Дипломдық жұмыс. Кеңес дәуірі және казіргі қазақ әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктері

Мазмұны

 

Кіріспе 

 

І-ТАРАУ. ХХ ғасыр басында қазақ әдебиетіндегі әңгіме

жанрының дамуы мен қалыптасуы

 

ІІ-ТАРАУ. Кеңес дәуірі әдебиетіндегі әңгіме жанры

 

ІІІ-ТАРАУ. Қазіргі қазақ әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктері

 

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

 

Кіріспе

 

Әдебиеттану ғылымында  әдеби жанр мәселесі жан-жақты зерттелініп келеді. Әдеби жанр (французша genre – тек, түр) термин ретінде шартты түрде екі мағынада қолданылады: 1) әдебиеттің тектері – эпос, лирика, драма; 2) әдеби шығарманың түрлері – әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б.

Әдебиеттанушы Г.Н.Поспелов жанр мәселесі туралы: „Термин жанр употребляется в нашей науке в двух разных смыслах. Жанрами нередко называют то что издавно было принято называть „родами” литературы – эпос, лирику, драму. Но это нарушает давно сложившуюся традицию называть словом  „жанр” не роды литературы, а те более частные ее образования, которые существует в пределах различных ее родов такие как например: эпопея, роман, рассказ, новелла, ода, очерк, трагедия” [1;230], – дейді.

Байқап отырғанымыздай, жанр мәселесінің маңында шартты пікірлер көп. Әдебиет теориясы жайлы жазылған кітаптардың көбінде әдебиеттің тегі – жанр, әдеби шығарма – жанрлық түр деп танылып жүр. Сонда, эпосты – жанр деп білсек, оның шағын, орта және кең көлемді үш түрі белгіленеді де, шағын көлемді эпикалық түрге – очерк, әңгімені т.б. жатқызамыз.

„Литературные жанры обладают структурными, формальными свойствами, имеющими разную меру определенности. На более ранних этапах на первой план выдвигались и осознавались как доминирующие именно формальные аспекты жанров. Жанрообразующими началами становились и стиховые размеры и строфическая организация и ориентация на те или иные речевые конструкции и принципы построения,” [2;372] – деген В.Е.Хализовтың пікірінше әрбір жанрлық туындының жанр түзуші белгісі болады.

Әрбір әдеби туындының жанрлық табиғаты әр алуан: көлемді эпикалық шығармада өмірдің күрделі шындығы нақты көркем тұлғаларға жинақталып, олардың өзара қарым-қатынастарынан туған қат-қабат оқиғалар арқылы ашылса, біздің бітіру жұмысымыздың нысаны „…шағын көлемді эпикалық жанр әңгімеде өмір шындығы бір немесе бірер ықшам эпизод мөлшерінде, адам тағдыры бір немесе бірер жинақы оқиға көлемінде ғана көрсетіледі. Оқиғаға қатысатын қаһармандар санаулы, олардың басынан өтетін құбылыстардың бәрі емес, кейбір үзіктері ғана суреттелетін болғандықтан, мұндай шығарманың көлемі де шағын, ықшам. Адам мінезі мұнда көбіне қалыптасқан, дайын қалпында көрінеді. Кейіпкер өмірінің көп бұралаңы шығарма сыртында – баяндаудан да, суреттеуден де тыс. Авторлық материал – нағыз қажетті детальдар мен штрихтар ғана. Шығарманың сюжеттік арқауы ұзақ желілі, арналы даму үстінде емес, қысқа қайырылған келте суреттер түрінде тізбектеледі, композициясы  да – жинақы, үйірімді, ширақ келеді,” [3;290]– дейді белгілі әдебиеттанушы ғалым З.Қабдолов.

Шағын көлемді эпикалық түр әңгіменің жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып өтейік. Қазақтан шыққан тұңғыш әдебиеттанушы-ғалым А.Байтұрсынұлы  1926 жылы жарық көрген мәні мен маңызы өте терең, сан-салалы әдебиет табиғатын жан-жақты ашып, талдап түсіндірген „Әдебиет танытқыш” атты еңбегінде жазба әдебиеттің өзіндік ерекшеліктерін айта келіп, оны: 1) әуезе, яки әңгіме 2) толғау тобына қарайтын сөздер, 3) айтыс-тартыс тобына қарайтын сөздер деп үш түрге бөліп қарастырады.

