МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ  

 

1. Су жүйелері экологиясының бүгінгі экологиядағы орны, оның өзге орайлас ғылымдармен байланысы …………………………………………………………….

 

2. Гидросфера тірі организмдердің тіршілік ортасы ретінде ………………………

 

3. Әлемдік мұхит және ондағы тіршілік иелерінің жалпылама сипаты………..

   3.1. Әлемдік мұхитқа тән тіршілік иелерінің жалпылама сипаты……………..

 

4. Көлдер және лимбионттар тіршілігіне әсер ететін абиотикалық факторлар ………………………………………………………………………………………………..

    4.1 Көлдегі тіршілік жағдайлары …………………………………………………………..

 

5. Континенттік су алаптары және олардың тіршілік иелері. Өзендер және олардағы тіршілік иелеріне әсер ететін абиотикалық факторлар ………………..

 

6. Су қоймаларының антропогендік эвтрофтануы және Термофикациясы…..

 

ҚОРЫТЫНДЫ ………………………………………………………………………………………

 

ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.  ……………………………………

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                         Кіріспе.

Зерттеу мақсаты: Су жүйелер экологиясы пәнінің ғылыми-әдістемелік негізі және оны жоғары оқу орындарында оқыту әдістемесімен қамтамасыз ету.

Зерттеудің обьектісі: Жоғары оқу орындарының  студенттер мен магистранттардың оқу процесі.

Зерттеудің пәні: Су жүйелер экологиясы пәнін оқыту кезеңіндегі қалыптасатын білім мен дағдының дидактикалық жүйесі.

Зерттеудің көкейкестілігі: Дүние жүзіндегі бүгінгі күнгі экологиялық жағдайдың асқынуы  жастарға экологиялық білім мен тәрбие беріп, оларды қоршаған ортаны қорғауға, аялауға сонымен қатар тиімді пайдалануға тәрбиелеу бүгінгі күннің ең өзекті міндеттерінің бірі.

Бүгінгі таңда  Республикамыздағы 323 мың мектепке дейінгі жастағы балаларға экологиялық білім мен  тәрбиенің берілмеу себебінің бірі – экологялық дайындықтан өткен тәрбиешілер, бағдарламалар мен оқу құралдарының жоқтығы. Экологиялық білім беру орта мектепке де қанағаттанарлықтай емес. Республика бойынша 3 млн. оқушыларға   экологиялық білім тұжырымдамасының  барлығына  қарамастан қазіргі кезде экология пәнінің біртұтас бағдарламасы және сонымен қатар экологялық бағыттағы мектеп, гимназия және лицейлердің  жоқтың қасы. Ал жоғары оқу орындарында экологиялық білім мен тәрбие беру деңгейі біршама жоғары. Мұнда халықаралық деңгейдегі экологиялық Жоғары оқу орындарының болмағынмен де экологиялық мамандарды дайындау  жоғары деңгейде жүзеге асырылуда.

2015 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының  өкіметі бекіткен Білімді дамыту тұжырымдамасында белгіленгендей қазірдің өзінде  оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқу құралдарында  фактологиялық білім мен дағдылардың басымдылығы білім беруде әр-түрлі  әдістерді қолдануда құжат пен техникалық базаның және мамандандырылған мұғалімдер мен қаражаттың жетіспеуі белгіленген.

Оқу құралдары  мен оқу бағдарламаларының мазмұны оқу  жоспарындағы мақсаттарға сай келе бермейді және де практикалық дағдыларға бағдарланбағандықтан оқыту технологиясы мен оқу процесінде көп масштабты  өзгертулерді  қажет ететіндігін атап айтқан жөн.  Қысқаша айтқанда  оқушылар мен студенттер экологиялық білім мен  тәрбие мәселелерінің  ғылыми-әдістемелігін  жетілдірудің  жетіспушілігі  болып табылады.  Осыған сәйкес  оқу жүйесіне  және    Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бағдарламасына сәйкес оқу жүйесіне және білім беруді жаңаша ұйымдастыру қолға алына бастады. Соның ішінде орта мектеп пен жоғары оқу орындарында экология пәнін оқытуды жақсарту, оның оқулықтарын жазу, жаратылыстану  пәндерін жаппай экологияландыру жаппай сипат алуда.  Осыған байланысты өзіміздің эколог, биолог, географ ғалымдарымыз Г.Сағымбаев “Экология негіздері”, В.Н.Фурсов пен Т.Ерғалиев “Общая экология”,Ә.С. Бейсенова  мен Ж.Б.Шілдебавтың “Экология”, К.Ш.Бәкірованың “Су жүйелерінің экологиясы” және тағы басқа көптеген оқулықтар жарық көре бастады.

Соның ішінде  К.Ш.Бәкірованың “Су жүйелерінің экологиясы” оқу құралы құрылымы 1999 жылы халықаралық Сорос қорының грантын ұтып алған типтік бағдарламамен сәйкестіріліп жазылған. Бұл оқу құралы су жүйелерінің әр түрлі типтерінің (Әлемдік мұхит, көлдер, өзендер) геоэкологиялық сипаттарын ашып беретін тараулардан тұрады. Бұл арнаулы курс көлемінде студенттер  мен магистранттарға арналған “Қазақстан Республикасының су ресурстарын экологиялық бағалау” курсын – табысты игеруге дайындық болып табылады.

Дипломдық жұмысымда  жоғарыда айтылған Су жүйелер экологиясы  оқулығына көмекші құрал болып табылатын жұмыс дәптерінің  жобасын ұсынамын.

Жұмыс дәптері СЖЭ оқулығының бағдарламасына сәйкестіріле құрастырылып төмендегідей мазмұндардан тұрады.

—  Су жүйелері экологиясының бүгінгі экологиядағы орны, оның өзге орайлас              ғылымдармен байланысы

— Гидросфера тірі организмдердің тіршілік ортасы ретінде

— Әлемдік мұхит және ондағы тіршілік иелерінің жалпылама сипаты

— Әлемдік мұхитқа тән тіршілік иелерінің жалпылама сипаты

— Көлдер және лимбионттар тіршілігіне әсер ететін абиотикалық факторлар

— Көлдегі тіршілік жағдайлары

— Континенттік су алаптары және олардың тіршілік иелері. Өзендер  және олардағы тіршілік иелеріне әсер ететін абиотикалық факторлар

— Су қоймаларының антропогендік эвтрофтануы және Термофикациясы

Жұмыс дәптері жоғары оқу орындарының студенттері мен магистранттарына арналған.

Жұмыс дәптерінің негізгі мақсаты мен міндеті студенттер мен магистранттардың алған білімдерін бір жүйеге келтіріп,  өзіндік  жұмыс істеу  дағдысы мен ойлау қабілетін арттыру болып табылады. Сонымен бірге жұмыс дәптері оқулық мәліметтерін толықтырып қана қоймай студенттер мен магистранттардың  кейбір тақырыптарды  өзіндік- ізденіс жұмысы ретінде орындауына көп көмегін тигізеді.

Аталған жұмыс дәптерінің ерекшелігі  берілетін, тапсырмалар  бақылау сұрақтары, схема, кесте, график, диаграмма, тест және сөзжұмбақ сияқты әр-түрлі формамен ұсынылады. Соның ішінде “Бақылау сұрақтары” деген бөлімі лекция бойы алған білімдерін тексерумен қатар студент пен магистранттың жан-жақты ойлау қабілетін дамытады. Келтірілген  сөзжұмбақтың көмегімен әр тақырыптарда кездесетін терминдердің студент пен магистранттың есте қалу мүмкіндігін арттырады.

Студенттер мен магистранттар курс бойы оқылатын тақырыптар бойынша қолдана алатын оқулықтар авторларымен және әр тақырып бойынша өзіндік жұмысына арналған  рефераттардың бірнеше тақырыптары берілген.

Сондай-ақ кейбір  тақырыптарда оқушының  қызығушылығын арттыруда  “Оқы қызық” деген бөлімдер келтірілген.

Жұмыс дәптері тек қана студенттер мен магистранттардың көмекшісі болып қана қоймай мұғалімнің де  студенттер мен магистранттарға жүйелі әрі күрделі білім беру құралының бірі болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Су жүйелері экологиясының бүгінгі экологиядағы орны, оның өзге орайлас ғылымдармен байланысы.

