-3 қима дацитовты порфириттерді, гиалоандезитті және сирек гиалобазальтты анпорфириттер туфолдар және орта қышқыл құрамдарды туғызады. Вулкандар терригенді жыныстармен алмасады жасыл-сұр, қызғылт-сұр  құба түсті, кірпішті қызыл ұсақ және орта түйіршікті құмдақтармен, полимикті кейде слюдалы жыныстармен алмасады. Жасыл құмдақтарда флора жиналған. Құрманшит тауының оңтүстік шығысының жоғарғы қабаты көбіне біртекті, вулконогенді. Құба орта, ұсақ және әртүрлі малтатасты туффогенді конгломератты ұсақ липоритивті вулкандар граниттер және кристалдарының орнығуы 20%, қима 1500м дейін жетеді. Сондай-ақ құба, жасыл-құба, сұр-құба және қою сұр андезитивті порфириттер (қуаттылығы 50%), кең тараған,қою күлгін, құба және сұр туфтер басым. Жоғарғы қабат құрамының әртүрлілігін С.Я.Шувалов бөлек қималардың әр жастылығын анықтауда, Құрманшиті тауының оңтүстік шығысында дамыған вулканиттерді ол үлкен эйфелдік деп есептеген. Оның ойынша олар төменгі девон-төменгі эйфельде жатыр /4/. 

       Живет қабаты. Кең тараған живет қабаты бірнеше кіші солтүстік шығыс бағытта шығыңқы. Кішкенесор иінінде олар солтүстік батыс брахиантиклинасының ядросын қалыптастырады. Литологиялық құрамына қарай олар біртекті және жасыл түсті сұр түсті қою қызылға дейін құмдақтар, алевролиттер, сирек конгломератты құмдақтар берілген. Олардың кластикалық материалдары төменгі орта девондық вулкандық бұзылулурда және көне жыныстарда пайда болған. Ойпаттарда ірі сынықты материалдар, жоғарыда құмдақтар кей жерлерде қабатпен көгілдір-сұр әк пен конгломераттар басым. Қабаттың жоғарғы жағы ала-құла бумалар жасыл және құба құмды, алевролитті және түйіршікті әктен пайда болған. Жалпы қалыңдық қуаты 1765м. Ол жоғарғы девон жыныстарымен жабылған. Кішкенесор иінінде шөгінділер төменгі орта девон кешенінде жатыр және қызыл түсті фаменмен жабылған. Кішкенесор иінінде живет қалыңдығының қуаттылығы 4500-4700м. Төменгі бума қимасында 1962 жылы Psilorsida табылған. Сарықамыстан 2 км шығысқа қарай, жоғарғы живет қабатында туффогенді бума сақталған, ол ашық-сұр, сұр-қызыл слюдалық полимиктерден, вулкономиктерден және туффогенді құмдардан, туффогенді конгломераттардан, қиыршық тастардан құралған. Живет қабатының шөгінділері өсімдіктер қабаттарымен жақсы сипатталады, және өсімдіктер әлемі әртүрлі стратиграфиялық деңгейлерден жинақталған.

       Жоғарғы бөлім. Бетпақ-Дала шығысында жоғарғы бөлім франксты қабаттың шөгінділері шартты түрде кең таралған фамен шөгінділерімен көрсетіледі, төменгі таскөмір бөлігімен байланысты. 

       Франск қабаты. Конгломераты құмдақты қалыңдығы Шеңгелді бұлағындағы ауданда дамыған және солтүстікте живет қабаты жыныстары жатыр ол франск қабатына жатады. Онда өсімдік қалдықтары табылмаған және оның жасы стратиграфиялық жағдайына байланысты анықталады. Қабаттың шөгуі солтүстік шығыс бағытта жүреді. Төменгі бума (680-720м) құба конгломераттардан үлкенм және орта қиыршық тастардан тұрады. Жоғарғы бума қызғылт және сұр қызғылт түсті ұсақ түйіршікті полимикті құмдақтардан  тұрады. Құмдақтардың төменгі бөлігінде бөлек малта тастар кездеседі ал жоғарғы жақта олар толығымен жоқ. Жоғарғы бума қуаттылығы 135м. Қабаттың жалпы қалыңдығы 800-850м /4/.