         Осы топтағы әуезе немесе әңгімеге анықтама бере келіп, А.Байтұрсынұлы:

          „Бұл топқа кіретін сөздер толып жатыр. Оның бәрін түгендеудің қажеті жоқ. Басты-басты түрлерін алғанда, олары мынау болады:

1. Ертегі жыр 2. Тарихи жыр. 3. Әуезе жыр. 4. Ұлы әңгіме (роман). 5. Ұзақ сөз. 6. Аңыз өлең немесе әңгіме. 7. Көңілді сөз. 8. Мысал.
2. Ұсақ әңгімелер” [4,32], – дейді.

А.Байтұрсынұлы ұлы әңгіме, яғни романға жанрлық жағынан сипаттама бере келіп, „ұлы әңгіменің өресі қысқа, өрісі тарлау түрі „Ұзақ әңгіме”, ал одан шағындау түрі „Ұсақ әңгіме” деп аталады”, – деп нақтылай түседі. Одан әрі: „Ұлы әңгіме, ұзақ әңгіме, ұсақ әңгіме болып бөлінулері үлкен-кішілігінен ғана. Мазмұндау жүйесі бәр-бәрінде де бір, айтылу аудандарында айырма бар: ұлы әңгіме сөзі алыстан айдаған аттар сынды жайыла бастайды, ұзақ әңгіме жақыннан айдаған аттарша жайыла бастайды, ұсақ әңгіме мүше алып, оралып келе қоятын аттарша бастайды”, – деп „әуезе түрлерін” одан әрі қарай жіктеп, жүйелеп береді.

А.Байтұрсынұлының „Әдебиет танытқышындағы” „ұлы әңгіме” деп отырғаны – роман, „ұзақ әңгіме” деп отырғаны – әңгіме жанры екені түсінікті.

Жалпы алғанда, „Әңгіме деген не?” деген сауалға А.Байтұрсынұлына дейінгі әлем ойшыл-оқымыстылары да, одан кейінгі отандық зерттеушілеріміз де тынбай жауап іздеп келеді. Осы сала бойынша жарық көрген еңбектерді екі түрлі жүйе бойынша топтастыруға болады. Біріншіден, әңгіме жанрының өзіндік сыр-сипатын сараптауға, жанрлық ерекшелігіне „мінездеме” беруге арналған теориялық тұрғыдағы зерттеулер, ой-пікірлер, мақалалар; екіншіден, мерзімді баспасөз беттерінде немесе әдеби шығармалар жинақтарында жарияланған, жазушылардың қаламынан туған әңгімелерге байланысты жазылған шолу мақалалар, сындар, арнайы зерттеу еңбектер.

Сомерсет Моэмнің пікірінше, „Әңгіме, – ұзын-қысқалығына қарай он минуттан бір сағатқа дейін оқып бітіруге болатын, әбден аршылып алынған бір-ақ нәрсе, бір ғана оқиға немесе бірігіп кеткен бірнеше оқиғалар тізбегі туралы жазылған шағын шығарма. Әңгімені еш нәрсе қосуға да, алуға да болмайтын етіп жазу керек”. Бұл жерде әңгіме жазудың екі түрлі ерекшелігі, біріншіден, оның қысқа жазылуы керектігі, ал, екіншіден, шебер жазылуы қажеттілігі басты назарға алынып отыр.

Академик З.Қабдолов бұл жанрдың сипатын былай ашып көрсетеді:

„Әңгіме – қиын жанр. Алдымен, көлемі шағын. Ол – жазушыдан барынша жинақы болуды талап етеді. Содан соң оқырманды бірден үйіріп әкету үшін, сол шағын көлемдегі өмір эпизодының өзі соншалық тартымды, сюжет желісі қызғылықты болуға тиіс. Сюжетке ене бастаған бетте-ақ оқырманның көз алдына іші-сыртын, мінез-құлқын, іс-әрекетін аттаған сайын аңғартып, адам келе бастауы керек. Ол адам өзіне тән ең бір елеулі өзгешелігімен шұғыл даралана беруге тиіс. Адам тұл көрінбейді; оның өзін қоршаған айналасы айқын көзге түсуі, сол арқылы белгілі бір әлеуметтік топ, қоғамдық орта танылуы шарт. Әлгі адам – соның өкілі, типтік тұлға болуы қажет. Осының бәрі жазушыдан өмірді терең білумен қатар, шұрайлы сөз байлығын, жіті бақылағыштықты, асқан талғампаздықты, тілдегі тамаша суреттілікті, бір сөзбен айтқанда, қалам тиген жерді өмірдің өзіне айналдырар нағыз шеберлікті, соған қоса кемел идеяға апарар терең білім мен мәдениетті талап етеді. Мұның бәрі – күрделі, қиын жұмыс, сондықтан болуға тиіс, қаламгер қауым әңгіме жазуды шеберлік шыңдау деп ұғады.

