Дипломдық жұмыс. Ұлы Жібек жолының мәдени-тарихи кешендері

ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

 

 

 

Д.А. ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

ДИПЛОМДЫҚ    ЖҰМЫС

 

Ұлы Жібек жолының мәдени-тарихи кешендері

 

Алматы — 2008

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………….

 

  І ТАРАУ. ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ – ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА ЖОЛЫ

 1.1 Лазурит және нефрит жолы…………………………………………………………

      1.2 Діннің  дамуы……………………………………………………………………………..    

 

 II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІГІНДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАР –  ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ КҮРЕ ТАМЫРЫ

      2.1 Отырар қаласының  мәдени дамуы……………………………………………….

      2.2 Тараз-саудагерлер қаласы…………………………………………………………….

 

  III ТАРАУ. ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНДАҒЫ ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІНІҢ         ДАМУЫ ЖӘНЕ ТУРИСТІК МҮМКІНШІЛІКТЕРІ:

      3.1 Ұлы Жібек жолының жазу ескерткіштері………………………………….

      3.2  Жүсіп Баласағұн және Махмуд Қашғари……………………………………

      3.3 Ұлы Жібек жолының туристік инфрақұрылымын жақсарту жолдары

      және болашақ даму алғышарттары……………………………………………………

 

 ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………..

 ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ……………………………………………………….

 

 

КІРІСПЕ

 

                Ұлы Жібек жолының өркендеуі, оның бойындағы елдердің бір-бірімен байланыстары өркениеттің дамуымен сабақтасады. Сондықтан, өркениет деген ұғымға түсінік беріп кеткен жөн. Ең алдымен өркениет деген не? Оны қалай түсінуге болады? Өркениет дегеніміз – белгілі  бір қоғамдық-саяси құрылыс кезіндегі және материалдық мәдениеттің даму сатысы. Ол латынның азаматтық, қоғамдық деген сөзінен шыққан. Әу бастан ол мәдениеттің синонимі. Екіншіден, қоғам дамуының, оның материалдық, рухани мәдениетінің даму дәрежесі,баспалдағы. Үшіншіден, Л.Морган, Ф.Энгельс түсінігіндей, қоғамның тағылық тарпаң, одан соңғы варварлық жабайылық кезеңінен кейінгі даму дәуірі. Өркениет туралы қалам тартқн орыс ғалымы Н.Данилевский өркениетті «мәдени тарихи» тип деп санаса, П.Сорокин «үлкен мәдени жүйе» деп қарайды,  неміс философы К.Ясперс оны «айналма дәуірлер» деп тұжырымдайды. Қалай болғанда да, тарихта «шектелген мәдениет» барын ойшылдар мойындайды.

         Осы бір ғылымдағы бағыт еуропалық ойшылдардың ғана табысы емес екендігін айту керек. Өркениеттік даму туралы ойларды ХІІІ ғасырда өмір сүрген араб ғалымы Ибн Халдун (406ж. өлген) қалдырып кеткен. Бұл күні адам баласының тарихын мәдени және өркениеттік тұрғыда саралайтын ғалымдар не сан [1].

         Батыс пен Шығыстың аралығын байланыстарған дипломатиялық және сауда артериясы болған ол – Ұлы Жібек жолы болды. Түріктер жері арқылы Шығыстан Батысқа қарай жібек тасыған керуендер жүрді, ал Қытайға-Орталық Азия, Таяу және Орта Шығыс, Жерорта теңізі аймағының тауарлары әкелінді. Осы екі елді байланыстырған екі ел арасындағы көпірдің маңыздылығы ол тек материалдық болмады, одан жоғары тұрды. Ол әртүрлі мәдениет пен халықтарды байланыстырды, ежелгі кездегі идеялардың алмасуының негізгі факторы қызметін де атқарды.

Ұлы Жібек жолы – дүниежүзілік өркениет тарихының ең негізгі жетістіктерінің бірі. Ұзақ та қиын керуен жолы Еуропаны және Азияны Жерорта теңізінен бастап Қытайға дейін байланыстырды және ежелгі дәуір мен орта ғасырда ірі сауда байланысы мен Батыс пен Шығыс аралығындағы мәдениеттің байланыстырушысына айналды. Ұлы Жібек жолының ең ұзақ бөлігі Орта Азия мен Қазақстан территориясы арқылы өтті. Керуендер, Қытайдың жібегімен, Үндістанның тәттілері мен гүлдерін, Иранның күміс заттарымен, Византияның мақта-мата бұйымдарымен, түріктердің құлдарымен, Афрасиабтық керамика заттарымен және тағы да басқа товарлармен толтырыла отырып, Қарақұм және Қызылқұм далаларымен, Мерв пен Хорезм оазистері арқылы өтіп, одан ары Сарыарқаның ұшан теңіз далалық аймағымен жүре отырып, Памир мен Тянь-Шань таулы жоталарынан асып, Алтай, Қаратау асып одан ары Муград және Амударья, Сырдарья, Жайық өзендерінен өтті [2].

Керуен жолдарында бай қоныстар мен бірнеше қалалар болды. Олар – Мерв, Бұхара, Самарқанд, Үргеніш, Отырар, Шымкент, Тараз, Баласағұн, Сауран және Талғар. Ұлы Жібек жолы қашаннан бастап жұмыс істейді, қашан пайда болды деген сұраққа осы күнге дейін ғалымдар әртүрлі көзқарастар айтып келеді. Егер, Ұлы Жібек жолының белгілі бір бөліктері туралы айтатын болсақ, ол б.э.д. ІІІ-ІІ мыңжылдықтарды қамтиды. Ол байланыстар Бадахшан тауларынан лазуриттің кең орындарын табудан және Хотан ауданында Яркент-Дарья өзенінен нефриттің табылуынан басталған.

Бадахшаннан алынған лазуритті Иран, Месопотамия, Анатолия,Египет пен Сирияға апарған. Бір мыңжылдықтың ортасында бадахшандық лазурит Қытайға да келіп жетті [3].

Лазуриттік жол Орта Азия және Орта Шығысты, Жерорта теңізі мен Үндістанды байланыстырса, нефриттік жол Шығыс Түркістанды Қытаймен байланыстырды. Б.э.д. І мыңжылдықтың ортасында Далалық жол жұмыс істей бастайды. Ол жолдың бағыты туралы тарих атасы Геродоттың айтуы бойынша сипаттасақ: Қара теңіз жағалауынан Бон аймағына, одан сарматтар жерінен Оңтүстік Урал жағасына, одан ары қарай Алтай еліне, Жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлін мекендеген аргиппилер еліне дейін барған.

Кейінге дейін жібек және онымен сауда жасау б.э.д. І мыңжылдыққа жатады деп келген. Бірақ қытай археологтары Чженцзян провинциясында Тайху көлі маңындағы қазба жұмыстары барысында жібек мата, белдік және кеспе тапқан, олар неолит кезіне жатады. Матаның шыққан уақыты б.э.д. 2750 жасына тең. Осы табылған матаны зерттеу барысында бес мың жыл бұрын жібек өңдеу жақсы дамыған және ол қолдану сатысына шыққандығы белгілі болған [4].

Б.э.д. VI-V ғасырларда Қытай жібегі басқа елдерге шығарыла бастады. Жібектен өңделіп тігілген попона Алтайдың Пазырық деген жерінен «патша» қорғанын қазған кезде табылған, ол б.э.д. V ғасырға жатады. Жібек маталар және бахрома, жібектен тігілген заттар Оңтүстік және Батыс Еуропа аудандарындағы мәйіттерден табылған (б.э.д VI-V ).

Бағалы қытай жібектерін таратуға көшпелі сақтар мен скиф тайпалары қатысқан, олар осы тауардың  Орталық Азия мен Жерорта теңізіне келуіне негіз болған. Осы кезде жібек Үндістанға жеткен, оған дәлел ретінде б.э.д. IV ғасырда жазылған тракта: «Артхашастра» («Наука политики») кітабындағы «синапатто» – қытай жібегі деген сөздің болуы. Бірақ көптеген зерттеушілер осы кезде Ұлы Жібек жолы ірі сауда магистралі ретінде енді ғана қалыптаса бастаған деген тұжырымды ұстайды. Тек қана б.э.д. ІІ ғасырдың ортасында ғана Жібек жолы дипломатиялық және сауда артериясы ретінде қызмет ете бастаған. Ең алғаш 138 жылы Хань астанасынан император У-ди жіберген князь Чжан-Цзянды шығарып салуға арналған елшілік керуеннің бұрын бармаған Батыс елдеріне сапарынан басталған. Он үш жылдан соң Чжан-Цзян елге қайтып келеді, ол қазіргі Ауғанстан жеріне дейін барып, бірінші болып Қытайдың ішкі аудандарынан Орталық Азияға өтеді. Оның артынан осы жолмен Батысқа жібек керуені жүріп, ал Қытайға – Жерорта теңізі, Таяу және Орта Шығыс, Орталық Азия тауарлары келеді [5].

Жібек жолының негізгі бағыты өткен Оңтүстік Қазақстан және Жетісу сол кезде даму сатысында қандай болды? Осы аймақта ол кезде негізінен өзіне тән мәдениеті дамыған, оның қалыптасуына көшпелі тайпалар мен отырықшы халықтар қатысқан. Этникалық жағынан көшпелілер мен отырықшы тұрғындар негізінен біртекті болған немесе бірыңғай этникалық бірлестіктерге біріккен.

Мәдениеттің қалыптасуына бір-бірінің әсері мен бірін-бірі толықтыруы көшпелілер мен отырықшылар арасында бола отырып, ерекше қорытынды берген. Осының негізінде дамыған өркениеттің тууына негіз қаланған және оны құруға Қазақстан мен Орта Азия халықтары үлес қосқан, сонымен қатар осы жерді қоныстанған бұрынғы этногенез мұралары әсер еткендігінде [2,21].

Мақсаты: Ұлы Жібек жолының мәдени-тарихи кешендерін туристік мақсатта пайдалана отырып, олардың туристік инфрақұрылымын жақсарту жолдары мен болашақ даму алғышарттарын анықтау.

Жоғарыдағы мақсатына сәйкес, дипломдық жұмыстың келесідей міндеттері бар:

 — Ұлы  Жібек жолының мәдениетті, өркениетті, дінді дамытудағы маңыздылығына сипаттама беру.

 — Ұлы Жібек жолы негізінде қалыптасқан Қазақстанның Оңтүстігіндегі ортағасырлық қалалардың туризмді дамытудағы рөлін анықтау.

 — Ұлы Жібек жолының мәдени-тарихи ескерткіштері, туристік инфрақұрылымын жақсарту жолдары мен болашақ даму мүмкіншілік алғышарттарын анықтау.

 Тақырыптың зерттелуі: Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалар мен елді мекендер туралы мәліметтер сонау ежелгі дәуірден бері әртүрлі дәрежедегі, әртүрлі тілдердегі еңбектерде сақталып келеді. Олардың авторлары да ұлты ғана емес, кәсібі бойынша да әртүрлі. Олардың көпшілігі қытай, араб және еуропалық саяхатшылар, миссионерлер, саудагерлер және тағы басқалар болды. Сондықтан да бүгінгі таңда мұндай еңбектер негізінен тарихи дерек ретінде пайдаланылып келеді. Бұл еңбектерге маңыз берген патшалы Ресей болды. Себебі олар қазақ жері Орта Азияны  басып ала отырып, Иран, Үндістан және Қытаймен сауда-экономикалық және саяси байланыстар орнатудағы ежелгі жолдарды пайдалану үшін оның мүмкіндіктерін зерттеуге тиісті еді. Сол себепті болар Қазақстан мен Орта Азияны жаулау барысында, әсіресе бұл аймақтарды басып алғаннан кейін, ежелгі жол тораптарын зерттеп, олардың сипаттамаларын берген әртүрлі дәрежедегі мақалалар мен еңбектер жарық көрді. Олардың біразы белгілі «Туркестанский сборникте» жинақталған екен. В.Григорьевтің көлемді мақаласы «Об арабском путещественнике Х века, Абу-Долеф и странствовании его по Средней Азии» деп аталады. Араб әдебиетіндегі атақтылардың қатарында Әбу-Долеф Мисыр ибн-Мугалгил әль-Янбуидің болғандығын, Азияның кеңістігін сипаттауы бойынша ортағасырлық кезбелердің ішінде оған тек қытайлық Сюань Цзянь, венециялық Марко Поло, араб Ибн Батутта ғана тең келетінін атап көрсетеді. Оның Х ғасырдың ортасында Орта Азия мен Шығыс Түркістандағы түрік елдерін, Тибетті, Қытайды бүкіл Үндістанды аралап шыққанын жазады. Ш.Ш.Уәлиханов Жетісуда 1856 және 1857 жылдары екі рет болған еді. Оның «Поездка на Иссык-куль», «Записки о киргизах» сынды шығармаларында көне мәдениеттер куәсі болған обаларға, қалалар қирандыларына, ирригациялық жүйелерге үлкен назар аударып отырғаны байқалады. Ғалым ескерткіштерді сипаттағанда, оларды өлке тарихымен байланыстырады, жекелеген археологиялық нысандарды салыстырады [6]. Ш.Ш Уәлиханов көрсетіп кеткен қалалардың бірі Шілік өзеніндегі қала болып табылады. Ол бұл қалашықтан қыш ыдыстар сынықтарын, інжу-маржан моншағтарын, тапқандығын айтады.

ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстанның ертедегі ескеркіштерін зерттеумен Императорлық  қоғамның Археологиялық комиссиясы айналысқан. Соның белді мүшелерінің бірі суретші М.С.Знаменский 1864жылы бекіністік құрылыс Ақыртастың қираған қалдықтарының бірнеше кескіндерін жасаған болатын [6,26]. Одан кейін Ақыртаста 1867ж. П.И.Лерх болып, онығ құрылысына қарап, ескерткішті будда храмы деп есептейді. Ақыртаста болған Д.Л.Иванов ескерткішті мейлінше толымды түрде суреттеп, әрбір блоктарының суретін салып көпшілікке жеткізеді. 1945ж. ескерткішті Т.К.Басенов басқарған Қазақ ССР Министрлер кеңесі жанындағы сәулет өнері ісі жөніндегі экспедиция да зерттеген.  Т.К.Басенов оны VIII – IХ ғасырларда салынған сарай-қамал деп есептеді. Бүгінгі күні Ақыртас Мемлекеттік «Мәдеи мұра» бағдарламасы бойынша қайта зерттеліп жатыр. Қазіргі уақытта ғалымдардың көпшілігі (К.М.Байпақов, К.Байбосынов, т.б.) Ақыртасты ерте ортағасырлар кезеңде толық бітпей қалған сарайы деп есептеп отыр [7]. К.М.Байпақов оны ІХ – Х ғасырда салынған қарлұқтардың ордасы деген пікірде. В.В.Бартольд 1893-1894 жылдары Шымкент-Әулиеата-Мерке-Пішкек (Бішкек)-Ыстықкөл-Верный маршруты бойынша жүріп өтеді.Ғалым есептік мақаласында Жетісу ортағасырлық қалаларын, оның ішінде Тараз қалашығы мен Талас алқабының археологиялық және сәулет ескерткіштерін анағұрлым қызықты етіп бере білді. В.В.Бартольдтың Түркістан археология әуесқойларының үйірмесіндегі бірқатар әріптестері де осы аймақта нәтижелі зерттеулер жүргізді. Бұл үйірменің жетекші мүшелері – В.А.Каллаур, В.П.Лаврентьев, Н.П.Остроумов, Ә.Диваев т.б. Жетісу жеріндегі қалалық мәдениеттердің, мұндағы халықтың тарихының мәселелерін зерттеді.  

Әсіресе В.А.Каллаурдың «Древности в низовьях реки Талас», «Археологическая поездка по Аулие-Атинскому уезду», «К истории г. Аулие-Ата», «Древние местности Аулие-Атинского уездана древнем караванном пути на запад от Аулие-Ата», «Поездка на Ахыр-тас и его окрестности», «Находка клада древних монет в г. Аулие-Ата», т.б. еңбектерін патшалық Ресей кезіндегі Қазақстан археологиясына қосылған үлес деп бағаласақ артық емес сияқты [8]. Бұларда ортағасырлық қалалардың орнын анықтауға, түрлі елді мекендер мен қорымдарға, тас мүсіндерге байланысты сипаттамалар беріледі. Ал В.П.Лаврентьев Әулиеата маңындағы қалашықтардың «дөңестер» реестерін жасаса, П.И.Лерх, Л.Д.Иванов –Тараз А.И.Добромыслов – Әулиеата қалаларындағы сәулет өнері ескеркіштерін зерттеуге көңіл бөлген.       

Қорыта айтқанда, ежелгі Қазақстан тарихының тарихнамасында Жібек жолының тарихи маңызы зор болды. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуды, Шығыс Қазақстанды мекендеген халықтар мен тайпалар сауда жолдарын бақылау үшін сан ғасырлар бойы күрес жүргізіп отырды. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан арқылы өткен Жібек жолының тармақтарын кангюйлер, Жетісу жеріндегі жол тораптарын аз уақыттай юечжилер, олардан соң біршама уақыт усуньдер бақылауында ұстады [9].