 

1.1 Бақылау сұрақтары

 

1. Гидросфераны зерттейтін ғылымдар
2. Су жүйесінің экологиясын зерттейтін биологиялық ғылымдар.
3. Н.Ф.Реймерстің классификациясы бойынша гидросфераның екі ірі бөлімдері.
4. Гидробиологиямен тығыз байланыстағы ғылымдар.

 

 

1.2. Схемамен жұмыс.

 

Су жұйелерінің экологиясының басқа ғылымдармен байланысы.

 

                                                                                            Схема №1

 

 

                                                                                                     Схема №2

 

			Физика
			Логия
			Химия
			Биология

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 Төмендегі мысалдар қай ғылымның көрсеткішіне жатады.

 

1. Судың тығыздығы мен қысымы
2. Өзенсуының бағыты мен жылдамдығы
3. Судың құрамындағы органика мен газ
4. Фитопланктонның сапалық және сандық құрамы

 

 

1.4 Кестеде келтірілген ғылымдардың көрсеткіштерін жаз.

 

Гидрология	Гидрохимия	Гидробиология	Гидрофизика	Гидроэкология
Судың температурасы, қысым мен тығыздығы	БПК және ХПК құрамы, судың тұздылығы	Зоопланктонның және фитопланктонның көптүрлілігі	Судың дисперсиясы, Судың түсі мен мөлдірлігі	Су айдынының орналасуы, пайда болуы

 

1.5 Өзіңді өзің тексер

 

1. Реймерстің экологиясы құрылымы бойынша СЖЭ келесі бағыттарды қамтиды

      1 Әлеуметтік экология мен адам экологиясы

      2 Биоэкология және геоэкология

      3 Қолданбалы және әлеуметтік экология

      4 Аналитикалық және қолданбалы экология

      5 Динамикалық және әлеуметтік экология

 

2. СЖЭ біріккен ғылымдармен тығыз байланста

     1 Әлеуметтік және қолданбалы экология

     2 Этнопедагогика және экопсихологиямен

     3 Гидробиология, лимнология және мұхитнама, гидрохимия,     

     гидрофизикамен

     4 Физика, химия, математика

     5 Философия, паропсихология, педагогика

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Гидросфера тірі организмдердің тіршілік ортасы ретінде.

 

• Бақылау сұрақтары.

 

1. Су тіршілік ортасының ерекшелігі.
2. Суда тіршілік ететін организмедрдің сандық, сапалық және түрлік ерекшеліктері.
3. П.А.Зенковтың организмдерді бөлген классификациясы.
4. Биоценоз бен биотоп.
5. Су алабының ірі биотоптары: пелагиаль, бенталь және нейсталь.
6. Пелагаиаль мен пелагос, бенталь мен бентос, нейсталь мен нейстонның айырмашылығы.
7. Пелагобентос және перифитон.
8. Пелагиаль қабатындағы организмдердің жіктелуі.
9. Детрит дегеніміз не?
10. Гологидробионттар, амфибионттар және мерогидробионттар ұқсастықтары мен айырмашылығы.
11. Түрдің экологиялық валенттілігі дегенді түсіндір.
12. Жылулық пен салқындыққа байланысты организмдердің бөлінуі.
13. Судың тұздылығы дегеніміз не?
14. Судың қандай қасиеттері.

 

 

2.2. Схема бойынша тапсырмалар

                                                                                                        Схема №1

	Гидросфера су  қабаты жазық бағытта қандай экологиялық белдемдерге бөлінеді

 

	Нейсталь
			Пелагиаль
					Бенталь

 

 

 

 

                                                                                                  Схема №2

Гидросфера құрамындағы суларға тән абиотикалық факторлар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3 Төмендегі кестелерді  толтыр

                                                                                                 Кесте № 1

 

№	Экологиялық зоналар	Тіршілік ететін организмдердің экологиялық атауы
1	Нейсталь	Нейстон
2	Пелагиаль	Пелагос
3	Бенталь	Бентос

 

                                                                                                  Кесте №2

                            Организмдердің анықтамасын жаз

 

№	Атауы	Анықтамасы
1	Гологидробионттар	Тек қана сула тіршілік етуге бейімделген организмдер
2	Амфибионттар немесе мерогидробионттар	Сулы ортада да, ауа қабатында тіршілік етуге бейімделген организмдер

 

2.4 Өзің өзіңді тексер

 

1. Су қоймасының өзін көмкерген су қабатын қоса есептегенде түбінің атауы

А) пелагиаль   В) бенталь   С) нейсталь   D) батипелагиаль 

                            Е) эпипелигиаль

2. Эврибионттық дәрежесі жоғары организмдер түрлері

А) стенобионттар   В)убиквистер   С) криофилдер   D)галофобтар

                            Е) галофилдер

3. Тек қана суда тіршілік етуге бейімделген организм түрлері

А) амфибионттар   В) мерогидробионттар   С) лимнобионттар                  

                             Д)гологидробионттар  Е) реобионттар

4. Организмдердің қандай түрлері галофилдік организмдерге жатады

А) оттек режимінің шағын ғана өзгерістеріне икемделген организм түрлері

В) тұздың жоғары концентрациясына шыдамды организмдер

С) температураның кең аралықтағы өзгерістерге шыдамды организмдер

Д) температураның шағын ғана өзгерісіне икемделген организмдер

Е) оттек режимінің мол өрісіне икемделген организм

5. Сөйлемді жалғастыр

Гидросферадағы тіршілік иелері өздерінің сандық көрсеткіші тұрғысынан құрлықта тіршілік ететін организмдерден біршама ……….. (азырақ немесе көбірек)

6. Төмендегі теңеудің құрлық бетіне тиесілін белгіле

А) фитомасса = зоомасса

В) фитомасса < зоомасса

С) фитомасса > зоомасса

 

7. Төмендегі теңеудің гидросфераға тиесілін белгіле

А) фитомасса =зоомасса

В) фитомасса < зоомасса

С) фитомасса > зоомасса

 

 

2.5 Оқы қызық

 

1. Дүние жүзіндегі дамыған елдер әлдеқайда кедей елдермен салыстырғанда таза ауыз суымен қамтамасыз етілген.

Мысалы (жалпы адам санының  %)

 Конго -51, Кирибати -48, Гвинея -48, Мадагаскар -47, Руанда-41, Лаос – 37, Камбоджа – 30, Чад – 27, Эфиопия – 24, Афганистан – 13. 

2. Жер шарындағы жер асты суының 10 пайызын көптеген елдерде 1,5 млрд адам ауыз суы ретінде пайдаланады. Бірақ жерасты суын шектен тыс пайдалану оның орнын толтыру үшін көптеген жылдарды қажет етеді.

Мысалы: Үндістанның Тамиланд штатында жер асты суын қарқынды түрде пайдаланғандықтан грунт суының деңгейі 20 м-ге төмендеген.

 

2.6 Ұсынылатын рефераттар тақырыбы:

 

1. Әлемдік мұхит, жерасты сулары мен құрлықтағы сулардың негізгі  

ерекшеліктері.

2. Гидросфера қабатында өмір сүретін оранизмдер мен құрлықта өмір 

сүретін организмдердің ұқсастығы мен айырмашылығы.

3. Жер шарындағы тірі организмдер үшін гидросфераның рөлі.
4. Гидросфера экологиясы.
5. Гидросфера суының классификациясы

 

2.7 Қолдануға ұсынылатын қосымша әдебиеттер.

 

1. Львович.М.И. Водные ресурсы будущего М.1974.173с.
2. Фурсов.В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алматы: Ана тілі. 1999.191с.
3. Распопов.И.М., Гейн.С. Гидробиологические процессы в водоемах. Сборник трудов.Л.Наука 1983.
4. Акимова.А.Т., Хасин.В.В. Экология. учебник. Юнити. Москва. 2001.
5. Коробкин.И.В., Экология. учебник Ростов-на-Дону. Феникс. 2004.

 

2.8  Сөзжұмбақтың сұрақтары.

 

      Тігінен:

1. Су бетінде қалқып жүретеін органикалық – минералды тозаңдар.
2. Су алабының атмосферамен орайласатын беткі қабаты қалай аталады?
3. Тек қана суда тіршілік етуге бейімделген организмдер.
4. Суда тіршілік ететін әртүрлі организмдердің денесіне және басқадай заттарға жабысып тіршілік ететін организмдер.
5. Стенебионт терминінің антонимі.
6. Салқын сүйгіш организмдер.