Әңгіме – әдемі дүние: жауынгер, ұшқыш, өмір құбылыстарына шұғыл үн қосқыш, оқушысын тез тапқыш, өткір, икемді, сүйкімді жанр. Ұзақ поэманың қасындағы қысқа лирика секілді, көп актілі драманың қасындағы бір актілі пьеса тәрізді, әңгіме де романнан тез жазылып, шапшаң тарайды. Жақсы әңгімені сахнадан тыңдауға, дала қосында қарауға, жайлауда жатып оқуға, қалтаға салып, жолға алып шығуға болады. Әдебиет сүйетін адамға әр жерде-ақ сыршыл серік, сырмінез дос боп кетеді; оның ойын тербеп, қиялын қозғап, жанына жалын қосады. Бұл – әңгіменің эстетикалық күші” [3;297].

Академик З.Ахметовтың пікірінше: „Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен жазылған шағын көлемді шығарма. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі арқылы айқындалады. Әңгімеде әдетте бас-аяғы жинақы, тиянақты бір оқиға айтылады. Әңгімеде басқа жанрлар секілді, алдымен адам – оның өмірі мен тағдыры көрінуі тиіс. Аса маңызды деген оқиға суреттелуі керек. Сөйтіп әңгіме көлемі шағын шығарма болғанымен, қаламгер үшін нағыз шеберлік мектебі екеніне сөз жоқ. Оған қатысатын кейіпкерлер де көп болмайды. Сюжет желісі бір арналы, ширақ келіп, тақырыбы мен идеясы айқын болады. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, тәптіштеп баяндауға, ұсақ-сонар суреттеме беріп жатуға орын жоқ. Бір оқиға, тартыс-қақтығысты бейнелеумен кейіпкерлердің мінез-тұлғасы толық, айқын көрініс тауып, маңызды ой түйіндер жасалуы қажет. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді” [5;89].

Сыншы-әдебиетші Қ.Ергөбек шағын жанр әңгіменің шарты –  өмірдің бір кешін, көңілдің бір сәттік сезімін, т.б. бейнелеу деп санайды [6;112].

Әңгіме жанрының өзіне тән өзгеше сипатын және әңгіме жанрының жай-күйін анықтап, жетістіктері мен кемшіліктерін ашып, өресі мен өрісін саралап отыру мақсатында кезінде „Қазақ әдебиеті” газетінің беттерінде „Қазіргі қазақ әңгімесі” деген тақырыпта пікір талас ұйымдастырылып, оған жазушылар Ә.Тарази, Т.Нұрмағанбетов, Т.Әлімқұлов, сыншылар Т.Қожакеев, Т.Жұртбаев және т.б. белсене ат салысты [7;166].

Осы пікірталасқа үн қосып, онда ортаға салынған ой-пікірлерге шолу жасап, талдау арқылы „Қазіргі әңгіме хақында” атты мақала жазған сыншы Б.Сарбалаев қазақ әңгімесіне жетіспей жатқан кемшін тұстар қатарында мына мәселелерді атап көрсетеді: бұл жанрдағы басты кемшілік – көптеген қаламгердің әңгімешілік талантының тапшылығы; көлемі жағынан көсіліп жатқанымен, көбіктік танытуы, жақсылығы аздығы, қайталаудан аса алмауы, бір емес, бірнеше қайнауы кем дүниелер болып келуі; жауапкершілік жетіспеуі, салдыр-салақтық салдарынан жіберілген кемшіліктерді саралап қарағанда: а) оқиға, ой, детальдар ысырабы; ә) кейіпкер табиғаты мен іс-әрекеті арасындағы қайшылық, қисынсыздықтар; б) тілдік мін-мүліктер.

Сондай-ақ, әңгіме жанры мен оның әдебиеттегі көрнісі жайында қазақ әдебиет зерттеушілері көптеген өзекті мақалалар мен монографиялық зерттеу еңбектер жазып, жариялады.