        Фаменск қабаты. Шығыс Бетпақ-Даладағы шөгінділер қабатында кең дамыған төменгі таскөмірлі жүйемен байланысты және брахиқұрылымның негізін қабаттайды. Олардың негізінде кезектескен орта қиыршықты конгломераттар орналасқан. Жоғарыда орта және үлкен түйіршікті бумалар жатыр, ал одан да жоғары ұсақ түйіршікті қызылтүсті полимиктивті құмдақтар бар. Фамен шөгінділері жеке горизонттың қуаттылығының өзгермелілігімен және қалыңдығымен сипатталады. Қасым мульдінде ол 200-220м, Кішкенесор иінінде 100м ден асады. Фамен шөгінділерінің жасы айтарлықтай зерттелмеген және жыныстардың дұрыс жатпауымен сипатталады сондай-ақ турней пайда болуымен жабылған. Себебі суреттелген аудан Жезқазған  палеогеографиялық бөліктің оңтүстік шығыс бөлігі болғандықтан және онда үздіксіз фамен таскөмірлі шөгінділері бақыланады, яғни қызыл түсті бума, әктен төмен жатқан, Жезқазған ауданындағы фаменоның аналогты жасы саналады. Онда қазба жұмыстарында балықтың қалдығы табылған. Ол Plakodermi класына жатады. Antiarshi және Artrodira  подкласына жатады. Екі подкласта девонның аяғында жоғалған. Антиархтың бірі Asterolepis ке ұқсас, әдетте төменгі франск жоғары көтерілмейтін және тек жақында АҚШ-тан табылған франск қабатының бөлігі. Артродир қалдығы да ерте франск коккостейдтеріне ұқсас. Берілген қалыңдық Жезқазған бөлігіне сәйкес, бірақ карбонат жыныстары қалыңдығының жоқтығымен ерекшеленеді. 327-580,4м қимада қызыл-қоңыр алевролиттер бірдей кіші қуатты пропластиктердің сұр әкпен мергелиймен (70см дейін), аргиллиттер және құмдақтармен көрсетілген. Жезқазған ауданындағы Жиделісай бөлігінде ерте пермьдік жасы беріледі, ол жоғарғы таскөмірлі деп саналады. Органикалық қалдықтар, кездескен және суреттелген шөгінділер- маржандар, фораминиферлер, филлопадтар флоралар(өсімдік әлемі), споралы-шаңды кешендер, Бугуджил көтерілімі скважиналарында жиналған орта карбон бөлімдерін көрсетеді. Себебі оларды жабатын шөгінділер ерте пермьдегі өсімдік қалдықтарынан тұрады және суреттелген қалыңдықты кеш таскөмірлі деп атайды. Литологиялық белгісіне қарай олар Жиделісайлы /3/

Карбон жүйесі.

        Шығыс Бетпақ-Даладағы карбон шөгінділерінің көпшілігі Шу аймағы ауданында, Бетпақ-Дала перифериясында дамыған. Оңтүстік батысқа қарай кесекті шөгінді карбоны мезо-кайназой астында жатыр және кейде тау немесе төбе түрінде болады. Жүйе төменгі және орта бөлінбеген және жоғарғы бөліктермен көрсетілген. Олардың жалпы қуаттылығы 4000-4500м.

       Төменгі бөлім. Төменгі карбонның шөгуі және қыртысының пайда болуы ұсақ күмбез тәрізді құрылымның дамуын көрсетеді. Олар көбіне тайыз сулы теңіз және теңіз жағалаулық фациялармен сәйкес. Көп тараған шөгінділер турне, азы-визе, одан да азы-намюра. Төменгі бөлімнің қуаттылығы қиманың толуына қарамастан 1000-3000м арасында ауытқиды.