 

 Көлделеңінен:

7. Пелегиальдық және бентостық тіршілік жағдайын алма – кезек ауыстырып отыруға қабілетті организмдер атауы.
8. Пелагиаль қабатында қалқып жүретін организмдерді қалай атайды?
9. Амфибионт терминінің синонимі.
10. Жылу сүйгіш организмдер.
11. Эврибионттық дәрежесі жоғары организм түрі қалай аталады?

 

2.9 Төменде келтіріліген мәліметтер бойынша әлемдік судың пайдалану графигін сызып, қорытынды жаса.

 

                                                     Әлемдік судың пайдалану эволюциясы.

 

Жыл	Ауыл-шаруашылық (куб км)	Тұрғын-үй (куб км)	өнеркәсіп (куб км)
1900 1925 1950 1975 2000	500 750 1100 1850 2600	100 150 200 600 800	50 150 200 300 400

 

2.10 Шрифтограмма

 

Альфавиттің көмегімен  шрифтограмманы шеш

1. Тек қана суда тіршілік етуге бейімделген ағза

      3.7.18.7.3.5.9.13.7.14.5.718.20.20.24.13

2. Салқын сулы алаптарды ұнататын ағзалар

26.13.5.7.27.5.18.9.30.

3. Су бетінде қалқып жүріп өмір сүретін ағзалар

31.18.24.18.26.20.7.18

4. Суда қалқып жүретін органикалық-минералдық тозаңдар қалай аталады.

       9.32.20.13.5.20

 

                     Сөзжұмбақ №1    Гидросфера                         

 

2

4

н

3

п

7

п

е

л

а

г

о

б

е

н

т

о

с

й

о

р

с

л

е

1

т

о

ф

г

и

д

р

о

с

ф

е

р

а

г

и

е

л

и

т

т

ь

д

о

р

р

н

и

о

6

8

п

л

а

н

к

т

о

н

5

б

к

э

и

р

в

о

и

9

м

е

р

о

г

и

д

р

о

б

и

о

н

т

о

и

10

т

е

р

м

о

ф

и

л

д

ы

б

и

и

л

о

д

н

ы

11

у

б

и

к

в

и

с

т

е

р

 

 

2.11 Ребусты шеш

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Әлемдік мұхит және ондағы тіршілік иелеріне әсер ететін абиотикалық факторлар

 

• Бақылау сұрақтары

 

1. Мұхит су қабаты тереңдігіне байланысты бөлінетін белдемдер.
2. Мұхит су қабаты жазық бағытта бөлінуі.
3. Әлемдік мұхит алабының ірі 2 белдемінің айырмашылығы.
4. Мұхит шөгінділерінің түрлері.
5. Әлемдік мұхит суының жылыну дәрежесіне байланысты су қабаты көлбеу бағытты температуралық белдемдерге жіктелуі.
6. Мұхит суының қозғалу себебі.
7. Температураға байланысты әлемдік мұхит суының бөлінуі.
8. Әлемдік мұхит суының мөлдірлігінің өзгеруінің себебі.
9. Әлемдік мұхиттың ашық айдынындағы суына қарағанда жағалаулық суының тұздылығының төмендігінің себебі.
10. Мариан науасында тірішілік бар ма?
11. Тереңдіктегі жарық жетіспейтін жерлерде организмдердің тіршілік етуге бейімделуі.
12. Климатың жылынуы әлемдік мұхитқа әсері.
13. Мұхиттың ең терең өңірлері терең сулы ……….. деп аталады.
14. Тұздылығы 36 промилле болған мұхит суының  қату  температурасы  қаншаға тең?
15. Неліктен теңіздер Қызыл, Ақ, Сары, Қара теңіздер деп аталған.

 

3.2. Схема бойынша тапсырмалар                       

 

                                                                                                   Схема 1

 

 

 

	Супралитораль

 

 

Сублитораль

Литораль

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                           Схема 2

 

 

 

 

 

 

температура

су массасы

грунт

 

 

 

	жарық		су режимі		ащылық

 

 

 

 

 

3.3 Төмендегі кестедегі әр белдемдердің анықтамасын бер.

 

№	Белдемдер	Анықтамасы (орналасу шекарасы )
1	Эпипелагиаль	200  м-ге дейінгі тереңдік сублиторальдың  төменгі шекарасы
2	Батипелагиаль	Батиальдың жоғарғы шекарасы
3	Абиссопелагиаль	Батиальдың 6-7 км-ге дейінгі  қабаты
4	Ультраабиссопелагиаль	Су тереңдігінің 6-7 м  төменгі деңгейі

 

 

• Өзіңді өзің тексер

1. Әлемдік мұхит бенталының экологиялық белдемі

А) ультраабисаль В) эпипелагиаль С) батипелагиаль Д) абиссопелагиаль

                        Е) ультраабиссопелагиаль

2. Мұхит суының тереңдіктеріндегі орташа температура аралығы

А) -1,7С ;-2С   В) -3С ;-4С  С) -1С ;-2,7С   Д) 0С ;-1,5С    Е)  -5С;6С  

3. Шеткі теңіз

А) Баренц  В) Карск  С) Қара   Д) Қызыл  Е) Сары

4. Әлемдік мұхиттың абиотикалық факторларына мыналар жатады?

А) микрофлораның сандық көрсеткіші В) фитопланктонның биомассасы      

С) грунттың сапасы    Д) зообентостың массасы

                         Е)зоопланктонның массасы

5. Әлемдік мұхиттың тұздылығы мына көрсеткіштердің қайсысына сәйкес

А) 34-35 %  В) 54-63 %

С) 20-35 %  Д) 70-80 %        Е) 45-60 %  

• Оқы қызық.

Антарктидада көп метрлік қалың  мұздың астынан көл табылды. Оған қазіргі ғалымдар  «Өмір» деген атау қойған. Бұл көлдің ерекшелігі: суының тұздылығы әлемдік мұхит суының тқздылығынан 7 есе артық. Көл суының температурасы  -10С.  Көл суының тұздылығы жоғары болуына байланысты су қатпайды. Ең қызығы онда тіршілік бар екен.

 

 

• Ұсынылатын рефераттар тақырыбы:

 

1. Атлант мұхитының экологиялық жағдай.
2. Тынық мұхитының организмдерінің экологиясы.
3. Үнді мұхиты экологиялық жағдайы
4. Солтүстік мұзды мұхит
5. Жер шарындағы 4 мұхиттың экологиялық ерекшеліктері
6. Теңіздер экологиясының ерекшеліктері
7. Әлемдік мұхиттың ластану көздері
8. Соңғы кездердегі ғалымдардың әлемдік мұхит туралы ашқан жаңалықтары.

 

        3.7 Қолдануға ұсынылатын қосымша әдебиеттер.

 

1.Миркин.Б.М., Наумов.Л.Г.  Популярный экологический словарь. Устойчивый мир. Москва. 1999.

2. Богданов.Д.В. Океаны и моря накануне ХХІ века.  М.
3. Сьюзан Уэллс., Перевод У.В.Спанциной «Жизнь океана» РОСМЭН. 2004.

 

3.8.Сөзжұмбақ сұрақтары

Тігінен:

1. Мұхит төсеніші қалай аталады?
2. Мұхиттың бүрку тамшыларымен ылғалданып жататын жағалау бөлігін ата?
3. Эпипелегиаль мен абиссопелегиаль аралығы қалай аталады?
4. Әлемдік мұхитты зерттейтін ғылым қалай аталады?
5. Әлемдік мұхиттың көлбеу бағыттағы белдемінің бірі.
6. Әлемдік мұхиттың ең терең нүктесі.
7. Ауданы жағынан ең үлкен теңіз.
8. Батипелагиаль мен ультраабиссопелагиаль аралығы қалай аталады?
9. Судың ащылығының өлшем бірлігі не?
10. Ауданы 75940мың шаршы км болатын қайсы мұхит?

 

Көлделеңінен

11. Гадаль терминінің синонимі.
12. Ең ащы теңіз.

13.Мұхит суының көтерілі кезінде су басып кететін, ал су қайтқанда құрғап қалатын жағалау бөлігі қалай аталады?

14. Мұхит суы құрамында ең көп кездесетін тұз.

