МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

1-ТАРАУ. З. ШАШКИННІҢ АУДАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН  ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНА ШОЛУ.

1.1.  “Теміртау”   романының  аудармасын  талдап, салыстыру.

1.2. “Темірқазық”  повесінің  аударылу  сапасы  мен  нұсқасы.

 

2- ТАРАУ. РОЛЛАН СЕЙСЕНБАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН АУДАРМАШЫЛЫҚ ШЕБЕРЛІГІ.

2.1.”Майдан  әндері” шығармасының  аударылу  тәжірибесі.

2.2. “Сағынып  жеткен  жаз еді” повесінің  аударылу  сапасы.

2.3. “Жалғыз  ғана  түн” әңгімесінің  аудармасы  хақында.

 

3- ТАРАУ. З. ШАШКИН МЕН Р.СЕЙСЕНБАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. 

 

 

КІРІСПЕ

 

       Көркем  әдебиеттегі  қостілділік,  ең  алдымен  эстетикалық  тәрбие  беру мақсатымен танымдық жүйеде кең  көлемде қызмет етеді.Бұл  тікелей  әдеби үрдіске  қатысты  болады. Көптеген  белгілі  ақын-жазушылар  өз  ана  тілінде және  қазақ  тілдерінде  жазады. Атап  айтсақ,  неміс Герольд Бельгер  немісше және қазақша, Исмаил Саттаров пен Ш. Шабаевтар ұйғырша және қазақша жазған. Бұл  ұлттардың  жақындасуы  мен  тілдерінің  табысуының басты  желісі.Бір тілд жазатын  жазушы мен екі тілде жазатын  жазушылардың бір – бірінен айырамашылықтары  айтарлықтай  көп  болады.

        Қостілділікте ана тілінің толқымалы құбылмалы таралу әсері болады. Бір ғана тілде жазатын жазушылардың тіліндегі сөз саптау ерекшелігі қостілді жазатын жазушының тіліндегі сөйлеу мәнерінен өзгеше болады. Ал, екі тілде жазатын  жазушы  мен  бір  ғана  тілде  жазатын  жазушының ауызша сөз сөйлеу  үлгісінде  артикуляциялық – интонациялық (сөз жасамдық және тыныс белгісін) ой кескіндемесінде өзгеріс  алшақтық  мол. Қос тілде жазатын жазушының сөз саптауындағы ерекшеліктер бір ғана тілде жазатын жазушыдан  айрықша көзге  түсіп  тұрады. Екі  тілде  жазатын  тұлғалардың  бір тілден екінші тілге ауысып тұру механизмі ерекше қызығушылық туғызады. /19, 146/

       Авторлық аударма – қостілде жазатын жазушының әдеби – көркем шығармашылығының ма арқылы бастаған, мұның өзі қос тілде жазатын жазушылардың қалыптасу жолдарын көрсетеді.

Аударма жұмысы қазір біздің өмірімізден үлкен орын алады. Тіл дамуындағы үрдістің  барысында  аударма  қызметінің  атқаратын  ролі  орасан зор. Аударма арқылы қалың жұрт ақыл – ой иелерінің асыл қазынасымен танысады. Өткеннен мұра болып қалған және қазіргі заманымыздың мәдениетін игеруге үлесін тигізеді.

Аударма  әдебиетінің  маңызы  мұнымен бітпейді. Ол ана тіліміздің толық қалыптасуына, дамуына  әсерін  тигізеді. Аударма жалпы әдебиеттің бір бөлімі ретінде тәжірибеде, яғни іс — әрекетте көрсетіледі. Аударма арқылы орыс, қазақ  және  шетел  әдеби  шығармаларының байланысы бір – біріне әсер етуі, типологиясы мен поэтикасы, әдеби әдіс – амалдары, аударма кезіндегі  шығарма  тілінің  өзгеруі, қайта жаңғыруы  аударма шеберлерінің  іс – тәжірибелері отандық және шетелдік аударма мектептерінің жетістіктерін қарастырады.

Аударма жұмысы – бүгінгі  таңда  мақсат – мүддесі, тіршілік  әрекеті бір адамзат  қоғамындағы  аса  маңызды  шартты  құбылыс.

Аударма – ұшан-теңіз өмір ағысының бүкіл үрдісін  ұштастыруға себепші болып отырған елеулі  күштердің  бірі./1, 5/.

Аударма  дегеніміз – бір  тілде  ауызша  айтылған  ой – пікірді, болмаса  жазылған  мәтінді  тыңдаушыға,  оқушыға, екінші  тілде  яғни,  оның  ана  тілінде  түсінікті  етіп  жеткізу.Бір  тілден  екінші  тілге  аударылып  жазылған  немесе  баспадан  басылып  шыққан  барлық  әдеби  және  жазба  еңбекті  аударма  туынды  деп  атайды/2, 9/.      

Адамзат тарихында әрбір ұлт, әрбір қоғам алмасу, ауысу, араласу нәтижесінде өмір ағымы алға жылжиды, өседі, өркендейді. Яғни, өзінде жоқты өзгеден алады, білмейтінін үйренеді, білгенін басқаға үйретеді. Осындай ауысудың тиянақты тірегі – аударма. А.Пушкин “аудармашылар — мәдениетті  бір  елден  екінші  елге тасымалдап  жеткізетін почта аттары” деген /2, 23/. Осыған орай, М.О.Әуезов аударма бір жағынан шеберліктің де мектебі. Аудару үстінде жазушы автордың шығармашылық сырына қанады.Оның көргенін көріп, білгенін біледі, сол арқылы өзінің ой — өрісін ұлғайтумен қатар, авторша машықтанып үйренеді. Бұл жағдай шын талант иесінің бойынан шығармашылық қайнардың жаңа көздерін ашуға себепші болады.

Аударма өнері — идеология майданындағы зор құралдардың бірі, соның ішінде елеулісі десек те қателеспес едік. Ендеше, М.Қаратаев ағамыз айтқандай, көркем аударма дегеніміз өзінше өнер, шығармашылық  әдебиеттің құқықтағы түрі дейтін ұғымды іс жүзінде жеткізіп, бұл іспен суреткерлік қабілеті бар адам ғана айналысуы керек.  

       Аударма туынды – көркем әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар екі ел сөз өнерінің рухани қазынасына айналады.

       Аударма мәселелері соның ішінде көркем аударманың проблематикасы тамырын тереңге жайып жатыр. Ол бастауын Ежелгі Римнен алады. Сол дәуірде аударманың түпнұсқаға адалдығы туралы аса маңызды мәселе төңірегінде Цицерон аудару кезінде сөзді санамау керек, керісінше сөзді салмақтау керек деген /3,8/.

    Ө.Күмісбаевтың пікірі бойынша – көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен. Аударма — әдебиеттің арналы, мол салаларының бірі. Аударманың сөз дамытудағы мәні де айрықша зор. Өйткені аударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларын басқа халықтың өкілдері сусындай алады. Негізінен аударма саласы мәдениет пен әдебиеттің көне мүлкі, үлкен дүниесі.

     Ұлттық әдебиет өз өмірімен тіршілік етеді. Әрине, ол сол халықтың күллі тарихымен, оның барлық даму жағдайларымен шартты түрде байланыста және басқа халықтар әдебиетімен  қарым – қатынаста болады. Осы қарым – қатынастың арқасында біздің аудармамыздың орны айырықша. Сонымен қатар, аудармашының  шығармашылық жолында дүниетанымдық қорының баға жетпес көзі ретінде белсенді роль атқарады /5, 8/. Аударма неғұрлым сәтті, маңызды болып шықса, біздің көркем әдебиетте жетік дамиды.

     Көрнекті аудармашы С.Талжановтың айтуынша аудармашы қашан да жазушыны сыйлауға, оның шығармаларының өзіндік ерекшеліктеріне, ұлттық сипатына селқос қарамауға тиіс. Екі халық мәдениетінің арасындағы елші – аудармашының көтерер жүгі қашан да ауыр, ал оның мойнындағы жауапкершілік одан да зор.

      Дүние, дүние болғалы, адамзат жер бетіне келгелі, халықаралық дәнекердің бірі аударма тәрізді. Бір елден екінші елге ой – сана ауысуға да осы аударма себепкер болады. “Тіл қатынас құралы, тіл арқылы бір халық өзінің азаматтарына тіпті жалпы адамзатқа, келешек үрім – бұтаққа ойын, пікірін жеткізеді. Бірақ тіл ой – сананың сапасына әсерін тигізбейді, тек сол ой – сананы материалдық формаға түсіреді – бір елдің ойын екінші елге түсінікті етіп жеткізудің ғана қаруы” – дейді Осетин ғалымы Нафи Джусайты.

Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану өрісімізді ұлғайтады. Аудармашы  жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана тілдің бүкіл қазынасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер пайдалануға тырысады. Аудармашының өркендей түсуі, барлық кеңес республикалардың көркем әдебиетінің бүкілодақтық аренаға шығуына кең жол ашты. Көркем аударма туысқан халықтардың көп ғасырлық тарихы бар ұлы орыс мәдениетіне жетілуін тездете түсті. Соның арқасында бұл халықтардың ұлттық әдебиеті де, тілдері де, өздері де қарыштап ілгері дамып келеді. Әр ұлттың көрнекті  жазушылары мен ақындары, жас әдебиетшілері, ертедегі ұлы классиктері қалдырып кеткен асыл мұралары, қалыптасқан дәстүрлері бар орыс әдебиетінен өнеге алып, жазушылық шеберліктерін соның озат шығармаларын аудару арқылы шыңдай түсіп, зор табыстарға жетуде.

     Аудармада аудармашының ең негізгі мақсаты автордың ойын ғана емес, оның өзіндік стилін, суретшілік ерекшелігін, барлық бояуын, шығарманың рухы мен тынысын жеткізіп бере білу. Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттық әдебиеттің өсуіне және оның өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндігін тудырады.

     Кеңес өкіметінің  Қазақстанға  әкелген  пайда, зияны да болған. Өзіміздің ана тілімізді тереңірек үңіліп қарастырсақ, қазақ тіл біліміндегі ағаларымыз Қ.Жұбанов пен А.Байтұрсыновтың еңбектері мол. Тілдік құрылыстың табиғи жүйелері негізінде фонетика, лексика, грамматикалық категориялардың жұмсалу заңдылықтары қалыптасады. Тілдік тәсілдердің жұмсалу жүйелерін айқындап, оларға өзінше ат қойып, айдар таққан Ахмет Байтұрсынов болады да, олардың жұмсалу, даму, қалыптасу заңдылықтарын айқындауға ерекше күш жұмсаған – профессор Құдайберген Жұбанов болды. Осының бәрі – қазақ тілінің табысы. Бірақ оның қолданылуы шектеулі болды. Сондай – ақ халқымыз жаппай орыс тіліне бет бұрып, өз тілін ұмыта бастады. Халқымыздың 60 пайызы қос тілді бола бастады.  Отандастарымыз сауатымызды ашамыз деп, көпшілік орыс тілінде білім аламыз деп тартынды.

     Қазақ даласында орыс тілді мектептердің көбеюі ұлттың дамуына кедергі жасады, сол арқылы  тілдің  қызмет  ету  қабілеті азайып, екінші жағынан орыс тілінде өзінің ана тіліндей сөйлейтіндер көбейе бастады. Осы ретте көркем шеберлікті  толық  меңгерген қостілді ұлт  өкілдерінің тарих сахнасына жазушы  ретінде шығуына  мүмкіндік  туғызылды. Ана тіліміздің маңызын көтергіміз келсе, сан – салалы әдебиет жасайық, әдебиеттануды дамытайық, шетелдік постмодернист ойшылдарды қазақ тілінде сөйлетейік, сонда ғана болашақ ұрпаққа қазақ тіліне деген қызығушылығын арттырамыз деген М.Қабанбаев. Ендеше осындай өнерде қос тілділіктің көрініс беруінің өзіндік ерекшелігі бар.

    “Әдебиет кәсіп емес, өнер” — деген белгілі академик, жазушы Ғ.Мүсірепов. Көрнекті орыс ғалымы Г.Н.Потаниннің көргендікпен айтқан пікірі шындыққа айналды. Ол “… болашақта қырғыз /қазақ-Г.Қ/ халқы екі тілде жазатын, яғни қазақша және орысша жазатын жазушыларды тударады ” – деген еді.

   Қазақтың бірінші билингв-жазушысы XIX ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Бұл қазақ тілінде туындылар жазған жаңа қазақ  жазба әдеби тілінің негізін салушылардың бірі, фольклорист, этнограф, тілші және педагог Ы.Алтынсарин (1841-1883). Ол орысшадан қазақшаға, қазақшадан орысшаға аударды. Аудармаларында Л.Н.Толстой, К.У.Ушинский, И.И.Паульсон шығармаларын пайдаланды. Өз жанынан сюжеттер қосты.

   Ы.Алтынсарин жай ғана аудармашы емес, ол – орыс педагогтарының шығармаларын шығармашылық өңдеп, өз халқына түсінікті етіп құрастырушы. Аударма барысында автордың екі тілді де еркін білуі басты шарт бола тұра, кейіпкерлерін сөйлете білу үшін қандай тілдік тәсілдерді қолдануы қажет екендігі төңірегінде тереңірек те, күрделі сөз еткен абзал болмақ. Сонымен қатар батыс классиктерінің де кейбір шығармалары аударылды. Қазір Пушкин мен Лермонтов, Толстой мен Чехов, Гоголь мен Горький және т.б. қазақ оқушысының үйіне ең жақындай еніп, құрметті жерден орын алды.

   Біздің тәжірибелі аудармашыларымыздың, жазушыларымыздың жемісті еңбегі нәтижесінде дүниежүзілік әдебиеттің асыл қазынасына қосылған көптеген шығармалдар қазақ тілінде еркін сөйлеп кетті, тұрмысымызға етене болып еніп кетті. Қазақ халқының ұлы ойшылдары Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтар орыстың күрделі ойларын қазақшаға аударды, бұл XIX ғасырдың екінші жартысы еді.

   Қашан болсын аударма — аударма үшін емес, халықтың игілігі үшін, әлеуметтік – экономикалық және қоғамдық саяси жағдайларды дамыту үшін керек екені даусыз.

   Екі тілде де бірдей жетістіктерге жете жазу арнайы білім мен белгілі бір жасқа толғанда ғана мүмкін деген болжамды ой бар.  Әрқашанда қос тілде жазатын жазушылар интеллигенциясының, яғни зиялы қауымның өкілдері болған.

    Жазушылық  жұмыс жеке жүргізілсе де қоғамнан тыс өтпейді. Мұндай  жағдайда  қостілділік жай ғана миды, ойды жаттықтырудың тәсілдері ғана емес, ол қандай да бір қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың құралы. Әдетте  қостілділік  шығармашылық саласында  әлеуметтік  жағдайлардың тура жолды себептерінің негізделуіне жол бермейді. Көркем қостілділіктің пайда болуының өзіндік социолингвистикалық негізі бар. Кемінде екі тілде қатар қолданылатын ортада пайда бола отырып, арнайы әлеуметтік тәрбие береді және бір тілді, бір ұлтты ортада қолданыла беруі мүмкін. Көп жағдайда көркем әдебиетте қолданылатын қостілділік көп тілді ортада қалыптасады немесе көп тілді әдебиеттің өкілдерінің озық үлгілерінің әсерінен туындайды, мұның көптеген себебі бар. Олардың қатарында мыналарды атау керек:

   1) қостілді отбасында тәрбиеленуі;

   2) өзге тілді мектепте оқуы;

   3) өзінің ұлттық тілінен алшақтауы;

   4) идеологиялық күресте жазушы шығармашылығының пайдаланылуы т.б.

     Қазақтың көптеген ақын – жазушылары шығарма жазумен ғана шектелмей, әрі оны екінші тілге аударумен де айналысып жүргендер де  баршылық.

    Қостілді жазушыларға немесе қазақ және орыс тілдерінде еркін аударатын аудармашылар қатарына Ы.Алтынсарин, Мұқтар Әуезов, Бауыржан Момышұлы, Ғабит Мүсірепов, Молданияз Бекімов, Мұхамеджан Сералин, Бейімбет Майлин, Сабыр Шәріпов, Саттар Ереубаев, Баубек Бұлқышев, Қасым Аманжолов, Асқар Нұртазин, Зейін Шашкин, Сәйділ Талжанов, Төлеу Шаханов, Евней Букетов, Ілияс Есенберлин, Роллан Сейсенбаев, Сатыбалды Нарымбетов, Тәкен Әлімқұлов, Сейфулла Құспанов, Аманғали Сұлтановтар жатады. Сол сияқты Герольд Бельгер үш тілде – қазақ, орыс, неміс тілдерінде бірдей, әрі бірлесе аударма жасайтын керемет тұлға.

бір көрнісі.

     Көптеген жазушылар өзінің қостілділігі шығармашылығын аудар Авторлық аударма – қостілде жазатын жазушының әдеби – көркем шығармашылығының ма арқылы бастаған, мұның өзі қос тілде жазатын жазушылардың қалыптасу жолдарын көрсетеді. Жоғарыда айтылып кеткендей белгілі Қазақстандық неміс – қазақ – орыс жазушысы, аудармашы Г.К.Бельгер қазақшадан және немісшеден орысшаға аударған. Көркем әдебиет ағымындағы қостілділіктің үш түрі байқалады:

• әр түрлі тілде өз бетімен аудару;
• ана тілінде еркін аудармашы, ал екінші тілге аударуда бөгде аудармашымен бірігіп аудару;
• өзге тілге аударуда автор ретінде бірнеше жазушының бірігіп аударуы;

   Мұның алғашқысы – таза қостілділіктің айқын көрінісі де, соңғылары топтық “аралас” қостілділік сипатта. Ана тілінде еркін аудармашы, ал екінші тілге аударуда бөгде аудармашымен бірігіп аударатын жазушыларға мыналар жатады: Ілияс Жансүгіров, Нәзипа Құлжанова, Тайыр Жароков, Темірғали Нұртазин, Әлкей Марғұлан, Мұхамеджан Қаратаев, Сәуірбек Бақбергенов, Оразбек Бодықов, Қажымұрат Сыздықовтар. Енді өзге тілге аударуда авторлар ретінде бірнеше жазушының бірігіп аударуына кіретін жазушылар: Б. Майлин, Ғ. Мүсірепов Ивановпен бірлестікте, М. Әуезов Л. Соболевпен  Г. Романмен және  Ермолинскиймен бірлестікте, М. Қаратаев Алтайский және  Брагиммен бірлестікте, Ә.Тәжібаев Н.Погодинмен және Женелекомен бірлесіп, Қ.Мұхамеджанов Шыңғыс Айтыматовпен бірлесіп аудармалар жасаған.