Көне замандардағы Жібек жолының тармақтарын нақтылай түсу қажеттілігі де байқалады. Себебі орта ғасырлардағы керуен  жолдары, ірі сауда орталықтары, қала мәдениетінің дамуы секілді сан алуан жайттар қазақстандық археологтардың (К.М.Байпақов, М.Е.Елеуов, Т.В.Савельева, А.Ә.Нұржанов, т.б.) еңбектерінде толымды түрде баяндалынады, ал темір ғасырындағы мәдени-экономикалық байланыстар жайы көп өрбітіле қоймайды. Сондықтан да Жібек жолының көне тармақтары мен тораптарын зерделеу отандық тарихнамада қолға алынуы тиіс деген ойдамын. Ол шешілген жағдайда ежелгі миграциялық процестер, елшіліктер бағыты мен жолдары (мысалы, Чжан Цянь, т.б.), сауда  қатынастары сияқты сан алуан проблемалар жай-жапсарын түйіндеуге біршама мүмкіндік туындары анық. Ғылыми жетістіктерді баянды ету үшін көтерілген мәселеге кешенді түрде келу қажет. Бұл күрделі құбылысты бірнеше ғылым салаларының мамандары бірігіп түйіндей алады деген пікірдемін [10].

Президент Н. Назарбаевтың 1998 жылы 27 ақпандағы «Жібек жолы» тарихи-орталықтарды  жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттерді мәдени мұрасын сақтау мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын құру Қазақстан  Республикасы мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлыққа қол қоюы айтылудың бір айғағы. Сонымен қатар ел Президентінің халыққа жолдауында және де ақпарат құралдары материалдарындарында соңғы кездері туризм мәселелерінде деген назар айрықша.

Менің дипломдық жұмысымның бірінші бөлімі: Ұлы Жібек жолы – халықаралық сауда жолы деп аталады. Екінші бөлімінде: Қазақстанның  Оңтүстігіндегі ортағасырлық қалалар – Жібек жолының күре тамыры деп алдым. Үшінші бөлім: Ұлы Жібек жолындағы түркі мәдениетінің дамуы және туристік мүмкіншіліктері деп аталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І ТАРАУ.  ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ – ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА ЖОЛЫ

 1.1 Лазурит және нефрит жолы.

Ұлы Жібек жолы ортағасырдағы трансконтинентальді, саудагерлер жолы болған. Оның созылып жатқан аймағы мөлшермен 7 мың км. Бұл жолдан өткен саяхатшы әдетте 2-3 жыл жүретін болған.

Ұлы Жібек жолындағы тағы бір басты керуен жолы ол – «Ұлы лазурит жолы»- деп аталады. Лазурит немесе көк тас лазурит (ляпис-лазурит) тасымалданған. Оның түсі: көк, жасылдау немесе көгілдір-сұр түсті болып келетін өте ерекше тас.

Лазурит Евразия материгінің тек Бадахшан тауында, Байкалда және Корей жартылай аралында кездеседі. География жағынан зерттеулерге сүйенсек бұл тас кең тараған. Бұған төменде көрсетілген археологиялық қазбалар дәлел бола алады.

• Оңтүстік Түркменстандағы лазурит моншағы мен фигуралар, ескі
• егінші Геоксюр-1, Анау, Намазга-депе, Алтын-депе (б.э.д. IV-III мың. ортасы).
• Ауғанстандағы Мундичак елді мекенінен табылған моншақ (б.э.д. IV-III мың. аяғы).
• Ескі Иран ескерткішіндегі көптеген лазуритті әшекейлер.
• Көк тас лазуриттен жасалған харапп мәдениеті (Инда алқабы мен Белуджистанда).
• Убедтер мәдениеті дамуы кезінде шығарылған Месопотомиядағы лазуритті тас, шумерліктердің атауынша «укну» деп аталады.
• Египетте лазуриттен жасалған Маат құдайы және көптеген зергерлік әшекейлер.
• Б.э.д. ІІІ ғасырдың ортасында табылған Анатолии (Троя және Дарак) жерленген жерден табылған лазурит.

         Осы дәлелдерге байланысты шамамен б.э.д. ІІІ-ІІ ғасырдағы Бадахшанның лазуриті Ерте Шығыстың көптеген жерлеріне тарағанын білдіреді.

         Б.э.д. І ғ. ортасында Бадахшан лазуриті Қытайға да келіп жетті, оны олар сэсэ деп атады. Қытайлар лазуритті Хотан базарынан немесе тікелей, тіпті юэчжимен келісе отырып сатып алды [11].

 1971 жылы Алматы облысындағы Мирный поселкесінің маңында құрылыс салу кезінде көне қабір табылды. Бұл жерге археологтар тобы келіп жеткенде қаңқа сүйектері мен қабір құралдары қазып алынып, жер бетіне шығарылып қойылған еді. Тек қаңқаның аяқ жағы ғана орнынан қозғалмаған-ды. Айналаны тексеру, қабірді тапқан жұмысшылардың көрген-білгенін сұрап-білу және көрді зерттеу нәтижесінде мына жағдайлар анықталды.

Қабір Талғар өзенінің сол жағында, өзеннен жарты шақырым жерде жатыр. Бұл маңайдың жері – жусан мен көкпек басқан құмдақ жер. Қабір үстінде үйінді топырақ жоқ, ол мүлде аласа болып, уақыт өте келе тегістеліп кеткен де болуы мүмкін.

Көр қатты саз жерден қазылғандықтан оның қабырғалары айқын ажыратылады. Сопақша етіп қазылған. Шұңқырдың ұзындығы 1,80 – 1,85 метр, ені 0,8 метр, тереңдігі 1,9 – 2 метр. Шұңқырдың ұзын арқауы оңтүстіктен солтүстікке бағытталған.

Өлік қолдарын жанына қатарластырған күйі шалқасынан жатқан. Басы солтүстікке қараған, аздап шығысқа қарай ойысқан.

Бас сүйегінің сол жағында шұңқырдың жиегінде қыштан жасалған екі ыдыс – құмыра мен табақ тұрған [12].

Құмыра қыш диірменнің көмегімен тығыз иленген саз балшықтан жасалған. Ақшыл етіп күйдірілген, құмыраның сыртқы беті желініп қалған. Ені 4,5 сантиметрдей, мойыны бірте-бірте сопақша келген бүйірлі бөлікке ұласады. Мойын мен бүйірдің түйіскен тұсында кішкентай ғана кемер бар. Мойнының ұзындығы 8 сантиметр, денесінің биіктігі 12 сантиметр. Екі ұшы жалпақтау келген иірлі тұтқа құмыраның мойыны мен иінін жалғастырып тұр. Құмыраның бүйірінде ыстан қалған қара дақ бар. Табақша да қыш диірменде жасалып, іші және сыртының біраз жері мөлдір құймамен қапталған. Табақтың қабырғалары дөңгелек түбінен бастап, бірте-бірте жалпая береді. Диаметрі 12 сантиметр, қабырғаларының биіктігі 4,5 сантиметр [13].

Қаңқаның бел омыртқасы мен жамбас сүйектерінің үстінде нефрит  қапсырма, белдіктің ұшы, белге тағатын заттардан қалған арқау мен бас қаңылтыр жапсырма жатыр. Осы арадан екі күміс айнаның сынығы табылды.

Қапсырма екі бөліктен тұрады, белдікке арналған жалпақ күмістің ішкі бетінде күміс тартпаларға лайықталған үш жұп ұя бар. Сопақ доғабас жөндеуден өткен сияқты. Ол бүктелген тұсынан сынған да, кейін күміс шегелермен бекітілген. Қапсырманың тілі жоғалған. Сырты жылтырата өңделген. Белдіктің ұшы бұрыштары дөңгеленген тік бұрыш пішінінде жасалған. Белдік ұшы әбден өңделген.

Төрт жапсырма сопақша келген, төменгі жағы сүйірлеу, ал үстіңгі бөлігінде дөңгелек тесіктер бар. Жапсырмалардың сырты жылтырата тегістелген, ал ішкі бетінде тартпа шегелерге арналған екі жұп ойық бар. Ойықтардың кейбіреулерінде күміс сымнан жасалған тартпа шегелердің қалдығы сақталып қалған. Омыртқаның астынан табылған бесінші жапсырма ұзынша келген, шеттері өзара түйіскен доға тәрізді қиылған, төменгі жағы жебе түрінде жасалған. Сырты өңделген, ал ішкі бетінде күміс шегелердің орны болған үш жұп ұя бар. Қапсырманың жанында жан-жағы мұқият өңделген тік бұрышты арқау жатқан. Осы арадан екі тілі бар екі жалпақ тартпа және сыртына өсімдік тектес өрнектер салынған күміс айнаның сынығы табылған. Айна квадрат пішінді болғанға ұқсайды – шеті сәл қайырылған бір бұрышы сақталып қалған [3,194].

Талғар өзенінің төменгі етегінен табылған қабір бұйымдары міне осындай. Ал осыған ұқсас қабірлер туралы айтар болсақ, ең алдымен Шу алқабындағы көне Александровск қаласының орнынан табылған қабірлерді еске алуға тиіспіз. Оларға тән ерекшелік – солтүстікке қарата және шалқасынан созылған, жатқыза жерлеу рәсімі. Өліктер топырақтан қазылған көрге қойылған, бір қабірде ғана өліктің беті шикі кірпішпен жабылған. Қабірлерден нефрит қапсырмалар мен сырғалар табылған. Бішкек маңайында дәл осылайша қойылған жеке қабір табылды. Қабірден нефриттен жасалған өрнекті сақина, қараханидтер үлгісіндегі ақ түсті құмыра мен қолдан істелген кесе алынды.

Шу алқабынан да кездейсоқ жағдайда нефрит сақиналар мен жүрекше пішініндегі қапсырмалар табылған.

Нефритті қабірлерді археолог А.Н.Бернштам қидандармен байланыстырып, оларды ХІІ ғасырдың екінші жартысына жатқызады. Егер Талғар жағасындағы қабірдің мерзімін анықтар болсақ, онда ең алдымен одан алынған қыш бұйымдарға көңіл аудару керек. Құйма құйылған табақ Іле алқабындағы ХІ ғасыр мен ХІІІ ғасыр басындағы көне қалалардан алынған қыш бұйымдарға сәйкес келеді. Аталған қабірдің мерзімі де бір хронологиялық шеңбер аясында болып шығады.

Назар аударылуға тиіс тағы бір мәселе – қабірдің кімдікі екендігі. Ең ақиқаты – ол отырықшы тұрғындардікі. Мұның дұрыстығын қалаға тән ыдыс-аяқ, қабірде көшпелілер қабіріндегідей мал сүйегі мен ер-тұрманның болмауы, ақыр аяғында оның Жақсылық және Молдахмет атты елді мекендердің маңынан табылуы дәлелдей түседі. Қабірдің қидандардікі болуы екіталай. Антрополог О.Ысмағұловтың айтуына қарағанда өліктің дене бітімі жетісулық нәсілге келеді, көне замандағы ғана емес, Қазақстанның бүгінгі тұрғындарында бұл тектік түр жиі кездеседі. Біздіңше, Іле алқабынан ойда жоқта табылған бұл қабір аталған кезеңде Жетісу өлкесін мекендеген қарлұқ тайпаларының отырықшы бөлігінен қалған болса керек.

Талғар жағасына жерленген өліктің белдігіндегі әшекей минерал көбірек назар аударады. Нефрит – сонау ерте замандардан бері киелі саналып келген. Орталық Азия халықтырының ең бір сүйікті тасы. Аса беріктігі, тұтқырлығы мен жұмсақтығы, жылтыратуға көнгіштігі және тастың жағымды түсті болуы оны көптеген халықтардың материалдық мәдениеттің даму тарихында айырықша орынға шығарды. «Нефрит – мәңгілік тасы», — деп тура тұжырымдап берді асыл тастардың білгірі А.Е. Ферсман. Бұған қоса ол ертедегі Қытай философы Конфуцийдің «Оның бес түрлі түсі бар: қойдың майы немесе қаймақ тәрізді ақ түс», ыстық суда қайнаған талшын ағашы тәрізді сары түс; аяқкиім бояуы немесе лан тәрізді қара түс; әтештің айдарындай немесе ерінге жағатын далаптай қызыл түс; дегенмен әртүрлілігі жағынан – жасыл, ең қымбаттысы сұр түс болып табылады», – деп нефритке берген сипаттамасын келтіреді [14].

Біздің дәуірімізге дейінгі ІІ мыңжылдықтың өзінде, Инь дәуірінде-ақ Қытайда ізгі ниетті адамдар мен ата-баба еңбегін мәңгі есте қалдыру үшін әдет-ғұрыптық сауыттар, қасиетті қару-жарақ жасалған. Осынау тас жақсылық пен бақыттың, ақыл мен әділдіктің, құдіретті әуен мен тазалықтың белгісі деп есептеледі. Қытайда нефрит патшаға тән асыл тастар қатарына жатқызылып, оны иелену правосы әмірші сарайындағыларға ғана берілді. Император Лю Шенг пен оның Батыс Хань әулетінен шыққан әйелінің кебін киімдері тұтас нефриттен жасалған жапсырмалармен көмкерілді. 1968 жылы аршылған бұл қабір Қытай археологтарының тамаша жетістіктерінің бірі болып саналады.

Сондықтан да Шығыс Түркістан мен Солтүстік Қытайды жалғастырып жатқан нефрит жолының біздің заманымызға дейінгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтардың өзінде-ақ жұмыс істеп тұрғанына таңдануға болмайды.

Нефрит түркілердің ұғымында да маңызды роль атқарды, олар мұны «джада, джеде, таш, яда, суу-таш» деп атады. Бұл «жауын тасы» деген мағына береді. Бұл қатарға олар нефриттен басқа яшманы, жадентті, жалантасты (серпентитит) қойды. Осы тастың көмегімен түркі бақсылары жауын шақырды. Жауын тасы туралы аңыз жемістілік туралы жүйеге кіретін көне мифтерден бастау алады. Жауын тасы туралы дерек ортағасырлық Ибн әл-Факих, Амин Рази, Наджаб Хамадани, Гарадизи секілді авторларда кездеседі.

Ибн әл-Факих өзінің «Китаб ахбар ал булдан» атты шығармасында оғыз ханзадасы Балқықтың атынан баяндалатын жауынтасы туралы әңгімені келтіреді. Балқықтың бабасы өз әкесімен қош айтысып, бір топ жолдасымен елдің шығысына сапарға аттанады. Ол үшқырлы тауы бар жерге келіп жетеді. Тау сыртынан шыққан күннің сәулесі тіршілік атаулының бәрін күйдіріп жібереді екен. Жергілікті тұрғындар мен мұндағы тіршілік иелері үңгірлер мен жерасты қуыстарын паналайды. Алайда тауда «жауын тасы» бар екен, соның көмегімен барлық жабайы хайуандар жалын шашқан сәуледен қорғанған. Олар осынау тасты ауыздарына салып, аспанғ қараса болды, көкті қара бұлт торлап, күннің кқзін жаба қоятын болған. Балқықтың бабаларының қолы осы тасқа жетіп, өз еліне аман-есен оралады.

Амин Рази бұл тарихты жаңа деректермен көркемдей түседі. Атап айтқанда, ол түріктердің бұл тасты былайша пайдаланғанын жазады: Жауын қажет болған кезде бұл тастарды бір-біріне ысқылаған, ал кейбір түркілер бұл тасты тәңірге теңеп, түркі тілінде одан жауын мен қар сұрап жалбарынатын болған [15].

Шынтуайтына келгенде, жауын тасы нефритке табыну дәстүрін қытайлар түркілерден үйренген. Мәселен, аптап ыстықта «өкпесі кеуіп» азапқа түскен Янның қымбатты қосағы мынау азаптан құтылу үшін аузына яшма балық салып отырған.

Жауын тасымен байланысты бойтұмарлар қатарына түрлі дәуірлерге жататын бірқатар археологиялық олжаларды, мәселен, Отырардың орта ғасырдың аяғындағы қатпарларынан алынған жасыл және қарасұр жылантастан істелген ромб тәрізді алқаларды да жатқызуға болатын тәрізді.

Тан дәуірінде Қытайда белдікке яшма (нефрит) жапсырма тағу салтқа айналған. Көп ретте мұндай жапсырмаларды Қытай Шығыс Түркістаннан сый ретінде алып тұрған. Атап айтқанда, 632 жылы Хотан патшасының император Тай-Цзунге жіберген белдігі жиырма төрт жасыл жапсырмадан тұрған, оған қоса айдың толған және жартыкеш қалпын түрліше бейнелейтіндей етіп жасалған. 

Түптеп келгенде, Іле алқабынан табылған нефрит жапсырмалармен әшекейленген белдік өз дәуіріндегі феодалдық әулеттің мүддесіне орай туған.

Жоғарыда атап өтілгендей, аса бағалы нефрит өндірілетін негізгі орталық Шығыс Түркістан болды. Ол көне дәуірден-ақ Қытаймен нефрит жолымен жалғасып жатты. Ертедегі авторлардың деректері мен фантастикалық ұғымдарға жүгінсек, нефрит – бүкіл ғаламдағы құрылықтың қақ ортасында орналасқан қасиетті таудың тасы. Бұл таудың жер бетіндегі бейнесі Хотан алабы болып табылады. Нефрит түйірлері Тарим өзеніне құяр жолдағы Хотан маңында біріне-бірі қосылатын қос өзеннің түбінен де алынған. Бұл өзендердің бірі Қарақаш (қара яшма), екіншісі Юрунгкаш (ақ яшма) деп аталған. Екі өзеннің суынан, әсіресе ай сәулесі мол түсетін тұсынан, жергілікті тұрғындардың айтуына қарағанда, тамаша тастар теріп алуға болады екен, олар ай сәулесінің сынықтары деп саналған.