15.Материктік еңістік

16. 200 м тереңдікке дейінгі мұхит суының беткі қабатының атауы
17. Әлемдік мұхит суының су қабаты.
18. 200 м тереңдіктерге дейінгі су қабаты қалай аталады?

 

19. Ең терең теңіз.
20. Құрлық өңірінен жеткізілген материалдардан тұратын мұхит шөгіндісі.

 

 

3.9 Шрифтограмма

Альфавиттің көмегімен  төмендегі шрифтограмманы шеш

 

17.1.25.8.23.12.14.25.38.14   8.19.38.24.25.38.14.   3.1.25.12.1.16.39    7.8.22   1.25.1.16.1.7.37

 

3.10  Диаграммаларды толтыр

а) Әлемдік мұхит жер бетінің қанша пайызын құрайды?

б) Жер шарындағы құрлықтағы сулар, мұхиттар және  жерасты суларына  бүкіл су үлесінің қанша пайызы тиеді?  

 

 

                  а)                                                           б)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.11  Ребусты шеш

 

 

1

11

у

л

ь

т

р

а

а

б

и

с

с

а

л

ь

б

и

2

с

с

с

у

3

а

4

б

б

л

12

қ

ы

з

ы

л

13

л

и

т

о

р

а

л

ь

и

и

т

м

ұ

х

и

т

и

н

о

п

о

р

е

л

а

14

х

л

о

р

и

д

о

л

а

5

6

7

г

ь

г

н

м

15

б

а

т

и

а

л

ь

16

э

п

и

п

е

л

а

г

и

а

л

ь

р

я

а

р

р

а

8

л

и

и

б

17

б

е

н

т

а

л

ь

т

18

қ

а

й

р

а

ң

б

т

н

19

ф

и

л

и

п

и

н

9

і

с

п

к

с

р

о

о

10

п

м

ү

20

т

е

р

р

и

г

е

н

д

і

л

л

д

а

л

і

г

и

а

л

ь

 

 

• Әлемдік мұхиттқа тән тіршілік иелерінің жалпылама сипаты

 

• Бақылау сұрақтары

 

1. Мұхит суындағы көне фауна мен флора өкілдері туралы не білесің?
2. Неліктен мұхитта құрлыққа қарағанда өсімдіктер түрлерінің аз кездесу себебі.
3. Биполярлық таралу ареалы.
4. Амфибореалдық таралу ареалы дегеніміз не?
5. Теңіз пелагиалының флорасы мен фаунасының құрамы.
6. Теңізде тіршілік ететін балықтардың топтарға жіктелуі.
7. Теңіз бенталындағы флора мен фауна құрамы.
8. Әлемдік мұхиттағы жылу мен жарықтың әртүрлі таралуына байланысты ендік бағыттағы тіршіліктің қалыптасу ерекшеліктері.
9. Теңіз су қабаты тереңдеген сайын фауна мен флорасының таралу заңдылықтары.
10. Теңіз қырыққабаты балдырға жатады ма?
11. Маржанды полиптер әлемдік мұхиттың өсімдігіне әлде жануарлар дүниесі болып табылады ма?

 

3.1.2 Схема бойынша тапсырмалар. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.1.3 Кестемен жұмыс.

                                                                                                        Кесте 1

 

№	Белдемдер	Топтар	Өкілдері
1	Бенталь	Бентос	— Бактерия, саңырауқұлақтар, балдырлар және гүлді өсімдіктер — Тікентерілер, шаянтәрізділер, полихеттер, бауыраяқтар, қосжармалы бақалшалар, маржандар.
2	Пелагиаль	Пелагос	— бактериялар, саңырауқұлақтар, балдарлар. — қарапайымдар, ішекқуыстылар, басаяқты ішекқуысты бақалшалар, балықтар және сүтқоректілер.

3.1.4. Өзіңді өзің тексер.

 

1. Теңіз пелагиалының микрофлорасына жататын организмдер

А) Ең қарапайымдар.      В) Сүтқоректілер

С)  Бактериялар               Д) Балықтар               Е) Өсімдіктер

 

2. Майшабақтар тобына жататын балық?

А) Хек  В) Скумбрия  С) Теңіз алабұғасы  Д) Сардина      Е) Сазан

 

3. Әлемдік мұхит флорасының құрамына мына тіршілік иелері …… кіреді?

А) Саңырауқұлақтар   В) Жасыл балдырлар

С) Радиолярийлер       Д)Актиномициттер         Е) Балықтар

 

4. Әлемдік мұхит флорасының құрамына мына тіршілік өкілдеріне ….. кіреді?

А) Диатомдық балдырлар    В) Балықтар 

С) Бақалшалар                       Д)Губкалар   Е) Жәндіктер   

 

 

• Оқы қызық

 

1. АҚШ-ғы Орегон Университетінде мұхит планктондары шіріген кезде шығатын қышқылдардан электр энергиясын алатын элемент ойлап шығарылды.
2. Атлант мұхитының солтүстік бөлігін мекендейтін акулалар саны соңғы жылдары күрт төмендеді. Соның ішінде балта акула –89 пайызға, жолбарыс акулалар – 65 % және үлкен ақ акула – (адам жегіш акула) – 79 % азайды.
3. Мұхит жылқысы әлемдегі организмдердің ішіндегі – аталығы ұрпақ көбейтетін организм болып табылады.

 

• Ұсынылатын рефераттар тақырыбы:

 

1 Әлемдік  мұхиттағы фаунаның көптүрлігі және экологиясы.

2 Әлемдік  мұхиттағы флораның көптүрлігі және экологиясы.

3 Қазіргі кездегі экологияның әлемдік мұхитта тіршілік ететін организмдерге әсері.

4 Солтүстік Мұзды Мұхиттың тіршілік иелерінің ерекшелігі.

5 Тынық Мұхитының тіршілік иелеріне антропогендік фактордың әсері

 

3.1.7. Қолдануға ұсынылатын қосымша әдебиеттер тізімі.

 

1  Водяницкий В.А. Экологические исследования морских рыб. Киев. 1973

2 Моисеев.Г.А. Мировой океан и его биологические ресурсы// Биология в школе. 1975. с 6.

3 Горбенко.Ю.А. Статистический анализ динамики морской экосистемы. Киев. 1985.

 

 

3.1.8. Сөзжұмбақ

Көлделеңінен

1 Жануарлардың ғылыми атауы.

3 Мұхит (теңіз) су қабатының бүкіл қимасында кездесетін организм

 

Тігінен

2 Өсімдіктердің ғылыми атауы

4 Әлемдік мұхитта саны және биомасса мөлшері тұрғысынан ең көп таралған

балдыр.

 

 

 “Әлемдік мұхиттағы тіршілік” тақырыбына сөзжұмбақ

 

 

                2

 

1

 

 

 

                                                                                                      4

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Шрифтограмма

 

Альфавиттің көмегімен төмендегі шрифтограмманы шеш

 

18.8.14.25.20.18.7.1.23.6.1.        3.1.16.37.15.25.1.23     24.28.25.15.20.23.8.14.25.38.16.8.23       3.1.24.1.42.15.25.37.   3.1.15.1.16.34.1.16.1.23.     10.1.25.1.7.37.

 

      3.1.10 Ребусты шеш

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.Көлдер және лимбионттар тіршілігіне әсер ететін абиотикалық факторлар

 

4.1. Бақылау сұрақтары

 

1 Көл дегеніміз не?

2 Көлдер пайда болу тегіне қарай бөлінуі.

3 Лагуна мен лиман қалай қалыптасады?

4 Сумен қанығу сипатына қарай көлдердің бөлінуі.

5 Көлдің суасты терасасы дегеніміз не? Савал мен қазаншұңқырдың айырмашылығы.

6 Профундаль дегеніміз не?

7 Көл бентальі қалай жіктеледі.

8 Көл пелагиалы қалай жіктеледі.

9 А.Тинеман мен Е.Науман негізін  қалаған көлдер.  

10 Олиготрофты және дистрофты көлдердің айырмашылығы мен ұқсастықтары.

11 Көл суы температураның өзгеруіне байланысты қандай қабаттарға бөлінеді?

12 Эфтотрофты және мезотрофты көлдердің айырмашылығы мен ұқсастықтары.

13 Дистрофты  көлдің олиготрофты көлден айырмашылығы.