     Белгілі кино режиссер,  әрі жазушылық  қызметпен айналысқан 

Сатыбалды  Нарымбетовты да  ескере кетуімізге болады. Аудармашылық  қызметпен де  айналысып  жүрген  азаматтарымыздың  бірі  болып  саналады. Бірнеше  фильмдер  түсіріп,  бірнеше  жинақ  повесін  шығарған. “Тентек” (1969),  “Ассалаумағалейкум, Атлантида” (1981),  “Боль  моя  Атлантида” (1984)  орыс тілінде, “Фантомные боли” (1999)  қазақ тілінде.

Сатыбалды Нарымбетов театрдан Абайды, кинодан Жан Виго, Феллини, әдебиеттен Фолкнер, Марк Твен, музыкадан Тәттімбет, Сүгірді ұнатады /8, 15/. С.Нарымбетов – совет дәуірінің адамы, романтик, үлкен әдебиетке бет бұрып және де оның барлық фильмдері кітаптардың арқасында дүниеге келген. Бастапқыда проза болып, кейіннен сценарийге ауысқан. Жас кезінде Хемингуэйді оқып, оны қазақшаға аударған. Кейіннен Кобо Абэ, Фолкнер, Маркес, Колдуэллге қызығып оқыған. Жазушының әдебиетке деген қызығушылығы зор болған, көбінесе шет ел әдебиетіне көп көңіл бөлген. Өзі кітап жазып, өзі соған сценарий жасап, кино шығарған тұлғалардың бірі. Өз кітаптарын қазақшадан орысшаға аударған. Өзі кинодәстүрмен айналысып жүріп, аудармашылық өнерді бірге алып жүрген. Ол аударма саласына өз ізін қалдырған қаламгер /7, 10/.

    Авторлық аударма тек қана көркем әдебиет саласында ғана көрініс таппаған, ол азды – көпті күллі өмір саласында кездеседі. Сан салалы ғылымдарда авторлық аударма кеңінен тараған. Кез – келген мамандық иесі ғылыми әдеби көркем шығарма тағы басқа қандай да болмасын еңбек жазса, оны алдымен орысша жазуы мүмкін де, кейінен уақыт талабымен оны қазақшаға аударуы керек болады.

      Міне, өзінің өзге тілдегі шығармасын қазақшаға аударса, бұл авторлық аударма болады. Аудармашының өз еңбегін авторлық аударуы шығарманың сәтті шығуына, әрі ғылымның дамуына көп үлес қосады. Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев көп ұлтты мемлекетіміздегі ел басқару ісінде екі тілді пайдаланады. Мысалы, халық алдында бастапқыда қазақ тілінде сөйлесе, содан соң орыс тілді ұлттар үшін орыс тіліне аударылады. Жазушылар Г.Бельгер, М.Шаханов, А.Жағанова көркем әдебиеттегі авторлық аударманы өз шығармашылықтарында қолданып жүрген азаматтардың бір тобы. Ғылымның әр саласындағы қостілді зерттеуші  ғалымдарды, солардың ішінде механик Ө.М.Сұлтанғазинді, заңгерлер С.З.Зимановты, Ғ.Сапарғалиевты, әдебиетшілерден З.Ахметов, С.А.Қасқабасовты атап өткен жөн болар. Тілшілерден өзіміздің Қазақ Ұлттық университетіміздің өз лекциясын екі тілде де еркін оқитын ұстаздар бар. Олар: Э.Д.Сүлейменова, А.Аманжолов т.б.

      Орыстың  ұлы  классик  жазушысы И.Тургеневтің айтқан пікірі бойынша “аударма  бізге неғұрлым  аударма болып көрінбей, өзіндей төл тума шығарма болып көрінсе, онда оның  соғұрлым  тамаша болғандығы – десе, ал Белинский болса, “аудармада  автордың өзі орысша жазған секілді болып көрінсін, көркем шығарманы  ондай  етіп аудару үшін керемет суреткер болып туылуы керек” – деп талап еткен. Журналист Нури Муфтах сияқты қостілді азаматтарымыз орыс және қазақ тілдерінде еркін сөйлейтін теледидар мен радиодикторы Рабиға Аманжолова, жүргізуші Ерлан Бекқожин, әртіс, әрі диктордың қызметін атқарушы Гүлнар Досматова секілді керемет тұлғаларымыз бар. Күнделікті тұрмыста өзін — өзі аудару бұқаралық сипат алған.

     Әлем жұртшылығына көрнекті суретші, көркем сөздің асқан шебері, үлкен ғалым деп ардақтайтын М.О.Әуезов  көркем аударма теориясының іргесін қалап кеткен. “Аударма теориясын жетелеп, жіктеп қарастырғанда кейінгі кезде екі түрлі өзгеше бейім барлығы анықталды, бірі аударма тілі зерттеу ғылымының ауқымына енетін сала болғандықтан, аударма ісінің мәнісін ұғына отырып, бұл мәселені лингвистикалық әдіспен зерттеу жағына қарай тартады, екіншісі – біздіңше, дұрыс бейім – аударманы сөз өнерінің бір түрі деп ұғынады да, эстетикалық принциптерді, көркемдік таразыны алғы талапқа қояды, сондықтан бұл бейім аударманы әдебиеттану теориясын зерттейтін объект деп қарайды”, — деген /2, 322/.

 Бұл айтылған ойлардың маңызы  өте зор. Сол себепті қазіргі күні осы қағидаларды, ой – пікірлерді ұстанатын аудармашыларымыз көп. Мысалы, аударма саласында ерекшелік танытып, даралығын дәлелдеген публицист, ақын және керемет аудармашы Ғалымжан Мұқанов француз тіліне Абайдың “Қара сөздерін”, “Ескендір” және “Масғұт” поэмаларын аударды. Бұл аудармашылардың құндылығында дау жоқ, себебі аудармашы төл тілінен тікелей француз тіліне аударған. Сонымен қатар Ғ.Мұқанов Клер Клермонттың /1836/ “Владимир және Зара” поэмасын аударып шыққан. Бұл қазақ даласының өмірі туралы француз тіліндегі шығарма. Осындай құндылықтардың барлығы аударманың арқасы /4, 73/.

    Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, тайпалар, халықтар, ұлттар арасындағы әлеуметтік, экономикалық, рухани, ғылыми қарым – қатынастың алмасу, айырбастаудың құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың, тәжірибе — тағылым алмасудың дәнекері.

    Аударма – сөз, әдебиет, публицистика ғылымдарының ажырамас бір бөлігі. Аудармашылықтың өзі – нағыз творчествалық өнер. Аудармашы екі тілді жетік білумен қатар ол әрі жазушы, әрі ақын, әрі ғалым болуға тиіс. Аудармашының жан – жақты болуы өзінің аудармасының сәтті шыққандығы.

   Аудармашы қашан да жазушыны сыйлауға, оның шығармаларының өзіндік ерекшеліктеріне ұлттық сипатына сүлесоқ, селқос қарамауға тиіс. Екі халық мәдениетінің арасындағы дәнекер болуға тиіс.

   Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану өрісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана тілдің бүкіл қазынасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер пайдалануға тырысады. Аударма қызметі жаңа сөздерді тілімізге енгізіп қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан сансыз көп еңбектер олардың қолданылу аясын кеңейтіп, қолдану нәтижесінде тұрақтандыруға халықтың ойы мен тіл байлығын өсіруге, сол сөздің ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші болады.

   Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық – рухани алмасуы нәтижесінде мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдікке  қол жеткізуіне, санамыздың өсуіне апаратын жол секілді.

   Аударма арқылы басқа елдің даласымен, мәдениетімен, халқымен танысасың, оны өз тілінде немесе өзге тілге аударма жасап шығарасың, міне аударманың атқаратын ролі өте маңызды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-ТАРАУ. З. ШАШКИННІҢ АУДАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН  ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНА ШОЛУ.

 

        1.1.  “Теміртау”   романының  аудармасын  талдап, салыстыру.

 

  Ақылды сөзге де, мінезге де ұста, қиыннан қисындырып жіберетін іскер, тапқыр, тіршіліктің қамына келгенде айласы да  амалы да бесаспап, пысық адамдар аз  емес өмірде. Солардың бірі – Зейін Шашкин Жүнісбекұлы.

Зейін Шашкин Жүнісбекұлының әдеби мұрасы – қазақтың ұлттық рухани мәдениетінің қазынасы. Жазушының артында қалған мол әдеби мұрасының өзі – ұлттық өрлеу сипатымыздың биік көрсеткіші. Жазушының табиғи дарынынан туған мол әдеби мұралары оның ұлттық мүддесенің мәңгілікке ұласатын баянды бағдарын аңғартады. Жазушының әдеби мұрасы – қазақтың ұлттық байлығы.

ХХ ғасырдағы Кеңес Одағының құрамында, шектеулі қоғамдық – идеологиялық шеңберде жүріп қазақ мәдениетіне мол үлес қосуда, әрине, жазушының өзіндік әдістері, амалдары болғаны анық. Қоғамдағы билеуші саяси – идеологиялық талаптарға үндестік бағдарын да, сонымен бірге көркемдік астарларымен қатарластыра суреттеулері арқылы туындыларының ұлттық сипатын да солғындатпады.Бұл орайда көрнекті әдебиеттанушы, профессор Нығмет Ғабдуллиннің пікірі еске түседі. “Ұлттық сипат – бір қалыптан өзгермейтін, қатып қалған нәрсе емес. Өмірдің ілгері басуына, қоғамның дамуына сәйкес ол да дамиды.Ұлттың тарихи һәм әлеуметтік өміріндегі даму нәтижесінде адамның сана сезімінің, түсінігінің жаңаруына ықпал ететін сан қатынастар тумақ. Солардың арқасында адамның затты, құбылысты тануы, түсінуі мен сезінуі бұрынғы қалыптағысынан тереңдей түспек /10, 2/.

Зейін Шашкин – қазақ кеңес әдебиетінің тарихында өзіндік орны бар көрнекті өкілдерінің санатына қосылды. Жазушының әдеби мұрасы мынандай салалардан құралады: 1) поэзиялық шығармалары; 2) әдебиеттануға байланысты еңбектері / әдебиет сыны және теориясы /.

1940 жылы Е.Исмайлов пен бірлескен авторлықпен жоғары оқу орындарына арналған “Әдебиет теориясы” оқулығын жазған. 3)  Прозалық туындылары;  романдары: “Таң атты” (1956), “Тоқаш Бокин” (1958) – тарихи – революциялық тақырыпқа арналған. “Теміртау” романында тұңғыш металлургия алыбын салушылардың еңбегі суреттеледі. “Доктор Дарханов” (1962) – интеллигенцияның әлеуметтік – тұрмыстық ортасын суреттеуге құрылған. “Сенім” (1966) романы ғылыми – техникалық төңкеріс жағдайында ауыл шаруашлығын тиімді жолдарымен дамыту, жердің құнарлығын сақтау туралы шығарма;  Повестері: “Өмір тынысы”, “Темірқазық”, “Ұядан ұшқанда” және т.б.;  Әңгімелері: “Ақбота”, “Ақтұяқ”, “Қойшы серігі”, “Дәрігер қатесі”, “Дос ойы”, “Сүйкімді дауыс”, “Әкесі”, “Ақынның ашуы”. Новеллалары: ”Әннің тууы”, “ Мақалалары: “Ақын асқан асу”, “Жақсы кітап жан азығы”, “Абай романының көркемдік Шабыт” және т.б.;  Очерктері: “Мереке күнгі ойлар”, “Балалар отуы”, “Көгілдір көкше сұлуы”, “Мұқтармен кездесулерім” және т.б.; ерекшеліктері”, “Мұқтар стилі туралы”, “Сәбит Мұқановтың романдары жайлы”, “Замандастар тұлғасын жасайық”, “Шеберлік хақында”, “Дәстүрдің тозығы бар, озығы бар” және т.б. 

Сөз өнерінің осылайша сан салалы түрлері бойынша еңбектер жазуы – қаламгер шығармашылығының тұтас көлеміне тән негізгі келбетін айқындатын ұлттық сипатты танытады. Оның шығармалары қалың көпшілікке танылған белгілі прозаик қана емес, бірнеше пьеса, киносценарий  республика театрларының сахнасы мен киноэкранға шыққан драматург, киносценарист. Сонымен қатар, З.Шашкин — әдебиет теориясы мен тарихы, қазақ кеңес  мәдениеті, аударма, медицина саласында да түйінді еңбектер мен мақалалар қалдырған әдебиетші ғалым, публицист.

Жазушы З.Шашкин 1912 жылы Павлодар облысының, Баянуыл ауданында Бозшакөл дейтін жерде туған. 1920 – 1930 жылдарда Зейін Шашкин Павлодар қаласында орта мектеп  тәрбиеленеді. Бұдан кейін бірер жыл Мәскеудің тарих, философия және әдебиет институтында оқиды. Сол кезден бастап әдебиетпен әуестенеді.

 Алғашқы шығармалары отызыншы жылдары “Лениншіл жас”, “Социалистік Қазақстан” газеттерінде, “Әдебиет майданы” журналында жарияланады. Газет, баспа орындарында қызмет істейді, институтта дәріс береді. Дәрігерлік кәсіппен шұғылданып, 1954 жылы Иркутск медицина институтын бітіреді. Кейіннен, елуінші жылдардың орта шеніне дейін Бурабайда “Бармашы” демалыс орнында бірнеше жыл бойы дәрігерлік қызметте болады.  Осыдан кейін З.Шашкин Алматыға ауысып, жазушылық қызметпен біржола айналысады. Алғашқы повесін өңдеп “Ұядан ұшқанда” деп ат қойып, 1957 жылы қазақ тіліне бастырып шығарған. Қазан төңкерісінің 40 жылдығы қарсаңында М.Гольдблатпен бірлесіп, “Заман осылай басталды” атты пьеса жазды. З.Шашкин мұнымен қоса әдеби сын, очерк, публицистика саласында да белсене қалам тартады.

З.Шашкин әдебиетте он жылдан аз-ақ астам уақыт еңбек етті. Сол аз ғана уақыттың ішінде төрт роман, үш повесть, ондаған әңгіме, очерктер, пьеса, киносценарийлер беріп үлгерді. “Тоқаш Бокин”, “Ақын жүрегі” пьесалары қазақ драма театрның сахнасына қойылды. З.Шашкин шығармаларының дені прозалық  туындылар. Оның суреткер  ретінде  өнімді  еңбек  еткен  саласы да, қол жеткен табыстары да осы проза саласында.Сондықтан зерттеуші, негізінен алғанда жазушының  прозалық туындаларының әсіресе, романдарын талдай отырып, оның жаңа адамның қалыптасу мәсәелесін шешу жөніндегі суреткерлік  ізденістеріне  баса  назар аударды.

 З.Шашкиннің  шығармаларының  көркемдік қасиеті, ерекшелігі  жайында байыпты толғамдары М.Қаратаев, Т.Нұртазин, Р. Бердібаев, Е.Ысмайлов, Т.Кәкішев, Е.Лизунова, А.Нұрқатов, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Ж.Ысмағұлов  және  әдебиет  зерттеушілерінің  еңбектерінен  кездестіреміз.

Зейіннің романдары мен повестері жайында З.Кедрина, Л.Никулин, В.Добровольский, И.Кремлев, А.Семенов, Р,Фаизова, Н.Анов, И.Шухов сияқты орыс жазушылары мен әдебиетшілерінің де мақалалары мен рецензиялары бар. З.Шашкиннің жазушылық қызметіне, шығармашылығына байланысты замандас жазушылардың: М.Әуезовтің, Ғ.Мүсіреповтің, Х.Есенжановтың, З.Қабдоловтың, Ә.Нұршайықовтың және басқаларының мақалалары, рецензиялары, хаттары бар /6, 13/.

 З.Шашкин шығармашылығын зерттеудің ғылым үшін, әдебиет үшін бірнеше түрлі құнды сипаты бар. Жазушы  бірінші  болып  батыл  қадам  жасап  Қазақстан Магниткасы аталған Теміртау металлургия өміріне арналған, елуінші жылдары ғана іргесі көтеріле бастаған Теміртау қаласынаң жұмысшылары өмірінен жазылған тұңғыш роман еді. Жазушының  нақ  осы кездерінде “Темірқазық” повесі мен “Сенім” романы да замандастар өмірін көркем әдебиетте бейнелеудің бүгінгі күннің көкейтесті, өзекті мәселелерін көтерудің жемісті үлгісі десек, асыра айтқандық болмас. Шынында, бұл шығармалар нақ сол кезеңнің ең көкейтесті ұраны тың игерушілер, ауыл шаруашылығы қызметкерлірінің өміріне арналған, яғни ағындаған өмір талабына жедел үн тартқан әрі сәтті туындылар еді.. Жазушының өз төл шығармасын аударуы өте сәтті шыққан. Романдағы образдарды жалпы шығарманың көркемдік бояуын екінші тілге аударғанда дәл және шебер бере алған. “Теміртау” романы Зейін Шашкин шығармашылығындағы ерекше  орын  алатын  шоқтығы  биік  шығарма.  “Теміртау”  романы  1960 жылы  жарық  көрді. “Теміртау” романы  — заман  тірлігіне,  заман  жүрегіне  жедел де  жете  үңілген  шығарма.  Жазушы  мұнда  Қазақстанның  төрінде  бой  көтерген  жас  қала  Теміртау  тірлігін  ондағы  жаңа  ұрпақ  металлургтер  өмірін  жан – жақты  көркем  бейнелеп,  адамдар  бойындағы  ерекше  қасиеттерді  шеберлікпен  бедерлеп  қана  қоймайды,  заман  жүрегіне,  уақыт  беталысына  сергек  көзбен  қарап,  шынайы  суреттейді.  Романның  бас  қаһарманы  инженер  қыз  — Дәмеш  Сағатова.  Дәмеш  қазіргі  қазақ  әдебиетіндегі  көпке  танымал,  сүйкімді  образдарының  бірі  десек  болады.

    Белгілі  әдебиет  зерттеуші,  үлкен  сыншы  М.Қаратаев  жолдас  кезінде: “Дәмеш – революция  азат  еткен  Ботагөз,  Раушан,  Жанат  ізіндегі  бүгінгі  қазақ  қызының  ұнамды  образы” – деп  орынды  айтып  кеткен. Негізінен  алғанда  аударма  сәтті  шыққан. Мәселен  шығармасын  салыстырып  көрейік.

   

   Түпнұсқа:

 

“сіріңкелер  болып  көрінген  үй – ау” деген  сөйлемнің  орысша  аудармасында  былай  деп  берілген.