Нефрит кенінің көпке белгілі басқа да көздері бар, оның ішінде СССР территориясында, Байкалдың оңтүстігінде де осындай кен орны кездеседі. Жетісуда жасылдау түсті нефрит пен жадент өндіріледі. Геологтардың анықтамаларына қарағанда, Іле даласынан табылған нефрит қапсырмалар жергілікті тастан жасалған. Дегенмен қалай болған күнде де аса сирек кездесетін олжа – қарлұқ мырзасы таққан құнды нефрит белдік бізді Жібек жолы бойындағы сауда-саттық және мәдени байланыстар әлеміне тарта түседі [16].

 1.2 Діннің  дамуы.

 

Жібек жолымен діни сенімдер де таратылды, ал алуан дін уағызшылары (миссионерлер) өздерінің діндерін теңіздің арғы бетіндегі елдерге де ала барды. Үндіден Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы будда діні, ал Сириядан, Иран мен Арабтан әуелі христиан діні, артынша ислам діні таратылды.

Зерттеушілердің пікірлеріне қарағанда, будда діні Қытайға Үндіден Орта Азия арқылы енген. Бұл діни ағым, біздің дәуірімізге дейінгі І ғасырдың  орта шенінде тараған. Шығыс Түркістан мен Қытайда будда дінінің таралуында орта азиялық діни хадисшылар мен дін уағыздаушылары, әсіресе соғдылар мен парфяндар, қаңлылар маңызды роль атқарды. Шамасы Шығыстағы Қушан мемлекетінің саяси мақсаттары әсер еткен болуы керек, будда діні біздің дәуіріміздің II-IIІ ғасырларында өте белсенді түрде таралды.

Ерте орта ғасыр дәуірінде буда дінін тарату міндетін негізінен соғдалық діни уағызшылар атқарды. Будда дінінің Орта Азияға таралуында да, тұтастай алғанда: осы соғдылықтар маңызды жұмыстар жүргізді. «Бодисатва» сөзі орта парсы, ұйғыр, қытай тілдеріне соғды тілінен енді. Шығыс Түркістанның будда дініндегі түркі сөз тіркестеріндегі терминдерге талдау жасап көргенде, олардың соғдылардың аралық дәнекерлігі арқылы алыс-берістен туған сөздер екені көрінеді. Жапонның Нара астанасындағы будда шіркеуі Кареджиден соғда жазуы табылған. Будда ескерткіштері Жібек жолының Орта Азияның қиып өтетін күретамырларында тұрған қалалардың көпшілігінен табылған. Қаратөбедегі Термезден І-ІІІ ғасырларда салынған будда сопыханасы (монастырь)көп жылдан бері қазылып жатыр. Соғданың Санзар алқабында жеке басқа (дінге) табыну ғимараты болған. Мервтегі ескі қираған Гуяр-қаладан да будда ескерткіштері ашылды. Будда мозалының төбесі тегіс жабылған. Оның шығыс жағындағы қақпа бетіне тұрғын және шаруашылық жайлары орналасқан. Олардың құрамында төрт бұрышты жобамен салынған шағын шіркеу бар. Дәліздің ұзына бойы қабырғасына орнатылған тас-табандар мен суфаларға монументті мүсін салынған. Ғимаратқа кіреберістің екі жағында қосқатар баспалдақты тұғыр-тастар болғанға, ал олардың үстінде аяғын еденге түсіріп жіберіп отырған Будда мүсіндері болғанға ұқсайды. Ғибадатхананың еденінен Будданың суреті бейнеленген, алтын жалатқан икон жапсырмасы табылды [7,16]

Төрт бұрышты үлгімен (38X38м) салынған Ақ-бешім ғибадатханасының есігі солтүстік жаққа қаратылған. Крест тәрізді үлгімен салынған целланың (10X10м) екі жағынан ұзынша дәліздер таратылып, олар төртбұрышты шағын аулаға шығарылған. Ғибадатхананың және дәліздерінің қабырғаларында мүсіндерге арналған кертпе қуыстар бар, ал қабырғалардың бәрі ою-өрнекті жазулармен безендірілген. Қыш мүрделері, оның ішінде Будда, Бодисатва, Докшита бейнелері бейнеленген.

Уақыты ІХ-Х ғасырларды көрсететін бірінші Краснореченск шіркеуі Ақ-бешімнен біршама өзгешелеу. Оның орта құжырасы (целласы) зал мен екі жағын орап өтетін ұзынша дәліздерден тұрады, есігі оңтүстік-шығысқа қаратылған. Орталық ғибадатхананың көлемі онша үлкен емес (3,2X3,2м). Оның қабырғаларында ақ сылақтың үстіне көк, қызыл және қоңыр бояулармен жазылған ою-өрнектер аздап сақталған. Өрнектердің бірінің астында қара «сиямен» жазылған жазу бар, бірақ бұл нашар сақталғандықтан оқуға келмеді [18].

Екінші Красноречинск шіркеуі құрылысы жағынан бірінші Ақ-бешім ғибадатханасына ұқсас. Ғибадатхана қабырғасы ашық, оның қарсы бетінде шағын аула, екі орама дәліздері бар. Орталық құжыра төрт бұрышты (6X6м), төбесі күмбезделіп жабылған: күмбез төбенің астыңғы жағынан бұрын арқа (ойық қақпа) болғаны аңғарылады. Ғибадатхананың қабырғаларын ағаш бағандар мен тіреуіштердің көмегімен кірпішпен бірге өріп жасалған күрделі мүсіндер кешені безендіріп тұр. Осы бір кейін қосып салынған ірі мүсінді уақыт бізге дейін сақтай алмаған, дегенмен құлаған ғимарат үйінділері астынан негізгі мүсіндер өрнегімен үйлесімді майда оюлы сынақ тақталар қалдығы көп табылды. Екі қыш мүсін қалдықтары орталық құжыраға кіреберістен көтеріп алынды. Олардың екеуі де екі жақтаудағы тас-тұғырдан тұрған; олардың жекелеген бүйір сынықтары мен бас пішіндеріне қарағанда қалпына келтірілген биіктіктері біржарым адамның бойындай. Мүсін сонау ежелгі заманда-ақ қираған.

Батыс беттегі дәлізде «Нирвандағы будда» атты мүсін болған. Оның ұзындығы 8м, тұлғасының ені 1,5м. Мүсін қызыл түске боялған тас-тұғырда, оң жақ жамбасымен жатты. Будданың киімі қыртыс-қатпар салынып, ол да қызыл түске боялған. Жетісудағы будда қауымының мүсіндік таңбасында дәстүрге айналдырған табынушылық белгілері басым келеді. Будданың жүзі жалпақ, екі бетінде жұмсақ шұңқыры бар; қабағы жартылай төмен қарай жабылған, құлақтарының ұшы кейін тартылған, көзінің қиығы ұзынша, жұмық.

Археологтардың соңғы табыстары қатарына орта ғасырдағы атақты қалалардың бірі Испиджаб – Сайрам үйіндісіне жақын жерден табылған жерасты софыханасы (монастырь) жатады.

Тау бөктеріндегі сары топырақты обалар астынан бірнеше ұзынша, жіңішке жайлар табу мүмкіндігіне қол жетті. Олардың күмбез төбелері VI-VIII ғасырларға тән тік бұрышы қам кірпіштерден өріліп жабылған. Сол кездегі жер үсті құрылыстарына тән қабырғалардың әр жеріне қойылған қыш тіреулер қара бояулармен сырланған [19].

Жерасты софыханалары мен шіркеулер кешені будда дінінің әр түрлі аудандарға кең тарағанын паш етеді. Мұндай ғимараттар құрылысы Шығыс Түркістанда, әсіресе оның солтүстік жартысында – батысында Қашқардан Хамиге, шығысында Қытайға,  Дунхуанға дейінгі аралықта өте көп табылды. Міне, енді солардың аралық бір буындары Оңтүстік Қазақстаннан табылып отыр. Үңгір софыханалары кешендерінің осыған ұқсас түрлерін Маурь дәуірінде, Магадха мен оған таяу жерде үңгірлік сәулет өнері дамыған Үндіден іздеген жөн. Ертедегі Батыс үнді жеріндегі үңгірлік ғимараттар софыханалар болды. Әрбір софыхана бір немесе бірнеше чатьялерден – ғибадатханалардан және бірнеше вихаралардан – софылар тұратын жайлардан тұрған.

Жібек жолымен буддизммен қатар Батыстан Шығысқа қарай христиан діні де таралып жатты. V ғасырдың алғашқы жартысында Шығыс Рим империясына «шерік қатушылар» сектасы, яғни әулие Несторийді пір тұтушылар сектасы келіп енді. Бұл соңғы діни ағым қасиетті Мария құдайды туған жоқ, адам туды, сөйтіп Христос (Айса) тек қасиетті рух иесі, «құдай өкілі» ғана деп уағыздады. Несторийдің пікірінше, қасиетті Мария құдай туған жоқ, Христы туды, яғни «Мария құдай-тағаланы емес, адам – Христосты туды». Дәл осы күтпеген күрт жаңалық бұхараның толқуын туғызды. Мұның өзі 325 жылы Никей соборында Христостың ұласқан ұлы құдіреттің – адам мен құдайдың ажырамас біртұтас бейнесі, ол құдайдан бөліп қарауға болмайтын қасиетті рух екендігіне сәйкес дін символы ретінде қабылданғансенімге қайшы келетін күпірлік деп таныды, алған бетінен қайтпайтын шіркеудің әулие әкесі. Нестория ілімі 431 жылы Эфесс соборында қатты сынға ұшырап, несторияшылдар қатты қуғын-сүргінге салынды. Сөйтіп, олар соның нәтижесінде Иранға қашып кетуге мәжбүр болды. Несторияның жақтастары Персияда, шекаралық күштер басын біріктіретін мектеп ашты. Константинопльдегі сауда орталығынан сириялық бай көпестер мен өнершілер Шығысқа қарай ағылды [20].

Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларында VII-VIII ғасырларда несториандық діни ілім кең етек алды. Көптеген қалаларда христиан шіркеулері болды. Шамасы, христиан дінін түрік патриархы Тимофей (780 – 819) кезінде сірә қарлұқ жабғысы арқылы қабылдаған болса керек. Өйткені ІХ – Х ғасырлар қарсаңында қарлұқтар айрықша көп аймақтарды өз билігіне қаратып, Тараз бен Меркеде христиан шіркеулері жұмыс істеді, Сырдария бойындағы қалаларда да христиандар тұрды.

Іле алқабындағы Қаялықта өздерінің шіркеуі, сондай-ақ өз қонысы болған христиандар жайлы Вильгельм Рубрук хабарлайды. XIV ғасырда Ыстық көл жағасында әулие Матвейдің денесі шірімей сақталған христиан софыханасы болғаны мәлім.

Жібек жолымен тараған тағы бір дін – манихей (рух пен материяны шендестіруге ұмтылыс) діні. Ол Иранда ІІІ ғасырда пайда болып, тез қарқынмен Италиядан Қытайға дейінгі аралықта көптеген өз жолын ұстаушылар ықыласын жаулап алды. Оның өзі зороастризм мен христиан діндерінің тұтас бір синтезін құрайтын еді. Сөйтіп, манихей діні христиан дінінен осы дінді уағыздап таратушылық әдісін, ал зороастризмнен – жақсылық пен жамандық, жарық пен түнек күресі идеясын алды.           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІГІНДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАР –  ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ КҮРЕ ТАМЫРЫ

           2.1 Отырар қаласының  мәдени дамуы.

 

Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі  қалаларының бірі – Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан (Тра-бан) деп те аталған. ІХ ғасырдың бас кезінде арабтар Фадлибн Сахлдың басқарумен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің бастығын өлтірді және Қарлұқ жабғуының ұлдарын қолға түсірді деп хабарлайды деректемелер. VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны мұнарлары бар дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар қайта салынған түрінде ІХ-Х ғасырларға дейін сақталған. Отырар тоғыз жолдың торабында тұрған. Одан шыққан жолдың бір тармағы Шавгарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары өрлеп, оғыздар қаласы Сүткентті басып Шашқа, ал төмен қарай Жентке кеткен. Женттен Қызылқұм арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойымен Кавказға асып кететін болған. ХІІІ ғ. Жібек жолының осы бөлігі Сарайшық, Сарай-Бату т.б.қалардың үстімен жүрген.

Отырар аймағында болған бірнеше ұсақ қоныстар мен қалалардың    бірі – Кедер ІХ-Х ғасырларда оазистің астаналық орталық дәрежесіне дейін көтерілген, мұның өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы ауданның оғыздарға бағынуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан кейін де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономикасы мен мәдениетіне ықпалы күшті болған [21].

Отырар Қазақстанның ортағасырлық қалалары ішінде айырықша орын алады.

Өмірлеріне көпестердің, әсіресе соғды көпестерінің отар-иеліктері елеулі оң әсерлерін тигізгенімен, көптеген жағдайда халықаралық керуен саудасына тәуелді болған Жібек жолындағы Испиджаб, Тараз, Хамукет қалаларына қарағанда Отырар даланың малшы-тұрғындары үшін өз қаласы болды және болып қалды да, оның қабырғалары сыртында далалықтардың өздеріне етене жақын әрі түсінікті тілде сөйлейтін туыстары мен дос-жарандары, өз халқы өмір сүрді. Егер әлдеқандай күн туып, алмас қылыштар айқасып, сұр жебелер суылдаса, егер сарайлар мен күркелер алау өртке оранып, күн көзін қара түтін тұмшалар кез болса, онда далалықтарға да, қалалықтарға да бірдей қатерлі жаулар келгені. Міне, сонда өзінің ұстаханасындағы көрік отын сөндірген ұста мен малын айдалада қалдырған малшы қамал қабырғасында тізе қосып, қанжарларын ауыздарына кесе тістеп, сатымен жоғары өрмелеген өлермен жаудың бетін бірлесіп қайтарады. Одан тағы бейбітшілік, тағы соғыс…  Кангюйдің ұзын семсерлері түріктің қайқы қылышына орын береді, қарапайым ағаш соқаларды темір ұшты түрендер алмастырады, ені кең, түбі таяз арналар орынына ені енсіз, бірақ түбі терең, су сыйымдылығы үлкен арналар қазылады [22].  Отырар өсе түсті, міне енді шағын қыстақ орынынан бүкіл Шығысқа аты әйгілі қала, дүниеге орта ғасырдың ұлы ойшылы Әбу Насыр Әл-Фарабиді келтірген, осы өлкенің байырғы астанасына айналған тарихи қала бой көтерді.

Қазіргі кезде біз Отырар жөнінде, оның ежелгі және ортағасырлық тарихы мен сәулет-өнері, құрылыстары, қолөнері мен мәдениеті жөнінде не білеміз?

Отырар Cырдарияның орта ағысындағы суармалы құнарлы алқап орталығы болып табылады. Батысында оған Қызылқұм шөлі келіп тіреледі, шығысында Қаратудың жон-жоталарымен жалғасатын біркелкі жазық дала

жатыр. Өзен аңғарларында жыңғыл, жиде, тал, тораңғы мен қамысы тығыз өскен ит тұмсығы батпайтын тоғайлар жиі кездеседі. Қалың қопаларда бұғы, қабан, қоян, түлкі, қасқыр тәрізді аңдар ұшырасады. Осында күні кешеге дейін жолбарыстар да болған. Құстары да әр алуан: қырғауыл, қаз, тырна, көкқұтан, түрлі үйректер бар. Өзен суында қаз, ақмарқа, жайын балықтар жыртылып айрылады.

Отырар орта ғасыр авторларының барлық дерлік географиялық және тарихи шығармаларында ескерілуі тектен-тек емес. Ол Жетісу қалалары санатына да, Испиджаб шеңберіндегі қалалар тізіміне де кіргізіледі. Осыған орай бірнеше Отырар болған ба деген күдік те тууы мүмкін. Дегенмен Отырар біреу ғана еді, ал оның осыншама «мәшһүрлігін» қаланың географиялық көрінісі әр-алуан алқаптардың тоғысқан жерінде жіне сантарау керуен жолдарының түйінді киылысында тұрғандығына байланысты түсіндіруге болады. Арыс пен Сырдария құйылысындағы Отырар – үлкен егіншілік ауданы. Қаратау жоталарының шалғайын басып жатқан Отырар – көшпенділердің сенімді тірек қамалдарының бірі. Отырардан Арысты өрлей шыққан жолдар Тараз бен Баласағұнды басып өтіп, одан әрі Шығыс Түркістанға жетеді; Сырдарияны өрлей жоғары кететін ежелгі жол сорабы Шал, Соғды арқылы жалғасып,  Мерв пен Нишапурға жеткізеді; төмен кететін жол Арал аймағына, одан Оралға шығады;  батысқа Қызылқұм арқылы өтетін жол Хорезмге, одан әрі Қара теңіз бен Кавказға апарады. «Орта Азияда, – деп ескертті белгілі совет археологы А.Н.Бернштам, – бұдан ең қолайлы және ең қауіпті орынды табу қиын» [23].

Отырар обалары өздеріне көптен көңіл аударып келеді. Жерге көмілген ежелгі патшалар қазынасы, алтын теңгелер мен құнды заттар үйінділері    бар-мыс деген қауесеттер қашан да шындыққа келетін тәрізді еді. Оның үстіне бұл жерден әр кезде әртүрлі бұйымдар бірде күміс білезік сынықтары, бірде тасы күңгірт тартқан, түрі таңғаларлықтай сырға, енді бірде көгілдір ақық тастан жасалған моншақтар табылып жүрді.

Қазына табуға көп адамдар талаптанып көрді. Олар су шайып құлаған бекініс қабырғаларының үйінділері басып қалған топырақ қабаттарын құлшына қазды, бірақ көптеген жағдайларда кетпендер сыртқа алтын орынына қыш ыдыстар сынықтары мен темір ыдыстардың шіріген қалдықтарын, мал сүйектері мен адамның бас сүйектерін ғана қазып шығарды.