Атап айтқанда, жеке монографиялық зерттеулер мен диссертациялар қатарында З.Қабдоловтың жазушылық шеберханасы мәселелерін талдауға арналған „Қазіргі қазақ әңгімесі” (1961) атты филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясын [8], Б.Наурызбаевтың „Бейімбет Майлиннің эпикалық жанрдың шағын түрлері” (1963) атты тақырыптағы кандидаттық диссертациясы мен „Бейімбет Майлин шеберлігі” (1974) атты докторлық диссертациясын [9], Б.Байтанаевтің фольклор мен әңгіменің арақатынасын тексеруге арналған диссертациясын (1974), С.Шарабасовтың қазіргі қазақ әңгімелеріндегі характер мәселесін талдауға арналған (1981) диссертациясын [10], М.Әдібаевтың М.О.Әуезовтің жиырмасыншы жылдардағы повестері мен әңгімелерінің поэтикасы туралы (1987) кандидаттық диссертациясын [11], А.Құлымбетованың қазақ әңгімелері мен повестері мен стиліне ғылыми сараптама жасалған (1993) докторлық диссертациясын [12], Ш.Уәлихановтың С.Мұратбеков шығармашылығы негізінде жазылған „Қазіргі қазақ прозасы шағын түрлерінің поэтикасы” (1997) атты кандидаттық диссертациясын [13], А.Жұмағұлованың „Ғабит Мүсірепов әңгімелерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері” атты (1998) кандидаттық диссертациясын [14], Г.Балтабаеваның „Қазіргі қазақ әңгімесі (1980-1990-шы жылдар)” атты (1999) кандидаттық диссертациясын [15]  жатқызуға болады.

Ал әңгіме жанры жайында сөз етілген еңбектер қатарында М.Қаратаевтың [16], Н.Ғабдуллин [17], З.Қабдоловтың [18], А.Исмақованың [19], Р.Рүстембекованың [20], Г.Пірәлиеваның [22] және тағы басқа ғалым-зерттеушілердің зерттеу еңбектерін атап өтер едік.

Жоғарыда аталған еңбектердің барлығында әңгіме жанры түрлі қырынан зерттелініп, талданды. Бітіру жұмысымызда қазақ әдебиетінде әңгіме жанрының тууы, дамуы мен қалыптасуына кеңінен тоқталамыз. ХХ ғасыр басынан бастап, кеңес дәуірі тұсындағы қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанрынан бастап  1991 жылы тәуелсіздік алғаннан бергі әдебиетіміздегі әңгіме жанрының даму жолдарындағы жанрлық ерекшеліктерін жан-жақты талдауды мақсат еттік. Жанр – даму үстіндегі ұғым. Әрбір тарихи дәуір әр түрлі жанрдың түп негізін сақтай тұра, оның табиғатына өз ерекшеліктерін енгізеді. Мұндай ерекшеліктер әр әдебиеттің ұлттық сыр-сипатымен тығыз байланысты болса, әр жазушының әлеуметтік орта мен әдеби процестегі атқарар роліне, алар орнына байланысты. Өткен ғасыр басындағы Б.Майлин мен замандасымыз Д.Амантай әңгімелерінен жанрлық ұқсастықтар көре тұра, жер мен көктей айырмашылықтар байқаймыз. Қым-қиғаш оқиғаларға толы ХХ ғасыр әдебиетіндегі әңгіме жанры бүгінде жаңа ғасыр белесінде талай өзгерістерді басынан кешті. Демек, қазіргі қазақ әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктері жан-жақты зерттеуді қажет ететін өзекті тақырып. Зерттеу барысында бітіру жұмысымызда алдымызға мынадай мақсат-міндеттер қойдық:

– қазақ әдебиеттану ғылымындағы қазақ әңгімелері туралы зерттеу, сын еңбектерін негізге ала отырып, назардан тыс қалған мәселелерді қарастыру;

– қазақ әңгімесінің өсу, өркендеу жолына баға беру;

– қазақ әңгімелеріндегі жанрлық ерекшеліктері мен көркемдік ізденіс сипаттарына талдау жасау;

– қаламгерлердің әңгімелерінің әдеби процестен алатын орнын, көркемдік-идеялық деңгейі мен жетістіктерін, эстетикалық қуатын айқындау.