       Турней қабаты. Екі типтің ажырауымен көрсетілген. Қимада бірінші типтің дамуы көбіне батысқа тән және Тесбұлақ мульдінде және  тұзды күмбезді құрылымдар- Қаракин, Қазанқап, Тантай, Бестөбе және тағы басқа жерлерде дамыды; екінші типтің қимасы шығысқа қарай таралған, Қызылтұз, Батыс Қаракөл тағы басқа мульдтер.Бірінші типті турней қимасында 3 литологиялық қабаттарға бөлінген: 1)ала-құла саз, брекчикті әк және доломит, ангидрит, гипс тас тұздар; 2)сұр доломиттер және доломитті әк, доломит; 3)сұр ала-құла даққа боялған сары және сирек түсті мергелей, силициттер. Батыс солтүстік батыстан шығыс оңтүстік шығысқа қарай карбонатты қалыңдықтардың төменгі және жоғарғы турней терригенді және таяз сулы теңіздік фациядан жағалық теңізге ауысады. Турнейдің төменгі қабатында девоннан карбонға алмасатын қабат ерекшеленген, кассинск горизонты жануарлар әлемімен сипатталған және стратиграфиялық карбон кескінімен сәйкестелінген. Қабатасты төменгі бөлігі ала-құла түсті сазбен, брекчикті сұр әкпен және ұшқынды доломитпен, мергелей, гипс, ангидритпен көрсетілген, оларға тән сипаттамалар қуаттылығының  10-100м ге дейін өзгеруі және ауданға дейінгі қиманың тұрақсыздығы. Ауыспалы қабаттарда карбондардың негізінде барлық синклиналар және беткейге шайылған күмбез тәрізді қабаттама шығады. Олар бірігіп жоғарғы девонның қызыл түсті қалыңдығына жатады және кассинск горизонтымен жабылған.

Солтүстік батыс Қызылтұз мульдінде қызыл түсті құмдақтар франск қабатындағы ала-құла түсті қабатталған гипсті саздар (44м ге дейін) жатыр, оларды кезектескен доломит және доломит әк пен сұр түсті доломит (98м ге дейін) бумалары жауып жатыр. Оларда органикалық қалдықтар кездеспейді. Бестөбе күмбезіндегі ауыспалы бумаларда қызыл түсті карбонатты саздар, алевролитті жасыл дақтары бар саздар, қызыл аргиллиттер, тас тұздар, ангидриттер, қою сұр, сұр және қара шоқты доломиттер кездеседі. Суреттелген шөгінділер турней қабатында пайда болуының негізіне жатқызылады, ол келесі себептерге байланысты. Н.С.Зайцев пен Н.В.Покровская бұл табылғандарды оңтүстіктің қалыңдығы екенін көрсетті. Л.И.Воровиков 1946жылы Мийқайнар мульдінде (солтүстік шығыс Бетпақ-Дала) бірнеше қалыңдықта фораминифер қалдықтарын жинаған, соның ішінен Н.Е.Чернычева Жаңа жер этрен қабатының сипаттамасын анықтаған. Сол ауданда 1955жылы әктің ауыспалы бумасынан алынған қабаттардан В.Т.Лукьянов, О.А.Липина  көп кешенді фораминиферді анықтады, олар жоғарғы девон және төменгі таскөмір формасына кіреді. Бірақ карбонатты буманың төменгі бөлігінде В.Т.Лукьянов жоғарғы девонға кіргізді. Литологиялық және фациялды ерекшеліктері мен ауыспалы қабаттар жоғарғы қызыл түсті девонға қарағанда теңіз карбонат қалдығымен тығыз байланысты, сондықтан оларды тас тұздармен бірге төменгі тас  көмірлі деп санауға болады. Әктерде брахиопад, теңіз лилиясының қалдықтары жинақталған. Бұл қалыңдықтар сұр кешенді, қоңыр-құба, қызыл әр түрлі түйіршікті кварцтер мен полимикті құмдақтар мен алевролиттермен жабылған. Қуаттылығы 550м /3/.