Отырардағы алғашқы қазба жұмыстарын Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің мүшелері А.К.Кларе мен А.А.Черкасов 1904жылы жүргізген. Олар қазылған ұзынша орлардан керамика, кірпіш түрлерін жинады және бірнеше ондаған мыс теңгелер тапты. Қазу жұмыстары сонымен тынған болатын. Одан кейін Отырар көп уақыттар бойы археологиялық экспедициялар жолынан бір бүйір қалды, тек 40-шы жылдардың аяқ шенінде ғана профессор А.Н.Бернштам бастаған археологиялық экспедиция бұл жерді біршама алдын-ала зерттеп, байқау жұмыстарын жүргізді. Алынған мәліметтер негізінде ескі қаланың хронологиясы (уақыт өлшеуші) жөнінде ұсыныс жасалып, керамикалар алдын-ала іріктеліп жіктелді. Алайда, тіпті осы барлау жұмыстарының өзі Қазақстанның көптеген ежелгі және ортағасырлық проблемелерын шешуде Отырар келешегі зор үміт күттіретін объекті екенін көрсетті [3,62].

1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы ұйымдастырылды. 1970 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының кешенді археологиялық экспедициясы деп өзгертіліп, негізгі зерттеу объектісі ретінде ескі Отырартөбе қаласы таңдап алынды.

Ескі қаланың аспаптық топографиялық жоспары көшіріп алынды, оның жоспары және перспективті аэрофотосуреттері түсірілді. Бұл жерде жыл сайын қазба жұмыстары жүргізілуде.

Отырардың топографиясы негізгі кескіндемесі жағынан орта ғасырдың аяқ шенінде (XV-XVIIIғ.) қалыптасқан, сондықтан қамал құрылысы ерекше көзге түспейді, тек аэросуреттерді кескіндеме-сызыққа айналдыру нәтижесінде ғана оның алдын-ала сұлбасын айқындауға қол жетті. Қамал обаның дәл ортасында, үш бұрышты үлгімен салынған үш қабырғасының әрқайсысының ені тиісінше 220,230 және 220м. Оның сыртынан қоршай түскен күңгірт жолақ шеңберді қазылған ор деп шамалауға болады.

Отырар жұртында тұрғындардың пайда болу кезеңі оның Отырар – Фараб атауы жазба деректерде алғаш рет атала бастаған ІХ ғасырдан көп бұрын, яғни біздің дәуірімізге дейінгі алғашқы ғасырларға жатады.

Сонымен қатар бұл қаланың тым әріректегі атауын анықтауға мүмкіндік беретін деректер де бар.

Отырар мен осы көгал алқаптың ескі қалаларынан жиналған теңгелер санаты жоғарыда аталған дәуірлерге жатады. Бірінші үлгіге жататын теңгелердің оң бетінде садақ түріндегі түргеш таңбасы, теріс жағында арыстан бейнеленген. Екінші үлгідегі теңгелердің бет жағында Х белгісі таңбаланған. Жетісуда, Шашта және Соғдыда жасалған ортағасырлық теңгелермен салыстырып көргенде бұл жергілікті билеушінің әмірі мен шекілген ең жаңа түрлі теңгелер үлгісі болса керек деген ойға келтіреді. Екінші үлгідегі теңгелер Кангу Тарбанның кангар билеушілері қалауымен жасалған болар деген болжам да бар.

Мұның өзі Отырар иелігінің саяси және экономикалық дербестігінің айшықты айғағы және Отырардың VII  ғасыр мен XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы қат-қабат оқиғаларда елеулі роль атқарғандығы жөнінде жазылған деректердің дұрыстығын көрсететін қосымша дәлел.

Отырардың ерте ортағасырлық қабаттарын жан-жақты қазып зерттеу –келешектің ісі. Дегенмен, шамасы кангар иеленушілерінің қала сыртындағы резиденциясы болған ескі Құйрықтөбе қаласының қамалын зерттеу материалдары бойынша сол кездегі көрнекті архитектура сәулеті жөнінде айтуға болады. Қамалдан айнала галлереялармен және сигмент тәрізді сыртқа шығыңқы мұнаралары бар дуалмен қоршалған тұрғын және шаруашылық жайларынан тұратын сарай кешенінің қалдықтары табылды. Оның қабырғалары күйдірілген балшық блоктар қатарын қалақша қам (шикі) кірпіштермен араластыра қалау әдісімен салынған. Құрылыстар биіктігі 10 метрге жететін стилобатқа жеткізілген. Көлемі 10,5×15 метрлік салтанат залының қабырғалары оюлармен және тақтайлар бетіне ойып түсірілген тәтілермен әшекейленген. Мұндай өрнекті тақтайлардың қамал өртенген кезде күйген, қазба кезінде табылғандары да осындай күйде. Тақтай-тәті беттерінде аймақ иелерінің тіршілік тынысы және құдайлардың бейнелері суреттелген сюжетпен безендірілген.

ІХ-ХІІ ғасырлар Орта Азия мен Қазақстан қалаларының өміріндегі өрлеу кезеңі болды. Жаңа қалалар пайда болып, ескі қалалар үлкейе түсті. Қала жері рабадтар есебінен, яғни сауда-саттық кәсібі жүргізілетін базарлар мен керуен сарайлар есебінен кеңейе түсті. Бұл кезде Отырар 2000 гектар жерді алып жатты. Қазба жұмыстары көрсетіп отырғанындай, ХІ-ХІІ ғасырларда қала үйлері көше-блоктарға топтасып, өте тығыз салынған. Үйлердің тұрғын бөліктерінде қабырғаларды бойлай ені 1 – 1,20 метр, биіктігі 0,4 метр суфалар (еден төсеніштері) төселген [24].

Отырардың гүлденуі моңғолдар шапқыншылығынан тоқтап қалды. Соның аз-ақ алдында Отырар Хорезмшах мемлекеті құрамына кірген болатын. Шыңғысхан 1218 жылы хорезмшах Мұхамедтің сарайына өзінің сауда керуенін жіберді. Керуен Отырарға келіп кірген кезде, қала мұрагері Иналшық Қайырхан пұтқа табынушылардың атауынша Яган-Тугды (піл туды) Мұхаммедтің әмірі бойынша керуенді талауға бұйрық берді. Ол мемлекет мүддесін көздеп солай етті, өйткені керуенде көпестерге қарағанда жасырын да, ашық та жансыздар (шпиондар) көп еді. Бүкіл керуеншілердің ішінен мал айдаушылардың біреуі ғана қашып құтылып, сұмдық хабарды Шыңғысханға жеткізді. Ашуланған Шыңғысхан кінәлілерді жазалап, Қайырханды қолына беруді талап етті. Алайда хорезмшах моңғол елшісін өлтіруге бұйрық етті.

1219 жылдың күзінде моңғолдар Отырар дуалы іргесіне жетті. Моңғолдар келгенге дейін Үргеніште әскери кеңес болып, онда қолбасылардың бірі моңғол әскерлеріне қарсы шығып, тегеуірінді соққы беру керек деген ұсыныс жасады. Бірақ Мұхаммед өзгеше жолды таңдады, ол әскерлерін қала гарнизондары төңірегіне топтастырып, қолбасшыларды жеке-жеке соғысуға мәжбүр етті. Отырар қорғанысы деректерде былайша сипатталады: «….Олар  (моңғолдар) ең алдымен Отырарға келді. Қаланы айнала өз шатырларын құрып алды. Сұлтан Қайырханға шекаралық әскерден 50 мың адам берді және оған Қараша Ходжибты 10 мың адамымен көмекке жіберді. Қамал, ішкі бекіністер мен қала дуалы жақсы бекітілді және жауынгерлерге қажетті қару-жарақ өте көп жиналды. Қайырхан өзінің сарбаздарымен бірге қала ішінде соғысудың барлық дайындықтарын жасады, жаяу және атты әскерлерін қақпалардың тұсына бөліп орналастырып, өзі қорған қабырғасына көтерілді; ол алдына көз жіберген кезде күтпеген көріністі көріп, бармағын тістеді; айнала көз жетер жазық жердің бәрі қисапсыз қыбырлаған адамдар нөпірі мен сақадай сай жауынгерлер қарасынан қайнаған теңіздей сапырылысып кеткен, оның үстіне аспан асты ызы-қиқу, айқай-шудан, сауыт-сайманға малынып кісініскен аттар мен қышқырған қашырлардың үндерінен азан-қазан болып кеткен. Әскер бекіністі белдеу-белдеу шеңберлермен қоршай орналасқан. Әскері аяқ-басын жинап алған кезде Шыңғысхан әскербасыларының әрқайсысын әр түрлі бағытқа аттандырды. Өзінің үлкен ұлын (Жошыны) ол бірнеше түмен ержүрек те епті жауынгерлерімен Жент пен Баршылығкентке, әскербасыларының енді бірқатарын Ходжент пен Фенакентке жұмсады. Отырарды қоршауды одан әрі жалғастыруға Үгедей мен Шағатай бастаған әскерді қалдырып, өзі Бұхараға аттанды [25].

Атты әскерлер басқа бағыттарда қимылдайтын болғандықтан, қала горнизоны ұзаққа созылған күреске төтеп беріп, бес ай бойы қарсыласа алды. Жағдай қиындап, іс насырға шапқан кезде Қараша Қайырханға моңғолдарға бағынып, қаланы берсек қайтеді деп аөз салды. Бірақ осы қиындықтардың басты себептері өзі болғанын және моңғолдардың мұның өміріне аяушылық жасамайтынын білген Қайырхан бұл жерден сытылып кетердей ешқандай саңылау таппады. Сосын да ол бар күшін салып қарсы күресе берді.

Қараша өз әскерінің жартысынан көбірек бөлігін алып, Сұпыхана қақпасы арқылы шығып кетпек болды. Татар әскері түнделетіп дәл осы қақпадан кіріп, Қарашаны тұтқындап алды. Отырардың кінәлісі де, кінәсізі де, шадыра жамылғаны, тұмақ кигені немесе сәлде орағаны демей барлық тұрғыны қаладан қойдай айдап шығарылды, ал моңғолдар олардың барлық заттары мен мүліктерін, қолдарына түскенінің бәрін тонап жатты.

Қайырханға келсек, ол өзімен бірге арыстандай жауынгер 20мың ержүрек еркекті ертіп алып, қамалға баспаналады. Және солардың қай-қайсысы да ақырғы демі таусылғанша шайқаса берді; соның салдарынан моңғол әскерлерінің көптеген жауынгерлері жер жастанды. Бұл шайқас Қайырхан мен оның екі серігі ғана тірі қалғанға дейін созыла берді, ал ол қашып құтылмақ болып, бетін теріс бұрмай шайқасын одан әрі жалғастыра түсті. Моңғол жауынгерлері қамалға кіріп, оны төбедегі шатыр астына қуып тықсырды, алайда ол екі серігімен бірге әлі де берілмеді. Оны ұрыс үстінде өлтірмей, тірілей тұтқынға түсіріңдер деген бұйрық алған моңғол жауынгерлері оны өлтіре де алмады. Қамал мен оның қабырғаларын жермен жексен ете қиратып, моңғолдар алыстай берді, ал қолына семсер ұстамаған қарапайым адамдар мен қолөнер кәсіпқойларын жұмыс күші ретінде пайдалану және олардың кәсіби өнерлерін қадеге жарату үшін өздерімен бірге ала кетті [26].

Отырар тағдыры осылай шешілді. Қала қиратылды, ал тұрғындарын не бостырып жіберді не бірқатарын құлдыққа салып, айдап әкетті. Моңғолдың атты әскері бүкіл Қазақстан жерін қирату мен қайғы-қасірет тасқындай жайпап өтті. Қалалар құлдырап, бұрын гүлденген қоныстар қаңырап қалды. Ойрандалған, өртенген іздер қалдығы ХІІІ ғасырдаң бас кезіндегі мәдени орталықтарға тән құбылыстар. Оның үстіне көптеген қалалар қайтып қалпына келе алмады.

Дегенмен Отырар қайтадан еңсе көтере алды. Шыңғысхан өлгеннен кейінгі өзара қырқысулар өршіген бұлыңғыр-бұлдыр жылдарда бұл қала қайтадан Сырдария бойындағы мән-маңызы зор саяси және экономикалық орталық болды. Үргеніштен шыққан жол сол арқылы Алмалыққа, одан әрі кетті. Отырар Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігіне кең тараған теңгелерді шеку орталығы ретінде де белгілі. Қалада ХІІІ – XIV ғасырларда ірі қоғамдық ғимараттар салу ісі қолға алынды. Ернезе ханның кезінде бұл жерде медресе, ханака мен мешіт салынды.

XIV ғасырдың екінші жартысында Оңтүстік Қазақстан Темір державасына енгізілді. 1405 жылы Отырардағы әскеріне беттеген Темірге жолда суық тиіп, Отырар сарайларының бірінде дүние салды. Темір дәуірі бұрынғы моңғол иеліктеріндегі жағдайларды бірқатар тұрақтандырумен даңқты болды, Түркістандағы Ахмет Яссауидің көрнекті мавзолейі соның тұсында салынды. Отырарда Ахмет Яссауидің ұстазы Арсылан-Баба бейіті үстіне салынған мавзолей де Темір есімімен тығыз байланысты. Ол сақталған жоқ, дегенмен қазір Темір заманында салынып, қираған ғимараттың орнына, яғни Отырардың батысына таман 3 км жердегі қорымға ХІХ ғасырдың бас кезінде қайта салынған мавзолей зіңкиіп тұр. Ескі мавзолейден алып қарағаштан ойып қиылған өрнекті екі бағана сақталған. Бағаналар бірдей есеп. Олардың ұзындықтары 3,5 метр. Бағананың үстіңгі иіні төрт қырлы шаршы, оған төменгі тұлғасында қиып салынған шаршылармен айқасып жатқан геометриялық сызықтардан тұратын белдікшелер жасалған [27].

Қаланың салыну үлгісі, қала кварталдарының, көпшілік ғимараттардың сипаты, ақыр соңында, тұрғын үйлердің жаңа түрлерінің қалыптасуы жөніндегі мәліметтер Отырарды кең түрде қазу арқылы белгілі болып отыр.

XIII – XIV ғасырлардағы кварталдардың бірі 2300 шаршы метр алаңнан қазып аршылды. Ол әрқайсысының жерінің ауқымы 30 – 40-тан 250 шаршы метрге дейін жететін 12 жеке үйлер иелігінен тұрады. Кварталдың ХІ – ХІІ ғасырлардағы алып құрылыстар қалдығы құрамында жасалғанын анықтауға қол жетті: ХІ – ХІІ ғасырлық құрылыстардың бірқатар қабырғалары жаңа жоба құрылымына енгізілгені, алайда, іс жүзінде ол жаңаша үлгімен салынғаны байқалды. Квартал (шаршы) ішіндегі көшелердің бағыттары да өзгерген.

Осы жерде жатқан XV  ғасырлық квартал ХІІІ – XIV ғасырлардағы кварталдың үлгісін мұра еткен. Ішкі жекелеген үйлер мен жайлардың құрылымы да, кварталдардың жалпы құрылымы да өзгерген, соның өзінде олар қаланың салыну үлгісінің бір бөліктері ретінде сақталып қалған.

XIII ғасырдағы – XV ғасырдың бас кезіндегі Қазақстан қалалары құрылыстарының дәстүрлі санаттары құрамында, одан бұрынғы уақыттардағыдай, моншалар да болды. ХІІІ ғасырдың соңғы ширегі мен XV ғасырдың басындағы кезеңге жататын бір монша Отырардан қазып ашылды. Ал оңтүстік кіреберістен батысқа таман 200 м. жерде, су қоймасы жағасында, XI – XII ғасырлық монша орнына салынған.

Моншаның бұрыштарымен жарық түсетін жаққа бейімделіп тұруы бұрынғыша сақталған, тек жаңа монша батысқа таман жылжытыңқыраған

және оған кіретін есік бұрынғыша солтүстік-батыс жақтан емес, оңтүстік-шығыс беттен жасалған.

Монша крест таңбасының үлгісі айқын көрініп тұратын тік бұрышты айқыш-ұйқыш құрылымдардан тұрады. Мұнан екі құрылыстық кезеңді байқаудың сәті түсті. Моншаның алғашқы көлемі сыртынан өлшегенде 13,5×16,5 м. болған. Осы жағдайда орталық залдың аумағы 22 шаршы метр, ал су құйылған астаулар тұратын жайларды қоспағанда, қалғандарының көлемі 7,2 шаршы метрден келеді.

Екінші кезең моншаның кеңейтілуімен сипатталады. Оңтүстік-шығыс қабырға екі метрге, ал оңтүстік-батыс қабырға 1,5 метрге сыртқа қарай жылжытылған. Сөйтіп, моншаның жалпы аумағы 163,3 шаршы метрге (17×15,5) ұлғайтылған.

ХІІІ ғасырдың екінші жартысы мен XIV ғасырдың алғашқы жартысында Отырарда тұрғын үйлердің жаңа түрлері пайда бола бастайды.

Бірінші түріне бір белдік бойына орналастырылған екі немесе үш камералы, шағын аулалы үйлер жатады. Ал үйлердің біркелкі тура есіктерімен жалғастыра салынған бөлмелері бар (анфиладалық) үлгілеріне қыш бұйымдар жасаушының шеберханасындағы баспанасын мысал етіп келтіруге болады. Ондай баспана екіжайдан және кварталдың (шаршының) ішіндегі тұйық пұшнақпен жалғасатын шағын ашық ауладан тұрады [28].