 1980-90-шы жылдар еліміздің тарихында ерекше орын алады. Елде ұлы өзгерістер жасалатынын, әміршіл-әкімшіл жүйе күйрейтінін, Кеңес Одағы ыдырап, оның орнына тәуелсіз мемлекеттер орнайтынын ешкім болжап білмесе де, әйтеуір өзгерістердің болатыны сезілетін. Бұл ең алдымен қоғамымыздың ең сезімтал құбылнамасы – әдебиет айналасынан байқалады. Әсіресе, елгезек не жаңалықты барлағыш, оперативті әңгіме жанрында келешек жаңалықтардың әлдебір сілемдері, нұсқалары сезіледі. Кері кеткен тоталитарлық жүйенің сетінеп, құрып бара жатқан белгілерінен, солардың әдебиеттен ащы шындық ретінде бейнеленуінен көрінді.

Қазіргі егемендік жағдайымызда біз болашақ қадамдарымызды нық, сенімдірек басу үшін, алдымен өткен жолымызды біліп алуымыз керек. Ондай танымды қазіргі қазақ әдебиетіндегі әңгімелер молынан береді. Бұл тақырыпты зерттеудің зәрулігі міне, осында.

Зерттеу жұмысымызда әр дәуірдегі әңгіме жанрының хас шебері Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов әңгімелерін талдаймыз. 1980-90-шы жылдардағы қазақ әңгімесінің есеюі мен дамуын, көркемдік-реалистік бағытын тану үшін, осы кезең аралығындағы қазақ әңгімесінің деңгей, дәрежесін белгілейтін О.Бөкей, Д.Исабеков, М.Ысқақбаев, С.Мұратбеков туындылары зерттелді. Қазіргі қазақ әдебиетіндегі жас толқын Д.Амантай, А.Алтай, А.Кемелбаева сынды жазушылардың әңгімелері алдыңғы толқын жазушыларының әңгімелерімен салыстыра қарастырылады.

Қорыта айтқанда, әдебиет зерттеушілерінің пікірінше, әңгіме – бес жүз бет роман емес, көлемі бес-ақ бет болуы мүмкін. Сергей Антонов, мәселен, бұл жанрдың үздік үлгісі – жеті-сегіз беттік әңгіме деп біледі. Қалай болғанда да, әйтеуір, әңгіме оқу үшін бір жеті керек емес. С.Моем айтқандай, бір-ақ сағат жетуі мүмкін.

Ал мұншалық қысқа мерзімде оқырманға қыруар эстетикалық ләззат беру тек шебер жазушының ғана қолынан келеді: бес-он бет қана кішкене шығарма көлемінде үлкен өмірдің бір бөлігін жарқ еткізіп жайып тастап, оқырман алдында қилы-қилы мінездің адамын жетелеп әкеп, жақсысына сүйсінтіп, жаманынан түңілтіп отыру – ірі шеберлік.

 

І тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде әңгіме жанрының

дамуы мен қалыптасуы

 

Әдебиетте жазушылардың барлығы дерлік шығармашылық жолын әңгіме жанрынан бастайды. ХХ ғасырдың басында қазақ прозасының дені әңгіме болатын, прозадағы ұнамды кейіпкерлер де сол әңгімелерден басталған. Белгілі әдебиеттанушы ғалым З.Қабдолов әңгіменің хас шеберлері ретінде  Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсіреповтерді атайды, олар  көркем әңгіменің классикалық үлгілерін туғызды.

Әңгіме – қиын жанр. Алдымен, көлемі шағын. Ол жазушыдан барынша жинақы болуды талап етеді. Оқушыны бірден үйіріп әкету үшін, сол шағын көлемдегі өмір эпизодының өзі соншалық тартымды, сюжет желісі қызғылықты болуға тиіс. Мұның бәрі күрделі, қиын жұмыс екені рас. Бірақ қиындықтан қашқан адам қаламгер бола ала ма? Әр жазушы өз ісінің шеберлігіне талпынады. Ал  әңгіме – шеберлік мектебі. Ірі жазушылардың бәрі қаламын осы  „мектепте” ұсталып шықты. Әлем әдебиетінде  М.Горькийді алып қараңыз. М.Шолохов, А.Фадеев, А.Толстой – бәрі де романнан бұрын әңгіме жазған адамдар. Олардағы зор шеберліктің бір ұшы осында жатса керек.

ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанрының шеберлері М.Майлиннің, М.Әуезовтің, Ғ.Мүсіреповтің  бірнеше әңгімелерін, талдап көрелік.

– „Өй, өзі де Шұға десе – Шұға еді-ау!”