14 Көл суының жарық және температуралық режимінің сипаттамасы

15 Көл грунтының сипаттамасы

16 Мұздық, карстылы, опырылу, және эолдық  көлдер дегеніміз қандай көлдер?

5 Жанартаулық көл.

 

4.2 Схема бойынша тапсырмалар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.3 Кестемен жұмыс.

  Әр көлге сипаттама бер

                                                                                                            Кесте №4

 

№	Көлдер	Сипаттамасы
1	Эвтрофты	Тереңдігі 10-15 м-ге дейінгі көлдер. Фитопланктон жазда өте мол. Суының мөлдірлігі нашар, оттегіге кедей
2	Олиготрофты	Биогендер нашар дамыған. Кристалдық тау жыныстары үстінде (һ-30м) орналасады. Оттегіге өте бай (60-70%)
3	Мезотрофты	Олиготрофты және эвтрофты көлдердің аралығына сәйкес.
4	Дистрофты	Суы гуминдермен молынан қаныққан. Планктон мен бентос өте нашар жетілген, оттегі мүлдем болмайды.

 

Су айдындарының ластануының әр көздерін тауып жаз.

                                                                                               Кесте №2

Ластану түрлері	Ластану көздері
Химиялық ластану	Органика, балық комбинат, ауыр металлдар және мыс зауыты, ағынды сулар
Физикалық ластану	Температураның жоғарылығы, ЖЭС
Биологиялық ластану	Бактерия, үй-тұрмыстық қалдақтары

 

4.4 Өзіңді өзің тексер

 

1 Жер шарындағы ең үлкен көл

      А) Арал   В) Байкал     С) Балқаш    Д) Каспий   Е) Севан

2 Көлемі жағынан Қазақстандағы екінші көл

      А)Арал   В) Балқаш    С) Сілеті    Д) Каспий    Е) Алакөл

3  Павлодар облысындағы табиғаты сұлу көл

      А) Сілеті   В) Теңіз    С) Торайғыр   Д)  Балқаш   Е) Алакөл  

4 Көл суларына тиесілі экологиялық  белдемдердің даралануы қандай  қандай экологиялық  себептерге тәуелді

     А)  Тұз режиміне   В) температурасына  

    С) жарық режиміне   Д)  химиялық құрамына  Е) Газдық режиміне

5 Көл суы қабатының экологиялық белдемдері жылдың ….  мезгілінде жоқ болмайды.  

     А) Қыста   В Көктемде   С) Жазда    Д) Күзде  Е)Жыл бойы 

6 Балқаш көлінің шығысында жатқан көлдер тобының ең үлкені

     А) Арал     В) Каспий    С) Алакөл   Д) Зайсан   Е) Торайғыр   

7 Возрождение аралы қай көлде орналасқан

     А) Арал    В) Каспий    С)  Балқаш     Д) Алакөл   Е) Зайсан  

8 Мына тіршілік өңірлерінің қайсысы көл зоопланктондарына жатады

     А) Ескекаяқты шаяндар    В) Балдырлар   С) балықтар   Д)  шортандар   

              Е) Қамыстар

9 Көлдерде тіршілік ететін организм қалай аталады

     А) Реобионттар    В)  Гидробионттар   С) Лимнобионттар  

          Д) Стенобионттар  Е) Эврибионттар

10 Ертіс өзені ағып шығатын Қазақстандағы көл

   А) Зайсан   В) Алакөл  С) Балқаш  Д) Теңіз  Е) Каспий  

 

4.5 Оқы қызық

 

1. Түрлі түсті көлдердің қай жерде екенін білесің бе?

Жапонияның КюСю аралында жартысы сары, жартысы қызғылыт түсті көл бар. Көлдің мұндай түске бөлінуі көл түбінің бір жартысында күкірт, екіншісінде темір тотығының тұнып жатуынан екен.

2. Сия түсті көл қай жерде?

Сия түсті көл Алжирде бар. Бұл осы көлге құятын өзеннің бірінен темір тұзының, екіншісінен торфтың ілесіп келуінен.

3. Дүние жүзіндегі ең терең көл?

Ең терең (1620м), суы ең көп (23 мың текше км) және ең мөлдір сулы көл – Байкал көлі.

4. Дүние жүзінде көл мен өзедерге бай ел болып Канада есептеледі. Жалпы есеп бойынша дүние жүзінің тұщы сунының 25 пайызы осында. Мұнда ауданы 1300 м шаршы  30 көл орналасқан.

 

 4.6 Ұсынылатын реферат тақырыптары

 

1 Балқаш көлінің экологиялық жағдайы.

2 Қазақстан Республикасындағы көлдердің экологиялық жағдайы.

3 Дүние жүзіндегі көлдердің қазіргі кездегі экологиясы.

4 Эри (АҚШ) көлінің құтқарылуы.

5 Севан көлінің экологиялық жағдайы.

 

 

4.7 Қолдануға ұсынылатын қосымша әдебиеттер тізімі.

 

1. Карпеков.Қ., Бейсенова.Ә., Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы: Атамұра., 2000.
2. Вдовухина.Т.В., Искакова.Г.К. Водные ресурся Казахстана и их рациональное использование. Алматы.1995. 185.
3. Константинов.А.С. Биологические основы охраны и очистки вод от загрязнения. 1969.
4. Есназарова.Ұ. Қазақстанның физикалық және экономикалық географиясын оқыту. Алматы .Рауан, 1994.

 

      

 

 4.8 Сөзжұмбақ

 Тігінен

1 Көл ойпатының түбі  (табаны) қалай аталады?

2 Мәңгілік тоңды аймақтарға тән көл.

3 Теңіз шығанақтарынан дараланып қалған суқойма.

4 Көлдің суасты терасасы мен қазаншұңқырының арасындағы бөлік.

5 Көл түбінде өсетін өсімдіктердің алып жатқан аймағы қалай аталады?

6.Теңізге құятын өзен суларының құмды аралшалармен бірте-бірте бөлшектену нәтижесінде қалыптасқан суқойма.

7 Жыл бойы көл суының температурасы өзгеретін су қабаты қалай аталады?

8 Жер шарындағы ең үлкен көл.

9 Биогендермен жақсы қамтамасыз етілген көлдің түрі.

 

Көлделеңінен

10 Су асты терасасынан жоғары орналасқан су қабатын қамтитын пелегиал. 

11 Бұлақтар мен жауын-шашынның есебінен қалыптасқан көлдер.

12 Жағалау өңіріндегі таяз сулы аймақтар.

13 Өзен аңғарларында пайда болған көлдер қалай аталады?

14 Жыл бойы көл суының температурасы өзгермейтін су қабаты қалай аталады?

15 Жер шарындағы ең терең көл.

16 Суы гуминдермен молынан қаныққан көлдің түрі.

 

4.9 Шрифтограмма

Альфавиттің көмегімен шрифтограмманы шеш  

 

25	1	3	12	6	1	25	25	1	///////	3	2
23	38	/////	7	8	/////	3	1	25	, //////	1	16
///////	17	27	18	37	///////	25	1	3	12	0	1
25	22	8	18	//////	8	25	8	18	8	////	7
20	24	25	1	24	15	1	18	///////	1	7	1
17	///////	0	1	18	1	////////	3	38	10	8	/////
1	10	1	7	37	. //////	25	1	3	12	0	1
25	///////	14	38	25	1	3	37	//////	1	7	1
11	///////	28	34	38	18	///////	24	1	23	15	37
10	17	1	13	25	37	18	//////	15	1	13	18
1	25	//////	14	21	11

 

           4.10 Криптограмма

 

Криптограмманы табу үшін төмендегі сұрақтарға дұрыс жауап бер

 

1. Шығыс Қазақстандағы қорықтық көл 1.16.13.1.11.15.14
2. Балқаш көлінің шығысындағы көл 14.1.11.15.14
3. Қазақстандағы көлемі жөнінен 3-ші көл  1.14.13.1.2.
4. Орталық Қазақстандағы көл 25.16.26.1.14.27.28.23
5. Орталық Қазақстандағы қорықтық көл 25.16.26.1.14.27.28.23.
6. Жер шарындағы ең үлкен көл 11.1.20.21.24.4.