       Орта және жоғарғы бөліктер.    Жоғарғы карбонның шөгінділері үлкен Тесбұлақ, Қызылтұз, Шығыс Қаракөл, Ақсор мульдтерінің қалыптасуына қатысты. Аздаған шағымдар Бұралкентұздың солтүстік шығыс жағалауларында және батысқа қарай Көкшетау, Қыземшек таулы аудандарында бар. Ол күшті ала-құқла түстермен және қызыл түсті терригенді кешендермен көрсетілген, көбіне үлкен және ұсақ түйіршікті құмдақтар, сирек аргиллиттер. Қызылтұз және Шығыс Қаракөл мульдтерінің жоғарғы қабаттары- төменгі намюрада онымен байланысты, біртіндеп сұр қалыңдыққа айналатын, сирек және күлгін ұсақ сазды құмдақтар жатыр. Тесбұлақ мульдінде негізгі орынды жасыл-қызыл құмдақтар және бөлектенген қабатты аргиллиттер алып жатыр олардың қуаттылығы 250-260м. Жоғарыда қою-қоңыр, сұр-күлгін және қою қызыл ұсақ түйіршікті құмдақтар жатыр. Қызылтұз мульдінде қызыл түсті қалыңдық негізінде қуаттылығы 70м /3/.

Неоген.

       Павлодар көкжиегі К.В.Никифиров көрсеткен Шығыс Бетпақ-Даланың Андысай свитасы, Павлодар горизонтына сәйкес, батыста таралуы шектелген. Б.Е.Комарницкий көрсеткендей оның шөгінділері Шу өзенінің жағалауында орналасқан. Бұл жерде 2 бума белгіленген: төменгі (4,6м) — қызыл түсті полимикті әртүрлі түйіршікті құмдар мен құмдақтар, жоғарғы (3м) гипсі бар далалы алевритті саздар. Андасай-Кеншағыр сайлы аудандарында Н.Н.Костенко (1963ж) Павлодар көкжиегінің ұқсас қимасын құрды. Оның негізінде брекчилер  сынықты метаморфты жыныстардан пайда болған. Оларда полимикті конгломераттар және брекчилер, карбонатты цементтер мен халцедонмен толтырылған бос орындар. Жоғары қарай қызғылт әк пен қоюқызыл мергелей жатыр. Орта және жоғарғы қима бөлігі қызыл-құба және қызыл сазбен, кристалды гипспен көмкерілген. Осы жыныстардың ішінде қызыл мергелей пропластиктері мен гравелитті полимиктер бар. Ары қарай оңтүстік батыс және батысқа қарай шөгінділердің толуы төменгі плиоценде кең төгілген су тасуы кезінде тұрып қалған сулардың пайда болуы жүреді. Олардың біреуі Сарыой мекенінде болды. Мұнда көкшіл-сұр және ашық-қоңыр саздар, кей жерде гипстелген құмдақтар шөккен. Олардың қуаттылығы 12-20м ге дейін. Көрсетілген шөгінділер карбон жыныстарына немесе оның үгілу қабатына кіреді, ала-құла түсті саз, орта төрттіктегі түрлі түйіршікті полимикті құмдақтармен жабылған. Кеңшағыр сайынан оңтүстік шығысқа қарай Жамбыл тауының етегінде, Іле көкжиегі сұр-құба конгломератты брекчимен көрсетілген, олар нашар жинақталған, палеозой түріндегі материалдардан, көз қиыршық тастардан тұрады. Тау етегінен батысқа қарай үлкен сынықты материалдар жоқ және сазбен алмасады. Жамбыл тауынан батысқа қарай 5-6км де скважиналар бар. Іле көкжиегінде Павлодар көкжиегіне қатысты қызыл-құба саздар жатыр.