 

     Аударма:

 

      «дома  как  коробки  зданий”  деп,

 аударманың  дәл  мағынасын  тауып  аударған. Сонда  жазушының  төл  шығармасында   үйді  сіріңкеге  теңеген, ал  аудармада  үйді  сіріңкенің  қорабына  теңеп,  автор  оқырманға  түсінікті  етіп  аударған. Жоғарыда  ұшып  келе  жатқан  ұшаққа  үйлердің  сіріңкенің  қорабындай  болып  көрінгені.  Сонымен  қоса  автордың  өз  төл   шығармасында   аударылмай   қалып  кеткен  сөздер де  кездеседі.  Мысалы,  “самолет”,  “аэровокзал”, “кухня” және  т.б.

   Аудармашы  әдетте  көркем  шығарманың  өз  ана  тіліндегі  жаңа  нұсқасының  алғашқы  тұсауын  кесуші.  Басқа  тілге  аудару  арқылы  сол  шығарманың  өзге  халықтың  рухани,  мәдени  өміріндегі  қазынаға  айналу  мүмкіндігін  жасайды.     

     

      Түпнұсқа:

     

       «әкетші  мынауыңды»  деген  қазақтың  дөрекі  сөзін

 

    Аударма:

 

“да  уберите  же  ради  бога  мальчишку” деген.  Жалпы  түпнұсқада да,  аудармада да  құлаққа  жағымсыз  естілетін  дөрекі сөздер  қолданған.  Кей  жерде  ақын  түпнұсқадағы  тіркестің  өзін  алмай,  өз  жанынан,  яғни,  контекст  бойынша  сөз  қосады.

     Аудармашылық  шығармашылықтағы  ерекше  бір  қасиет – түпнұсқаға  деген адалдық,  шынайылық өзінің, ешқандай  боямасыз,  қоспасыз, авторлық  мәтінді  өзінің  көркемдік – эстетикалық  сипатымен,  ұлттық  тілдің  байлығымен әдеби  түрде, әсерлі  бейнелеу.

       Аудармашы  көркем  аударма  жасаған  жағдайда, оны  қаншалықты  деңгейде  сапалы,  сәйкес,  баламалы,  шынайы,  дәл,  айқын,  сәтті  жеткізгеніне  бірден  көз  жеткізе  алмайды. Аса  талантты,  өте  тәжірибелі,  нағыз  шебер  аудармашы  өзінің  аудармашылық  жұмысының  үздік  үлгіде  жасалуына  сенімді  болуы  мүмкін. Әдетте,  аударма  зерттеу  ғылымында  немесе  аударма  сынында  оны  түпнұсқамен  немесе  басқа  биік  деңгейде  жасалған  нұсқалармен  салыстыру  барысында  дұрыстығы,  бұрыстығы,  кемшілік – жетістігі  сараланып,  анықталады. Аударма  ісінде  асығыстық, шалағайлық,  немқұрайдылық,  әсіреушілік, т.б. жиі  кездеседі.

    Аударманың   азабы   мен   ауырлығын,  жүйке – жұлынға  түсетін  салмағын санамен  сезінетін,  абыройы  мен  жауапкершілігін   терең  ұғынатын,  күш — қуатты  сарқа   жұмсайтын,  үлкен  талант,  нағыз  кәсіби  шебер  қашанда  тәржімалық  табысқа  қол  жеткізеді. Аудармашылықты   жан – жүрегімен  қалап,  оған   құштарлықпен  берілген  талант  ғана  аударма  сырын  ашады,  бағын  жандырады.

 

 

Түпнұсқа:

 

“телефон  соқты”  дегеннің  аудармасын,

     

       Аударма:

 

 “позвонил”  деп дұрыс  аударма  жасаған. Автордан  кеткен  қателік,  “телефон  соқты”  демей  “қоңырау  шалды”  десе  оңынан  түсер  еді.

Аудармаға  да  талғам  керек.  Көркем  әдеби  шығарма  деп  шөпті  де,  шөңгені  де  аудара  беру  әдебиетті  байыту  немесе  халықты  қызықтыру  емес. Аударманы  көлденең  табыс  көзі  деп  санау  керек.

        Жақсы  аудармашы – белгілі  бір  мағынада  шығарманы  қайта  жасаушы. Көркем  аударма – көркем  шығармашылықтың  түрі  саналатындықтан,  түпнұсқаның  рөлі  үлкен.  Аудармашы  өзінің  дүниетанымына,  көркемдік – эстетикалық  талғамына  сай  аударуға  таңдап  алған  шығармадағы  көркемдік   шындықты   түр (форма)  мен  мазмұн  бірлігін  сақтау  негізінде  жеткізеді. Көркем  аудармада  түпнұсқаның  эстетикалық  құндылығы  зор.

Жалпы авторлық аударма – қос тілде жазатын жазушының әдеби – көркем шығармашылығының бір көрінісі десек қателеспейміз. Жзаушылардың көбісі өзнің қостілділігі шығармашылығын аударма арқылы бастаса, мұның өзі қостілде  жазатын  жазушының  қалыптасу  жолдарын  көрсетеді. Көптеген жазушылар  өз  төл  шығармасына  авторлық  аударма  жасап  қана  қоймай, өзге авторлар шығармаларына да аударма жасайды. Мысалы, Р.Сейсенбаев Қ.Найманбаевтың “Дорога на Атакент” атты кітабын аударған Т.Әлімқұлов, Г.Николаев және П.А.Павленконың шығармаларын орысшадан қазақшаға, ал қазақшадан орыс тіліне Ғ.Мүсіреповтың “Рождение песни”, “В сумерках” деген әңгімелерін аударған.

Жазушы З.Шашкин қазіргі  заман  туралы, кеңес  халықтарынаң  достығы туралы  шыншыл  әрі  дарынды  шығармалар жазды. Ол  кеңестік заманды  жан — тәнімен сүйген  жазушы. Шығармашылық  жұмысты  ол  кең көлемді қоғамдық – саяси жұмыспен ұштастырды. З.Шашкин творчестволық кемеліне  келген шағында 1966 жылы 29 наурызда ауыр науқастан мезгілсіз дүние салды. Талантты жазушы тікелей әдебиетте аз ғана уақыт еңбек еткенімен артына өшпес із, туған әдебиетінің  алтын қазынасына лайықты орын аларлықтай мұра қалдырды.

Төңкерісшіл  қаһармандарының  әдебиеттегі бейнесін жасау жөнінде қазақ совет әдебиетінде сындарлы дәстүр қалыптасып келе жатқанын сүйінішпен  атамасқа болмайды. Бұл дәстүр сонау жиырмасыншы  жылдың өзінде С.Сейфуллиннің “Тар жол, тайғақ кешу” романынан  басталған  болса, одан бергі жерде І.Жансүгіровтің “Жолдастар”, С.Мұқановтың “Ботагөз” романдары арқылы  үдере  жалғасып,  соғыстан  кейінгі  дәуірде  З.Шашкиннің “Тоқаш Бокин”, Х.Есенжановтың “Ақ жайық”, М.Жұмағұловтың “Қыран қазасы қияда”, Қ.Исабаевтың “Айқыз” сияқты  шығармаларына  келіп  ұласты. Аталған шығармалар әрқилы кезеңде жазылғандығынан және жазылу формасы, көлемі, көркемдік дәрежесінің әркелкілігіне қарамастан қазақ топырағында төңкерісшіл идеялардың таралуы етек алған.

Роман беттерінен ХХ ғасырдың бас кезінде заман ағымымен, қазақ ауылына енді – енді  тарай  бастаған  революцияшыл  идеялар ықпалына  еріп, таптық күрес аясында қайтар көрсете бастаған осындай аяулы бейнелер көрінеді. Жазушы өміріне, ерлігіне сүйініп жазып отырған ардагер қаһарманына  өлді деген сөзді әдейі қолданбайды. Оны өлімге қиғысы келмейді. Қайта  “аспаннан салбырап түскен алтын адамдай, ұзара жалындап,  көкке  өршелей  ұмытылды” дегісі  келеді.

Аударма  нағыз  талантқа  тән  биік  өнер.  К.Чуковский  “Биік  өнер”  деп  жайдан  жай  атамаған.  Аударма  талантты  шыңдайды.  Аударманың  нағыз  азап  екенін  қиындығын  сезінген  дарын  ғана  түсіне  алады. Әлем  әдебиетінің  асыл  мұраларының,  жасампаз  жауһарларының  бір  тілден  екінші  тілге  сәтті  аударылуы  сол  елдің  ұлттық  рухани  қазынасын  байытатын  асыл  байлық  болып  табылады.

Көркем  аударма  шығармасында  түпнұсқа  мәтінінің  өрескел  бұрмалануы,  сәтсіз  аударылған  сөйлемдер,  жалпы  стиль  құрылымының  мүлде  өзгертілуі  ұшырасады.  

 

             1.2. “Темірқазық”  повесінің  аударылу  сапасы  мен  нұсқасы.

 

 Талант  әр  уақытта  да  биік  тұрары  ақиқат. Аударма  арқылы  ой  ауыстыру – мәдениет  кемерін  кеңейтудің  бір  құралы.  Ауысқан  ойдың  екінші  елдің  ұғымына  бейімділігін,  сәйкестігін  аудармашылар  басты  назарда  ұстаған. Аудармашы  бір  шығармаға  көз  тігу  арқылы  өзінің  айтар  ойына, көзқарасына  өзгеден  үндестік  іздейді.  Қаламгердің  еркіннің  бағынышты  болып,  еркін  сөзге  ноқта  салынған  қоғамда  аударма  көбейеді. Яғни,  көркем  сөз  шеберінің  ой  мен  тілі  қабыспағанда  аудармаға  жүгінеді.

“Темірқазық”  повесі  —  Зейіннің  қазіргі  заман  тақырыбына  жазылған  сәтті  туындылардың  бірі.  Бұл  шығарма,  әсіресе,  өзінің  көркемдік  қуатымен,  образдарының  өміршеңдігімен,  шұрайлы  тілімен  көзге  түседі.  Оқиға  Павлодар  өңіріндегі  колхозды  ауылдардың  бірінде  өтеді.  Шығармаға  арқау  болған  негізгі  тартыс  өзегі – егінді  бөлектеп  ору  мәселесі. Алпысыншы  жылдары  ауыл  шаруашылығында  әңгіме  болған осы  бір өзекті  мәселені  арқау  ете  отырып,  жазушы  бүгінгі  ауыл  өмірінің  шынайы  суретін  бедерлейді,  бірсыпыра  замандастарымыздың  —  ауыл  азаматтарының  образын  жасайды. Повестегі  кейіпкерлер  өмірде  болған  адамдар. “Темірқазық”  повесін  оқушы  нақ  алпысыншы  жылдардағы  ауыл  өмірін  көзге  елестетеді.  Повестегі  басты  қаһарман  —  комбайнер  жігіт  Ақан.  Жазушы Ақан  образы  арқылы  біздің  замандастарымыздың  бүгінгі  өскелең  тұлғасын жасйды.

З.Шашкин  шығармаларының  бір  ерекшелігі — өндірістік  мәселелер  мен  адамгершілік, мораль  мәселелерін  шебер  астастыра  суреттейді. “Темірқазық”  повесі  бұл  жөнінде  жақсы  мысал бола  алады. З.Шашкин  түпнұсқадағы  ойды  оқушыға  ұғынықты  жеткізу  үшін қазаққа  жат  емес  сөзер  легін  сәтті  қолданады.  Ол  аударманы  түпнұсқадан  төмендетпей,  қайта  оның  көркемдік  деңгейін  одан  ары  жоғарылата  түседі.  

Повестің кейбір тұстарында адамдардың жанды бейнесінен Автор қаһармандарының  жан  дүниесін, психологиясын  көрсету  жағына сараңдық гөрі, үзік – үзік оқиғалар тізбегі  бел  алып  кетеді. Шығарманың осы да және басқа тұстарын көркемдік олқылықтарын әдебиетшілер мен сыншылар да орынды ескерту жасаған. Оған мысалға айтсақ, В.Добровольский,  Л.Никулин,  Н.Анов  т.б.

Ең алдымен повестің жазылу стиліндегі кемшілік тіл жұртаңдығы, сондай – ақ композициялық  селкеулігі  көзге  шалынады. Көркемдік  қасиеті жағынан  да  біраз  кемшіліктерді  табуға  болады.

Әр кейіпкерінің өзін сөйлетіп, ішкі монолог, ішкі диалог арқылы олардың мінезін шымшымдап отырып ашатынын Зейнолла Қабдолов сөзімен айтқанда, оқиғалар желісін тартымды, қызыққа құра білетінін, басқа да поэтикалық ерекшеліктерін тәптіштеуге уақыт бар.

Айтайын дегенім дейді – Зейнолла ағамыз “біз әдеби үрдіс дегенге, оның дұрыс жолға қойылуына Зейін Шашкиндей мән берсек қой” деп өзінің көзқарасын айтқан еді. Белгілі қанатты сөзді сәл ауыстыра айтсақ, Зейнекең туған елінің айтулы қаламгері де, азаматы да бола білді. “Адамды сүйіп, адамға жәрдем беруге өмірімді сарп етемін” дейтін Гиппократ антын Зейнекең дәрігер  ретінде де, жазушы  ретінде  де  бар  ынтасымен  мүлтіксіз  орындады.

Жігерлі  талант  иесі  Зейін  Шашкиннің басты ерлігі, жазуға рұқсат алған он жылдың ішінде қыруар шаруа тындырғандығы. Мұқтар Әуезов Зейіндей қаламдас інісінің жетістіктерін “жәй, сәл ғана бір ұнамды емес, бүгінгі жағымыздың бірін ала келе жатқан елеулі, салмақты табыс – ау деп ұнаттым” деп не себепті ағынан жарылғанын енді – енді түсінгендейміз. дерлік өмір жолын, қайғы  мен азаптан, қорлық пен езгіден, теңдік пен жеңіске қол созған, қуаныш пен бақытқа кенелген  мерейлі  тағдырын  көз алдымыздан өткереміз.

Нағыз  талантты  аудармашыға  тән  ерекшелік  —  түпнұсқаның  мазмұнын  көркем  түрде  дәл  жеткізу  ғана  емес,  шығарманың  тілдік  заңдылығын  сақтап,  ондағы  сөз  байлығын  ұлттық  тілдегі  сөздік  қорымен  жаңалау.

        З.Шашкин – халық Отан алдындағы парызын партиялық тұрғыдан қарайтын күрескер жазушы. Бір мақаласында жазушы былай дейді: “Писатель – не одиночка, затерянный в просторах истории, а сын своей эпохи, и в общественной борьбе своего времени он должен занимать ясную и определенную позицию”. “Жить в обществе и быть сводобным от общества – нельзя. Идейность и народность связь с борьбой трудящихся – это важнейшие условие роста искусства, его художественной силы, его плодотворного влияния на жизнь общества”.

Қырықтан астам қазақ жазушылары қазақ және орыс тілінде жазады. Қостілділік, тіларалық мәдени қарым – қатынастың негізгі құралы, жазушының жазушылық шеберлігін арттырып кең ауқымды шабыт тудырады. Екі тілді мықты білу яғни орыс және қазақ тілдерін, жазушының жеке стилін байытады, оның тілдік құралындағы диапазонын ұлғайтуға көмектеседі. Ш.Айтыматов сөзінде былай дейді: егер кітап қырғыз тілінде жазылса, мен оны орыс тіліне немесе керсінше аударар едім. Қостілділік – қарым – қатынастың бір түрі және де эстетикалық алмасу болып табылады.  Мәселен, повесті  салыстырып көрейік:

 

Түпнұсқа:

 

“түн  қараңғылығы  қоюланып,  қас  қарайғанын  Ақан  сезбей  де  қалды”

 деген сөйлем

 

 

 

 

Аудармада:

 

“сумерки  подкрались  незаметно  и  быстро,  словно  выползли  из – под  колеса комбайна»

 

өз Сонда  автор  аударманы  дәл әрі  шебер  суреттеу  арқылы  оқырманға  түсінікті  етіп  жеткізіп  берген. Бірақ тарапынан  комбайн деген  көркемдеуіш  сөзді  қосқан.

 

Кейбір  жерлерде  автор  сөйлемдерді  қазақшаландырып  жіберетін  тұстары  бар. Мысалы:

 

  Түпнұсқа:

 

«тілі  қотыр  ешкінің  құйрығы  тәрізді,  шолтаңдайды  да  тұрады»

деген  тіркеске

 

  Аударма:

 

“длинный  язык”  деп  береді. Егер  аударма  барысында  оны  сөзбе – сөз аударып берсе туынды  сәтті  шықпас  еді.

Аудармашылық  шығармашылықтағы  ерекше  бір  қасиет – түпнұсқаға  деген адалдық, шынайылық,  ешқандай  боямасыз, қоспасыз, авторлық  мәтінді  өзінің  көркемдік  —  эстетикалық  сипатымен,  ұлттық  тілдің  байлығымен  әдеби түрде,  әсерлі  бейнелеу. Сондай  —  ақ,  автордың  қазақша  нұсқасында  аударылмай  кеткен  сөйлемдер де кездеседі.  Мысалы,  «обидно», «жаль»,  «положен» және  т.б. сөздер. Тұжырымға  келетін  болсақ,  сонда  автор  сөйлетіп  отырған адамды  орысша  сөйлеткені ме,  жоқ  аудармашыдан  кеткен  қателік пе? Мәселен,  мына сөйлемді  салыстырып көрейік:

 

   Түпнұсқа:

 

“кепкасын  қолына  қысып” деген сөйлемде,

 

  Аударма:

 

“комкая  в руках  кепку”

 

Сонда  орыстың  кепка  деген  сөзін  қазақша  бас  киім  деп  аударса  сәтті  шығар  еді.   Аударма  —  шығармашылық  іс,  өнер  болғандықтан  да  адамның  таланты  мен  білімін,  өмірлік  тәжірибесін,  үздіксіз  ізденуі  мен  шеберлігін, ең  бастысы,  үлкен  адамгершілік  қасиеттерін  сынға  салатын  аса  жауапты  қызмет.

      Аударма  жасау – ұлттық  тіл  байлығының  көрсеткіші  ғана  емес,  сол  халықтың  тілінің  мәдениетімен, мәдени тілмен  таныстыру  үрдісі.  Аудармаға  деген  ықылас, құштарлық  және  аударма  ісінде  барынша  жоғарғы  нәтижеге  жету  арқылы  аудармашының  жеке  басының  мәдениеті  қалыптасады. К.Батюшков  сөзімен  айтқанда “Аудармашы  —  мәдениетті  алға  жылжытушы,  мәдениетті  енгізуші.