Үйлердің екінші түріне бір-бірін қиып өтетін белдіктер бойына орналасқан төрт жайдан тұратын баспаналар, бұл үй шаршы пішінді болып келгенде ктест тәрізді төрт бөлікті кескіндеме түрінде салынатын жайлар, ал олардың қоймалары айванның, ауланың немесе тандырлы тұрғын бөлменің сол жағы мен оң жағына орналастырылған. Бұл кескіндеменің түрлері бірнешеу. Ошақ-тандыры бар тұрғын жайы көшеден санағанда екінші қатарда тұратын үйлер өзгелерден ерекше көзге түседі; үй құрамында бір ғана тұрғын жай; үйде екі тұрғын бөлме, тұрғын жайда бір тандыр; тұрғын бөлмеде екі тандыр бар түрлері де кездеседі. Мұндай үйде жайлар саны төрттен де артық, бес және алты болуы да ықтимал.

Үшінші түрге екі және одан да көп секциялардан тұратын үйлер жатады. Үйдің әр секциясы біреуі міндетті түрде тұрғын жай болып келетін екі немесе үш жайдан тұрады.

Тұрғын жайдың ішкі көрінісінде елеулі өзгерістер болғаны байқалады. Қабырғаны қуалай салынатын жіңішке сәкі-суфа жайдың көп бөлігін алып жататын жалпақ суфаға орын берген. Тандырдың алдына әдетте кірпіш төселген шағын алаң еденнің биіктігі деңгейін көрсетеді. Жайдың ортасына, Суфаның шетін ала қойылып, сыланып тасталған кірпіштен, тақтатастан, кеспелтек төрт қырлы бөренеден жасалған төрттағандар шатыр белдігін бөлме ортасына қойған бір тіреу баған көтеріп тұрғанын айғақтайды.

Тандыр әмбебап ошаққа айналған. Ол әрі жылу кезі, әрі тағам мен нан пісіретін ошақ қызметін атқарады. Тандырдың бастапқы дәстүрлі түрі суфаға жапсарластыра салынып тасталған жұмыр шеңберлі ойық күмбез пішінді келеді. Мұндай тандырға отын үстіңгі жағынан салынған, ал оның оты төменге қарай тартып жанған да, түтіні жайдың едені астын аралап шыққан.

Тандырдың екінші түрі онда түтіндік өңеш – «канның» пайда болуымен сипатталады. «Кан» әдетте үйдің қабырғасына дейін жетіп, суфаға енетін қысқа мойнақ арқылы тік мұржаға жалғасады да, түтін жоғары көтеріліп кетеді.

Тандырдың үшінші түрі үшін алдыңғы жағынан арка ойығы тәрізді оттықтың, мұндай жағдайда міндетті түрде ашық тұратын ташнау-алаңының, суфаға сәйкес тереңдетіліп,күйдірілген кірпіш төселген немесе тығыз тапталып тасталған еден бөлігінің пайда болуын айырықша атап айтуға болады. Кейбір тандырлардың оты салынатын дөңгелек ауызы сондай етіп ойылған өрнекті саз-балшық тақталармен әшекейленген. Тақталар өсімдік бедерлі және геометриялық сызықты оюлармен өрнектелген [29].

XV ғасырда тақталар көлемі кішірейтіліп, олар тек оттық ойығы жиектерін ғана безендіру қызметін атқарады. XV ғасырдың орта шенінде даланың жігерлі ханы Әбілқайырдың Дешті – и – Қыпшақтың көптеген тайпаларын өзіне бағындырып, өзбек хандығының жаңа феодалдық иеліктерін басқаруға қолы жетті. Алайда оның өкіметі орнықты бола алмады. Жошы әулетінен тараған қазақ хандары Жәнібек пен Керей Әбілқайырға қарсы тұрды. XVI – XVII ғасырлар кезеңі қазақ даласы мен Сырдариядағы саяси билік үшін таласқан үздіксіз күрес кезеңі болды. Өзбек билеушілерінің ішіндегі неғұрлым жарқын тұлғалардың бірі Мұхаммед Шейбани 1510 жылы өлгеннен кейін өкімет билігі қазақ хандарының қолдарына ауысты. Қасымханның кезінде қазақ хандығы нығайып, шекарасы кеңейе түсті, түрлі қалаларды, кәсіптер мен сауда тізгінін қолға алды. XVII ғасырдың орта шенінде Қазақстан жеріне жоңғарлар көз аларта бастады. Олар түйдек-түйдек тонаушылық шабуылдар жасайды, Сайрам, Түркістан тағы басқа қалалардың орталықтарын қиратады. Сонымен қатар феодалдық бүліктер мен қырқысулар бір тоқтамайды. Осының бәрі келіп ел экономикасының біртіндеп құлдырауына, бір кезде көркейіп гүлденген Сырдария қалаларының жойылып кетуіне соқтырды. Отырардан қазып алынған материалдар XVI – XVII ғасырлардағы қалалардың өмірі жөнінде айқын да анық мәліметтер береді.

Екі өмір кезеңі сәйкес келетін екі негізгі құрылыс көкжиектерін бөліп көрсетуге мүмкіндік туды. Төменгісі XVI ғасыр мен XVII ғасырдың бірінші жартысына жатса, жоғарғысы XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырды меңзейді. Қаланың салыну үлгісі, көшелердің бағыттары, шаршылардың шектері, олардың салынуы үш ғасыр бойы өзгермеген есеп. Қайта құру тек жекелеген үй иеліктерінің үлгілеріне ғана тиіп өткен. Мәселен, бірқатар жағдайда үй бөлмелерінің қызметтік міндеттерінің өзгеруі, жөндеу және қосымша құрылыстар салу іздерінен көрінетін жаңалықтар осының айғағы.

Архитектуралық талдау жасау орта ғасырдың аяқ шеніндегі Отырардың тұрғын үйлері жөнінде толық мағлұмат алуға мүмкіндік берді. Оның өзі дәстүрлік белгілерді сақтаған. Үйдегі жайлар саны әр қилы болуы мүмкін: айваны бар бір бөлмеден бес-алты бөлмеге дейін жетуі ықтимал. Тұрғын жайлардың екі түрі көзге түседі: Біріншісіне жайлары қаз-қатар немесе бір белдік бойымен орналасқан үйлер жатады. Екінші түрі әрбір екі бөлмесі қосақталып салынып, крест тәрізді үлгімен орналастырылған төрт бөлме кейпінде сипатталады. Үйдің барлық бөлмелерді байланыстырып тұратын орталық бөлігі ошақ-тандыр орнатылған тұрғын жай болып табылады. Ол жылдың салқын маусымында ас-үй, асхана және жатын бөлме ретінде де қызмет еткен. Бөлменің көлемі 10 шаршы метрден 45 шаршы метрге дейін өзгеріп отырады. Ошақ-тандыр әдетте сырттан кіретін есіктің босағасына орнатылады. Ол суфамен жапсарластыра салынып тасталған. Тандырдың алдынан көлемі 6 шаршы метрлік тік бұрышты шұңқыр жасалған. Оның жақтаулары мен едені күйдірілген кірпішпен қапталған, ортасына сарқынды су құбырының қондырғысы – ташнау орнатылып, беті ойық тесігі бар кірпішпен жабылған. Бұрыштардың бірінде көмір сақталатын тік бұрышты кірпіш жәшік тұрған. Оттыққа қарама-қарсы бетте немесе оған тандырдан қиялай жантайған қабырғасында түтін жүретін өзекпен жалғастырылған ойық бар, ал түтін өзегі үй қабырғасына қиялай барып, мұржаға қосылады. Тандырдың міндетті түрдегі бір бөлшегі үстінде түтігі бар саз қақпақ, түтіктен бу шығып тұрады. Ошақ-тандырлар әмбебап қызмет атқарған – олар жайларды жылыту, тағам әзірлеуге, нан пісіруге қызмет еткен. Сол үшін де олардың ішкі қабырғаларынан кертпештер жасалған. Бірқатар үйлерде айванды жаздық аулалар болған. Ауқатты үйлерде олардың едендеріне күйдірілген кірпіштер төселген. Аула алаңының көлеміне қарай еріген қар мен жаңбыр сулары ағып кететін бір немесе екі ташнау жасалған. Шағын аулада жерді қазып орнатылған бір немесе екі ойық әлде алмұрт пішінді ошақтар болған. Үй басы сайын бірден үшке дейін азық-түлік қоймасын жасап алған. Оларда астық, ұн, кептірілген жеміс пен жүзім сақталатын саз жәшіктер қойылған. Қоймалар еденінде құмыралар мен саз астаулар тұр, кейбір үйлерден сырт көрінісі жердің жарығы тәрізді жертөлелер (погребтер) бары байқалады. Тұрғын үйлер мен қоймалардан басқа мал ұстауға арналған қоралар да көзге түседі. Олардың еденінде, әдетте, қидың қалың қабаты жатады.

Шағын аулалары біріктірілген немесе бәріне ортақ бірауыз шығаберісі бар бірнеше секциядан тұратын үйлер де назар аудартады.

Қаланың негізгі құрылыс элементі бұрынғыша, шаршылар болып қалады. Бұл-тік немесе Г таңбасы тәрізді болып келуі мүмкін шаршы ішіндегі көшенің не екі қапталына, не бір қапталына шоғырландырылған үйлер кешені. Шаршылар орталық бас көшелерге бітеу сыртын қаратып тұрады, көрші шаршылармен шекаралары да үйлердің сыртқы тұйық қабырғаларымен бөлінген [22,14].

6-дан 15-ке дейін үйлер иеліктері шоғырланған шаршылар тиісінше 1000-нан  2500 шаршы метрге дейінгі алаңды алып жатады. Былай қарағанда қаланың елеулі бөліктері бір кезеңде, бір жоспармен салынған ба дегендей әсерде қаласың. Оған дәлме-дәл пішінде бөлінген шаршылар мен шаршылардағы бір белдіктің бойына жұптастыра қойылған үйлер ансамбльдері айғақ бола алады. Шаршы ішіндегі шағын көшелердің жағдайды жеңілдеткіш «ішкі қалтаралы» да бар, кейде олары шаршы ішіндегі алаңдарға да айналып кетеді. Шаршылардың салынуына, олардың алып жатқан алаңы көлеміне, үй иеліктерінің құрылымдық ерекшеліктеріне, үйлердің ішкі көріністеріне талдау жасау Отырардың тұрғын шаршыларында әлеуметтік тұрмыс сатысының түрлі баспалдағында тұрған қалалықтар қоныстанған деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Бірқатар шаршылардың кәсіби мамандықтары анықталды. Отырардың шығыс бөлігіндегі шаршы қыш бұйым шеберлерінің иелігінде болған. Шеберханалар тұрғын жайлар кешені құрамында салынған.

Отырардың шаршыларын зерттеу қала халқының саны қанша болғаны жөнінде мәселе қоюға мүмкіндік береді. П.И.Рычковтың XVIII ғасырдың орта шенінде Отырарда 40 отбасы тұрды деген дерегі бар. Ал Орта Азия мен Қазақстанда әдетте әр отбасы 5 – 7 адамнан тұратыны қалыпты нәрсе. Ендеше Отырарда қала өмірі қыл үстінде тұрған кезеңде 200 – 280 тұрғын болған. XVI – XVII ғасырладағы қаланың халқы санын анықтау үшін мынадай бір әдіс тиімдірек болды: шаршыдағы үй иеліктерінің санын, шаршы тұрғындарының жан басы санын, барлық шаршылар санын анықтау арқылы бүкіл қала халқының санын білуге болады екен. Сөйтіп,  XVI – XVII ғасырларда Отырарда  5 – 7 мың адам өмір сүргені анықталды.

Жоғарыда айтылғандарды қорыта келіп, Отырарда археологиялық зерттеу жұмыстары одан әрі жалғастырылып жатқанын және әрбір далалық маусым осы бір Орта Азия мен Қазақстанның ортағасырлық саяси, экономикалық және мәдени ірі орталығының дамуы жөніндегі біздің түсініктерімізге қыруар жаңалықтар енгізе түсетінін айырықша атап айтқан жөн [30].

 

        2.2Тараз – саудагерлер  қаласы.

Еліміздің маңызы зор өндірістік және мәдени орталығы болып табылатын қазіргі Тараз қаласының орналасқан жері тарихшылардың пайымдауынша ежелден Тараз деген атпен белгілі Қзақстанның ең үлкен ортағасырлық шаһарларының бірі екендігін айтады. Бұл қала жайлы жазылған ең алғашқы мәліметтер IV ғасырдың аяғына жататын Византиялық жазбаларда кездеседі. Тап осы кезеңде ортағасырлардағы ірі мемлекеттердің бірі Византия шығысы Тынық мұхиттан, батысы Қара теңізге дейін созылып жатқан түркілер қағанатымен келісім жасауды ойға алады. Император Юститиан ІІ Византия империясының шығыс бөлігінің әскербасы Земарх бастаған елшіліерді түркілер қағаны Дизабулдың ордасына аттандырады. Византиялық тарихшы Менандрдың суреттеуі бойынша Земарх сапар барысында Талас қаласында және сол қалаға жақын бір жерде үлкен мемлекеттің әміршісі, түрік қағанының ордасында қабылдауда болады.         Кейіннен Тараз (Талас) туралы ортағасырлық географ, тарихшы саясатшылардың бәрі дерлік жазады. Бұғана таң қалуға болмайды, өйткені қаланың орналасқан жері Ұлы Жібек жолындағы маңызды орындардың бірі еді. Сондықтан да авторлар Тараз жайлы жазған кездерінде, ең алдымен, оның сауда саласындағы маңызы туралы айтады. Мысалы, қытайлық саяхатшы Сюань – Цзянь: «Таластың аумағы – 8 – 9 ли. Бұл арада көптеген елдердің саудагерлері аялдап, түрліше заттар әкеліп сатады», -деп жазады.

Араға үш ғасырдан аса уақыт салып Ибн Хаукаль да қаланы дәл осылайша, яғни: «Тараз – мұсылмандардың түркілермен сауда жасайтын қаласы», -деп суреттейді, әл – Максиди: «Тараз – бақтары мол, тұрғындары тығыз орналасқан үлкен қала. Ол қамалмен қоршалған әрі оның сыртын айналдыра ор қазылған. Қаланың төрт қақпасы бар. Халқы рабатта көбірек шоғырланған. Қала қақпасының алдында үлкен бетінде орналасқан. Өзен арқылы жол өтеді. Базардың ортасында үлкен мешіт бар», -деп жазады. Алайда ертедегі авторлардың бірде-біреуі Тараздың орнын дәл көрсете алмаған. Сондықтан да археологтар бұл қаланы ұзақ уақыт бойы әр жерлерден іздестіреді, өйткені оны біреулер Талас өзенінің оң жақ жағалауында орналасқан Түймекент қаласының орны десе, екіншілері Қарабура өзеніндегі Талас мекені дейді, кейбіреулері оны атақты ортағасырлық Садыр-қорған қаласы деп түсіндіреді. Академик В.В.Бартольд ортағасырлық Тараз Әулие-ата қаласының орнында болған деген пікірге ден қойды. Себебі Қазан төңкерісіне дейін Тараз осылай аталған. Бұл пікірді ұстануда Макдисиге сілтеме жасайды. Ал Макдисидің жазбаларында қаланы жарып өтетін үлкен өзенінің бар екені аталып өтеді. Мұндай өзен тек арнасы толып ағатын Талас болуы мүмкін [31].

Аса көрнекті шығыстанушының бұл болжамы кейіннен археологтар М.Е.Массон, А.Н.Бернштам, Г.И.Пацевичтердің зерттеу жұмыстарының нәтижесінде толықтай дәлелденді. Қазіргі Тараздың орталығында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде қолға түскен құнды да бай жәдігерлер осы жерден табылған қалашық пен ежелгі Тараздың бір қала екендігін растайды.

Тараздың орталығы, оның ең ежелгі бөлігі қамал болған. Ол парсыша «арк» немесе «кухендиз» деп аталады. Қаланың берік қорғалған бұл тұсында билеушілер сарайы орын тепкен. Қамалға жапсарласа қабырғамен қоршалған шахристан салынған. Бұл арада бай көпестердің, ақсүйектердің, қолөнершілердің тұрған-жайлары, сондай-ақ сауда дүкендері болған. Шахристан қабырғаларына сауда-қолөнер рабаттары жалғастырылып тұрғызылған. Ол жерде қолөнершілер шеберханалары мен олардың үйлері, сонымен бірге қаланың кедей тұрғындарының үй-жайлары орналасқан.

Тараз тұрған жер жасыл желекті алқап болған. Бұл төңіректе Тараздың басқа үлкенді-кішілі ондаған қалашықтар, елді қоныстар, жеке үй қожалықтары, сарайлар, өмір сүрген. Қазіргі кезде олардың тек орны – мүжіле-мүжіле төбешікке айналған үйінділері ғана қалған. Жаздың ыстық күндері бұл төбешіктердің шөбі тез күйіп кетеді. Егер биіктеу жерге шығып, жан-жаққа қарасақ, жасыл даланың ара-арасынан үйінділер сары ала дақ болып бірден көзге түсіп тұрады [32].

Қарасу өзенінің батпақты ойпатындағы Шөлтөбе сарайы да ескіден жеткен ескерткіш. Қазба жұмыстары кезінде оның орнынан қамыстың қалың қабаты табылды. Соған қарағанда сарай батпаққа кіріп кетпес үшін үйдің табанына қамыс салған, яғни ол іргенің (тұғырдың) қызметін атқарған.