Қасымжан әңгімесін осылай аяқтайды. Әңгімені бір сағат оқыдық па, жоқ па, тез бітті. Амал жоқ, кітап бетін жабасыз, еңсеңізді көтересіз. Бірақ қиғаш қызық әсерлерден айығар емессіз. Жаңа ғана өзіңіз кезіп өткен өмір, өзіңіз сезіп білген шындық құбылыстар көз алдыңызға қайтатын тізбектеле береді: дала, жазғы күн, айлы түн, ауыл, алты бақан, ән, күлкі, мінездер, іс-әрекеттер, тағдырлар тартысы…

Шұға!.. Ақыр аяғында, міне, сұлу Шұға дүниден кетті. Есіл аяулы ерке!..

Жүрегіңіз елжіреп, баяу лүпілдейді. Көңілде құйын ұйтқып жүр: арман бар, өкініш пе, әйтеуір бір мұң, бір сыр… Осы кірбіңнің өзі бір түрлі жайлы, рақат. Тіпті осы халден арылғыңыз келмейді. Көзіңізді жұмып, тағы да ұзақ ойға шомылыңыз. Не деген күшті әсер! Бас-аяғы бір-ақ баспа табақ шағын әңгімеге қаншалық мол тіршілік, зор шындық сиып кеткен. Тоқтаусыз төгілген тіл қандай әсем, көлдей шалқыған сыр, жалындай шарпыған сезім қандай ғажап!.. Қас пен көздің арасында қандай кісілермен танысып, білісіп, ұғысып үлгергенбіз. Кейбіреулермен мүлде сырлас дос боп кетіппіз. Әбдірахман арманда қалды, оқырман өкініште қалды. Шұға да зарлап өтті:

                            Жолыңа құрбан қып ем жан мен тәнді,

                            Дариға, айтылған серт болмай қалды.

Қайран ару! „Шұға десе – Шұға, өй, шіркіннің өзі де келбетті еді-ау… Аққұба, талдырмаш, көзі қап-қара… Өзі үріп ауызға салғандай еді. Ажары қандай болса, ақылы да сондай. Жеңілдік дегеннің не екенін білген бала емес. Сөйлеген сөз, жүрген жүрісі қандай, бір түрлі паң еді-ау шіркін!..”

Біз Шұғаны алғаш рет Есімбектің бір отауынан көріп, келбетінен көз ала алмаған едік. „Апыр-ай адамзатта да ондай сұлу болады екен-ау!.. Аққудың көгілдіріндей, осы аппақ… Үстінде шетін кестелеген ақ көйлек, омырауын неше түрлі ілгектермен безеп тастаған қызыл пүліш камзол, басында үкі таққан түлкі бөрік; өзі сұлу адамды мүлде жандандырып, құбылдырып тұрады”.

Түрі мен мінезі осындай Шұғаның лебізі қандай әдемі! Бүкіл әңгіменің өз бойында үш-ақ рет тіл қатып, сараң сөйлейді. Әбдірахманды көрген бетте іште тулай қалған бір оқыс толқынын жасыра алмай, отауға кіріп бара жатып: „жап-жас жігіт екен ғой”, – десе, сол Әбдірахманды болысқа еріксіз әкетіп бара жатқанда жолдан кездесіп:  „Қош, қалқам, қалқам! – деп кемсеңдеп жылап отыра кетті”. „Өлем деп арман қылмаймын, – дейді Шұға ақырғы минуттарының бірінде: – жалғыз-ақ арманым бар – түнеугі көргенімде Әбдірахман бір ауыз сөз айта алмады. Бір көріп сөйлесіп, жаным шығарда „Шұғам” деп бетіме бетін тигізсе, бір арманым бітіп, дүниеден армансыз өтер едім. Әй, ол жоқ, қой!.. „Міне, осынау аз ғана лебіз Шұғаның сөз мәнерін, сөйлеу ерекшелігін әрі айқын, әрі дәл танытады. Оқушыда „бұл тұста, мына жағдайда Шұға болса, былай дер еді…” деген бағдар анық түйіліп отырады. Әңгімеші жігіттің авторлық баяндаумен астасқан аңыздауы, сол кездегі қазақ аулына тән салт, сана, ауыл адамдарына тән әдет, ғұрып, жастарға лайық ой, арман, үміт, сезім сырлары, ең арғысы табиғат көріністеріне дейін Шұғаны мегзеп, соның тұлғасын даралап, бейнесін бедерлеп жатады. Осының нәтижесінде оқушының Шұғаға деген ілтипаты арта келе оны соншалық ұнатады. Сондықтан Шұға ғашықтық құсасымен дүниеден көшкенде оқушы көңілін де кірбің, мұң басады, оқушы көкейінде  де өкініш сезімі қалады. Не істеу керек?  Жоқ істер амал жоқ. Әбдірахман да қайтсін, оның қолынан келер не бар?