       Кіндіктас тауының көптеген аңғарларында, Шу-Балхаш суайырықтарында және Шу өзенінің жағалауларында ерте төрттік кездегіден, қазірге дейін құрғап қалған ағындар, аллювиальды-пролювиальды және пролювиальды   құмды-малтатасты-құмдақты нашар қазылған материалдар, кей жерлерде карбонатты цементтермен бекітілген берік седиментациялық брекчи шөгінділері бар. Қуаттылығы әдетте 3-5м ден аспайды, кейде 1-20м ге жетеді. Аңғарларда бұл шөгінділер жоғарғы террассаларды сақтай отырып орналасқан, тау етегіндегі қатты шайылған конус тәрізді шағымдар-тау жазықтықтарында олар аңғар тәрізді өте жас шөгінділер астында жатады. Тантай және Қазанқап ауданындағы Шу өзенінің оңтүстік жағалауында жыныстар көптеген кремниевилі еңбек құралдарынан тұрады. Х.А.Алпысбаевтың пікірінше оған шельск  және шель-ашельск дәуірі тән. Мойынқұм мекенінде эолды шөгінділер көп тараған. Эолды қалдықтарды өңдеу тереңдігі 28м.

 

Палеоген жүйесі.

       Палеоцен шөгінділері Бетпақ-Даланың бетінде көрінбеген. Сарысу және  Шу өзендерінің оң жағалауында  60-720м тереңдікте жатыр Палеоцен шөгінділері Шолақ қорған  ауылында созылған палезой және төменгі эоцен шөгінділерімен жабылып жатыр. Палеоцен шөгінділері қара-сұр, жасыл-сұр, сире қоңыр алевритті саздармен  көрініс береді, сондай-ақ ұсақ теңіздердің жағалық бөліктерінде жиналған, қуаттылығы әдетте 20м аспайды. Шу және Сарысу ойыстарында қуаттылығы 25м.

       Эоцен жасындағы шөгінділер Бетпақ-Дала аумағында кездеспейді.

       Жоғарғы олигоцен аллювилері Сарыой мекенінің көне аңғарларын толықтырады /4/.

Неоген жүйесі.

       Кеңшағыр сайлы ауданында қиылдың негізінде далалық үлгін ұсақ малтатасты және ұсақ жұмыр тасты әктастар мен ремний жыныстарының құмдақты конгломераттары жатыр, ашық құба және тығыз құба әктасты саздармен кезектеседі. Онда құмайттар мен алуан түйіршікті құмдар ездеседі Қуаттылығы 25м.

Төрттік немесе антропоген кезеңі.

       Элювиальды және элювиальды-делювиальды түзілімдер Кіндіктас көтерілімі мен Шу–Балхаш суайырығына тураланған. Олар Бетпақ-Даладағы пенепленде дамыған, Шу өзенінің оң жағалаында біршама үлкен аумақты алып жатыр. Құрамы аналық жыныстармен анықталады, қуаттылығы 2м көп емес Олар голоцендегі ұзақ ақытта яғни төрттік жүйеде қалыптасқан.

       Эолды шөгінділер ауданда одан әрі дамып келеді, тым ерте кезеңде жоғарғы төрттік аллювиі тараған. Эолды пішіндер жер бетінде тегіс дамыған жергілікті жерде таралған. Эолды шөгінділерді өңдеу тереңдігі 3-5м Хемогенді шөгінділер томпиған, топсиған түрінде көрініс табады, сортаңдар Шу және Сарысу өзендері ойыстарында көптеген аймақты алып жатыр /4/.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

       Осы бітіру жұмысында Бетпақ-Дала үстірті аймағының геологиялық ерекшеліктері, геоморфологиялық құрылымы, жер бедері дамуының қазіргі этаптары, экзогендік және морфогенетикалық факторлардың әсері қарастырылған.

    1) Геологиялық құрылымының ерекшеліктері мен астында жатқан литологиялық жыныстары.

    2)  Қазіргі экзогендік бедер құршы факторлар мен бедер пішіндері.

    3) Бетпақ-Дала үстіртінің геморфологиялық карта схемасы мен қазіргі жер бедері пішіндері картасын құрастыру үшін топографиялық карталар мен атлас карталар көптеп қолданылды.

    4) Қарастырылған аймақ келесідей жер бедері типтеріне бөлінген:              а) құрылымды-денудациялық-қабатты әлсіз тілімденген жазық, қабатты еңісті жазық 300-400м абс; қабатты белесті 200-300м абс; бөктерлі-еңісті жазық 200-300м абс;

ә)  эрозионды-денудациялық-делювиальды-пролювиальды жазық 180-300м абс; делювиальды-пролювиальды-әлсіз тілімделген еңісті жазық 100-300м абс; 

б)  аккумлятивті-әлсізтілімденген аллювиальды жазық, эолды дөңесті, тізбекті ұяшықты жазық, аллювиальды қазіргі еңісті жазық.