 

“Олай болса” дегеннен гөрі, біз:

“осындай бол” деп неге айтпаймыз.

Жастарды солай неге үйретпейміз.

Атақты Павел Корчагинді Н. Островский

“осындай бол” деп тудырған жоқ па?!

Біз бар күш жігерді, тапқырлық-шебелікті

Жағымды кейіпкердің түлғасын жасауға

Жұмсауымыз керек”.

                                    З.Шашкин

 

     З.Шашкин шығармалары жоғарғы оқу орындары мен мектептерге арналған оқулықтарда аталып, талданған. З.Шашкин шығармалары жөнінде жарияланған жергілікті әдебиетшілер мен оқушы қауымының мақалаларв мен хаттарын қоссақ, З.Шашкин шығармашылығы жайында ой қорытуға қыруар материал бар екенін аңғарамыз. Мұның бәрі, бір жағынан, З.Шашкин шығармашылығының әдебиет қауымына ғана емес, қалың көпшілікке танылғаны емес пе? Екіншіден оның туған әдебиет тарихында өзіндік орын аларлық, құнарлы мұра екендігін дәлелдей түседі.

    З.Шашкин шығармашылығын зерттеудің ғылым үшін, әдебиет үшін бірнеше түрлі құнды сыпаты бар.

    Аударманың қай түрі болса да қиын да күрделі. Өйткені онда адамның барлық руғани күш-қуаты жұмсалады. Ең басты психологиялық элементтері: қабылдау, түсіну, ойлау, эмоция, елестету, ерік, ес, зейін, т.б. қатысады. 

Шығарманы салыстыру барысында осындай элементтердің барлығы қатысқанын көруге болады. Авторлық аударманың негізгі ерекшелігі аудармашының шеберлігін арттырып, мол тәжірибе беруінде.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      

2- ТАРАУ. РОЛЛАН СЕЙСЕНБАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН АУДАРМАШЫЛЫҚ ШЕБЕРЛІГІ.

 

           2.1.”Майдан  әндері” шығармасының  аударылу  тәжірибесі.

 

      Әдебиетке  келер жол әр түрлі көптеген жас талапкерлер ең әуелі редакциялар мен жазушылар одағын  төңіректей  жүріп өзін де, көзін де біртіндеп үйретіп, біртіндеп танылып, әдебиет әлемінің дүбірлі жарысына біртіндеп кеп  қосылады. Олардың әрқайсысының аяқ алысы да әр түрлі болып кетеді. Біреулері ұшқыр, біреулері ұзаққа созыла шабатындар, таланттары да әр деңгейде. Ал Роллан Шәкенұлы Сейсенбаев өзінің шығармалары мен таныла кетті /16, 5/.  Әдебиет  деген  киелі  орданың  қасиетті  табалдырығын  ақын  болып  аттаған  Роллан  Сейсенбаев. 

  Роллан Сейсенбаев қазақтың  белгілі жазушысы, драматург, аудармашы, республикалық және халықаралық жүлделердің лауреаты, халықаралық Абай клубының президенті.  Ол “Қазақстан атты альбом – кітаптар” (1995, Лондон), “Алматы” (1996, Лондон), “Ел” және “Аманат”  журналының негізін ашқан. Оның көптеген елге танымал кітаптары бар: “Возврашение Казыбека”, “Дни декабря”, романдары: “Ночные голоса”, “Если хочешь жить”, “Лестница в никуда”, “Трон сатаны”, “Отчаяние или мертвые бордят в песках”, “День, когда рухнул мир” шығармасы Семейдегі ядролық полигон трагедиясына арналған. Бастапқыда оның “Үкім” атты повесі жарияланды, театрларда “өзіңді іздеп жүрмін” атты пьесасы  қойылды. Сөйтіп, әдебиетте өзіндік дүние танымы мол, талантты жазушы кеп қосылды. Сонымен қатар қазіргі таңда біздің ортада Роллан Сейсенбаев он тілді біледі, тілді білуі оның аудармашылық шеберлігінің мықты екенін көрсетіп тұр.

Роллан Сейсенбаев көп ізденетін, көп еңбектенетін жазушы , әдебиеттің ең озық үлгілерін үнемі үйрену үстінде жүргізетіні бәрімізге мәлім. Оның әңгімелерінен Э.Хемингуэйдің, В.Шукшиннің жерлері байқалады/16,6/. Оның “Шірет”, “Үкім”, “Сенбі күнгі кеш”, “ Отелло” және тағы басқа әңгімелері бар. Ол  Мұхтар Әуезовтан тәлім тәрбие алады. Жазушының “Тау басында түйіскен жол”, “Шайтанның тағы” романдарында ұрпақтар арасындағы дәстүр сабақтастығы, рухани өсу, толысу, жастар тәрбиесі мәселелері төңірегінде сөз қозғалады. Адамның қоғам, отбасы, ұжым алдындағы жауапкершілігі – жазушының шығармашылығындағы  басты тақырып.

Р.Сейсенбаевтың әңгімелер, повестер жинақтары республикалық баспалардан жарық көріп, оқырман қауымынан жақсы бағасын алды деуге әбден болады. Бірінші, екінші кітап деп бөлініп, “Өмір сүргің келсе” және “Ешқайда бастамайтын баспалдақ” аталған қос роман – бір – бірімен түйіндес, сабақтас қос шығарма —  жазушының осы саладағы алғашқы көлемді туындысы. “Өмір сүргің келсе “ романы бүгінгі өндіріс орындағы жас мамандарлың адамгершілік сипаттарын қоғамдық мүддеге көзқарасын өндіріс пен адам арасындағы қарым – қатынасты суреттеуге арналса “Ешқайда бастамайтын баспалдақ” — өмірге енді қадам басар жастардың арман – мұратын, шынайы махаббатын көрсетеді. Бұл роман – жазушы талантының толысқанын айғақтайтын толымды туынды. Бұл шығарманың бүгінге сай келетін басты белгісі – сауаттылығы. Өндіріс тақрыбын тілге тиек еткенімен, оны білмейтін кәсіптік ерекшелігін дәпа баса алмайтын шығармалар бізде аз емес. Олардың  қалай жазылса да төрт аяғын тең баса алмай ақсай беретіні ақиқат, осы тұрғыдан үңілгенде Р.Сейсенбаевтың жоғарыда аталған романының өзіндік орны бар. Жазушы тілімен бірге , адамдар тілін де жетік біледі. Романда өндіріс жүрегі мен адамдар жүрегі қоса соғады.

 Р.Сейсенбаев ХХ ғасырдың орта шегіндегі мықты әрі талантты жазушыларының бірі. Автор ар намысын, ұят, жауапкершілікті трансформация мәселесі деп құрайды. Қазақ әдебиетінің өмірінде Р.Сейсенбаевтың алатын орны сөзсіз. Ол бірдей  екі тілде де орыс және қазақ тілдерінде еркін жазады. Ол өмірге деген көзқарасын сыншы ретінде қарайды, зерттеуші ретінде қарайтын ұлы тұлға. Орыс тілдерінде еркін аударатын аудармашылар аз емес.

Қостілді жазушыларға және орыс тілдерінде еркін аударатын аудармашылар қатарына Сатыбалды Нарымбетов, Тәкен Әлімқұлов, Сейфулла Құспанов, Аманғали Сұлтанов, Құрманғали Медеубаев және Герольд Бельгерді, Саттар Ереубаев, Баубек Бұлқышев, Зейін Шашкин, Сейәділ Талжанов, Төлеу Шаханов, Сабыр Шәріпов, Асқар Нұртазин, Ғабит Мүсірепов, Мұхамеджан Сералин және басқалары жатады.

Авторлық аударма – қостілде жазатын жазушының әдеби – көркем шығармашылығыеның бір көінісі деп атап өтсек, көптеген жазушылар өзінің қостілділігі шығармашылығының арқасында көзге түсіп қалғандар аз емес. Солардың бірі Роллан Сейсенбаев десек қателеспеспіз.

Қазақтың көптеген ақын – жазушылары  шығарма  жазумен  ғана  шектелмей  әрі  оны екінші тілге аударумен айналысады. Солардың бірі Роллан Сейсенбаев. Оның осындай жолмен атқарған жұмысы қыруар десек қателеспейміз. қоса соғады, осы тұста жазушы білімдарлық танытады. Жалпы адамзаттың биік мұратын бүгінгі таңдағы өмірлік өткір мәселелермен ұтымды ұштастырады. Сөз жоқ, оның бәрі дидактикалық жолмен емес, шығармадағы адам образы арқылы көрініс тауып жатады. Бұрынғы шығармаларындағы жирек соғатын жүрек лүпілі сезімнің сәулеленуіне, бақылау, бағалау қасиеттерінің жетілуіне алмасқанын сезінуге болады.

Үлкен суреткеріміз Әбдіжәміл Нұрпейісовтың әлі аяқталмаған “сең” романы өнердің осындай бір биік белесінен бой көрсетіп отыр. Кең тынысты эпикалық туынды сомдаған жазушы таза психикалық әрекетке құрылған шығарма жазуға қаймықпай барған. Бұл Нұрпейісов шығармашылығына  бұрын психологизм жоқ еді деген сөз емес, керсінше, адам психикасын жетік меңгерген жазушы осы шығармасында оны арнайы нысанаға айналдырған. Бұл бағыттағы соңы соқпақ жаңа леп, тайға таңба басқандай табиғи өрнектер шығарманы даралай түседі.

Ролллан Сейсенбаевтың шығармашылығы мықты сыншылыққа  негізделген. Ол ар намысты, ұятты, адам ұқыптылығын жоғарыға қояды. Осы көріністер  мына шығармаларда көрініс тапқан, “Өмір сүргің келсе”, “Ешқайда бастамайтын баспалдақ”, “Шайтанның тағы”, “Отчаяние”, “Возврашение Казыбека”, “Дни декабря”, әңгімелері “Братья”, “Все будет хорошо” және “Отелло”. “Отчаяние” немесе “Мертвые бродят в песках” романдары мен “День когда рухнул мир” әңгімесі және басқалары өмірдің құнды еңбектерінің бірі болып саналады.

“Аудармашы шығарманың жалпы мазмұнын жеткізіп қоймай, оның көркемдік ерекшеліктерін де сақтауға міндетті, мұның мәнісі – көркем шығармаларды аудару барысында жеткілікті даярлығы бар, жазушылық шеберлігінің негіздеріне жетілген әдебиетшілер ғана жұмыс істей алады деген сөз. аудармашылардың тәжірибесін қорытып отыру керек, шыншыл аударманың принциптері туралы көлемді еңбек шығару қажет” (Ә.Ипмағамбетов). Осындай қасиеттерді біз жазушының бойынан көре аламыз, өйткені ол шығарманы аудару барысында басқа елдің мәдени тұрмысын жетік біліп, өзінің ана тіліне немесе орыс тіліне аударма жасайды. Сонымен қатар оның шеберлігі оның көп тіл білетіндігінде.

Аударма — әдебиеттің  арнасы, мол салаларының бірі. Аударманың  сөз дамытудағы  мәні де айырықша зор. Өйткені  аударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан  басқа  халықтың  өкілдері  сусындай  алады.

Аударма саласы – мәдениет пен әдебиеттің көне мүлкі, үлкен дүниесі. Роллан Сейсенбаев өзі  халықаралық Абай клубының президенті болып жүріп, қыруар еңбектер жасап, тер төгіп жүргені анық. Осы Абай клубында ұлы жазушылардың, ойшылдардың, тіл мамандарының, әлем тарихшыларының 200 – ден астам том шығармалары бекітілген. Олардың ішінде Шоқан Уалихановтың, Олжас Сүлейменовтың, Эрнест Хемингуэйдің, Улльям Фолкнердің және тағы басқаларының шығармалары.

Роллан Сейсенбаев ұлы Әуезов пен Шәкәрім жолдарын пір тұтқан адам. Солардың іздерімен жүріп үлкен жетістіктерге жете білген азамат. Сонымен қос ол “Amanat” журналының негізін қалаушы. “Amanat” халықаралық қоғам мүшесінің журналы. Онда қазақтың мықты таланттарын және шет ел мемлекеттеріне әдебиет саласындағы көп ұлтты қазақтың бетке ұстарларын таныстыру жолы, жазушының негізгі мақсаты осында, бұл журнал Мәскеуде, Японияда, Германияда, Америкада сатылады.

Жазушы көп елді көрген, көп естіп білген, білімдар тұлға. Ол Японияда болып, жапондық жазушы Макота Одамен танысады. Ол жазушының повестерімен романдарын жапон тіліне аударған. Сөйтіп екі ел, екі жазушы арасында қарым – қатынас туған. Аударма үлкен өнер, сол арқылы сол елдің мәдениетін, салт – дәстүрін, тұрмыс тіршілігімен таныс боласың. 

“Переводчик может позволить необходимые вольности лишь в том случае, если он глубоко проник в материал переводимого произведения, если он знает жизнь того народа, которому  принадлежит переводимая проза или поэзия, — знает ее до конца как быть и культуру своей страны. Вот почему переводчик – поэт должен быть не только художником слова, но и энциклопедически образованным ученым – историком, искусствоведом, критиком, этнографом, филологом, лингвистом”.(Н.Сағындыкова)

Көп  нәрсе аудармашының  тілді білуіне, шеберлігіне, жалпы ой — өрісінің кеңдігіне байланысты. Аудармашы әрбір сөйлемнің сөзін емес, мағынасын толық аударуға тиіс. Аудармашы тапқырлығы, шеберлігі, ойының алғырлығы, көңілінің көрегендігі, тілінің байлығы ұлы шығарманы керемет тәржімалау тәсіліне тәнті етеді. “Шығармаға қойылатын ең басты шарт – шығарманың көркемдік идеялық күшімен эстетикалық ләззатын жеткізу, әрі қазақша биязы да жатық етіп шығару. Ол, ең алдымен көркем болсын, әсерлі де тартымды оқылсын” деген Мұқтар Әуезов.

Көркем шығарманың әр алуан қырлары мен сырлары болады, табиғат көріністері суреттеледі, адамның ішкі сырлары (монолог) шертіледі, көңіл күйі, сезім дүниесі баяндалады, философиялық толғаныстар мен психолдогиялық тербеністер ашылады, тағысын тағылар. Міне осындай қасиеттер Роллан Сейсенбаев шығармаларынан көрініс тапқан. Бұл кейде суреттеу түрінде, кейде баяндау түрінде берілсе, кейде асқақ пафоспен, кейде ұтымды афоризммен беріліп отырады. Аудармада осылардың бәрін өз қырымен, өз сырымен, өз бояуымен жеткізу керек.

 Аударма шаруасы бейне бір құм арасынан арық қазғандай көзге көрініп, көңілге еленбейтін тауқыметі мол тіршілікте тырбанып тындырам десең де күніне төрт – бес беттен аудару қиын, қаншама көшірген сайын прозаның өңі ашылып жұтынып шығатыны анық. Ал, Роллан Сейсенбаев басқа тәржімашыларға ұқсап шығарманы оқыр – оқымастан – ақ төмпештеп тисе терекке, тимесе бұтаққа деп бас сала аудара бермейді. Әуелі асықпай оқып шығады, ой қорытады, түсініксіз сөздердің тізбегін  жасайды, фразеологиялық тіркестер кездесіп жатса соның баламасын іздейді. Содан кейін ғана барап жазушыға тән қара сөздің ішкі ырғағын сақтап, аударма бастайды.

 Қазақ тілін жетік білетін жазушы түпнұсқа тұтқыны болып қалмай, автор стилін, мақсат мәнерін сақтай отырып, шығарманың ұлттық бояуын қанық жеткізуге күш салады. Роллан Сейсенбаевтың тәржімаларының ауқымы өте кең. Жазушының “Отчаяние или Мертвые бродят в песках” романдары оқырмандарды терең рухани қозғалысқа бөлейді. Мұндағы негізгі талқыланатын мәселе, ол адамзаттың қалай пайда болғаны туралы әлі бүгінге дейін шешілмеген сұрақ төңірегінде болған. Бұл мәселе Шекспир, Достоевский, Толстой сияқты ұлылардың көкейтесті мәселесі болып табылады. Мұнда жан түршіктіретін экологиялық апат суреттеледі. Жазушының романын оқып отырып біз оның кейіпкерлерімен бірге қосылып адамды ақыл – парасаттылыққа жетелейміз. Адам парасатты өмірдің бастауы.

Роллан Сейсенбаев қазақ әдебиеті әлемінде белсенді орын алған ғұлама. Ол ерекше құрметке ие болған мықты азаматтардың бірі. Жазушының ең маңызды кітаптары – қоғам мен адамның дамып шарықтау шегіне жеткенін суреттеуі. Оған  “Бегство”  повесін  жатқызуға  болады.        

     Роллан  Сейсенбаев  —  тұғыры  биік  нар  тұлға.  Әдебиет  деген  киелі  орданың  қасиетті  табалдырығын  ақын  болып  аттаған  үлкен  ғұламаның  бірі.

    “Өлең  жазуға  қарағанда,  әңгіме  жазу  қандай  оңайырақ  болса,  аударма да  сол,  өлең  аударуға  қарағанда  әңгіме  аудару  жеңілірек  болады” —  М.Дәулетпаев /15,17/.  Жазушы  өз  төл  шығармасын  өзге  тілге  аударма  жасап  жүр.  Оның  “Майдан  әндері”  атты  шығармасы  ұлы  дүрбелең  соғыс  кезіне  арналады. Мұндағы  бас  кейіпкер  Садыр  Байбарсыновтың  атқарған  еңбегі, қызметі  жайлы  баяндалады. Аударма  еркін  аударылған. Өйткені  түпнұсқада  Садыр  Байбарсыновтың  белсенді  қызмет атқарып, отыз  бір  жыл  жұмыс  істегені  баяндалса, орысша  нұсқасында  осы  жері  аударылмай  қалып  кеткен. Мысалы, кейіпкер  арақ  ішкенді  ұнататын жандардың  бірі, ішкен  кезінде  өлең  айта  бастайды. Оған дәлел  ретінде  мына  жолдарды  салыстырып  көрейік:

 

  Түпнұсқа:

 

 Сарғайдым  жолыңа  қарай  —  қарай,

 Хабарсыз  кеттің,  сәулем  неге  бұлай ?

 Жастықтың  ауытпалы  толқынында,

 Жүрмісің  ойға  қалып  әлдеқалай !