Шөлтөбе сарайы Али ибн – Зейннің жазған әңгімесінде суреттелген қаланы көзге елестетеді. Ол: « …жер бетіндегі ең мызғымас қала былайша салынған: түркілердің бір патшасы өз қарамағындағы суы ащы, шөлейт әрі тұзы бетіне шығып жатқан сортаң жерге келеді. Ағып жатқан судың арнасын басқа жаққа бұрғызып, енін 40 шынтақ (0,5м-ге тең ұзындық өлшемі) етіп қала іргесінің орнын қаздыртады. Қазылған ордың ішіне күйдірілген кірпіш пен әк тастан қалыңдығын 10 шынтақтың өлшеммен екі қабырға қалатады. Қабырғалардың араларына да 10 шынтақтың орнын қалдыра отырып, жер бетіне дейін жеткізіп, ортада қалған бос кеңістікті құммен толтырады…Содан кейін патша өзіне және халқына арнап сарайлар мен тұрғын жайлар салғызады да, қаланың жан-жағын айналдыра ор қаздырып тастайды. Орды сумен толтырады. Бір жылдан кейін бұл жер қайтадан өте үлкен батпаққа айналды. Патша қалаға ең қымбат дүниелерін апарып, өзінің бала-шағасын көшіреді. Осылайша бұл қала жер бетіндегі мықты бекінген қамал болған», -деп жазады.

Археологтар томпайып жатқан төбешіктер кездескен жерде бір кездері қайнаған өмір, тіршіліктің болғанын жақсы біледі. Сондай төмпешіктің бірі Таразға жақын орналасқан Талас станциясының маңынан табылады. Бұл – Ұлы Жібек жолында маңызды орын алған ортағасырлық Төменгі Барысхан қаласының орны. Солтүстік жақтан Таразға ең жақын орналасқан қала – Дех Нуджикет. Олжайлы Х ғасырда. Макдиси: «Дех Нуджикет – кішкентай қала. Ол жерде үш ай бойға көктемде жәрмеңке болады. Сүйексіз еттің төрт маны бір дирхемге сатылады. Қалада құрылыс өте көп, ол қабырғалармен қоршалған және оның ішкі қамалы (цитадель) бар», -деп суреттейді. Дех Нуджикеттің жанында кішкентай қалашық Адахкет орналасқан. Тараз қаласының батыс жағында Жувикат қаласы болған. Бұлардың  басқа да қалаларын атап өтуге болар еді, бірақ Тараз қаласының осы өңірдегі мәдени-экономикалық тұрғыдан маңызды да дамыған орталық болғаны онсыз да түсінікті.

Ғалымдар анықтағандай, қала шекарасы тұтқиыл шабуылдан берік қорғалған. Алқапты тұрақты әскери бөлімдер орналасқан бекеттер қоршап тұрған. Оларды айналып өту мүмкін емес және мұндай мықты бекеттерді тіке шабуылмен алу қиын еді. Өйткені олар жау соққысына әрқашан дайын болатын, ал мұның өзі – жау күшіне лайықты тойтарыс бере білу деген сөз. Егер қалаға жау соқтыға қалатын болса, бекіністегілер алғашқы шабуылда олардың бетін қайтара тұратын. Осы кезде Тараздың ірі әскери күштері жәрдемге келе қалатын да, жауды соққының астына алып, кері қашуға мәжбүр ететін. Қалай болғанда да, жазба деректерге қарағанда, ІХ ғасырдың аяғында Орта Азиядағы құдыретті саманидтер әулетінің негізін қалаушы Исмаид ибн Ахмед Тараз өңіріне соғыс ашқан кезінде оны ұзақ уақыт бойы ала алмай, көп қиындыққа кезігеді. Қайтпас қайсарлық көрсеткен Тараз әмірі тек әбден қажығандықтан ғана беріліп, диқандармен бірге Ислам дінін қабылдаған [33].

Тараз қаласының Орта Азияға қосылуы мен ірі орталықтар – Бұхара, Самарқандпен сауда-экономикалық қарым-қатынас орнатуы қала өміріне игі әсер еткені сөзсіз.

Бұл кезеңге тән нәрсе – сырсын ақ, жасыл, сары түсті шыңылтырмен жалтыратқан керамиканың кең таралуы. Қыш ыдыстардың сыртына жүргізген шыңылтырдың астынан бұрын ойықты өрнектер жасалатын болса, енді әр түрлі бояулармен, яғни ақ түстің үстінен қою қоңыр, қызыл, қара түстермен сызықты өрнектер салынып, соның сыртынан шыңылтыр жүргізілетін болған. Өрнектер, көбінесе, өсімдік бейнесінде болып, уақыт өте геометриялық фигуралар түріне көшкен. Әшекей бұйымдарды өрнектеуде байқалатын маңызды өзгеріс – діни сөздер бейнеленген стильдік жазулар.

Осы кезеңге жататын аса қызықты жәдігерлердің бірі – киіз үй түрінде жасалған керамикалық шырағдан. Бұл – көшпенділердің кәдімгі киіз үйінің кішірейтілген нұсқасы. Ол киіз үйдің барлық керек-жарақ жабдықтарын қамтыған; оның туырлығы, керегесі, киіздерді ұстап тұратын баулары, тіпті түндігі де бар. Киіз үй моделінің қолөнер, жер өңдеу, сауда орталығынан табылуы археологтардың Тараз тұрғындары жайлы қызықты тұжырым жасауына мүмкіндік берді. Кешегі күнгі қала халқы өмірінің негізі болған көшпенділік енді тек қана қолданбалы өнер саласында көрініс тапқан естелік болып қалған секілді [33,18].

XI – XII ғасырларда, Орта Азияны Қарахандар әулеті билеп тұрған уақытта, Тараз өз дамуының шырқау шыңына жетті. Ол үлкен мемлекеттің бір бөлігінің астанасы болды. Таразда ел билеушілері жасатқан жергілікті ақшаның соғылуы, бәрінен бұрын, қаланың саяси тұрғыдағы тәуелсіз ел екенін көрсетеді. Ал қаланың қуаты мен күшін ХІ ғасырдың басында Тараз билеушісі Тоған ханға Самарқанд пен Қашқар әміршілерінің бағынышты болғанынан аңғарамыз. Әрине, бұл саяси күш қаланың экономикалық қуаттылығының нәтижесі.

Археологиялық қазба жұмыстары кезінде қаланың осы кезеңге жататын қабаттары Тараздың мәдени-экономикалық дамуының жарқын дәлелі болар көптеген олжалар берді.

Мысалға сыртына шыңылтыр жүргізілген керамиканы алайық. Бәрінен бұрын керамика шыңылтырының түрлі-түсті бояуға бай екені көзге түседі. Бұл кезеңде өрнектердің жаңа түрлері пайда болған. Олар: төрт күлтелі, шүйірмектер (бірнеше жапырақтан, күлтеден құралған гүл бейнелі әшекей), әр түрлі оюлы суреттер, өсімдік шырмауықтары.

Көбінесе, қыш тостағандар, табақтар темір ыдыстарға ұқсас етіп жасалған үшін алдымен ыдыстардың сыртына сұр бояумен өрнектер салынып, оның үстінен шыңылтыр жүргізілген. Өрнектердің арасындағы бос орындар нүктелермен толтырылған. Бұлайша әшекейлеу беті оюлармен бедерленген мыс бұйымдарға тән еді.

Бір қызығы, өрнектеудің мұндай тәсілі, шыңылтыр жүргізу енді тек қымбат ас үй сервиздеріне ғана емес, жай ыдыстарға да қолданылады.

Тараздың шығыс бөлігінен археологтар ұзындығы 15-м-ге жететін су құбырының сынығын тапқан. Ұзындығы 70 см, диаметрі 25 см болатын қыш құбырлар бір-бірімен балшықтан жасалған муфталармен жалғастырылған. Олар қыштан жасалған «жастықтарға» орнатылған. Су құбырлары Талас өзеніне «қосылған». Өзен суының қатты ағынының арқасында ауыз су қаланың барлық түкпіріне жетіп тұрған. Су желісін жүргізу белгілі бір техникалық білімді қажет еткен, бұған қарап біз қалада инженерлік ой мен білімнің жақсы жетілгенін аңғарамыз [34].

Бұл кезеңге қала орнынан аршылып алынған тағы бір нысан – монша жатады. (моншаның сыртқы сызбасы (ауданы 13,6×12,4 м.) төртбұрышқа ұқсайды).

Моншаның Шығыста қандай рөл атқарғаны жақсы белгілі. Сондықтан да құрылысшылардың оның сыртқы айшықтарына үлкен мән бергеніне таңдануға болмайды. Соған қарамастан, Тараз моншасының сырт келбетінің көркемдігі еріксіз таң қалдырады. Алайда, сол көркем дүниеден бізге жеткені – монша іргесінің, қабырғалардың, отырғыштардың, ванналар мен михрабтардың, тағы басқалардың қалдықтары ғана.

Моншаның есігі солтүстік қабырғада болған. Есіктен кірген адам отырғыштар орналасқан кішкене бөлмеге тап болады. Бұл бөлменің қабырғалары фрескалық (кеуіп үлгермеген бұйымға салынатын өрнек) суреттермен безендірілген. Ол ванналар орналасқан басқа бөлмелермен жалғасқан. Ванналары бар бөлмелерге михрабтар салынған. Олар да фрескамен өрнектелген. Фреска судың әсеріне төзімді әрі жылтыр келетін сылақтың үстімен жүргізілген [35].

Қабырғалардағы өрнектер геометриялық фигуралар бейнесінде болып, сегіз бұрышты сары жұлдызшалардан құралған. Олар қара бояумен жиектеліп, бір-бірімен қызыл крестер арқылы қосылған.

Өрнектерді құрайтын тағы бір элемент сұр түсті төртбұрыштар комбинациясынан тұратын сегіз қырлы фигуралар, олардың жиектері қызыл және сары түсті алты қырлы фигуралармен әдіптелген. Төбеден түскен сылақтың сынықтарынан бұрынғыдан өзгеше сырлар мен өрнектер табылды. Оларға созылыңқы жіңішке жапырақтар мен сабақтардан тұратын өсімдік өрнектері жүргізілген. Мұнда, көбінесе, көгілдір, көк және қызғылт сары түстер басым қолданылған.

Құрылыстан қалған күресіннен терракоталық гүлдер түріндегі жапсырма әшекейлер (қышты ойып,жонып жасалған) табылды. Олар, шамасы, күлтелері төмен қараған қызғалдақтар болуы мүмкін.

Монша бөлмелерінің төбесі күмбезделіп жабылған. Сондықтан оның сырт көрінісі көп күмбезді ғимаратқа ұқсайды.

Монша еден мен отырғыштардың астынан жүргізілген каналдар арқылы өтетін ыстық ауамен жылытылады. Еденге күйдірілген кірпіштер төселген.

Археологтар ванналардың бірінің жанынан ХІ ғасырдың басында құйылған бірнеше күміс ақша тауып алды. Сірә, мұны ұмытшақ біреу қалдырып кетсе керек. Осы әрекетімен ол археологтарға теңдесі жоқ сый жасады. Ақшалар бұл ғимараттың жасын дәл анықтауға жәрдем етіп, монша ХІ ғ. салынып, жұмыс істеген деген тұжырым жасауға мүмкіндік берді.

Қарахандар билік жүргізген тұста Таразда және оның төңірегінде көптеген кесенелер, тамаша мазарлар салынды. Олардың ішінде ең көрнектісі-екі өнер ескерткіші- (бұрынғы Головачевка) қазіргі Айша бибі ауылының маңында орналасқан Айша-бибі және Бабажы – Қатын кесенелері. Уақыт өз дегенін жасағанымен, біз олардан ежелгі сәулетшілердің өлмес қолтаңбаларын көріп сүйсініп, тамашалай аламыз. Бұл кесенелер Қарахан кесенесіне қарағанда жақсы сақталған, бастапқы түр-нұсқасын жоғалтпаған. Ал Қарахан мазарына ХХ ғасырдың басында жөндеу жұмыстары жүргізіліп, кәдуілгі мазар болып қайта салынған.

ХІІ ғасыр мен ХІІІ ғасырдың басында Жетісу өңірі қантөгіс соғыстар алаңына айналған болатын. Сол бір аласапыран кезеңде көптеген қалалар қирап, жер бетінен жойылып кетуге аз-ақ қалған. Географ Якут әл-Хамауидің айтуынша, «Мұхаммед хорезмшах өз иелігіндегі жерлерді қорғауға шамасы жетпегендіктен, шекарада орналасқан бекіністерді өз қолымен қиратып, оны әскеріне тонауға берген. Қала тұрғындары қанша қимағанмен мекендерін тастап қашуға мәжбүр болған. Қаңырап бос қалған сарайлар, тұрғын үйлер, әдемі бау-бақшалар көрген адамның көзіне жас үйіріп, жүрегін ауыртар халге жеткен. Қалаға келетін су да арнасын жоғалтып, беті ауған жаққа ағып, айдалаға сіңіп кеткен».

Қалаларды одан әрі түбіне жете қиратқан көшпенді қарақытайлар мен моңғолдар болды. «Олар қалада қалғандардың бәрін қырып салды. Кезінде жайқалып тұрған тамаша бақтар мен сәулетті биік сарайлардан түк қалмады. Олардың орындарында тек құлаған қабырғалар мен көшіп кеткен халықтың жұрты ғана қалды». Міне, соғыстың қаншалықты мағынасыз, аяусыз екендігін осынау ескі жылнама жолдарынан білуге болады.

Құлап, қирап қалған Тараз кейін қайта қалпына келсе де, бұрынғыдай жанданып кете алмады. Кейінірек бұл қала Янги деген атпен белгілі болды. Алайда ол бұрынғы Тараз ба, әлде Таразға жақын жерден салынған басқа қала ма, мұны ғалымдар әлі күнге дейін тап басып айта алмайды. Дегенмен, XV – XVIII ғасырларда Тараз қаласының кейбір аудандарында адамдар тұрып, өмір сүргені белгілі. Қалай болғанда да, бұл жерде жер өңдеу дәстүрімен байланысты отырықшылық өмір салты үзіліп қалған жоқ, керісінше дами түскен. Талас өзенінің жағалауларындағы баяғыша қолөнершілердің, егіншілердің мекендері, үй-жайлары болған, өмір осылай жалғасып жатты [36].

Кесте 1 – Тараз  қаласының археологиялық зерттеулері.

№	Археологиялық жұмыстарды кімдер жүргізді	Жылдары	Зерттелген аумақтар
1.	П.П.Лерх	1867-1883 жж.	Бастапқы зерттеу
2.	В.В.Бартольд	1893 ж.	Қаланың солтүстік бөлігінің қамалдары мен шахристан
3.	М.Е.Масон	1927 ж.
4.	А.П.Бернштам	1929 ж.
5.	А.П.Бернштам	1936-1938 жж.	Семиречья археологиялық қамалдарының І,ІІ,ІІІ қазбалар экпедициясы,батыс рабад пен шахристанның оңтүстік- шығысы
6.	Н.П.Кипарисова	1938 ж.	І шахристан қазбасы           2 100 м .
7.	Г.И.Пацевич	1940-1953 жж.	Шахристанның солтүcтік-шығыс қамалдары
8.	Ремпель	1950 ж.	Шахристан
9.	Е.И.Агеева	1961-1962 жж.	Шахристанның оңтүстік-шығысының, оңтүстік-шығыс және оңтүстік-батысының қамалдарының І және VI қазбалары
10.	М.С.Мерщиев	1962 ж.	Қамалдардың оңтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс жақтары
11.	Т.Н.Сенигова	1958, 1961, 1963, 1965 жж.	Батыс жақ қамалдарының І,ІІ,V,VI қазбалары,шығыс қабырғасы және оңтүстік-батыс пен оңтүстік-шығыс.      Шахристанның батыс-шығыстық І,VI, оңтүстік-шығыс пен орталығының оңтүстік және шығыс қабырғалары. Батыс Рабад 20м. Қарахан жерінің солтүстік-батысының ІІ қазбасы 200м.
12.	К.М.Байпақов	1984,   1996, 1997жж.	Шахристанның оңтүстік-батыс мен орталығы

 

 

 

 

 

 

 

III ТАРАУ. ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНДАҒЫ ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІНІҢ         ДАМУЫ ЖӘНЕ ТУРИСТІК МҮМКІНШІЛІКТЕРІ

 

  3.1 Жазу ескерткіштері.

 

Ұлы Жібек жолы кезінен сақталып қалған көптеген жазу ескерткіштері қазіргі кезде туристік нысан ретінде, көптеген халықтың қызығушылықтарын тудырады. Оларға мысалы: Күлтегін ескерткіші, Ұзынсу жазуы, Бұғұт жазба ескерткіштері және тағы сол сияқтылары жатады.

 Күлтегін ескеркіші.

Күлтегін ескерткішінің дәл қайталанған көшірмесі – Ел ордасы Астана қаласындағы Еуразия университетінің үлкен залына қойылды. «Күлтегін» жазуы– Түрік қағандығының қолбасшысы, қоғам және мемлекет қайраткері, Құтылық қағанның кенже ұлы. Күлтегін батырдың (684 -731) ерлік істері туралы құлыптасқа ойылып жазылған эпикалық шығарма. Күлтегін қабіріне қойылған ескерткіште оның жауынгерлік жорықтары баяндалған. Күлтегін жайындағы шығармалардың авторы өз дәуірінің аса дарынды ақыны, көрнекті қоғам қайраткері Иоллығ Тегін еді. «Күлтегін» жыры елдің ішкі бірлігін жыр еткен түркілердің баға жетпес көркем туындысы.