                   Жүзі құбыла, сөзі құран Шұғамның,

                   Бір Шұға үшін жанды құрбан қыламын, –

деп басын тауға да ұрады, тасқа да соқты, ешбір айла таппай, зарлап қалады да барды. Бұл жағдай оқушы көңіліндегі кірбіңді көбейте түседі.

         Шұға – Шұға ғой! Әбдірахманды да өз алдына қоя тұралық. Екінші пландағы кейіпкерлер де әңгіме жанрының талаптарына сай нақты, ерекше сомдалған. Тіпті сұлу Зәйкүлді қараңызшы. Қандай әсем жеңге: бақытсыз ғашықтарға ортақ бар сырдың үнсіз куәсі. Осы кісімен де оқушы жақсы ұғыспай ма? Ал Күлзипа бейшара ше? Мұның тағдыры да бірер толқытпай қалмайды.

Қилы-қилы мінез-қылықтарды жазушы шебер суреттеген.  Шұғаның бір өзін алсақ, неткен сән-салтанат, ақыл-парасат, ажар-көрік. Тіпті өзі де өкінеді:

                            Әуре боп неге біткен ажар-көрік,

                             Ішіңе от түсірдің, қалқам, көріп.

         Неткен сырлы, нұрлы тұлға. Расында да „Шұға десе – Шұға еді-ау!”

Бұл әншейін Қасымжанның ғана тамсануы дейсіз бе? Әлде Шұғаның жаназасына жиналған жұрттың ғана „аһ” ұруы ма? Әрине, екеуі де.  Сонымен бірге, сол екеуінен де бұрын, бұл – авторлық позиция, тенденция. Қандай шебер астасқан. Енді бұған оқушы тұжырымы қосылады. Өйткені оқырман бұл әңгімедегі әрбір мотивке, детальға қалтқысыз иланады, нық сенеді. Оқырман Шұға тағдырына тебірене  отыра, қыздың тағдырын түсінеді, ұғады. Сондықтан да оқырман әлгідегідей бағаға, қорытындыға келеді:

– Өй өзі де Шұға десе – Шұға еді-ау!..

ХХ ғасырдың басында-ақ қазақ әдебиетінде әңгіме жанрында осындай тамаша туындылар болған. Аса шебер жазылған әңгімесі арқылы Б.Майлин белгілі бір дәуірдің кезеңдік, кесек шындығын алдымызға жайып, ескілік құрбаны болған қазақ қызының бедерлі бейнесін жасады. Міне, Ы.Алтынсариннен басталатын әңгіме жанрын Б.Майлин осылай жетілдіріп, қазақ прозасының шағын түрінде жиырмасыншы-отызыншы жылдарда М.Әуезов пен Ғ.Мүсірепов жасаған классикалық үлгілерге ұштастырды.

Мұхтар Әуезов таланты әлемге танымал эпопеясына дейінгі шығармашылық жолында әңгіме жанрында шыңдалды. М.Әуезовтің әңгімелер шоғырындағы жазушы талантын танытатын ерекше туындысы „Қорғансыздың күні” әңгімесі 1921 жылы жазылған. Бұл әңгімені оқыған адамды ең алдымен, жиырманың аз-ақ үстіндегі жас жазушының шеберлігі қайран қалдырады. Оның сол кездің өзінде батыс-шығыс әдебиеті үлгілерімен терең таныстығы, білімі мен мәдениеті танылады.

„Қорғансыздың күні” оқырманның көз алдына қазақ аулындағы кедейлер өмірінің бір көрінісін тамыр-тереңімен қопарып әкеліп, бейшара, қорғансыз жандардың тұрмыс-тіршілігіндегі жан түршігерлік азап пен ауырпалықты аса шыншылдықпен әсерлі жеткізеді.