 

11	15	14	//////	17	1	3	24	26	1
17	17	28	12	///////	1	20	28	14	//////
13	1	19	28	23	1	20	28	////////

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сөзжұмбақ №3  Көл

1

қ

10

ж

а

ғ

а

л

а

у

л

ы

қ

з

а

н

2

ш

3

к

4

ұ

5

к

ө

л

11

а

ғ

ы

н

с

ы

з

ң

с

а

р

в

қ

у

г

с

а

ы

б

у

т

12

л

и

т

о

р

а

л

ь

н

6

л

и

13

ж

а

й

ы

л

м

а

л

ы

қ

т

и

о

м

р

8

7

а

15

б

а

й

к

а

л

14

г

и

п

о

л

и

м

н

и

о

н

л

а

е

ь

с

т

9

п

а

э

и

л

в

й

16

д

и

с

т

р

о

ф

т

ы

м

р

н

о

и

ф

о

т

н

ы

 

4.11 Экологиялық ребус

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                  

  4.1.. Көлдегі тіршілік жағдайлары.

 

• Бақылау сұрақтары

 

• Көл суының қозғалыс түрлерін ата.
• Көл суының температуралық режимі.
• Көлдердің терең қабатына жарықтың өтпеу себебі.

4              Көлдер тұздық құрамына байланысты қандай көлдерге бөлінуі.

5              Автохтонды және аллохтонды грунттардың айырмашылығы.

6              Көлдерде жасыл және көк-жасыл балдырлардың таралу себебі.

7              Көлдердің фаунасы қалай таралған?

8              Бактериялар көлдің қай бөлігінде көп кездеседі?

9              Көл зоопланктондарын ата.

 

4.1.2 Төмендегі схеманы толтыр.

 

	Көлдерге тиесілі абиотикалық факторлар

 

4.1.3 Кестемен жұмыс

 

№	Түрі	Өкілдері
1	Планктон	фитопланктон – диамтомды, жасыл және көк балдарлар, зоопланктон – түссіз қылаяқтар, инфузориялар, тараммұрт, ескекаяқты шаяншалар
2	Нектон	Балықтар және итбалықтар
3	Бентос	Бактериобентос-бактерия, саңырауқұлақтар, Зообентос – кандалалар, қоңызшалар, шыбындар, бақалшалыларшаяншалар
4	Нейстон	Суөлшеуіш кандалалар, шыр айналғыш қоңызшалар және жәндіктер мен балықтардың личинкалары

 

4.1.4 Өзіңді-өзің тексер

 

1. Көлде тіршілік ететін организмдер қалай аталады?

                 А) Реобионттар   В) Гидробионттар   С) Лимбионттар 

                      Д) Стенобионттар   Е) Мезобионт 

2. Әр-түрлі тіршілік түріне бай көл

                 А) Олиготрофты   В) Эвтрофты   С) Мезотрофты                                     

                    Д) Дистрофты  Е) Офтрофты

3. Суы қарқынды гумификацияланған көл

                А) Олиготрофты   В) Мезотроффты  С) Дистрофты

                    Д) Эфтрофты  Е) Офтрофты

4. Келтірілген тірі организмдердің қайсысы нектондарға бактериобентосқа жатады

               А) Бактериялар  В) Саңырауқұлақтар 

                      С) Балдарлар   Д) Балықтар Е) Итбалықтар 

5. Келтірілген тіршілік өкілдерінің қайсысы нектондарға жатады?

                А) Саңырауқұлақтар   В) Кандала суөлшегіштер  С) коловраткалар

                        Д) Қамыс             Е) Балдыр   

 

4.1.5 Оқы қызық

 

       Байкал көлі дүние жүзіндегі ең тұщы көл болып есептеледі. Бұл көлдің тұщылығының басты себебі: көлде Эпишур деген рак өмір сүреді.  Эпишур көлдегі планктонның негізін құрайды. Бұл ағзаның фильтрлеу қасиеті болғандықтан жыл бойы өзендердің қоректендіретін суынан 10-15 есе немесе 500-1000 км ³ суды өздерінің денесі арқылы тазалайды.

        Байкалдағы тіршілік ететін 2500 мың түрлі өсімдіктері мен жануарларының  50 пайызы реликті.

 

4.1.6. Ұсынылатын рефераттар тақырыбы

1. Көл суының қозғалысы
2. Көл суында тіршілік ететін ағза – лимнобионт
3. Көлде тіршілік ететін зоопланктондар мен фитопланктондар.
4. Көл нектоны

 

4.1.7 Қолдануға ұсынылатын қосымша әдебиеттер

 

1. Омаров.Т.Р. Қазақстан өзендері мен көлдері. Қазақстан баспасы Алматы 1975.
2. География. Бейсенбаева.А.М., Бейсенбаева.Н.Ә. Арман баспасы. Алматы. 2004.

 

4.1.8 Сөзжұмбақ сұрақтары

 

Тігінен

1 Бүкіл көл суы массасының мезгіл-мезгіл қозғалысқа ұшырауын қалай атайды?

2 Қазақстан Республикасындағы суының ащылығы көлбеу бағытта өзгеретін көл.

3 Көлге құятын өзендер ағысымен, желмен және тағы басқа жолдармен тасымалданған материалдар есебінен қалыптасқан грунт қалай аталады?

4 Көл суында тіршілік ететін организмдер қалай аталады?

 

Көлделеңінен

5 Көлдің жағалуының мұжылу өнімінен және сол көлдердегі организмдердің  қалдықтарынан пайда болған грунт қалай аталады?

6 Өзіне азотты заттарды көптеп кіріктіретін өте ұсақ каллоидты масса қалай аталады?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сөзжұмбақ №4    Көлдегі тіршілік

 

1

с

2

е

б

3

й

а

а

т

і

р

ш

і

л

і

к

л

қ

л

5

а

в

т

о

х

т

о

н

д

ы

ш

х

т

4

6

с

а

п

р

о

п

е

л

н

и

д

м

ы

б

и

о

н

т

 

 

 

 

4.1.9 Ребусты шеш

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5. Континенттік су алаптары және олардың тіршілік иелері.

Өзендер және олардағы тіршілік иелеріне әсер ететін абиотикалық факторлар

 

5.1 Бақылау сұрақтары

 

1 Өзен дегеніміз

2 Өзен суының  бастауынан сағасына дейін қозғалыста болу себебі

3 “Басты өзендер”

4 Өзеннің су шығыны дегеніміз…..

5 Өзен суының ағысы туралы не білесің?

6 Өзен суының әлемдік су айналымындағы рөлі.

7 Өзен суының деңгейлік режимі дегеніміз…..

8 Өзен суының ағысының жылдамдығының өзгеру себебі.

9 Тау суларының мөлдір болу себебі.

10 О.А Алекиннің жіктемесіне  сәйкес өзен сулары құрамына қарай қалай бөлінеді?

11 Өзендердің газдық режимі

12 Турбуленттік ағым дегеніміз…..

13 Өзен суында неліктен нестондар мен плейстондардың мүлдем кездеспеу себебі.

14 Эстуаридегі тіршілік иелерінің биомассасының мол болу себебі?

15 Өзен атырауы дегеніміз не?

16 Қазақстан өзендері қандай алаптарға жатады.

17 Солтүстік Мұзы Мұхит алабындағы өзендерді атаңдар.

18 Каспий теңізі алабына  қандай  өзендер жатады.

19 Арал теңізі алабындағы   өзендерді атаңдар

20 Оңтүстік Қазақстандағы ең ірі өзендерді ата.

21 Өзендердің қоректену  типтерін атаңдар.

22 Қазақстан өзендерінің шаруашылықтағы маңызын атаңдар.

23 Қазақстан өзендерінің қазіргі ластану жолдары.

24 Ертіс өзені Сібірдің қай өзеніне құяды.

25 Ұзындығы 1000 км-ден асатын Қазақстандағы жеті өзенді атаңдар.

 

 

5.2 Схемамен жұмыс

 

 

 

 

 

 

 

Қар

Жерасты суы

 

5.3 Кестемен жұмыс

                                                                                                 Кесте №1

 Төмендегі түрлердің өкілдерін жаз

№	Түрі	Өкілдері
1	Планктон	Инфузориялар, түссіз қылаяқтылар, коловороткалар, тараммұртты  шаяндар.
2	Бентос	Шаяндар, олигохеттер, ручейниктер, поденкалар
3	Нектон	Срелядь, форель, таран,  сустера, шортан, көксерке,  нәлім, алабұға, бекіре, семга, лосось, креветкалар
4	Перифитон	Рдестер, қамыстар, кубышкалар, реголитниктер.