Ғылымда бұл жазуларды «руна», яғни «сыры ашылмаған», «құпия» жазулар деп атап кетті. 1893 жылы Дания ғалымы Вильгелм Томсен осы жазуларды оқудың кілтін тапқанын, алғашқы оқыған сөзі «тәңірі» және «түрік» сөзі екенін әлем жұртшылығына хабарлады.

Күлтегін  – Қапаған  және Білге қаған дәуіріндегі түркілер мемлекетінің көрнекті әскери қолбасшысы. Құтылық қағанның кіші ұлы. Қапаған қайтыс болғаннан кейін, бүкіл түркілер мемлекетінің әскерін Күлтегін басқарды. Ол дана Тоныкөкті ел басқару ісіне қайта шақырды. Күлтегін түркілер мемлекетін нығайту мақсатымен бірнеше рет жорыққа шығып, өзін қабілетті қолбасшы ретінде танытты. 718 жылы қас жауы табғаштар шабуылына тойтарыс берді. Екі ел арасында бірнеше жыл бойы бейбіт өмір орнады. Күлтегін қой жылы ақпанның 27-күні, 47 жасында дүние салды. Оны жерлеуге әлемнің төрт бұрышынан, үлкен көрші елдерден белгілі адамдар қатысқан [37].

Иоллығ Тегін – Орхон  ескерткішіндегі жырдың авторы. Туған және қайтыс болған жылдары белгісіз. VIII ғасырда өмір сүрген. Түрік қағандығының ба-тыры Күлтегін (731), білгір басшысы Білге қаған қайтыс болғанда (731), қос қайраткерге ескерткіш үшін Иоллығ Тегін жоқтау жыр шығарып, оны тасқа қашап жаздырады. Иоллығ Тегін бұл жырды жазып қалдыру мақсаты туралы былай дейді: «Мұны естіп біліңдер. Көңілімде қандай тәтті сөздерім болса, соларды мәңгі тасқа жаздырдым. Оларды менен кейінгі ұрпақтарым, көріңдер, ұғыныңдар». Ескерткіш қазір түркі халықтарының ертедегі тарихы мен мәдениетін, тілін зерттеуші түркологтар үшін сирек кездесетін ғылыми мәні бар қымбат мұраға айналды [38].

Ұзынсу жазуы.

Едіге тауындағы тас мүсіндер – Орталық  Қазақстанның Ұлытау төңірегіндегі тарихи екі дәуірді қамтитын тас мүсіндер тобы. Түрік қағандығы (VI — VIII ғасыр) кезіндегі тас мүсіндер — қол бастаған көсемдерді, ел басқарған билерді, абыз-ойшылдарды бейнелесе, Қыпшақ заманындағылары (VIII — XIII ғасыр) еңбек адамдарын, қолына құты ұстаған әйелдерді, қобызшы-жырауларды мүсіндеген. Қыпшақ заманындағы тас мүсіндер Ұлытау мен Едіге тауына жақын тұрған Жетіқыз, Тамды, Қараторғай, Арғанаты бойында да ұшы­расады. Бұлардың ерекшелігі  тас обалардың үстінде немесе іргесінде тұрады. Едіге тауының батыс іргесінде (таудан 8-10 шақырым) оңтүстіктен солтүстікке бағыттай тартқан үш оба бар. Жас әйелдің келбетін бейнелеген тас мүсін ортадағы обаның батыс үстінде, беті күншығысқа қаратылған. Жұмсақ құмайт тастан қашап түсірілген тас мүсіннің бет-пішіні, төгілген бұрымдары, омырауындағы алқасы келістіре безендірілген. Тап осындай мүсін тастар Едіге тауының түбіндегі Қорғантас, Жылысай, Өрезайырда да кездеседі.

Ұзынсу жазуы – көне  түркі жазба ескерткіші. Ол Жетісу өңіріндегі Ұзынсу өзенінің жағалауындағы Үйтас деген жерден табылған. Көне түркі жазуы Алтайдан бастап қазақ жерінің барлық өңірінен табылып отыр. Бұның өзі қазақ жері бүкіл түркілердің атажұрты екенін білдіреді. Қазақ халқы – соның   мұрагері. Ұзынсу жазуын ғалымдар былай деп оқыды: «Алдың дос қауіпті аң (айдаһар), ал арбаулы (қасиетті) оқ, аңға шық, жолың болсын» [39].

Бұғұт жазба ескерткіші.

Бұғұт жазба ескерткіші – VI -VIII ғасырлардағы көне түркі жазба мәтіні. Ес-керткіш Моңғолиядағы Бұғұт елді мекенінен табылғандықтан осылай аталған. Бұл түркілердің ата-баба қонысы көне түркі қорымындағы 270-тен астам балбал тастардың бірінде қашалған. Мәні анықталған сөздерге қарағанда Бұғұт жазба ескерткіші 691 — 742 жылдар аралығында Екінші Түрік қағандығы тұсындағы тарихи оқиғаларға арналған. Балбал тастағы жазуда: «Түрк һақаны Ниуар һақан.., Маһан Тегін тәңірі жеріне кеткеннен соң… Тышқан жылында» тәрізді жолдар кездеседі.

Талас және Тұрфан жазулары

Талас жазулары – Талас өзені бойынан табылған көне түркі ескерткіштері. Ескерткіштер негізінен V — VIII ғасырлар аралығында жазылған. Ескерткіштер саны 20­дан асады. Барлығы түркі халқының тарихынан мәлімет береді, көбі зерттелген. Кейбірі Бішкек, Тараз, Алматы, Санк-Петербург қалаларының мұражайларында сақтаулы.

Тұрфан жазуы – соғды  жазуынан бастау алатын, жоғарыдан төмен қарай жазатын, тік әріпті жазулардың бір түрі. Кейде ұйғыр жазуы деп те атайды. Тұрфан жазуының ескерткіштері бізге Шығыс Түркістаннан табылған қолжазбалар арқылы жетті. Тұрфан әліпбиімен жазылған шығармалардың ішіндегі ең көрнектісі – Жүсіп  Баласағұнидің (1069 ж.) «Қүтадғу білік» поэмасының бір нұсқасы.

Домбауыл кесенесі.

Түркі, оғыз-қыпшақ заманында салынған архитектуралық ескерткіш. Орталық Қазақстаның Жезді ауданындағы Кеңгір өзенінің сол жақ жағалауында орналасқан. Домбауыл кесенесінің биіктігі 6 метр. Кесене сол дәуірдегі Қазақстанда кең тараған «үйтас» мәнерінде салынған. Кешеннің сыртқы түрі киіз үйге өте ұқсас. Сол дәуірдің шеберлері кесенені мәңгі бұзылмастай етіп жасаған [40].

Махмұд Қашқари. «Түркі сөздерінің сөздігі» (1029-1101)

Махмұд Қашқари, толық аты-жөні Махмұд ибн Әл-Хусейн ибн Мұхаммед, XI ғасырдағы атақты ортаазиялық филологтардың бірі болып саналады. Қарахандар ақсүйектері ортасынан шыққан. Әкесі Хусейн Мұхаммед Мәуренахрды жаулаушы Боғырханның немересі екен. Барыс ханның уәзірі болып (Ыстықкөлдің оңтүстік жағасы), кейіннен Қашқарға қоныс аударады. Сол жерде сауат ашып, әрі қарай білімін Бұхара мен Нишапурде жалғастырады. Осы қалаларда оқып жүрген кезінде тіл, фольклор, этнография, география, жаңа жерге орнығу, түркі халықтарының менталитеті қызықтыра бастайды. Жинақтаған мол тәжірибесі мен байқағанын ол өзінің басты еңбегі «Диуани лұғат-ат-түрікте» («Түркі сөздерінің сөздігінде», 1072-1073) зерделейді. Ғалымның бұл кітабы ерте ортағасырлық түркі халқының энциклопедиясы есепті. Онда XI ғасырда өмір сүрген көптеген түркі тайпалары жайындағы өте бағалы, кейбір жағдайларда таптырмайтын мәліметтер енгізілген. Сөздік этноним, топоним, рулық терминдер, әртүрлі қызмет атаулары, тағамдар мен сусын атаулары, үй, жабайы жануарлар, құстар, айлар мен апта күнтізбесі, дәрілік жабдықтар, астрономия, әскери, медициналық, діни, т.б. атаулар қамтылған [41]. Сол кездегі түркі халықтарының дүниені қабылдауы, этикалық нормалары мен құндылықтары, өзін-өзі ұстау әдеті тілге тиек етіледі. Әртүрлі тайпалар арасындағы тарихи-мәдени байланыстар, Қазақстан мен Орта Азия аумағында болған кейбір тарихи оқиғалар жайында (мәселен, Александр Македонский жорығы туралы) құнды мәліметтер бар.Тарихшылардың назарын өзіне аударғаны – шығармадағы  дүниежүзінің түрікше картасы. Кітапта 400-ден астам мақал-мәтел бар.

«Түркі сөздерінің сөздігінде» түркі тілді фольклордың ғұрыптың және лирикалық әндер, батырлар жыры, тарихи хикаялар мен аңыздар сияқты негізгі жанрлары қамтылған. Сонымен қатар онда анатомия, медицина, ветеринария, астрономия туралы мәліметтер бар.

М.Қашқаридің «Түркі сөздерінің сөздігі» XI ғасырдағы түркі халқының өмірі туралы, олардың исламды қабылдаған кездегі және әсіресе Иранның исламы түріктің ұлттық дәстүрлерін толық жеңбеген кезіндегі рухани және материалдық дамуы дәрежесі туралы түсінік беретін ерте Орта ғасырдағы түркі диалектологиясының бірден-бір ескерткіші болып табылады [42].

Баласағұни Жүсіп Хас Хажип – ақын, ғұлама ғалым. 1020 жылы Баласағұн қаласында туған. Қайтыс болған жылы белгісіз. Баласағұнидың біздің заманымызға дейін жеткен ең ірі туындысы 1069 жылы жазылған «Құдатғу білік» («Құт әкелетін білім») поэмасы. Поэманың үш нұсқасы сақталған. Мұның алғашқысы XV ғасырда Гераттан (Ауғанстан) табылған. Бұл нұсқасы Вена қаласында сақтаулы. Араб әрпімен жазылған 2-нұсқасы Каирдың ұлттық кітапханасында,  ал араб әрпімен жазылған 3-нұсқа Наманганнан (Өзбекстан) табылған. Шығарма негізі әділдік (Күнтолды), бақыт (Айтолды), ақыл (Ойтол-ды), молшылық (Жетелеуші) сияқты кейіпкерлердің өміріне тән образдар мен теңеулер молынан пайдаланылған.      

Жүсіп Баласағүнның «Қүтадғу бі-лік» дастаны – түркі  тілінде жазылған бірінші шығарма.  Кітаптың авторы Қарахан мемлекетінің үлкен қалала-рының бірінде дүниеге келді, Фараб, Қашғар, Бұхара қалаларында білім алып, араб және парсы тілдерін жетік меңгерді, философияны, поэзияны оқып үйренді [43].

«Құтадғу білік» – XI   ғасырдың ғылымы мен мәдениетінің түрлі салалары бойынша тамаша пайымдаулар жинақталған шығарма. Дастанда бекке, уәзірге, әскер басына, хаджибке, елшіге, хатқа түсірушіге, қазынашыға, аспазға, емшіге, түс жорушыға, жұлдыз санаушыға, өлең шығарушыға, диқанға, малшыға, кәсіпкерге, саудагерге және басқаларына қажетті қасиеттер әңгіме болады. Данагөй Жүсіп Баласағұнның қырағы көзі бүкіл қоғамды төменнен жоғарыға дейін қамтыды.

Дастан қара сөз бен өлең түріндегі кіріспеден, сексен бес бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Алғашқы төрт бөлімі діни мадақтауларға, бесіншісі — жеті ғаламшар мен шоқжұлдыздардың белгілерін суреттеуге арналған, ал алтыншы — он бірінші бөлімдер негізгі бөліміне кіріспе болып табылады. Білім мен ілім, игі істер мадақталады. Дастанның сюжетті бөлігі он екінші бөлімнен басталады, ол бас кейіпкерлердің әңгімелері мен хат жазысуларынан тұрады.  Кейіпкерлер дүниелік қызықтардың жалғандығы, маза бермейтін игіліктердің тұрақты еместігі, ізгілікті, әділеттілікті, ақыл мен білімді, ұстамдылықты, мырзалықты бағалау керектігі туралы сыр бөліседі. Дастанда билеушілерге ақыл-кеңес беріледі [44].

Кітапта еңбектің және кәсіптің қай түрі болмасын маңызды деген ой білдіреді. Тек соны адал істей білген адам ғана өз еңбегінің жемісін көреді.

Автор мәтінге кіргізген нақыл сөздер, мақалдар мен мәтелдер дастанды ерекшелендіре түседі: «Түркілерде бұл жөнінде мақал бар, соны осы жерде келтірудің реті бар», «Түркі тілі дана сөздерді сақтаған, бабалардың сөздерін тыңдау керек ол үшін, бабалардың мақалдарын сақтау сенің борышың», — дейді автор [45].

 

       3.3 Ұлы Жібек жолының туристік инфрақұрылымын жақсарту жолдары  және болашақ даму алғышарттары.

Туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы аясында бес жылдың ішінде халықты жұмыспен қамту үшін, сыртқы және ішкі туризм көлемінің артуы есебінен кірістің тұрақты өсімі үшін, сонымен қатар Қазақстанды 2011 жылы Ортаазиялық аймақтың туризм орталығына айналдыру үшін бәсекеге қабілетті туристік индустрия құру қарастырылған. Аталмыш бағдарламаны іске асыруға республикалық бюджеттен 59 млрд.        теңгеден астам сома көлемінде қаржы бөлу жоспарланып отыр. Баяндамада бүгінгі таңдағы мемлекеттік және жеке меншік секторлардың өзара әрекеттерінің кластерлік моделі өзін өзі ақтағаны баяндалған. Мұның нақты факторы ретінде «Туризм» кластерінің пилоттық жобасын іске асыру болып табылады. Кластерлік инициатива шеңберінде туристік инфрақұрылымды дамыту үшін инвестиция жұмылдыру мүмкіндігі маңызды болып саналады.

• Қонақүйлер жүйесін, Ұлы Жібек Жолы үлгісінде керуен-сарайлар мен өзге де маңызды туристік маршруттардың құрылысына жағдай жасалатын болады.
• Инвестжобалар бойынша ұсыныстар негізінде аймақтық мөлшерде база қалыптасқан. Алғашқы кезеңде 90 инвестжоба сарапталып, жинақталды. Олардың 11 – і 386 млн АҚШ долларына өзектірек саналып алынды, және «Қазына» тұрақты даму қорына мемлекеттік қолдау көрсету үшін жіберілді.
• Алматы, Ақмола және Маңғыстау облыстарында әлемдік деңгейдегі заманауи көпфункционалды туристік орталықтар құрудың Тұжырымдамасы жасалды, оны Елбасы мен ел Үкіметі мақұлдап отыр. Аталмыш жоба бойынша инвестиция жұмылдыруға жоспарланып отырған сома 30 млрд АҚШ долларын құрайды [46].
• Таушаңғы туризмінің болашағы Алматы және Шығыс-Қазақстан облыстарында таушаңғы базасын салу. Алматы облысында – 5 (Шымбұлақ, Алматау, Табаған, ЦСКА); Шығыс-Қазақстанда – 2 (Изумруд Алтай, Алтай Альпілері). Алматы облысы, Талғар ауданындағы Әскери шатқалда әлемдік стандартқа сай келетін «Ақбұлақ» таушаңғы базасы салынған.
  Туризмнің инфрақұрылымын дамыту көліктік инфрақұрылым желісін құрумен тікелей байланысты. Ішкі және сыртқы туризмді дамытудың басты алғышарты барлық санаттағы туристерге арналған авиа, теміржол, автомобиль және су көлігіне қолжетімділік болып табылады.
• Туристік кадрларды даярлау деңгейін жоғарылату.
  Бүгінгі күні кадрларды даярлау деңгейін көтеру жұмыстарына айрықша көңіл бөлінеді. 2006 жылы туристік фирмалардың саны 921 ді құрады және өткен жылмен салыстырғанда 9 пайызға көтерілген. Министрлік туристік кадрлардың біліктілігін арттыру курстарын өткізіп тұрады. Бұл жылы Астана қаласында бірінші республикалық ақпараттық туристік орталықты ашу, келесі жылы Алматы, Түркістан, Атырау және Ақтау қалаларында ашу жоспарланып отыр. 2005 жылдан бастап ҚР Үкіметінің қолдауымен «Болашақ» бағдарламасы шеңберінде туризм саласына кадрлар даярлануда. ҚР Туризм және спорт министрлігі мен Білім және ғылым министрлігімен бірлесе отырып жоғарыда аталған Бағдарлама аясында білім алушыларға арналған квотаны арттыратын болады [47].
• Қазақстанның тартымды туристік имиджін нормалау. Әлемдік туристік рыноктағы Қазақстанның тартымды туристік имиджін қалыптастыру мақсатында Қазақстанның туристік әлеуетін ілгерілетудің мақсатты Бағдарламасын жасалды. Онда халықаралық туристік форумдарға қатысуды, көрме, жәрмеңке өткізу, әлемнің жетекші телеарналарында жарнамалық бейнероликтерді орналастыру және беру, сонымен қатар шетелдік БАҚ өкілдеріне инфотурлар өткізу және жарнамалық-ақпараттық өнім шығаруды қарастырылған.
  Имиджді жоғарылату үшін Қазақстанның 2007 жылы Дүниежүзілік туристік Ұйымының атқарушы кеңестігіне (ЮНВТО) өтуі мен 2009 жылы Астана қаласында ЮНВТО-ның Бас Ассамблеясын өткізу маңызды роль атқарады.
  Өткен жылғы туризм саласындағы негізгі көрсеткіштер:
• Сырттан келу туризм 8 пайызға артып, 4 млн. 706 мың адамды құрады;
• Ішкі туризм 7% артты, 3 млн. 495 мың адамнан тұрды;
• Сыртқа шығу 23% және 3 млн. 687 мың адамды құрады.

         Туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру ұлттық туристік өнімнің тартымдылығын арттыруға және Қазақстанның әлемдік туристік рынок жүйесіне кіруіне әсер ететін болады. Ел экономикасының шикізаттық салалары арасындағы секторлардың маңызды кіріс көзі бола алатын, дамыған бәсекеге қабілетті туристік индустрия құралу жоспарда бар. Республикада Қазақстанның Ортаазиялық аймақ туризмінің орталығы болуына жағдай мен мүмкіндік жасалатын болады [48].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ:

 

         VI ғасырда Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан сол кездегі құрылған ірі империя Түрік Қағанатының құрамына кірген оның өзі осы бағыттағы Жібек жолының дамуына және сол керуен жолдары бойында ірі қалалардың дамуына алып келді. Әсіресе орталығы Жетісу мен астана болған Суяб қаласы сауданың ірі орталығына айналды. Сауданың дамуы аймақтағы мәдени дамуға да әсер етті. Сауда керуендерін қабылдау және оларға қызмет көрсету бағытында ірі керуен-сарайлар, ауылшаруашылық, жершаруашылықтарын дамыту, азық-түлікпен қамтамасыз ету шаралары жүзеге асырылды. Ол жерлерде қолдан жерсуландыру жұмыстары жүргізілді, оазистер пайда болды, осындай орталықтардың бірі – Құлан қаласын, Отырар оазисін мысалға келтіруге болады.

         Испиджаб, Сығанақ, Сүткент, Сауран, Баласағұн, Суяб және басқа да Жібек жолының бойында орналасқан қалалар бойында қолдан суландырылатын жерлердің көлемі өсті. Ірі сауда орталықтарының бірі Тараз қаласы болды [49].

         Жібек жолы ең басында Қытай жібегін батысқа апару қызметін атқарған. Сонымен қатар Римнен, Византия, Үндістан, Иран, Араб халифатынан, одан кейін Еуропа мен Русьтен таурлар келе бастаған, сол елдерде шығарылған. Тауарлардың саны өте шексіз болды. Бірақ сауданың негізгі тауары жібек болып қалды. Жібек алтынмен қатар халықаралық валютаға айналды, онымен патшалар мен елшілерді сыйлады, жалдамалы армияның жалақысын және мемлекеттік қарыздарды төледі. Сондықтан да осы жібек және басқа да керуен арқылы келген тауарлар Қазақстан қалаларында қалып қойды, оны археологиялық зерттеулер нәтижесінен де көріп отырмыз.

         Жібек жолы арқылы тауарлардың тарауымен қатар мәдени байланыстар ла орнады, қолөнер, архитектура, қабырғаларға салынған суреттер Шығыс пен Батыс арасында тарала отырып одан ары қарау музыканың, өнердің, бидің таралуына, алмасу мен араласуға алып келді. Осылайша Жібек жолы бойымен әртілде сөйлейтін халықтардың мәдениетінің алмасуы мен оның таралуына негіз қаланды. Бірінде дамыған мәдениетті екіншісі қабылдай отырып, өздерінің ерекше ұлттық мәдениеттерінің қалыптасуына негіз салды [50].

         Жібек жолы бойымен әртүрлі діни ілімдер мен идеяларды әртүрлі миссионерлер таратты. Үндістаннан Орталық Азия арқылы және

Шығыс Түркістаннан буддизм келді. Сирия мен Ираннан және Арабиядан христиан, ал одан кейін ислам таралды.

         Жібек жолы Орта Азия мен Қазақстандағы мәдениеттің дамуына үлкен әсер етті. Екі өркениеттің тоғысуына азиялық және еуропалық аймақтарының халықтары орта ғасырдағы мәдени дамудың алдыңғы қатарлы жетістіктерін өз бойларына дарытуға мүмкіндік алды.

         Қалалықтар және көшпелі тайпалар өзара байланыстарының нәтижесінде ерекше мәдениет құра алды. Ол ежелгі адамзат тарихы мәдениетінің мөлдір тамшысын бойына жинай алды және оны ұрпаққа қалдырды.

         Ұлы Жібек жолы екі ғасырдай уақыт өмір сүрді. Оның атын берген жібек негізінен бірінші орында болмады, сауданың негізгі тауарында енді тәттілер келді. Сол кезде кімнің қолында тәтті болса, соның қолында билік те болды. Ғасырдан ғасырға керуен жолдары Азия  мен Еуропаны байланыстырды, бірнеше жылдарға созылған қанды соғыстар мен ұрыстар да оны тоқтата алмады. Сауда жолын өз қолына алу үшін Александр Македонский, Шыңғысхан, Темірде ұмтылды. Жойылған, жанған қалалар қайтадан қалпына келтіріле отырып, сауда қайта жалғастырылды.

         Феодалдық Еуропа ол кезде бірнеше жылдарға созылған соғыстар жүргізді. Соғыс барысында айлап, жылдап қоршауларда тұруға, оқшаулықта өмір сүруге тура келді. Міне, осы жағдайда армияны аман сақтап аштыққа ұшыратпау үшін тәттілер қажет болды. Сондықтан да соғыс жағдайында кімнің қолында тәттілер болса сол жағдайды пайдасына ұстай алды. Тәттілердің отаны ол алыстағы тропикалық Азия болды. Оған керуендердің келіп кетуі ұзаққа созылды, сондықтан да Еуропа енді бірінен соң бірі су жолдарын, теңіздерді, мұхиттарды ашуы жаңа заманға капиталистік қатынастардың тууына алып келді. Енді бұрынғы керуен жолдары құлдырап, қалалар қирай бастады, құрғақтағы сауда енді теңізге ауысты. Соған қарамастан Ұлы Жібек жолы дүниежүзілік өркениет тарихында өз орнын қалдырды. Ол Батыс пен Шығыс мәдениетін байланыстырған көпірге айналды. Азиядан шыққан керуен жолы арқылы Еуропадан одан кері қарай тек тауар ғана келмеді, сонымен қатар ежелгі өнер-ғылымы мен техникалық жетістіктер, діни сенімдер мен ілімдер таралды. Жібек жолы Орта Азия, Оңтүстік Қазақстан және Жетісу арқылы өте отырып, XIV ғасырға дейін қызмет етті, яғни өзара болған соғыстардың әсерінен қала мәдениеттері қиратқанға дейін, сонымен қатар су жолының дамуымен Оңтүстік-Шығыс Азия мен Кипрде құрғақ арқылы өтетін керуендер саны тез кеміді.

         Қорыта келгенде, бүгінгі күні көптеген мемлекеттер өз күштерін біріктіре отырып, қайтадан Ұлы Жібек жолын қалпына келтіруге күш салып жатыр. Көптеген адамдар да осы ежелгі ұлттық транспорттық сауда магистралына ерекше көңіл болып отыр. Ол ежелгі кездегі өзінің рухани мәнін жоймаған ескерткіш, өзінің ұлттық өнері, салт-дәстүрі мен мерекелері бар әр аймақтың өзінің даму ерекшелігін сақтауға үлес қосқан өркениеттің аралығындағы көпір.

         Бұрын негізгі бағыт Иран мен Ирак арқылы өткен, ал ондағы шиеленістер қазіргі кезде мүмкіндік бермейді. Сондықтан да 70 пайыздан астам еуропа тауарлары Оңтүстік Азия арқылы келуде, сондықтан да жаңа жоба бойынша осы тауарларды темір жолы, теңіз және Еуропадан автомобиль жолдары арқылы қалпына келтіру.

         XXI ғасырдың басында 32 еуразиялық мемлекеттер – Жапония, Оңтүстік Корея, Қытай, Үндістан, Ресей, Қазақстан және т.б. жаңа жоба «трансазиялық» жол салуды ұсынып, бұл жоба трансконтинентальдық Батыс Еуропа- Батыс Қытай автожолы деп аталды. Осы жобаға байланысты Қытайға жаңа жол салынуда, ал Қытайдан Қырғызстан мен Өзбекстан арқылы өтетін жол. Азербайжан да жолдың өз бөлігін салуда. Жалпы жолдың ұзындығы 140 мың километр, Жапониядан Түркияға және Бутаннан Болгарияға апаратын. Ол негізгі магистраль, ал одан транзиттік жолдар бөлінеді, Санкт-Петербург-Токио және Хельсинки-Хабаровск. Осы жаңа Жібек жолы 2020 жылы дүниенің жолаушыларының үштен бірін қабылдауға мүмкіндік алады. Сонымен қатар Иран, Ауғанстан, Өзбекстан, Тәжікстан басшылары өздерінің «жібек жолдарын» салу туралы келісім жасады. Ол бойынша орталықазиялық елдер үшін Иран және Ауғанстан арқылы Еуропаға жол салу және содан «ортақ қолданылатын су» жолына шығу. Тез қарқынмен Латвия-Ресей-Қазақстан-Қытай темір жолы салынуда. Осы жоба негізіндегі ерекшеленген ол Қырым жобасы болды, олар өздерінің «жібек жолы» ретінде Еуропа мен Азияның жастарының мәдени араласуын атады, жәрмеңкелер, фестивальдар және жарыстар арқылы.

Дегенмен, бүгіндегі тәрізді саяхат жасау, сауда қылу, дипломатиялық сапарлар, адамдардың алыс қиырларға қоныс аударуы сонау көне дәуірлерде жиі болып тұрғаны барған сайын  айқындала түсуде. Ертедегі дәуірде, әсіресе орта ғасырларда қоғам дамуында қозғалыс күшті болған, адамдар мәдени байланыстар мен алыс-беріс жасауға ұмтылған. Солардың бір айғағы – «Ұлы Жібек жолы» болып табылады. Бұл жұмыста ең негізгі сауда желілерінің және ең шалғайда жатқан аудандарды аса ірі мәдени жіне экономикалық орталықтармен жалғастырған орасан мол тармақтарының бағыттары жайында әңгімеленеді.

Ұлы Жібек жолы ол тек сауда жолы емес, сонымен қатар этникалық миграция жолы болды. Осы жол арқылы б.э.д. І мыңжылдықтан бастап, Шығыстан Батысқа қарай тоқтаусыз көшпелі тайпалар қоныс аударды. Олар: скифтер, сарматтар, ғұндар, аварлар, болгарлар, мадьярлар т.б. болды. Олар өздерімен бірге мәдениетін, тілін, салтын басқа жерге апарды және сол жерден өздеріне басқа мәдениетті, басқа өркениетті қабылдады. Осының өзі екі мәдениеттің, екі өркениеттің арасуына, дамуына алып келді, бірін-бірі толықтырды, бірінен-бірі қабылдады. Жалпы Еуропалық өркениет пен Азиялық өркениеттің дамуы мен алмасуына алып келді [51].

Ұлы Жібек жолын қайта жаңғыртудағы ұсыныстар:

Жаңа инфрақұрылымдарды енгізу, салу.

• Қазіргі талапқа сай, автомобиль (автобон) жолдарын салу. «Батыс Қытай – Батыс Еуропа».
• Ежелгі керуен сарайларын қайта жаңғырту.
• Туристік объектілер (ортағасырлық қалаларда) жаңа қонақжай орындарын салу.
• Елдердің арасындағы тығыз сауда, экономикалық және мәдени қатынастарды дамыту керек.
• Туристік карталарды мелекеттер арасында дамыту.

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

1.Өркениет және ұлт. М.Қ. Қозыбаев. Алматы, 2001

2.Ұлы Жібек жолы: өткені мен бүгіні. Алматы, 2009  Абай атындағы ҚазҰПУ

3.Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. К.Байпақов, А.Нұржанов Алматы, 1992

4. Қазақстан тарихы Ч.Мусин. Алматы, 2008

5.Ұлы Жібек жолы бойындағы сұхбат  мәселесі Малдыбек А. Ж. Алматы, 2007

6. ҚАЗҰУ хабаршысы. Алматы, №1(56), 2010
7. ХV-XIII ғасырлардағы Баласағұн қаласы. У.Шәлекенов Алматы, 2007 Сөзстан. 6-кітап
8. Жібек жолы. Р. Ниязбек Алматы, 2005
9. 9. Шелковый путь и Казахстан. Материалы научно-практической конференции. Алматы, 1999

10.Кітапханатану. Библиография. Кітаптану. Алматы, 2007

11.Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. М.Б.Әмірханов, Ө.Д.Сандықбаева Алматы, 2007

12. Қожабекұлы Б.А. Тарихи таным: ежелгі халықтар,тайпалар,рулар,жер жұтқан қалалар. Б. Қожабекұлы Алматы, 1994

 13.Ежелгі Тараз ескерткіштері. Т.Молдақынов, А.Мұхтаров, Л.Лукьянова, А.Крокошева, З.Соппекова. Тараз, 2007

14.Ұлы Жібек жолы. А. Ш. Махаева. Алматы, 2009 

15.Уақыт керуені. Ө.Жәнібеков Алматы, 1992

16.Қазақстанның ежелгі қалалары. К.Байпақов Алматы, 2005

17. Оқушы анықтамасы: Қазақстан тарихы, 2005
18. Там, где шли караваны. Маршрутами Великого Шелкового пути., Казахстанская правда 1ноября 1989
19. Ұлы Жібек жолы Қазығұрт арқылы өткен. Қазақ әдебиеті, №1 15-қаңтар,1999
20. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Ә.Бейсенова Егемен Қазақстан 7-сәуір, 2001

21.Ұлы Жібек жолы туралы Қытай деректері. И.Дулатов Білім-Образование №1, 2001

22. По следам древних городов Казахстана. Отрар и Отрарский оазис

 Алма-Ата, 1988   

23. . Древний Отрар. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Алма- Ата, 1972

24.Ұлы Жібек жолының тарихи-географиялық маңызы. Э.Мандхай  Алматы, №2 2007 

25. Ұлы жібек жолы сайрап жатыр.А.Құлыбаев Егемен Қазақстан, 28маусым, 2002
26. Жібек жолының жаңалықтары. С.Фролова Лениншіл жас, 1-маусым, 1989
27. Қазақстан тарихы 4 томдық. 1-том Алматы, 1996
28. Собрание сведении о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Н.Я.Бичурин Москва, 1950
29. Путешествие венецианца Марко Поло в ХІІІ столетии, напечатонное в первой раз вполне на немецком по лучшим изданиям и с объяснениями Августом Бюрком. Перевод с немецкого А.Н.Шемякина Москва, Университетская типография, 1863
30. Ұлы Жібек жолындағы қала. Қаз. тарихы, №3 2002
31. 31. Қазақстaнның қола дәуірі Ж.Қ.Құрманқұлов, Д.С.Байгунаков Монография-Алматы: «КИЕ» лингвоелтану инновациялық орталығы, 2008
32. Археологические исследования по программе ЮНЕСКО «Великий Шелковый путь» К.М.Байпаков Вестник АН КазССР, №2 1991
33. «Жібек жолы» Р.Құлназаров Алматы ақшамы, N 3-қараша 1999

34.Ұлы Жібек жолының тәуелсіздік жылдарында тарихнамалық тұрғыда зерттелуі. И.Дулатов   ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы, N №2 2006

35. Ұлы жібек жолы Н.Т.Жұмабаева Педагогический мир, N №5 2004
36. Археологические памятники на Великом Шелковом пути Межвузовский научной сборник. Алматы, АГУ имени Абая 1993
37. E. de la Vaissiere. Histoire des marchands sogdiens. Paris, 2002
38. Запад Центральной Азии во ІІ в. до н.э.-VII в. н.э. Л.А. Боровкова Москва 1989
39. Венецианец Марко Поло Г.Харт Москва, изд-во Иностранной литературы, 1956
40. Ұлы Жібек жолы: туристік инфрақұрылым арқылы қайта құлпыруы тиіс Е.Никитинский Егемен Қазақстан, N 18 қараша, 1997

41.Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406) Москва, Наука, 1990

42. Святилище Мерке. А.Досымбаева Тараз-Хабар, 2003

43.Тараз-Аулие-Ата-Джамбул. С.Р.Ердавлетов Алма-Ата 1983

44. Результаты экспедиции полковника Ю.А.Сосновского для исследования торгового пути в Китай. Туркестанский сборник, 1876
45. По Великому Шелковому пути Алматы, «Крамдс-реклама» 1991. 320б. Б.Қ.Албани Тарихи таным, Алматы, 1994 – 264-265бб.

46.Ұлы Жібек жолы. Қазақ Совет энциклопедиясы. 11-том Алматы,

1977-374б.

47. Көне түріктер. Л.Гумилев Алматы, «Білім» 1994
48. Шу мен Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары М.Елеуов Алматы, «Қазақ Университеті» 1998
49. Средняя Азия и Дальний Восток в эпоху средневековья. Средняя Азия в раннем средневековье. Археология Москва 1999
50. Ұлы Жібек жолы және Сарайшық. Х.Ғизатов Алтын Орда, №37, 20-қыркүйек, 2001

 

51. Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалардың дамуы. Оразов ҚазҰУ хабаршысы, тарих №1, 2002