 

  Аударма:

 

 Выпьем  за  тех,  кто  командовал  ротами,

 Кто замерзал  на  снегу…

 

Мұнда  біз  көріп  отырғанымыздай  еркін  тәсілді  қолданып, өз  жанынан  сөзер  қосқан.  “хабарсыз  кеттің,  неге  бұлай”  жолдарын  жазушы  баламасы  ретінде  “кто  замерзал  на  снегу” деп  берген. Аудармашының  басты  жетістігі  —  өлеңнің  мазмұнын,  ішкі  эмоциялық  байлығын  қазақ  тілінде  белгілі  дәрежеде  дұрыс  бере  білуінде. Әйтседе  аудармашы  орысша  нұсқасында өз  тарапынан  өзгертулер  жасамай  тұра  алмайды. Бұл  шалқақтап,  шарықтаған  еркін  аудармашының  көрінісі. Келесі  түпнұсқада автор  “майдангерлер  бас  қосып,  ұзақ  отырды” деген  жолдарын  орыс аудармасында олар  жай  ғана  отырмай  9 мамыр мерекесін  тойлатып  отырғандығы айтылған. Сонда  автор орысша  нұсқасында  ойын  анығырақ  берген. Оған дәлел  ретінде салыстырып  көрейік:

 

  Түпнұсқа:

 

“Қолымда  найза, шағылып  айға”

 

 

 

  Аударма:

 

“острый  клинок  сверкал  в  моей  руке”

деген  жолдарда  найзаның  айға  қарап  шағылып  тұрғаны айтылмай  аударылған. Келесі сөйлемді салыстырайық:

 

  Түпнұсқа:

 

“миллиционерің  кетіп  қалыпты”

 

  Аударма:

 

“миллиционер  ваш  сбежал”

деп береді. Бұл  жердегі кемшілік  миллиционердің қашып  кеткені  емес, кетіп  қалғаны туралы  айтылуы  керек  еді. “Аударма  үшін  түпнұсқадағы  өмірді  бере  білу  керек” – деп  жазды  М.А.Добролюбов. Егер де  әр  аудармашы  өз  жадынан  осы  іспеттес  түпнұсқадан  тыс  бейнелеу  құралдарын  қолдана  берсе,  бұл  аударма  емес,  белгілі  бір  шығарманың  сюжетін  алып,  жаңа  бір  туындыны  әкелген  сияқты  болып  көрінеді.Олай  болса  аударма  әдебиеті  өз  орнын  жоғалтып  алады.

     Аударматану ғылымында  өзіндік  орны  бар Ә.Сатыбалдиев  “Көркем  аударма  дәл  болу  керек,  сонымен  қатар  оның  белгілі  дәрежеде  еркіндікке  де   құқысы  бар. Бірақ  сол  еркіндіктің  өзі  түпнұсқада  бейнеленген  мазмұн  мен  түрдің,  яғни  нақтылы  өмір  көріністерін  дәл  суреттеу  мақсатынан  туып  жатуға  тиіс.  Сонда  ол  еркіндік  дегеніміздің  өзі  тек  дәлдікке  жетудің  жолы  боп  қалады” – дейді. 

     Аударма  бір  орында  қатып  қалған  мәңгілік  дүние  емес. Сондықтан  аударма  үрдісі  —  көп  қырлы,  динамикалы  құбылыс. Қоғамның  дамуына,  ел  өркениетінің  өзгерістеріне  орай  үздіксіз  жаңарып,  жетіле  береді. Уақыт,  заман  өзгерісіне  сай  адамдардың  дүниетанымы,  көзқарасының  өзгеріп  отыруы  —  қоғам  дамуының  диалектикалық  заңдылығы. Осыған  байланысты  аудармаға  қатысты  теориялар  мен  тұжырымдар,  ізденістер мен  тәжірибелер  үнемі  жаңарып,  толығып,  дамып  отрады.  Бір  шығарманың  бұрын  бір, екі  аудармасы  ғана  болса,  кейіннен  бірнеше аудармасы  жасалады. Бұл  әдебиетте  жиі  қайталанатын  үрдіс.

    Әр  аударма  өз  уақытының,  заманының  талабына  сай  негізделеді. Бұрынғы  аудармаларға  талап – талғаммен  қарап,  жаңа  заманға  сай  үздік  үлгісін  жасай  алған  жағдайда, ол  оқырман  қызуғышылығын  туғызады,  әдеби  құбылысқа  айналады. Нағыз  үздік  аударма  өз  уақытының  ғана  емес,  келер  ғасырлардың  да  рухани  қажетіне  жарап,  елдің  мәдени  игілігі  болып қалады.

Дәуір, заман  өзгергенмен,  жақсы,  сапалы  аударманың  маңыздылығы  сол,  көркем шығарманың төл нұсқасымен бірге жасайтындығы. Қай кезде де түннұсқамен сәйкес, тіпті одан асып түсетін озық аудармалар да болады. Мұндай аударма төлтуындыдай өміршең сипатта әрі халықтың рухани талғамынан табылған туынды  есебінде қайталанып басылып, оқырмандардың жаңа толқынымен табысады. Қандай да бір көркем шығарма аудармасы белгілі  бір әлеуметтік дәуірде дүниеге келіп, сол уақыттағы  шығармашылық  еңбектің жемісі саналады. Сондықтан да ол – жасампаз, мәңгілік. Өйткені, түпнұсқаның шығармашылық ғұмырының ұзақтығы оның көркемдік, идеялық, эстетикалық  қуатында, керемет  композициялық  құрылымы,  қызықты,  сюжеттік  желілерінде,  кейіпкерлер  әлемінің  жүйелі  сомдалуында,  халық  тілінің  байлығын  бейнелеу  үрдісінде  ұтымды  қолдануында.  Аударма  шығармалары  көркемдік,  идеялық,  эстетикалық  құндылығын  толығымен  сақтаған  жағдайда  ол  бір халықтың  асыл  мұрасынан  өзге  ұлттың  рухани  мәдени  жауһары  болып екінші  ғұмырын бастап  кетеді.

Аударма  ана тілін  байытады, халықтың  әдеби  даму  көкжиегін  кеңейтеді,  жаңа  шығармашылық  ізденістер  жасауға  мүмкіндік  туғызады.

А.И.Гитович: “Немістен  аударатын  аудармашының  қалай  дегенде  де  жарым  жартылай  неміс  болғаны  жөн” десе. Г.Бельгер  “Қазақты  аударатын  аудармашы  да  жартылай  қазақ  болуы  тиіс. 

 

  2.2. “Сағынып  жеткен  жаз еді” повесінің  аударылу  сапасы.

 

      Романдар, көптеген повестер мен әңгімелер, бір қатар пьеса, спектакльдердің авторы Роллан Сейсенбаев қазіргі қазақ әдебиеті әлемінде жетекші орындардың бірін иеленеді. Ол қазақ тілі мен орыс тілінде де еркін жазып, ұлттық ортаны білумен басқа ұлттық – көркем әлемдердің құндылықтарын қабылдау қабілетін ұштастырады.

     Әдебиеттегі алғашқы қадамдарынан – ақ Роллан Сейсенбаев көпсөзді суреттеушілікке салынбайды. Оның көркем — мәнерлі тәсілдері елеулі модернизацияланған. Р. Сейсенбаев сөздері ақиқаттың маңайында адаспайды, керісінше оған шапшаң шығып, құбылысты барабарлықпен, жоғары дәрежедегі нақтылықпен сипаттайды.

     Р.Сейсенбаев азамат болып қалыптасып, заттық ақиқат мөлшерін  анықтай алу қабілеті басында шыңдалған соң ғана барып жазушы ретінде туылды: ол өмірге бақылаушы көзқарасымен емес, түрлі идеялар мен жағдайларды, оқиғалар мен фактілерді, тағдырларды бағалауға, эмоционалды сезінуге, салыстыруға әрі таразылауға қабілетті зерттеуші көзімен қарайды. Басқа сөзбен айтқанда өмірде белсенді позицияныиеленіп, өзінің философиялық және әлеуметтік танымы арқылы өмірдің белгілі сызбасын құрып, ақиқатпен байланысты, халық бітімі мен сынағының ағысындағы бағдарламаны жасайды.

      Р.Сейсенбаев ойы біресе өткенге, біресе қазіргі заманға жылжып, соғыс кезіне, соғыстан кеінгі және қазіргі жылдарға қайтып келеді, бірақ  бүгінгі күннің өзінде ана жүрегінің таусылмас қасіреті, өлім сызы, айырылу қайғысы айқын сезіліп тұрады. Шығарманың жолының басында лирикалық әңгімелерге бет бұрған.

     Р.Сейсенбаев өмірдің шындық көрінісін, халық санасын, ұлттық болмысты, кезең жұмбағын ашып тану мақсатында ірі масштабты, өмірлік панорамаға көшеді. Жазушының әрбір туындысы өзгеше: мақсаты мен орындалуы мен де ерекше. Ол шыңдалған шығармашылық эволюциямен салыстырып қана қоймай, шығармаға жңа сарын енгізеді. Оның туындылары ішкі ойымен, жазушының шығармашылық ғибадатымен бірігеді. Р.Сейсенбаев көркем қалаларда, ауыл мен  топандардың әрі өмірлік логикасы міне, осында.

    Р.Сейсенбаев  туындыларында тақырыптар аясы кең, әлеуметтік типтер өте көп, оның кейіпкерлері әлемінде тағы басқа  —  Қазақстанның  ғаламат  кеңестігінде  өмір сүреді.

    Жазушының  кейіпкерлерінің  рухани  әлемі  соншалықты  күшті, соршалықты  қарқынды,  тіпті  әңгімелер  мен  повестерде  өз  құрылымдық  ролін  орындаушы,  бірақ  ірі  эпикалық  түрлер жүйесінде  өз  қабілетсіздігіне күмән  қалдырмайтын эпизодтық  кейіпкерлер аз емес. Автордың  шығармаларын  зерттей отыра,  кейіпкерлердің сөзімен берілген әрбір әңгімелеу, рухани  әлемді сипаттау, кейіпкерлердің ойы мен сезімін суреттеу нақты прозаның орталығын құрайтынын  көреміз. Аудармашы өз төл шығармасын  өзге  тілдерге  аударып,  аудармашылық өрісін  кеңейтуде.  

 

“Сағынып жеткен жаз еді” әңгімесінде  армандап өткен баланың  ойы баяндалады. Бұл әңгіме автордың құнды еңбектерінің бірі деп санауымызға болады. Сөзімді дәлелдеу үшін түрнұсқаға назар аударалық:

 

Түпнұсқа:

 

“Грех, жалос и долг”,

 

дегеннің аудармасы  “Күнә, обал, борыш” болып шығар еді. Бірақ, аудармада ұтымды шыққанын.салыстырып көрейік:

 

       Аударма:

                     

«Обал, сауап, борыш» деген тіркес туған. Бұл жерде ұтылғаны  емес,  қайта, керсінше  ұтқаны деп ұғынғанымыз жөн. Автордың  осы әңгімесінде мықты суреткерлік жұмыс тудырғаны көрініп тұр. Ол  өте әсем оқылып отырып, жанды түйіршіктендіріп жіберетіні де рас. Аударма барысында суреткерлік шеберлікті мол пайдаланған. Екі тілде де бірдей жетістіктерге  жете жазу арнайы  білім мен белгілі бір жасқа толғанда ғана мүмкін деген болжамды ой бар. Мұндай жағдайда  қостілділік – жай ғана миды, ойды жаттықтырудың тәсілдері ғана емес, ол қандай да бір қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың құралы.

   Көп жағдайда көркем әдебиетте қолданылатын қостілділік көп тілді ортада қалыптасады немесе көп тілді әдебиеттің өклдерінің озық үлгілерінің әсерінен туындайды. Шығарма қазақ оқырмандарына арналып аударылғандықтан, қазақи шығарма болғандығы көрініп тұр.

    Аударма түпнұсқаның мазмұны мен пішінін өзге тілде қайта жасай алғанда ғана сәтті болады. Түпнұсқаның мазмұны мен пішіні арасындағы бірлік пен келісім жарасымды түрде басқа тілде жеткізе алған аударма ғана көркемдік тұрғыдан бағалысалыстырып көрйік:

 

   Түпнұсқа:

 

«Ел екенбіз – ау деп ойлады Керімбала»

 

   Аударма:

 

«Какой у нас народ! – с уважением подумала она. Какой гордый народ! Радостно жить среди такого народа»!

Егер әр аудармашы өз жадынан сөздерді қолдана берсе, аударманы ажарландыра түсіреді емес пе. Бір – екі сөйлемді бірнеше баламасымен беріп, аударма ауқымын кеңейткен. Аудармашы неғұрлым талантты болған сайын соғұрлым нағыз авторға айналады. Бірақ, аудармашыға талентты болу жеткіліксіз. Ол өзінен бұрынғы және заманындағы аудармалардың озық үлгісімен таныса келе, аударма мектебінің жетістіктерінен үздіксіз үйреніп әрі теориялық тұрғыдан жетік біліп, үнемі ізденісте жүруі тиіс. Аударма барысында дәл баламасын бере білу қиын. Мысалы, төменднгі сөйлемді салыстырып көрейік: түпнұсқада  кездесетін  «кемпір» деген сөзді аудармада «мамаша» деп  орысша  бұрмаландырып  жіберген . Бұның орнына баламасы ретінде  «старуха» немесе «мать» деп берсе дұрыс болғандығы. Мына бір сөйлемнің дұрыс баламасы табылған. Мысалы,

 

   Түпнұсқа:

 

«Малғұн» деген дөрекі сөзге

 

  Аударма:

 

“Идиот” деген баламасын берген. Дұрыс баламасын тауып бере білу шеберліктің көрінісі.

     Көрнекті суреткер әрі  талантты аудармашы Ә.Кекілбаев: “Сөзсіз, көркем аударма бұл – үлкен рухани құндылық. Сонымен бірге ол үлкен, ұлы моральдық жауапкершілік. Өйткені, аударма – кез келген жарқын шығарма үшін – адамзат жүрегіне және мәңгілікке бастар жол”. Әрине  әр кезде аударма сәтті шыға бермейді. Мысалы, мына сөйлемді салыстырып көрейік:

 

   Түпнұсқа:

 

«Сонау төбеден асып алайық, сосын демаламыз»

 

   Аударма:

 

«На том свете отдохнешь»

 

Мына сөйлемдерде түпнұсқаның мағынасын бере алмағандығы анық. Өйткені  түпнұсқада сонау төбеден асып алайық, сосын демаламыз деген мағынаны бұрмалап жіберген. Ол аудармада о дүниеге барғанда демаласың деген мағына беріп тұр. Мағыналық – мазмұндық жүйесін бұрмалау  аудармашы шеберлігін танытпайды. Шығарманың  мазмұн – мағынасын, сөз саптауын, тіркес оралымдарын бір тілден екінші тілге дәлме – дәл ғана аударып қоймай, сонымен    сезім  иірімдері  мен  ойнақы  сырын,  күллі  поэтикалық рухын  өзінің сол  бір табиғи қалпында сақталған.

    Р.Сейсенбаев өз төл тума  шығармаларын  орыс тіліне аударып,  сол арқылы  үздік  шығармаларын бүкіл кеңес оқушыларының рухани одағына айналдырып,  көпшілік  арасынада  кеңінен  танылған. Өзіндік  қолтаңбасы қалыптасқан  жас  қаламгердің  қай  туындысынан  болмасын  өмір  шындығын, адамдарға деген ыстық  жүрек  ықыласын аңғару қиын емес. «Сағынып  жеткен  жаз  еді» повесіндегі  жасөспірім  Сейіл  бейнесі  нанымды  шыққан. Жазушы  жалт  еткен  жақсы  сезімді  ұстап  қалуға, сол  арқылы  оқушыға  ой  салуға  талпынған. Авторлық  аударманың  атқаратын  қызметі  орасан  зор.  Аударманың  толық  құндылығына, шынайылығына  жету  арқылы  аудармашы  ұлт  абыройын  биіктетеді, өзінің  туған  халқының  алдындағы  кең  мағынадағы  жауапкершілігін  өтейді.

     Аударманың  дәлдігін,  мәтіндік – мағыналық  баламалылығын,  стильдік  сәйкестігін, рухани  көркем  құндылығын, семантикалық – тілдік  байлығын  жасау  нәтижесінде  өзінің  тікелей  талантты  аудармашылық  жауапкершілігін  атқарады. Сөйтіп  аударма  неғұрлым  көркемдік – эстетикалық, стилистикалық – семантикалық  жағынан жоғары сапалы  жасалған  жағдайда  аудармашы  соғұрлым  өзінің  ұлты  алдындағы  ғана емес,  басқа  халықтар  әдебиеті  мен  сол  халықтың  әйгілі  таланты  алдындағы  қасиетті  парызын, үлкен  жауапкершілік сезіммен атқарғандығын  айқын ұғынады.

    Аударма – мәдениетті, оның ішінде әдебиетті, ұлттық тілді байытудың  бірден – бір құралы. Аудармашы шығармашылық адамы, ақын – жазушы, журналист  болғандықтан да, сөз мәдениетін айрықша құрметтеп, сақтауы тиіс.

   Аударма жасау – ұлттық тіл байлығының көрсеткіші ғана емес, сол халықтың тілінің мәдениетімен, мәдени тілімен таныстыру үрдісі. Роллан Сейсенбаев  өзінің аудармашылық дәрежесін белгілі түрде  дәлелдеп берді.

 

Живым  и  мертвым  солдатом,

Великой  Отечественной  войны

С  сыновней  любовью и благодарностью посвящается.

                                                                     Автор.

     2.3. “Жалғыз  ғана  түн” әңгімесінің  аудармасы  хақында.

 

     “Жалғыз ғана түн” жазушының  екінші кітабы болып саналады. Автор аударма жұмысы кезінде  өз жанынан сөздер қосқан. Бұл әңгімедегі  басты кейіпкер – Естай Бекетов жайлы баяндалады. Естай Бекетов әйелімен мейрамханада отырып сөйлескен жерлерін салыстырып көрейік:

 

  Түпнұсқа:

 

«Не ішесің? бірақ  өзің  біл»

 

  Аударма:

 

«Что будем пить, коньяк? Чем угостит супруг и повелитель»

 

Әйтсе де аудармашы өз тарапынан өзгертулер қосқан. Осыған дәлел ретінде келесі сөйлемдерді салыстырып көрейік:

 

  Түпнұсқа:

 

«Шырпы сызды»

 

  Аударма:

 

«поперхнулось горьким дымом»

Бұл жерде шырпы сызды деп отырғанымыз яғни, сіріңкені жақты, ал аудармада ол лап ете түскені анық. Бұл  әңгімеде мақал – мәтел сөздерде кездеседі. Мысалы:

 

 Түпнұсқа:

 

«Бояушы – бояушы дегенге сақалын бояпты»

 

 Аударма:

 

«Он так старался, что вместе с домом выкрасил себе бороду»

деп дәл аудара алған. Осындай мақал – мәтелдерімізді басқа тілге дәл мағыналы аудара білудің өзі шеберлік. Осыған байланысты ұлы жазушымыздың Мұхтар Әуезовтың  қанатты  сөзі дұрыс айтылған. «Тек дәл аудару  үлкен  жазушының  тіл, стиль, сөйлем ерекшелктерін бере алатын болады, бұл жөніндегі дәл аудару дегенді  мен сөйлеміне, сөйлем орай етіп аудару  деп  түсінемін».