     5) Бетпақ-Дала үстірті аймағын халық шаруашылығында қолдану қиынға соғып отыр, себебі онда жауын-шашын мөлшері аз, ауа құрғақ. Тұрақты өзендері Шу  және Сарысу бұл өзендер буландың нәтижесінде өте көп суын жоғалтады және оны жер суаруға қолданады. Басқа кішігірім өзендері құрғақ аңғарларға айналған. Осыларға байланысты жер асты сулары  мен артезиан бассейіндерінің маңызы зор. Олар ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылады. Шөлді жайылымдарда қой шаруашылығы, сүтті-етті мал шаруашылығы дамыған. Мұнда жер асты сулары жер бетіне жақын орналасқандықтан, және олардың шамадан тыс булануынан жер бедері сорланған. Онда сортаңдар, тақырлар, сорлы дефляциялар мен қазаншұңқырлар көптеп кездеседі. Жер бедерін құрушы факторларға ең біріншіден климат әсер етеді, содай-ақ желдің де әсері бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Нысанбаев Ә. “Қазақстан” Ұлттық энциклопедия. Алматы 1999 2том.
2. Джаналиева Г.М. Физическая география Казахстана.учебное пособие Қазақ Университеті. 1998
3. Есенов Геология СССР.том XL Южный Казахстан. Геологическое описание книга1. Изд. “Недра” Москва 1971.
4. Есенов Геология СССР.том XL Южный Казахстан. Геологическое описание книга2. Изд. “Недра” Москва 1971.
5. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии. Изд. Ленинградский университет 1965
6. Мынбаев К.М. Пустыня Бетпақ-Дала Издательство Академя Наук Каз ССР тип Издательство “Турксиб” 1948. -99б
7. Кубансая З.В. Растительность и кормовые ресурсы пустынь Бетпак-Дала Алма-Ата:  Изд. Академя Наук Каз ССР  1956-265б
8. Коровин Е.П. Бетпақ-Дала как особый тип пустыни. Ташкент:  Изд. Средняя Азия  Государственный Университет 1935
9. Александрова М.И, Борсук Б.И. Геологическое строение палеозойского фундамента восточной части Бетпак-Далы Москва: 1955
10. Маркова Н.Г. Стратиграфия и тектоника палеозоя Бетпак-Дала Москва: Изд. СССР Академия Наук 1961
11. Яковлев Д.И. Голодная степь Казахстана. Изд. Академия Наук СССР  1941.
12. Сваричевсая З.А. “Древний пенеплен Казахстана и Средней Азии” Изд. ЛГУ, 1968
13. Щукин И.С.Общая геоморфология М, 1946
14. Медеов Г.И.”К геоморфологии мелкосопочника Казахской степи” Изд. КазСССР, 1994       
15. Методическое руководство по геморфологическим исследованием. Изд. Недра М, 1972
16. Сваричевсая З.А. Очерии геоморфологии Казахстана. Изд Лен.Унив. 1941
17. Никифирова К.В. Кайназой голодной степи Центрального Казахстана М, Изд Акад Наук СССР, 1960
18. Современные рельефообразющие процессы на территории Казахстана (Сб.науч.ст) [КазГосУнив им С.М.Кирова Ред кол М.Ж.Жандаев Алма-Ата КазГУ 1917

19.С.А.Құсайынов Жалпы геоморфология Алматы Қазақ Университеті 2006

20.Геоморфологическая карта Казахской СССР    М 1:1500 000

21.Козловский Г.М. Ложковая гидросеть и погребенные структуры южный части Бетпак-Далы. Изд. АН КазСССР.сер геол. №6.1996

22. Қазақша орысша орысша қазақша терминологиялық сөздік. (геология, геодезия және география) Рауан, Алматы 2000