 

                                                                                              Кесте №2

Өзендердегі суқоймаларды тауып жаз

 

Өзендер	СЭС
1.     Сарысу 2.     Іле 3.     Сырдария 4.     Ертіс	1 Кенгір 2 Қапшағай 3 Шардара 4 Бұқтырма

 

                                                                                              Кесте №3

 Әр алапқа жататын өзендерді тауып, белгілеңдер.

 

№	Алаптар	Өзендер
1	Солтүстік Мұзды Мұхит	Ертіс, Есіл, Тобыл
2	Каспий теңізі алабы	Жайық, Жем, Сағыз
3	Арал теңізі алабы	Сырдария, Шу, Ырғыз, Торғай
4	Балқаш-Алакөл алабы	Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі; Аягөз

 

                                                                                                              Кесте №4

Қазақстан өзендері бойынша салынған СЭС-ры тауып жаз. 

 

Өзендер	Су элктрстанциялары
1. Ертіс 2. Іле	Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі Қапшағай

 

     5.4 Өзіңді — өзің тексер

1. Республикада ұзындығы 10 км-ден асатын қанша өзен бар

 А) 16 мындай     В) 8 мыңдай     С) 5 мыңдай    Д) 2 мыңдай  Е) 7 мыңдай

 

2. Республикада ұзындығы 1000 км-ден асатын қанша өзен бар

А) 7 өзен    В)  15 өзен  С) 20 өзен   Д) 2 өзен          Е) 9 өзен   

3. Респбуликада өзеннің топтануына  байланысты қанша алапқа бөлінеді.

А) 4 алапқа        В) 8 алапқа   С3) 20 алапқа     Д) бөлінбейді   Е) 29 алапқа

4. Каспий теңізі алабына мына өзен жатпайды.

А) Орал   В) Сағыз   С) Ойыл   Д) Қаратал   Е) Іле 

5. Каспий өзендері алабына мына өзендердің қайсысы жатады.

А)  Кіші өзен    В) Ақсу     С) Ертіс   Д) Шу   Е) Есіл

6. Арал теңізі алабындағы ең ластанған өзен

А) Сырдария  В) Талас   С) Құрағаты   Д) Амудария     Е) Іле

7. Балқаш-Алакөл көлдер алабына жататын өзен:

А) Тентек   В)Ырғыз  С) Үлкен өзен  Д) Ертіс  Е) Талас     

8. Қазақстанның шығысында ауыр металдармен суы ең көп ластанған өзен

А) Лепсі         В) Есіл    С)Ертіс    Д) Тобыл   Е) Аякөз 

9. Қай өзендердің бойында Шардара бөгені салынған.

А) Талас   В) Сырдария  С) Іле   Д) Шу    Е) Есіл 

10. Іле өзені бойындағы ең ірі СЭС

А) Қапшағай    В) Бұқтырма    С) Шүлбі    Д) Өскемен   Е) Құрағаты

 

 

5.5 Оқы қызық

 

1. Ертіс өзенінен орталық Қазақстанға ұзындығы 500 к-ге, Ені 40 км ал тереңдігі 5-7 м-ге жететін Ертіс-Қарағанды үлкен каналы салынған. Канал арқылы Ертістен 75 м куб/сек су келеді.
2. Жайық Каспий өзендеріндегі тұщы судың бірден-бір көзі. Сондай-ақ бекіре балығын көбейтіп өсіретін бірден-бір айдын. Суды өнеркәсіп пен тұрмысқа көптеп пайдаланғандықтан қазіргі кезде бекіре балығының жағдайын нашарлатып жіберді. Соңғы 10 жылда қызыл балықты аулаудың жалпы көлемі 2,5 есе азайды.
3. Медеуде, Кіші Алматы өзенінде қуатты екі жарылыстың көмегімен үлкен плотина (биіктігі 100м, табанының ені 600м-ге жуық) салынды. Бұл Алматы қаласын өте қуатты селдерден сақтап қалады.
4. Амазонка өзені Оңтүстік Америкамен  6448 км ағып, Атлант мұхитына құяды. Дүние жүзілік мұхитқа құйылатын тұщы судың 20 пайызын Амазонкадан алады. 

 

5.6  Реферат тақырыптары.

 

1 Қазақстан Республикасындағы өзендердің экологиясы

2 Өзендегі тіршілік

3 Қазақстан өзендерінің жалпы ерекшеліктері

4 Қазақстанның ең ірі өзендері.

5 Солтүстік Мұзды Мұхит алабындағы өзендер

6 Каспий теңізі алабындағы өзендер.

7 Арал теңізі алабындағы өзендер.

8 Балқаш-Алакөл  көлдері  алабындағы өзендер.

9 Қазақстандағы орман дала және дала зонасындағы транзитті  өзендер.

10 Қазақстандағы шөлейт және шөл зонадағы транзитті өзендер.

11 Қазақстан өзендерінің қазіргі экологиялық жағдайы.

 

5.7  Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер тізімі

 

1. Львович.М.И. Реки СССР.1971
2. Кассин.Н.Г. Гидрологический очерк Илийского бассейна. Алматы., 1930.
3. Қайымов.Қ. Балықтар әлемінде. Алматы. Қайнар. 1981.
4. Омаров.Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері.Алматы. 1975.
5. Чупахин.В.М. Физическая география Казахстана. Алматы,.1968г

 

5.8 Сөзжұмбақ сұрақтары.

 

Тігінен

1 Өзен атырауы қалай аталады.

2 Су қабатында болатын әртүрлі үйірімді ағыс қалай аталады?

3 Дүние жүзіндегі ең ірі өзен.

 

Көлделеңінен

4Өзен суының басталатын жерін қалай атайды

5 Өзен планктондары қалай аталады?

6 Өзен суы ағатын енсіз ойыс қалай аталады?

 

 

5.9 Шрифтограмма

 

Мұнда негізгі кілт қазақ альфавитіндегі шрифтерді мына суретте құпияланған рет санын дұрыс алмастыру керек.

 

 

 

 

Шрифтограмма

 

25	1	3	12	6	1	25
25	1	///////////	2	11	8	18
////////	1	7	1	17	//////////	28
34	38	18	/////////	22	25	8
/////////	15	1	9	8	25	///////////

 

Сөзжұмбақ № 5 . Континенттік су алаптары және олардың тіршілік иелері.

Өзендер және олардағы тіршілік иелеріне әсер ететін абиотикалық факторлар

 

1

с

а

ғ

3

4

б

а

с

т

а

у

2

м

т

а

у

з

5

р

е

о

п

л

а

н

к

т

о

н

б

н

у

к

л

а

е

6

а

р

н

а

т

т

і

 

5.10  Ребусты шеш .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6. Су қоймалардың антропогендік эвторфтануы және термофикациясы

 

6.1 Бақылау сұрақтары

 

1. Су қоймаларындағы анторпогендік эвтрофтану қалай жүзеге асады?
2. Органикалық ластанған су қоймаларының жіктемесі қай ғалымның жіктемесіне сәйкес келеді?
3. Антропогендік және табиғи эвторфтанудың айырмашалығы қандай?
4. Эвтрофтану дәрежесін бағалауда қандай көрсеткіштер пайдаланылады?
5. Гиполимнион және эпилимнион үшін эвтрофтану дәрежесін анықтайтын көрсеткіштерді ата
6. Фолленвайдердің жіктемесін түсіндір.
7. Антропогендіе эвтрофтанудың жағымсыз көріністері қандай?
8. Су қоймаларының термофикциясы
9. Кольквитц Марссонның шкаласы бойынша су қоймалар (белдемдер) қалай бөлінеді?
10. Полисапробты, мезосапробты және олигосапробты су қоймаларына сипаттама бер.
11. Қазақстан су қоймаларының шаруашылықтағы маңызы
12. Қандй су қоймаларында оттегі болмайды?

13 Су қоймасында олиготрофтылар үшін мөлдірлік қанша метрге тең болады?

 

6.2 Схемамен жұмыс

 

Сулардың ластану жіктемесі 

Су қоймаларының органикалық заттармен ластануы

 

 

 

Олигосапробты

Мезосапробты

Полисапробты

 

 

 

 

 

 

 

6.3 Кестемен жұмыс

 

Фолленвайдердің (1977) статистикалық талдауы.