     Аударма  кезінде  автор суреттеу, бояу  тәсілдерін  ескермей  аудармай  кеткен.  Мысалы, «қызыл  телефон»  деген сөйлемнің қызыл түсті екені аударылмай  кеткен. Аударманы  салыстырып  байқаудың  өзі қиын. Өйткені қай  жерін алып қарасақта  автор  өзгертулер жасаған. Түпнұсқада орыстың  «ресторан», «сигарет», «званок», «камин» деген  сөздері  бар.

   Көркем  аудармалардың  құнды  не  құнсыздығы  тек жаңылыс кеткен  кездейсоқ  қателермен  белгіленбейді. Аудармашы  бір емес ондаған қате жіберуі мүмкін, әйтседе оның аудармасында ең бастысы – автордың  түпкі ойы, стилі, бір өзіне ғана тән жазушылық  даралығы  дұрыс берілсе, оны  құнсыз  аударма деп  табуға  болмайды. Жалпы  автор екі аудармада да идеяны  бұрмаламай  бере білген. Аудармашы  барынша  дәлме – дәл беруге  тырысқан.

    Көркем  шығарманың  әр  алуан  қырлары мен сырлары  болады: табиғат  көріністері суреттеледі, адамның  ішкі сырлары (монолог)  шертіледі, көңіл – күйі, сезім дүниесі  баяандалады, философиялық  толғаныстар мен психологиялық тербеністер ашылады т.б.

     Осы  шығармадағы  бас  кейіпкер Естай Бекетовта осындай  қасиеттер көрініс тапқан. Әсіресе  оның  Ертістің  жағасында  үй  салып, табиғатпен  бірге  жалғыз  үн  кешкен күндері баяндалады. Ол  қалаладан безіп, Ертіс жағасына келіп үй соғып,  жалғыздықты  аңсаған болып көрінді. Әйтсе де баласын  сағынбайтын әке болама, қызын  сағынып, сезім дүниесі  шертіледі. Оның  дұрыс  отбасы бола алмай, әйелінен бөлініп кеткен бейне. Оның  жолына бірге оқыған Айжан есімді қызды кездестіреміз. Екеуінің арасында қарым – қатынас туады. Адам өмірінде бір түн  болады, адам  өмірінде  жалғыз ғана ұлы  қақтығыс  болады, сол түні, сол  қақтығыс үстінде, Естайдың  азаматтық ары мен таза жүрегі былғанбаса, тізең дірілдеп бойыңды үрей алмаса, ол  Естайдың жеңісі болғаны.  Сондықтан болар автор бұл әңгімені «жалғыз ғана түн» деп бергендігі болар.

   Аударма сүйіспеншілікпен, құштарлықпен  жасалатын шығармашылық жұмыс. Аударма – кез келген әдеби шығармашылық үрдіс тәрізді айырықша  шабытты  жұмыс, жазу  өнерінің  аса  қиын түрі. Үнемі жетілдірілген, шыңдалған шығармашылық,  шеберлік, яғни  нағыз майталман  аудармашыға  аса қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

3- ТАРАУ. З. ШАШКИН МЕН Р.СЕЙСЕНБАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ.

 

      Жазушының ең елеулі кітаптары: қоғам мен адамды  олардың дамуының шарықтау сәттерінде сипаттайды. Бұл “Қашу” повесі. “Ұлы арпалыс кезең еді: Біз қашудамыз. Сен – қашқын, мен де қашқын. Бүкіл халық қазір қашуда”. “Мынау”, “Үміт үзу” романы – эпопеясынан үзінді: “Егер өзен өлсе, теңіз де өледі, ауылдар өледі. Одан барып өлім қалаларға тартылады”. Мынау “Шайтан тағы” романынан үзінді: “бұрынғы көшпенділер қазіргі қала цивилизациясында  тұруға қалайша орнықты”.

      Кезең танымын, оның психологиялық ау райын, оның замандастары мен куәгерлерінің ақылын Р.Сейсенбаев өз  “менімен” сараптап, шығармаларының екі ғажайып үрдісін жүзеге асырды. Біріншіден, ақиқаттың түрлі элементтерін әмбебап әрі кең түрде талдау, өмірдің түрлі қабаттарын біріктіру (қала мен ауыл, соғыс пен бейтбітшілік, өнер мен тұрмыс тағы басқа).

  Екіншіден, осы талдауды безендіру, оның гармониялық әрі тірі пропорцияларын табу, оның мүмкін формаларын болжау мен жүзеге асыру. Р.Сейсенбаевтың ең үздік әңгімелері мына кітаптар цикліне жинақталған:

• “Аңсау” кітабынан: “Намыс”, “Орақ үйі”, “Жол сапарға кеткен ана”, “Бізде Шыңғыстауда”, “Өтініш жолында”;
• “Өзін табу” кітабынан: “Паркай”, “Әйел, еркек, бала”, “Бу – бу – бу – бу”, “Хаттар”, “Ағайындар”, “Жұбату”, “Бәрі жақсы болады”, “Отелло”, “Кезек”, “Сенбі”, “Бір ғана түн”;
• “Мен осы жаз қалай күтті” кітабынан: “Майдан әндері”, “Өмір”, “Бронь”, “Хобби, айналайын хобби”, “Мыңнан астам бет”, “Ричард отыз үш”, “Соғыстан кейін жазылып келеміз”;
• “Түнгі дауыстар” кітабынан: “Досымның әпкесі”, “Құпия жігіт”, “Петр Петрович”, “Ұлттық дәстүр”, “Протез”;
• Жаңа циклден:  “Әлем құлаған күн”, “ Үміт үзу және өлілер құмда жүр”.

     Р.Сейсенбаев  туындыларында тақырыптар аясы кең, әлеуметтік типтер өте көп, оның кейіпкерлері қалаларда, ауыл мен  топандардың әлемінде тағы басқа қстанның ғаламат кеңістігінде өмір сүреді. Олардың күнделікті өмірлерінде өткеннен тамыр тартқан оқиғалар болып жатады. Халық туралы әңгімелей отыра, жазушы реалистік әңгімелеудің уақытымен  сыналған құралдардың әдіс — тәсілімен қаруланады. Атақты миф шығармаларымен қызығушылыққа ұстамдылық танытты, өйткені ол мақсатқа деген ақиқат жолды  алмастыратын мифтің шектеулігін түсінеді. Оның әңгімелері мен повестерінің аяқталғанына қарамастан, оларды романдық әңгімелердің түрлі сапаларына деген ішкі бейімділік сезіледі.

     Дәл осы роман секілді  интегралды жанр Сейсенбаевқа бөлшектелген оқиғаларды, жалпыланған фактілерді, шектелген оқиғалармен мәселелерді біріктіріп, осы кең өрісте кезек портретін, уақыт портретін жасауға мүмкіндік береді. Тіпті, әрекетсіздік сәттерінің  өзінде Сейсенбаев  ең маңызды мәселелердің бірі – уақытпен кезеңді ұмытпайды.

     Р.Сейсенбаевтың кеіпкерлерінің рухани әлемі соншалықты күшті, соншалықты қарқынды, тіпті  әңгімелер мен повестерде өз  құрылымдық ролін орындаушы, бірақ ірі эпикалық түрлер жүйесінде өз  қабілетісзідігне күмән қалдырмайтын эпизодтық кейіпкерлер аз емес. Р.Сейсенбаев шығармаларын зерттей отыра, кеәіпкерлердің сөзімен  берілген әрбір әңгімелеу, рухани әлемді сипаттау, кеіпкерлердің ойы мен  сезімін суреттеу нақты прозаның орталығын құрайтынын көреміз. Р.Сейсенбаев әңгімелері мен повестерінде типологиялық белгілері бойынша біріге алатын образдар кездеседі. Мысалы,  әртіс Қалмырзаев типтес қарттар. Оны жастар  білуге міндетті. Бірақ олар тұрмыстың күйгелекпен күресу барысында  тыңдалмай қалып кетеді.

   Ұлы Абайдан бері сабақтасып келе жатқан эпикалық өзін — өзі сынау дәстүрін жасғастыра отырып, Сейсенбаев оны халықтың рухани дәстүріне деген нигилистік қатынасты қатты сынау мен ұштастырады.

    Р.Сейсенбаев шығармашылығ қазіргі қазақ әдебиеті дамуының жетілген тенденцияларының бірі болып табылады. Р.Сейсенбаев жоғары сынауға, детальдарға немқұрайды қарамайды.

   Жазушы үшін бағылаушының — әрбір ағза үшін тыныс алу секілді маңызы. Шығармашылық тірі ағза тірі қан ағымын қажет еткендей, бақылаушылықты талап етеді. Бақылаушының, жалпы алғанда, сұлулықты сезінумен барабар келеді. Біреулерге бақылаушылық туа бітеді, кейбіреулеріне қартая келеді, бұл өмірге деген таңқалған назар салумен бірдей.

    Бақылаушылықтың сипатының өзі жазушылық стильдің көптеген құпияларын түсіндіреді. Сейсенбаев ұзыннан ұзақ күрделі құрылған фразамен жазады, тарамды кезеңдерді қалайды. Стильде тек бақылаушылық қана емес, адамның мінез – құлқы да шағылысатын секілді.

   Сейсенбевтың тілдік оралымы әмбебап: тіл хлық сияқты біртұтас. Оны жасаған тұлға, жазушылық сөз. Осы біртұтастыққа талпынуы тиіс. Р.Сейсенбаев туындыларында кеіпкерлерді мінездегенде, типтер мен мінез – құлықты жасағанда кесінділерді пайдаланады. Осы кез – келген әлеуметтік кесінділерде түрлі сөйлеу қабаттары орналасқан.

    Р.Сейсенбаев шығармаларындағы кейіперлер сөздерінің өңделмегендігі, кедір – бұдырлығы шындықтың нағыз көрсеткіші болып табылады. Грамматикалық нормалардан шолақ қатпарлы фраза тегіс нормативтелген фразадан жүз есе артық. Әрбір сөз өзіндік өмір сүріп, нақты тыныс алады. Француз жазушысы А.Франц “Жер және тіл” еңбегінде “адамның сөйлеуі жерден туады,  ол оның әліде дәмін татиды” деп тұжырымдайды. Жазушының осы ойлары дала дәмін татитын қазақ тілінің табиғатын толық көрсетеді.

   Тіл әрқашанда туған жермен қоршаған табиғатпен қатынаста болады. Сейсенбаев тілдің бұл ерекшелігін таныған. Кітаптан кітапқа өткен сайын жазушылық тіл шеберлігінің  қайралып, өткірленіп жатқанын байқаймыз.

    Мұнда А.Белинскийдің  “Сөз саптауынан ұлы жазушынының қаламынан ұлы суреткердің суретін таниды” деген сөзін еске түсірсек орынды. Туған ана тілінің көркем күшін бойына сіңірген жазушы сөз саптауы оның көркем туындыларының ретінде ерте кезде қалыптасып, “Үміт үзу немесе өлілер құмда жүр” роман – эпопеясында өз шыңына жетті. Сейсенбаев прозасында ойлаудың бір – біріне ұқсас емес екі түрі бар: көркемжәне публицистикалық, көркем публицистика:  — проза мен поэзияның, драмматургияның  органикалық сайманы. Егер тіл шығармашылығын поэзия, проза мен драмматургияға қатал бөлуге болатын болса,  публицистика мен осы ұш жанр арасында шек жүргізу қиын түседі. Публицистика  өмір суреттеріне көлемділікпен  тереңділік беріп қана қоймай, жазушының сөзіне халықтық, қоғамдық сипат сыйлайды.

     Р.Сейсенбаев публицистикаға қызығушылығы бар,  ол өмірмен, заман талабымен,кезең мәселеліремен туындаған. Газеттік публицистика табиғаты, көркем публицистикадан айырықша. Бірақ, соңғысы алғашқысы секілді суық қару – шындық қаруымен қаруланған. Жазушы   өз кітаптарында қазіргі заманның маңызды мәселелерін қозғап, оларды шешуге жауапкершілікпен қарады.

    Публицистика – үлкен прозаның тірегі мен ірге тасы. Дәл осы публицистика кез келген кітапты кезең айдарына шығарып, оны пікірталас пен бәсеке ұшына көтеріп, белсенділік пен өмірлік тудырады. Сейсенбаев туындыларындағы публицистикалық хаттар ешқашанда оның шырқын бұзып, сұлулығы мен күшінен асырған емес. Керісінше, ол бұл қасиеттерді тамырландырып, қолтаңбасын жақсартты.  Жазушының пікірінше, шығарманың эстетикалық құныдылығын жасау үшін оймен тілдескен сөз қызмет етеді. Әдебиет өз назарына негізгі обьектісі ретінде әлеуметтік шындықты алады, сондықтан публицистика әдебиетте заңды орында иеленеді. Р. Сейсенбаев шығармаларында қарастырылған “Өмір сүргің келсе”, “Үміт үзу”, “Қазбектің оралуы” тағы басқа мәселелері ауыл мен қала  мәселелері, бүгіні мен болашағы, оның қиындылықтары мен перспективалары – диалог, яғни бәсеке формасын алады.

     Көркем туынды да құжат немесе сарапталған бір қатар деректі фактілерді пайдалану публицистиканың белгілі  үлесін  меңзейді. Кең құжаттық негізсіз кезеңді тірі әрі қарама – қайшылық бірлігінде көрсету мүмкін емес шығар. әрбір эпикалық форманың ең түпкі мақсаты да сол – адамның нағыз өмірін, оның еңбек, демалыс, денсаулық, ойлар мен махаббат, достық, жиіркеніш пен ынтықтық қызығушылықтарын көрсетуге болады.

    З.Шашкин – кеңестік заманды жан – тәнімен сүйген жазушы. Жаңа заманның  әр жетістігі оны шаттандырады, керсінше мүдір – мүкіс міндері, шалыс қадамдары қабырғасын қайыстыра толғантады. Әлі келгенінше, романымен де, повесті, әңгіме, мақаласымен де кеңестік өмірдің шуағын молайта түсуге, өсу екпінін үдете түсуге қолғабыс етуді мұрат тұтқан. Аурулы бола жүріп, жатпай – тұрмай ізденген, қарманған, толғана жүріп, қиындық – кедергі атауларымен арпалыса жүріп, кейде налып, кейде бөркін аспанға лақтыра қуана жүріп, сарыла еңбектенген. Мұны әр шығармасынан, мақалаларынан, достарының хаттарынан айқын көре аламыз.

З.Шашкин – кеңестік заманды жан – тәнімен сүйген, өзінің бүкіл шығармашылығын соны суреттеугек, кеңестік жаңа акдам тудырған жаңа адамды кескіндеуге бағыштаған жазушы. Ол көне тарихты қозғамайды, өз дәуірінің тынысын бейнелеуге талпынады, туған халқының өзі өмір сүрген кезеңдегі тағдырына үңіледі. Оның шығармаларынан туған халқымыздың төңкеріс қарсаңындағы, ескі өмір мен жаңа құрылыс бетпе – бет келіп алысқан аумалы – төкпелі төңкеріс заманының дүрбелеңі. негізіне келгенде, оның шығармашылығының өзекті түйіні – халық тағдыры, замана бет алысы. Жазушы өзінің айналасына, кеңес адамдарының өміріне жіті көзбен зер салып, суреткерлік елегінен өткізіп, өз замандастарының рухани өміріндегі өзгерістерді көрсетеді, жаңа адам бойындағы жаңа қасиеттерді, жан дүниесіндегі жаңа құбылыстарды сергектікпен суреткерлік көзбен барлап, көркем бейнеледі, жақсылық атаулына бадырайта өнеге етіп ұсынса, жағымсыз, жарамсызынан жирендіреді.

З.Шашкин шығармаларына үңіле отырып, замандас бойындағы психологиясы мен тұрмыс – салтындағы эволюциялық түбірлі өзгерістерді аңғару қиын емес.

Зейін өз шығармашылығында кеңестік дәуірмен бірге келіп, бірге жасасқан тұтас бір ұрпақтың тұлғасын жасуды көздеген. Бұл үшін негізгі қаһармандарын генеологиялық жағынан байланыстыру тәсілін қолданған. Оның  бір шығармасында Қазақстанда Кеңес өкметін орнату жолында күресуші революционер ұрпақтың өкілдерімен кездессек, екінші шығармасында солардың інілерімен, балаларымен кезігеміз. Енді бір кейіпкерлері бір шығармадан екінші шығармаға көшіп жүреді. Жазушы осы тәсіл арқылы әрқайсысы өмірдің әртүрлі кезеңдері мен салаларын қамтитын дара – дара шығармалардың арасында тұтастық туғызуды көздейді. Мұның өзі белгілі дірежеде игі нәтижесін берген.

Жазушы алғашқы шығармаларында революция жылдарындағы адамдардың психологиясын жан тынысын көрсете, кейінгі «Теміртау», «Темірқазық» романдары мен повесть әңгімелерінде замандастарының бойына кеңестік дәуірмен бірге келген, жетіліп, қалыптасқан жаңа қасиеттерді, жаңаша көзқарас, әрекеттерді, елуінші, алпысыншы жылдардағы замандастарының жан дүниесін көрсетеді. Осының бәрі қосыла келе З.Шашкин шығармашылығында көрсетілген тұтас бір кеңестік ұрпақтың бейнесін оқушы көз алдына елестетуге мүмкіндік береді.

З.Шашкин шығармаларына зерделі көзбен үңілсек, бұл сауалдарға жауап табу қиынға түспейді. Жазушы шығармаларында уақыт ерекшелігі, заманның даму бағдары, адамдардың өзгеру, жетілу эволюциясы анық танылады. Жаңа кеңестік заманның уақыт ерекшелігінің адамдардың психологиясына, өзара қарым – қатынасына түсірген таңбалары білінеді.

З.Шашкин шығармашылығының айрықша бір сипаты жаңа заман тудырған қазақ, кеңес интеллигенциясы өкілдерінің: инженердің, дәрігердің, агрономның, жазушының, кеңес қызметкерлерінің есте қаларлық тұлғаларын жасап берген.