 

№	Су қоймасындағы трофия дәрежесі	Р, мг/м3	N,  мг/м3	«а»- хлоровил, м	Мөлдірлік, м
1	Олиготрофтылар	8	660	1,7	9,9
2	Мезотрофтылар	27	753	4,2	4,2
3	Эвтрофтылар	84	1875	14,3	2,45

 

 

6.4 Өзіңді өзің тексер

 

1. Судың қандай типтерінде күкіртсутек пен көміртек диоксиді онша көп емес

  А) Полисапробты   В) Олигосапробты   С) Мезосапробты   Д) Дистрофты

          Е) Олиготрофты

 

2. Кәсіпорындардан шығарылған жылы сулардың құйылуынан су қоймасы температуралық режимінің өзгерісінің әсері

   А) Антропогендік эвтрофтануға   В) Табиғи эвтрофтануға  

   С)  Су қоймасының термофикциясына   Д) Температуралық қат-қабатталуға

          Е)  Суының ластануына

 

3. Су қоймаларының антропогендік эвтрофтануы қандай элементтің артығымен болуы жағдайында жүзеге асады.

    А) Азоттың және фосфордың      В) Көміртектің және оттектің

    С)  Күкірттің және темірдің         Д) Кальцидің және магниидің 

              Е) хромның және фтордың

 

4. Антропогендік эвтрофтану процесі қаншалықты мерзімді қамтиды

    А) Ондаған жылдарды    В) Жүздеген жылдар  

    С)  Мыңдаған жылдарды  Д) Миллиондаған жылдарды    Е) Бір  жылды

 

5. Гиполимнионның эвтрофтану дәрежесін бағалау үшін қандай көрсеткіштер пайдаланылады

   А) Сапрофиттердің сандық көрсеткіші    В) Балдырлардың өнімі   

   С) Макрофиттердің түрлік құрамы        

   Д) Көл түбінің түзілімдерінде  күкіртсутектің; метанның қалыптасуы

   Е) Судың физикалық көрсеткіштері

 

6. Төмендегі көрсеткіштер келтірілген су қоймаларының қайсысын сипаттайды, жалпы фосфор  -8, азот – 660, «а»- хлорофил – 1,7мг/м³, су мөлдірлігі – 9,9м

     А) Олиготрофты      В) Мезотрофты   С) Дистрофты  Д) Эвтрофты  

                    Е) Офтрофты

 

7. Гүлдену ноқаттарындағы клеткалары жалқаяқ немесе ботқа тектес массалар құрайтын белдемдер

     А) Планктондық белдем    В) Гипонейстондық белдем

     С) Деструкциялық белдем   Д) Зоопланктондық белдем

     Е) Фитопланктондық белдем

 

 

6.5 Оқы қызық 

1. Қазақстан аумағында  жер беті ағындарын реттеу мақсатында қзен арналарын бөгеу арқылы жасалады. Егер көлемі кіші, ойыстарды бөгейтін болса, оларды тоған деп атайды. Бөгедер негізінен халықтың қажетін өтеу үшін жасалады. Бөгендер  су айдынының  алып жатқан ауданына қарай төртке бөлінеді.
2. 50 км² -ге дейін – кіші
3. 250 км ²— ге дейін — орта
4. 1000 км² – дейін – ірі
5. одан үлкендері – аса ірі бөгендер

Қазақстанда қазір 4 мыңдай бөген мен тоғандар бар. Алып жатқан ауданы 10 мың км². Оларда 90 км³ тұщы су жиналған. Республикада 2 өте ірі, 1 ірі және 6 орта бөген бар, қалғандары кіші бөгендер. Бөгендердің көбі – Орталық, Оңтүстік және Шығыс Қазақстанда шоғырланған.

 

6.6 Ұсынылатын реферат тақырыптары

 

1. Қазақстанның су қоймалары
2. Балқаш көлінің қазіргі ластану жағдайы
3. Шығыс Қазақстан көлдерінің ластану жағдайы
4. Су қоймаларының антропогендік ластану себептері
5. Солтүстік Қазақстан суларының антропогендік ластану себептері
6. Сырдария өзеніндегі Шардара су торабы және оның қазіргі экологиялық жағдайы
7. орталық Қазақстандағы Кеңгір ск қоймасының шаруашылықтағы маңызы
8. Іле өзеніндегі Қапшағай су қоймасының қазіргі экологиялық жағдайы

 

6.7 Қосымша әдебиеттер тізімі

 

1. Қазақстаның физикалық географиясы. Оқулық
2. Распопов.И.М. Су қоймаларындағы гидробиологиялық процестер. Л.1983 ж.
3. Шілдебаев.Ж.Б. Экология. Алматы. 2001ж
4. Ахметжанова.З.Х ҚОӘБ., Алматы 2001ж.

 

 

 

6.9 Шрифтограмманы шеш

     Бұл шрифтограмада берілген  дыбыстарды бір рет қана қолдану арқылы қос атаудан жаңа сөз құралады.

 

ҚАШ+БАЛ

ДАР+ИЯРЫС

МАТЫР+ҚҰБ

АЛ+АР

АҒА+ШАЛ

 

• Ребусты шеш

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Асқарова.Ж.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау. Алматы 2005.89.
2. Атлас. География материков и океанов. Алматы.2005.
3. Атлас. Мира. Москва. 2000.
4. Бейсенбаев.А.М., Бейсенбаева.Н.Ә. География. Арман. Алматы. 2004. 427.

 

5. Бейсенова.Ә.С., Смақова.А., Есполов.Т.И., Шілдебаев.Ж.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Ғылым. Алматы. 2004. 325.
6. Бәкірова.К.ш. Су жүйелерінің экологиясы. Алматы. 2003.84.
7. Оспанова.Г.С., Бозшатаева.Т.Г. Экология. Алматы. 2002. 404
8. Есназарова.У.А. Экологическая и социальная география республики Казахстан. Рабочая тетрадь. Алматы 2002.50.

 

9. Вендров.С.А. Жизнь наших рек. Л. 1986.110.
10. Моисеев.Г.А. Мировой океан и его биологические ресурсы //Биология в школе. 1975.№6.
11. Одум.Ю. Экология. Часть 1-2-М., 1986.
12. Реймерс.Н.Ф. Экология. М.,1994.

 

13. Шілдебаев.Ж.Б. Қызықты экология. Алматы 2000.

14.Қайымов.Қ., Әлімқұлова.Р., Қожантаева.Ж., Сәтімбеков.Р., Биология (жұмыс дәптері) Атамұра. Алматы. 2003. 111.

15. Чупахин.В.М. Физическая география Казахстана. Алматы. 1968.
16. Муханов.В. Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары. Алматы. 1999.

 

17. Омаров.Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. Алматы. 1975.
18. Львович.М.И. Водные ресурсы будущего. М. 1974. 173.
19. Фурсов.В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. Ана тілі. 1999. 191.
20. Распопов.И.М., Гейсен.С. Гидробиологические процессы в водоемах. Сборник трудов. Л.Наука.

 

21. Коробеин.И.В., Передельский.Л.В., Экология. Учебник. Ростов-на-Дону. Феникс. 2004.
22. Богданов.Д.В. Океаны и моря накануне ХХІ века.М.
23. Сьюзан Уэллс. Перевод Сапциной. Жизнь океана. РОСМЭН. 2004.
24. Мсисеев.Г.А. Мировой океан и его биологические ресурсы // Биология в школе. 1975
25. Горбенко.Ю.А Статистический анализ динамики морской экосистема. Киев. 1985.
26. Акимова.А.Т., Хаскин.В.В Экология. Учебник.Юнитим. Москва. 2001.
27. Карпеков.Қ., Бейсенова.Ә.С. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы. Атамұра. 2000.
28. Есназарова.Ұ. Қазақстанның физикалық және экономикалық географиясын оқыту. Алматы. Рауан. 1994.

 

29. Ахмектжанова.З.Х. Қоршаған ортаның әсерін бағалау. Алматы. 2001.
30. Петров.Н.Н., сухинин.С.А. Статистический метод в обучении географии. //География в школе №5. 2004. 39-40 стр.
31. Қайымов.Қ. Балықтар әлемінда. Алматы. Қайнар. 1981.
32. Детская Энциклопедия. ТОМ 1. Москваү 1964.
33. Большой иллюстрированный справочник страны и континенты. Иосква. Махаон. 2005.