З.Шашкин шығармалары азаматтық сарынмен, қызықты, тартымды сюжетімен ғана емес, ілеуметтік мәнді кесек оқиғалармен жеке адам өмірін, қаһарман тағдырын сабақтастыра суреттеу, қаһарманның ішкі жан дүниесіне үңілу шеберлігімен оқушы жанын баулайды. Ол кеңес заман және адам тағдыры, еңбек және адам, қоғам өміріндегі, өндірістегі адамның орны, адамгершілік мәселелерін бір – бірімен нық байланыста көтере білді.

З.Шашкиннің сан салалы, қомақты мұрасынық басты бір сипаты — ол лениндік идеяларды ту етіп ұстап, коммунистік партияның   басшылығымен қазақ  жерінде жаңа өмір орнатушы совет адамдарының, біздің замандастарымыздың күресі мен еңбегін, мағыналы да қызықты өмірін,  бүгінгі күннің  өзекті мәселелерін  сөз етеді.

Творчестволық жұмысты ол   кең көлемді қоғамдық-саяси жұмыспен ұштастырды, бірнеше жыл Қазақстан Жазушылар одағы партия ұйымының секретары болды, Алматы қалалық Советінің депутаттығына сайланды. Қазақ совет әдебиетін дамытудағы жемісті еңбегі үшін жасының елуге толуына байланысты СССР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы 1962 жылы жазушы Зейін Шашкинді Құрмет Белгісі орденімен наградтады.

З.Шашкин — шын партиялық әдебиетші, партияның сөзін сөйлеп, жоғын жоқтаушы ақ-адал солдаты. Партияның жетекшілік ролі, коммунистер образы — З.Шашкин шығармаларының өзегі деуге болады. Оның қай шығармасында болсын коммунистердің жетекші ролі көрінеді.

Партия — әділдік қамқоршысы, барлық игілік-бақыттың, жеңістердің кепілі дейтін идея З.Шашкин шығармаларының негізгі арқауы. Оның қаһармандары оптимист, қандай қиын-қыстау жағдайға кезіксе де, қиянат шексе де, болашаққа деген сенімін жоғалтпайды, әділдік жеңбей қоймайтынына сенеді, партияға сенеді. Оның қаһармандары ауырдың асты, жеңілдіқ үстімен жүруді қалайтын, бойкүйез жандар емес, халың ісі үшін жанын пида етуді, әділдік, азаматтық ар-намыс жолында арпалысып өлуді артық көретін, мойымас жігерлі, қайсар жандар.

Ақиқат, өмірде болған шындың оқиға  мен суреткердің творчестволық   қиялының астасып   келуі — З. Шашкин шығармаларының айрықша бір қасиеті. Оның қай шығармасын алсаңыз, оқиға көкте де, жерде де жоқ, неғайбыл бір қалада, бейтаныс әлемде емес, нақты қазіргі өмірде бар, қалың оқушыға мәлім қалалар мен аудандардың бірінде болып жатады.

З.Шашкиннің шығармаларында орыс халқының өкілдері, дәрігер қаһармандар міндетті түрде ұшырасады. «Доктор Дарханов» романы — қазақ совет әдебиетінің тарихында дәрігерлер өміріне арналған тұңғыш роман. «Доктор Дарханов» романындағы Нияз «Сенім» романындағы Айжан, «Темірқазық» повесіндегі Райхан тұлғалары жазушының қазақ әдебиетінде дәрігерлер образын жасау жөніндегі елеулі табысы деуге болады.

З.Шашкин өзінің творчествосымен өзі өмір сүрген дәуірдің, сол кезеңнің түбірлі мәселелерін көтере отырып, заман сырын, замандас келбетін кескіндей білді.

Бұл — жазушының суреткерлік өнерінің игі жемісі, әдебиетіміздің, халқымыздың игілігіі З.Шашкиннің алты томдық таңдамалы шығармаларының басылуы бұған дәлел. З.Шашкиннің әдеби мұрасы қазақтың ұлттық рухани мәдениетінің қазынасы. Жазушының шеберлігі шығармаларында қазақ даласының пейзаждық көріністерін, өмір шындығын романтикалық әуендерге бөлеп, суреттеумен ерекшеленеді. Суреткер қаламгер өзінің туындыларында сонау Қорқыт Ата, Асан Қайғы және Дулат, Шортанбай, Мұрат, Махамбет және т.б. ақын жазушылар поэзиясында дәстүр боп жырланған туған жердің, атамекеннің, жалпы қазақ даласының экологиялық тағдырына арналған ойларды дамыта жалғастырды. Мысалы, “Сенім” романында қазақ жерін аздырмай, тоздырмай пайдалану хақындағы ойлардың маңыздылығын ешқашан құнын жоймайтыны анық.

Жазушы қазақ  жерінің  құнарлығын мәңгілік сақтау жолындағы ойлары даламыздың ата — бабадан біздерге жеткен сұлу сымбатын сүю сезімдеріне ұласады. Мысалы, “Сенім” романында Баянауылдың ғажайып сұлу табиғаты, ондағы Сабындыкөл,  Найзатас, Жасыбай көлі,  Керегетас және  тағы басқа да аса көркем орындар суреткерлік шеберлікпен, поэтикалық  бейнелеу тілімен өрнектеледі. З.Шашкин  Сарыарқаның замандар бойы қазақ халқының қасиетті мекені  болған құдіретін даралай танытуды  мұрат тұтқан суреткер.

Зейін Шашкин шығармаларында жазғы жайлаудағы сұлу көріністері ұлттық мәдениетіміздегі классикалық дәстүрімізге сай бейнеленеді.

    Зейін Шашкин шығармаларында  кейіпкерлерінің іс — әрекеттері аясында сюжет пен композицияның құрылымдық жүйесіндегі авторлық шешімге орай қазақ тарихының атақты тұлғаларында үйлестіре атап отырады. Мысалы, “Сенім” романындағы басты кейіпкері Нұрланның туған жеріндегі бұрынғы атақты адамдарды мақтаныш тұтуы да шығармадағы ұлттық сипат бояуларын қалыңдата түседі. Баянауыл өңірінде болған барша қазақтың ұлттық мақтанышына айналған мынадай тарихи тұлғалар аталады: Бұқар, Жаяу Мұса, Мәшһүр Жүсіп,  Иса, Майра,  Сұлтанмахмұт,  Жарылғапберді, Мұстафа, Естай, Қаныш және басқалары.

   Зейін Шашкин шығармаларындағы тақырып пен идея, сюжет пен композиция, стильдік көркемдік ерекшеліктер туралы арнайы ғылыми теориялық зерттеулер жасаудың зәрулігі анық. Жасушының мұрасы туған халқының рухани мәдениетіне қосылған мол үлес. Жазушыны жай ғана шолып өту мүмкін емес. Оның сн салалы еңбектері біздің әдебиетіміздің төрінде орын алып тұр.

   Зейін Шашкинді замандастары қазақтың “Чеховы” деп атаған екен. Ол небәрі елу төрт жасында дүниеден қайтқан. Алайда, аз ғұмырында көп әс тындырып, халқына асыл мұра қалдыра білген қаламгер. Ол бүкіл саналы ғұмырын тек адал еңбек пен әдебиетке арнаған адам. Зейін Шашкин қазақ прозасының дамуына, оның көркемдік деңгейінің көтерлуіне өзіндік үлес қосқан жазушы. Жазушы қазақ, орыс тілдерінде бірдей қарқынмен жұмыс істеген.

   “Орыс тілін білуге ұмытылмайтын, оны рухани қажеттілік деп санамайтын адам біздің арамыздан табылар қояр ма екен? Мен кесіп айта алам, табылмайды. Бұл біздің үлкен жетістігіміз” деп айтқан Бауыржан Момышұлының сөзін ескеруімізге болады. Ал осындай дәлелге Ыбырай Алтынсарин “шын білім беретін, пайдалы мәліметтер беретін, өзімізге ең жақын орыс – тілі” деген. Екі ұлт тілінің арасындағы байланыс авторлық аударма.

 

                                                          “Думать, что вы можете быть переводчиком

                                                          только потому, что вы знаете два языка,

                                                           это все равно что считать, что вы сможете

                                                           играть на пианине только потому, что у вас

                                                           две руки”  

                                                                                             Питер Трент

 

      Авторлық аударма жасаған кезде аудармашы өзге тілді де, өз ана тіліндей білуі шарт. Өйткені аударма дәл, әрі сәтті шығуы осыған байланысты.

     Орыс тілің екінші ана тілің болса, бастаған күннен былай… әлем көкжиегі мол ашылады,  кең ашыла бастады деп ұғыну шарт деп ұлы ғалым М.Әуезов айтқан. Авторлық аудармашылардың негізгі ерекшелігі олар аударманы өз төл шығармасы ретінде аударуы. Авторлық аударма әр аудармашының қолынан келе бермейтін тума талант. Біреулерде ол сәтті шығады, ал басқаларында сәтті шықпай, ойды, мағынаны дұрыс бере алмай қалуында. Жалғыз орыс тілінде ғана емес, өзге тілдерде де авторлық аударма іске асып жатады. Мысалы, Бельгер немісшеден қазақшаға аударса, Ғалымжан Мұқанов қазақтан, француз тіліне аударма жасаған.     

   Әр аудармашы өзінше аударады, әр аудармашының өзіндік стилі болады. Бірақ өзіндік стилі бола тұра, ол мағынаны дәл, әрі шынайы бере алады. Авторлық аударма қазіргі біздің әдебиетімізде ерекше орын алады. Соның арқасында біздің аудармашыларымыздың беделі көтеріліп, басқа елдерге танылып жүрген азаматтарымыз аз емес. Солардың санатына кеп қосылған авторлық аудармашыларымыздың тобына Зейін Шашкин мен Роллан Сейсенбаевті айта кетуіміз шарт деп ұғамын.

   Қолына қалам ұстаған әр азамат ана тілінің бай қорын игерумен бірге басқа, әсіресе, көрші ұлт тілдерінің де асыл қазынасынан сусындауы, оны кәдеге жарата білуі абзал – Бауыржан Момышұлы.

   Шығарма қай тілге аударылса да, аудармашылардың басты міндеті – түпнұсқның қасиетін сақтай білу, сөйлемнің мазмұнын бүзбай, автордың стилін сақтап, өте түсінікті әдеби тілмен көркемдетіп, аударылуы тиіс.

   Таланттың орны қашан да биік. Ол аудармашылық істе айырықша қажет. Аудармашылық талант әркімге қона бермейтін сирек қасиет. Р.Ғамзатов: “Аудармашы ешкімде жоқ талантты өзіне дарыта алмайды” десе, Г.Гейне: “Аудармашы рухани дарынды адам болуға тиіс. Себебі, ол кітаптағы ең басты ерекшеліктерді тап басып танып, соны көрсетіп беруге міндетті” деген нық байлам жасайды. Аударма өзі үлкен өнер, құндылық деп А.Илюшкин өз бағасын айта былай дейді:

                                                     “Перевод – искусство, высокая самодовлеющая

                                                ценность. В нем решаются не только практические

                                              задачи информационного, просветительского плана

                                              но и творческие сверхзадачи как историко культур-

                                              ного, так и филологического порядка – в самых  —

                                              разных аспектах. Национальную литературу    

                                              обогощает и приумножает не только оригинальная,

                                              но и переводная поэзия”.

 

    З.Шашкин – қазақ тәржімашыларының ішіндегі өзінше көркемдік көк жиегі, өзінше ізденісі, ой – толғауы бар ерекше дарын иесі. Оның аударма саласында атқарған еңбегі зор. Қазіргі көркем аударманың барлық жанры кемелденіп өскен, дүниежүзілік мәні бар әдебиетке аналды. Аударма – қазақ әдебиетінің төлтума бір саласы. Сол аударма ісімен айналысып, әдеби қазынамызды ерен молайтуға үлес қосқан қостілді аудармашының бірі – Зейін Шашкин.

   Қазақтың көптеген ақын – жазушылары шығарма жазумен ғана шектелмей, әрі оны екінші тілге аударумен де айналысады. Жазушының өз төл шығармасын аудару өте сәтті шыққан. Романдағы образдарды, жалпы шығарманың көркемдік бояуын екінші тілге аударғанда дәл және шебер бере алған. Сонымен бірге Роллан Сейсенбаев, Тәкен Әлімқұлов сынды жазушылар өз төл шығармасына авторлық аударма жасаумен қатар, өзге авторлар шығармаларына да аударма жасайды. Сан  салалы ғаламдарда авторлық аударма кеңінен тараған. Кез келген мамандық иесі ғылыми, әдеби көркем шығарма т.б. қандай да болмасын еңбек жазса, оны алдымен орысша жазуы мүмкін де, кейіннен уақыт өзгерген сайын оны қазақшаға аударуы керек болады. Міне, өзінің өзге тілдегі шығармасын қазақшаға аударса, бұл авторлық аударма болады. Аудармашының өз еңбегін авторлық аударуы шығарманың сәтті шығуына, әрі ғылымның дамуына көп үлес қосады.

   Қай елде болмасын аударма тарихи дамудан бөлектеніп қалмайды. Қандай да бір жаңа мәдени дамудың, ел мәдениетіндегі рухани өрлеудің жаңа кезеңінде қуатты идеологиялық  қару  ретінде  аударма  ерекше маңызға  ие. Аударма әр дәуірдің идеялық – эстетикалық талаптарына сай орындалады. Аударма өткенге қазіргі уақыттың қызығушылығын арттыру үшін  айырықша  ықпал етеді. Сөйтіп әдебиеттің халықтар арасындағы пәрмендігі, қуаттылығы күшейе түседі.

  Аударма бір орында қатып қалған мәңгілік дүние емес. Сондықтан аударма үрдісі – көп қырлы, динамикалы құбылыс. Қоғамның  дамуына,  ел өркениетінің  өзгерістеріне орай  үздіксіз жаңарып, жетіле береді. Уақыт өткен сайын аудармашылық  шеберлікте арта түспек. Осыған байланысты аудармаға қатысты  теориялар мен тұжырымдар, ізденістер мен тәжірибелер үнемі жаңарып, толығып, дамып отырады. Бір шығарманың бұрын бір, екі аудармасы ғана болса, кейіннен бірнеше аудармасы жасалады. Бұл әдебиетте жиі қайталанатын үрдіс.  Әр аударма өз уақытының, заманының талабына сай негізделеді. Бұрынғы аудармаларға талап — талғаммен қарап, жаңа заманға сай  үздік үлгісін жасай алған жағдайда, ол оқырман қызығушылығын туғызады, әдеби құбылысқа  айналады.  Нағыз  үздік  аударма  өз уақытының ғана емес, келер ғасырлардың да рухани қажетіне жарап, елдің мәдени игілігі болып қалады.

   А.И.Гитович: “Немістен аударатын аудармашының қалай дегенде де жарым жартылай неміс болғаны жөн” десе. Г.Бельгер “Қазақты аударатын аудармашы да жартылай қазақ болуы тиіс. Іс жүзінде бұл табыстарға жетудің алғашқы қадамы” деген тұжырым айтады. 

 Ю.Левик сөзімен айтқанда: “Аударма халықаралық мәдени тіршілік көзі ретінде әдебиеттің өзінің негіз қалауымен байланысты” немесе “аударма басқа ұлттардың әдебиетін қабылдаудың негізгі қыры”. Аудармашы шығарманы дүниеге әкелген жазушы тәрізді сол уақыттың рухын, тынысын, сол кезеңдегі кейіпкерлер болмыс бітімін, ой өрісін, салт дәстүрін, қоғамдағы даму деңгейін жеткілікті білуі тиіс.

 

 

                                            Қорытынды

 

Аудармашылық — нағыз шығармашылық өнер. Аударма қазір көлденең адамдардың «кәсіпшілік» ететін ермегі емес, мемлекет ісінің бірі, ұлт мәдениетін жасаудың күшті құралы.

Аудармашы екі тілді жетік білумен қатар, әрі ақын, әрі, жазушы, әрі ғалым болуы тиіс. Аударма сапасы оның талантына, біліміне, жалпы мәдени   дәрежесіне   және   тәжірбиесіне   байланысты.   Жақсы   аударма халқымыздың дүние тануын, ой — санасын кеңейтуші құрал.

Р.Сейсенбаев — жазушы, ғалым, саясаткер ретінде қандай ірі тұлға болса, аудармашылық өнерде де қайталанбас орны бар, туған әдебиетімізде кесек бір дәуірді бейнелейтін дарын иесі. Ол жасаған аудармалар қазақ оқырманын басқа халықтың әдебиеті мен мәдениетін білуге деген ынтасы мен тілегін тудырды. Сөйтіп төл әдебиетін мазмұнмен, түрмен байытты. Осы тақырып төңірегінде іздену, зертеу, пайымдау барысында, біз мынадай қорытындыларға қол жеткіздік:

1) Р.Сейсенбаев аударма өнерімен ерте, әрі өте тиянақты айналысып, аударылатын шығарманың өзіндік табиғатына, салалық бағыттарына қарай әрқилы тәржімалау тәсілдерін қолдана білген шебер аудармашы. Біздің ойымызша, Р.Сейсенбаев өз ісіне үлкен жауапкершілікпен қараған адам. Оның аударылған дүниелері нағыз шебердің, көркем аударманың теориясы мен тәжірбиесін терең меңгерген сөз зергерінің туындысы екенін байқаймыз. Жазушының аударма туындылырының әрқайсысынан оның аудармашылық шеберлігі көрініп түрады. Түпнұсқадағы автор ойын, идеясын түгел жеткізеді. Сөйлем қүрылысын, интонациясы мен ырғағын барынша сақтауға тырысқан. Тіпті төл шығармадағы пунктуация аудармада да өз көрінісін тапқан.

2)  Осының барлығы   оның орыс   және қазақ    тілдерін      жоғары дәрежеде      жетік    білуінің,    тәжірбиесінің, ізденімпаздығының нәтижесі деп білеміз.

3) Р.Сейсенбаев әдебиеттің барлық жанрында: проза, поэзия, драматургияда өнімді еңбек еткен. Жұмысымыздың зерттеу пәніне орай, біз Р.Сейсенбаевтің проза, поэзия, драматургиядан аударған шығармаларын талдауға тырыстық.

Тілі жатық, шешен сөзге бай, ұшқыр жазушы аударған еңбектерінен үлкен ізденіс ізін анық көреміз. Әлем әдебиетінен хабары мол Р.Сейсенбиев драматургияның жанрлық ерекшеліістеріне барынша көңіл бөлген. Біздің ойымызша әдебиеттің осы жанр нұсқаларын аудара отырып, өзінің аудармашылық шеберлігін анық көрсете алды. Бұлардың әрбірінен аудармашы талабы мен талғамы, әр ғылым саласынан хабары бары, таным деңгейі танылады.                                                           

4) Жазушы  шығармаларын талдау барысында,  Р.Сейсенбиев  еркін, балама тәсілді көбірек қолданғанын байқаймыз. Ол аударған классикалық шығармалар түпнұсқадан еш ауытқымаған. Өз тарапынан бөгде сөздер, артық сөйлемдер қосқан жоқ. Аударма заңдылығына сәйкес шығармадағы кейіпкер аттары, жер — су атаулары өзгеріссіз қалдырылған. Тағы бір байқағанымыз — жазушы сөзбе — сөз, дәлме — дәлдікке салынып, сөздер мен сөйлемдерді сірестіріп алмайды.

Қорыта келгенде, Р.Сейсенбиев — шебер аудармашы. Оның аудармашылық шеберлігі оның кез — келген аудармасынан сезіліп тұрады.

Р.Сейсенбиевтың орыс пен қазақ тілдерш жетік бшуі нәтижесінде, әлем әдебиеті мен қазақ әдебитінің байланысы нығая түсті.

Р.Сейсенбиев аударма саласында тендессіз еңбек сіңірген жазушы, аудармашы. Оның осы күнге дейі зерттелмей келе жатқан тәржімалық мүрасы — арнайы, жан — жақты талдауды қажет ететін мәселе.

Ұлттық әдебиет өз өмірімен тіршілік етеді. Әрине, ол сол халықгың күллі тарихымен, оның барлық даму жағдайларымен шартты түрде байланыста және басқа халықгар әдебиетімен қарым-қатынаста болады. Осы қарым-қатынас ішінде аударманың орны айрықша. Сонымен қатар, аудармашының шығармашылық жолында дүниетанымдық қорының баға жетпес көзі ретінде белсенді рөл аткдрады. Атақты өнер шеберлері аударманың жазушы шығармашылығы, сол секідді ұлттық төл әдебиеттің өркендеуі үшін каншалықгы маңызды екені жайында салмақты сын-пікірлер қалдырған. Бұл жөнінде немістің ұлы ақыны Иоганнес Бехердің мынадай сөздерін айтуға болады: «Мәнді (құнарлы) ұлттық әдебиеттің жақсы (сапалы) аударма әдебиетсіз болуы мүмкін емес» .

Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану өрісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана тіддің бүкіл қазынасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер пайдалануға тырысады. Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып, қазіргі жанды әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөз баламалары қосылып жатады. Аударма қызметі жаңа сөздерді тілімізге енгізіп қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан сансыз көп еңбектер олардың қолданылу аясын кеңейтіп, қолдану нәтижесінде тұрақтандыруға халықтың ойы мен тіл байлығын өсіруге, сол сөздің ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші болады.

Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттық әдебиеттің өсуіне және оның өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндігін тудырады .

Орыс сыншысы, төңкерісшіл-демократ Н. Г. Чернышевский осы орайда: «Аударма әдебиет жаңа Еуропа халықгарының халықгық сана-сезімі немесе ағарту салаларының және эстетикалық әдебилікті айыра білу талғамының өсуі үшін айтарлықгай рөл атқарған. Сол себептен тарихи-әдеби шығармалар аударма әдебиетке барынша көп көңіл бөлгенде ғана тиімсіз біржақгылықтан зиян шекпейді» .

Иә, аударма көркем шығармашылықтың өзгеше бір саласы болып табылады. Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күш сынасады. Аудармашы жасалғанды жаңадан қайта жасау, өз әдебиетінде ана тілінде жаңа қорлар ашу және жаңа тың салаларды игеру арқылы автормен күш сынасады .

Егер біз аударма ісімен байланысы бар адамдардан әлемдік мәдениет үшін көркем әдебиеттің түпнүсқасы мен аудармасының кайсысы маңызды деп сүрасақ, бәрі бір ауыздан түпнұсқа деп жауап қайтарары дауысыз. Аудармаға деген үлкен сый мен құрмет бола тұра біз түпнұсқаны маңыздырақ көреміз. Аударма әдебиетті қосымша әдеби құбылыс ретінде қарап, көркемдік сапасы мен өсері жағынан түпнұсқамен теңесе алмайды деп ойлаймыз. Әйтседе, аударма түпнұсқаны алмастыра алады. Казіргі мәдени алмасу дәрежесіне сай, қандай да бір ұлттық мәнді көркем туынды екінші бір тілге аударылған кезде сол құнды да көркем сапасында адамзат мәдениетінің қазынасына айналады. Ал «аударылмаған көркем шығарма өз төл әдебиетінде белгілі бір кезеңце өмір сүреді де, уақыт өте келе ұмытылады, әдебиетінде айтарлықтай із қалдырмайды» деп жазады Ю.Левин «Аударма және әдебиет» атты мақаласында. Сонымен қатар ол әлемдік әдебиеттің өмірін ұлтаралық әдебиеттің негізгі көзі — аудармалар болмаған жағдайда ойға сыйымсыз, ақылға қонымсыз екенін атап көрсетеді.

Шынында да, аударма жалпы адамзат атаулының танымдық-рухани алмасуы нәтижесінде мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдікке қол жеткізуіне, санамыздың өсуіне апаратын жол секілді.

Көркем аударма мәселесі адам баласын көптен толғандырып келе жатқан терең мәні бар ғылыми-теориялық мәселе. Оның әр алуан қиыншылықтарына байланысты, тіпті, біртілде жасалған көркем шығарманы екінші тілде толық жеткізуге бола ма, болмай ма деген сұрақтың өзінің төңірегінде мәдениетті қауым көп заманнан бері айтысын үзген емес.

Аударма теориясын зерттеуші А.В.Федоров «Введение в теорию перевода» деген кітабында осы мәселеге байланысты сонау көне заманнан бергі әр алуан пікірлерге қысқаша тоқтап өтеді. Олардың ішінде «шығарманың аударылғаны — өлгені» дейтін скептиктер де, «аударғанда шығарманың жалпы желісін, ұзын ырғасын беріп қана қою керек, бәрі бір оның көркемдік бояуын жеткізу мүмкін емес» дейтін енжарлар да, «түпнұсқаның әрбір сөзін, тыныс белгілеріне дейін айнытпай орын-орнына дәл қоймаса болмайды» дейтін формалистер де және көптеген басқа пікірлер де бар.

Қалайда сол ескі заманның өзінде-ақ прогресшіл ұлы жазушылар көркем шығарманың барлық көркемдік қасиеттерін сақтай отырып, бір тілден екінші тілге аударып жеткізуге болатындығын өз тәжірибелерімен дәлелдеп келген. Аудармашыға қойылатын ең бірінші талап: ол екі тілді де барынша жақсы білуге тиіс. Оның үстіне өзі тіл сырын, сөз мәнін, көркемдіктің қадірін білетін, өмірге суреткерше қарап, өрбір көрініс пен құбылысты көркем образдылық тұрғысынан ұғына алатын қиялы ұшқыр, ойы терең, жаны сергек те сезімтал, ақындық жазушылық дарынның иесі болуы керек.

«На массу читателей действует одно несомненно-прекрасное, действует один талант; талант, творческий дар, необходим переводчику; самая взыскательная добросовестность тут недостаточна», — дейді Тургенев.

Көркем шығарманың әлем әдебиетіне енуі аудармасыз мүмкін емес болса, аударма да түпнұсқасыз болмайды. Ендеше бұл екі әдеби құбылыс тек қатынаста тұруы тиіс. Егіз көркем туындының қайсысы маңызды деген сұрақган гөрі, керісінше, көркем шығарманың қай түрінде болмасын, ол адамзат болмысына қалай әсер етеді, адамзаттың даму жолында қандай рөл атқарады деген мәселе ойландырғаны жөн секілді.

Аударма ісінің майталман шебері, қазақ және орыс тілдеріне, өзбек және француз тілдеріне көптеген шығармалар аударған көркем аударма теориясы туралы құнды пікірлер айтқан Х.Өзденбаевтың аудармашылық өнері мен шеберлігі арнайы зерттеу объектісі боларлық еңбек, Өзінің үзақ жылғы аудармашылық еңбегіңде тәржімашы М.Шолоховтың, И.Гончаровтың, П.Марименнің, И.Вазовтың, О.Бальзактың тағы   басқаларының туындыларын  қазақшаға аудара отырып, қазақ оқырмандарына  ана   тілінде    дүниежүзілік  классикалық шығармаларды окуға мүмкіндік туғызды.

3.Шашкин  — жаңа   заманның, жаңа   кеңестік өмірдің жыршысы,    Ұлы  Қазан төңкерісінің әкелген жаңа ұрпақтың сом тұлғасын мүсіндеуші суреткер.

Жазушы Зейін Шашкиннің өмірі мен шығармасын егжей-тегжейлі зерттеп, оның туған әдебиет тарихынан алар орнын саралау — өнер қазынасын мұра тұтқан ұрпақтар мойнына жүктелетін парыз. Оның сан салалы, кұнарлы мұрасын талдап зерттеу, игеру жұмысы енді ғана басталды. Біз өз еңбегімізді әдебиет тану ғылымының осы игі мүддесін өтеу жолындағы алғашқы қадам деп қана санаймыз. Өйткені ғылымның сара мүддесі, ғылыми пікір бірер ғана зерттеушінің байқау-пайымдауларымен тамамдалмайтыны акиқат.

Ардагер   азамат,   жазушы Зейін Шашкин — өзінің шығармашылығымен өзі өмір сүрген дәуірдің өзекті мәселелерін көтере отырып, заман сырын, замандас келбетін көркем кескіндей білді. Бұл — жазушының суреткерлік өнерінің игі жемісі, азаматтык ескерткіші, әдебиетіміздің, халқымыздың игілігі.

З.Шашкин шығармаларының мазмұны, көтерген тақырыбының қомақтылығы қаһармандарынық жаңашылдык, сипатымен ғана емес, әдеби формасының сонылығымен де көзге түседі. «Әдебиетке әр жазушы өз стилімен келуі керек қой» дейді ол. З.Шашкин төл әдебиетімізде көптен қалыптасқан сүрлеуді қайталамай, өзінше көркемдік тәсілдер қолдануға, әсіреқызыл, жалтырақ сөзге үйірлік, шұбалаңқылык, секілді ескі сүрлеуден бойын аулақ салып, қазақ прозасына аз сөзбен көп ойды білдіру, оқиға қоюлығы, сюжет ширақтығы секілді екпінді, публицистикамен. төркіндес стильді әкелуге әрекет етті. Өз шығармаларында ол ішкі диалог пен ішкі монологты көбірек қолдануға тырысты. Портрет, пейзаж беруде де жазушының өз ерекшеліктері, ізденістері бар.

З.Шашкин шығармашылығы — мазмұн жағынан болсын, көркемдік сипаттары жағынан болсын, жан-жақты, қызықты мұра, құнарлы мұра. Оның атап айтуға тұрарлық бірсыпыра игі табыстармен қоса кемістіктері де баршылық. Жазушы әдебиетке ерте араласқанымен, кейбір себептерге байланысгы одан ұзак, уақыт қол үзуге мәжбүр болды, өмірінің көбі кетіп, азы қалған шагында халқына көрген-түйгендерін қайткенде тезірек айтып қалуға асықты. Соған байланысты әрі тың тақырыптарға бірінші болып, жедел килігуіне, сондай-ақ жақа әдеби формаларға барлау әрекеттеріне байланысты кейбір тәжірибелерінің көңілдегідей шықпаған кездері де жоқ емес-ті. З.Шашкин творчествосының осындай ерекшелік қасиеттерін М. Әуезов өте дұрыс аңғарып, бағалаған.

Жазушы дүниеден өткенімен оның шығармалары бүгінде туған халқына, ісіне, қоғамның жаңа адамды тәрбиелеу ісіне игі қызмет етуде. Екі аудармашыныңда жұмыстарына жақсы баға беруімізге әбден болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                           

 

 

 

 

 

 

                           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                Пайдаланған әдебиеттер тізімі. 

 

 1.Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. – Алматы: Жазушы, 1987. – 232б.

2. Пушкин А.С. Собрание сочинений. – М. Правда, 1987. – Т.5. – 446с.
3. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 240б.
4. Хасанов Б. Казахско – русское двуязычие. – Алматы: Наука КазССР, 1987. – 196с.
5. Федоров А. Искусство перевода и жизнь литературы. – Л: Советский писатель, 1983. – 325с.
6. Байжанов С. Замандас туралы толғау. – Алматы: Жазушы, 1973. – 354б.
7. Кусаинова А. Созревшее молодое вино. Новое поколение, 1999. 10 дек
8. Нарымбетов С. Жас Алаш, 1996, 15 тамыз.
9. Тебегенов Т. З.Шашкин шығармашылығының ұлттық сипаты.// Ақиқат. – 2004 №2
10. Шашкин З. Астана ақшамы, 1999, 30 маусым.
11. Абдыханов У. Герой нашего времени? (о творчестве Р.Сейсенбаева) Простор, 2002, №5 – 117с.
12. Артемьева Р. Дарить душам мир. Беседа с казахским писателем Р.Сейсенбаевым! Столичная жизнь, 2005, 18 август №33 – 5с.
13. Омарова Ш. Ізденіс. Поиск. сер.гум.наука. 2001, — №4-5-70с.
14. Дәулетпаев М. Адарма мәселесі/ Қазақ әдебиеті, 1936, 17 мамыр.
15. Сейсенбаев Р. Өзімді іздеп жүрмін. Алматы: Жалын, 1978 – 5б.
16. Вестник КазГУ сер. филол. 1997, №13 – 77 – 81с.
17. Гачев Г. Простор. 1994 №3 – 181 -200с.
18. Сейсенбаев Р. Аманат 2005 №5 – 86с.
19. Гачев Г. Каз. правда. 1994,24сен.
20. Құлмұхамед М. Қазақ әдебиеті. 1981, 19 июнь.
21. Назарбаев Н. Каз.правда. 1994, 23 авгут.
22. Сейсенбаев Р. Мертвые бродят в песках. Аманат, 2001 №2-4.
23. Хон Л. Аманат. 2004 №4 – 206 -208с.
24. Чоудхари Н.К. Аманат. 2005 №5 – 21с.
25. Аубакирова Ж. Уроки писателя: о писателе Р.Сейсенбаева // Веч.Астана, -2002, 12 окт -5с.
26. Вестник КазГУ сер.филол. – 1991,№1 – 77с.
27. Гасев Г. Отчаяние Р.Сейсенбаева. Каз. правда. 1994, 30август.
28. Димов И. Деловой мир. 1994, 17дек – 8с.
29. Есімов Ғ. Қазақ әдебиеті, 1986,20 июнь.
30. Зейфрат Е. Встреча с живым классиком о писателе Р.Сейсенбаева. Книголюб, 2005 №3 – 8с.
31. Көрібаева Б. Жалын. 1982 №1 – 97-104б.
32. Нуршаева Экокурьер. 1996 -9с.
33. Шүкіров С. Қазақ әдебиеті, 1977, 15 июль.
34. Сейсенбаев Р. Аңсау. Алматы: Жазушы, 1975
35. Сейсенбаев Р. Сағынып жеткен жаз еді. Алматы: Жалын, 1981
36. Сейсенбаев Р. Дни декабря. Москва: Известие, 1986
37. Сейсенбаев Р. Всего одна ночь. Москва: Советский писатель, 1980
38. Сейсенбаев Р. Өзімді іздеп жүрмін. Алматы: Жалын, 1978
39. Сейсенбаев Р. Заблудившийся крик. Москва: Советский писатель, 1986
40. Тебегенов Т. З.Шашкин шығармашылығының ұлттық сипаты. Ақиқат, 2004 №2 – 63 – 66б.
41. Ақшолақов Т. Зерделі ойдың зергері. Қазақстан мұғалімі, 2003, 28 ақпан №4 – 5 – 6б.
42. Елеукенов Ш. Егемен Қазақстан, 2003, 17 қаңтар.
43. Әдібаев Қ. З.Шашкинді өлтірген кім. Қазақ әдебиеті, 2002, 22 ақпан.
44. Дайырбайқызы М. Қазақ әдебиеті, 2002, 6 желтоқсан.
45. Жұмабек А. Арқа ажары. 2002, 21 желтоқсан.
46. Нарымбетов Ә. Алматы ақшамы, 2002, 22 ақпан.
47. Шашкин Д. Асқар тауым еді. Жұлдыз, 2002 №11 – 142 152б.
48. Кәкішев Т. Дархан дарын. Қызыл ту, 1983, 27 қаңтар.
49. Ауезов М. Простор.1961 №9 – 98с.
50. Асанбаева Г. Парасат. 2000 №8 – 26б.
51. Дуанина. Вестник. сер. филол. 2004 №1 – 30-33с.
52. Ауезов М. З.Шашкин. Қазақ әдебиеті, 1968, 30 июнь.
53. Ахметова А. Столичная жизнь. 2002, 5дек. – 23с.
54. Шашкова А. Город. 2005, 6 апрель – 7с.
55. Габдуллин П. Простор. 1962 №12 – 103с.

 56.Қазыбек Г.Қ. Аударматануға кіріспе. Алматы: Қазақ унивнрситеті, 2004

57. Тұрарбеков З. Қазақ аудармасының теориясы мен практикасы. Алматы: Қазақ университеті, 1973
58. Талжанов С. Аударма – үлкен өнер. Қазақ әдебиеті, 1967, 14 сәуір.
59. Бельгер Г. Аударма жауапкершілігі. Қазақ әдебиеті, 1967, 14 сәуір.
60. Алпыспаев Қ.Қ. Қазыбек Г.Қ.  Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі. Алматы: Қазақ университеті, 2001 – 214б.
61. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. Алматы: Ғылым, 1975 – 286б.
62. Бөпежанова Ә. Қазақ әдебиеті, 1996, 5 қараша №45

 63  Шашкин З. Таңдамалы шығармалар 6 томдық. Повестер, әңгімелер, 1972

 64  Шашкин З. Темірқазық. Повесть. 1959

 65  Шашкин З. Теміртау. Роман. Қазмемкөркемәдеббас. 1960

66. Шашкин З.(туғанына 60 жыл көпшілік кітапханаларға арналған метод. материалдар. Алматы, 1972
67. Тарақов Ә. С. Аударма психологиясы және мәдениеті. Алматы: Қазақ университеті, 2005
68. Аударма – асыл қазына . Жұлдыз. 1962, №7
69. Бельгер Г. Аударма ахуалы ойлантады. Қазақ әдебиеті, 1980 – 14б.
70. Сыздықов Р. Аударма – үлкен өнер.Қазақ әдебиеті, 1984, 2 қараша