Әңгіме аса әсерлі табиғат суретінен басталады: „С. Қаласының оңтүстігін жайлаған елдің қалаға қатынасатын қара жолының үстінде Арқалық деген тау бар. Даланың көңілсіз ұзақ жолында қажып келе жатқан керуенге Арқалық алыстан көрініп дәмелендіріп тұрады. Жолдың аузында созылып жатқан көлденеңі он шақырымдай, бірақ ұзыны тәуір болғанмен енсіз кереге сықылды жалғыз жал. Не бауыр, не сыртында ықтасын жер жоқ. Арқалық жадағай жалғыз болған  соң, қыс күнінде жел терісінен соқса да, оңынан соқса да панасы болмайды. Қыстың басынан екі жағын қар алып, жұмыртқадай қылып тегістеп тастайды” [22,25].

Алыстан қарағанда бұдыры жоқ жалаңаш, көруге аса көңілсіз Арқалықтың осы түрі оқушыны бірден-ақ бір түрлі оқыс, оқшау сезімге салып, сүреңсіз табиғаттың әлдеқандай бір беймәлім сырынан секем алғызады. Құлазыған құла түз, жалаңаш тау, қаһарлы қыс, бұрқыраған боран… бәрі бұл өңірдегі табиғаттың осы көріністері арқылы әлдебір жұпыны, жоқ-жітік халдің хабаршысындай адамға ауыр ой салады. Сонда бұл сурет тек қана табиғат көрінісі емес, сол кездегі заман сипаты, адам тағдыр-тіршілігінің түрі тәрізденеді. Ізінше осы бір әсерлі суретке жалғаса келіп, Күшікбай батыр жайлы аңыз әңгімеленеді. Бұл да бір тартымды оқиға, әңгіменің фабуласымен ұтымды ұштасып кеткен қызық эпизод. Жазушы ар-намысты өмірден де жоғары қоятын батыр Күшікбайдың ерлігін баяндай келе, дәл осы асуда қайтыс болған батыр өлімін болатын оқиғаға байланыстырады. Күшікбай батырдың ұрпағы, батырдың қанынан тараған қорғансыз Ғазиза да рухы берік, батыл қыз.  Дәл осы тұста автордың екі түрлі қасиетін анық тануға болады; біріншіден шындықты бейнелеудегі шыншылдық, екіншіден, ортаны танытудағы ұлттық ерекшелік. Осы екі қасиет әңгімеге нақтылық, нұсқалылық және заттық сипат береді. Мысалға қараңыз: „Күшікбайдың кім екендігін, басынан қандай дәурен кешкендігін әрі-бері өтіп жүрген керуеннің көбі білуші еді. Оларға білдіретін заманның шежіресі, дәурені өтіп, кедейлік басқан, көңілсіз салқын өмірге түскен кәрілер болатын”. Әсіресе, соңғы сөйлемнен аңғарылатын шындық адамға айрықша әсер етсе, енді мына үзіндіні оқып көріңізші:  „Ақсақал мал қоралап болып жайланып, шайын ішіп, қазан аспаның аузында кейде жылтылдап, кейде лапылдап жанып жатқан отты көріп, бұрқылдап қайнап жатқан еттің иісі мұрнына келіп отырғанда серпіліп әңгіме бастайтын”. Бұл арадағы суреттен танылатын тұрмыс-тіршілікте де, мінез-ғұрыпта да аса айқын ұлттық бояу бар. Бұл ерекшеліктер шығармадағы шындықты жақсы типтендіріп, характерді аса шебер даралап тұр.

Күшікбай туралы аңыздан кейін әңгіменің негізгі арқауы басталып, өріле береді: ғинуар айының батар күні дүниені қызыл сәулесіне бөлеп, тағы да оқушы көз алдына өзгеше сурет жаяды. „Күнге жақын тұрған ұзынша жұқалаң бұлттардың түсі қалың өртке қызған темірдей қып-қызыл” болса, одан алысырақ тұрғандары „асыл нұрдың буын жалатқандай”. Бұл бұл ма, „күннің қызыл сәулесі даланы да, тауды да өз өңіне кіргізген”, тіпті „күнбатыс жақтан бораған ұсақ қар да күн астынан қызғылттанып көрінеді”. Бұлардың бәрі – пейзаж. Ал, пейзаж – проза мәдениетіне фактор, „Қорғансыздың күніне” дейінгі қазақ прозасында аспан, жер, ай, күн сияқты табиғаттың әр алуан суреттері жасалатын, бірақ жалаңдау және жалпылау жататын еді. Ал мұнда олай емес, мұнда нақтылық және жинақтау мол. Жазушы аспанды аспан, жерді жер қалпында түгел, тұтас алып, әдеттегі машықпен әйтеуір суреттей беруді мақсат етпейді. Бұл тұста автор батар күннің қызыл сәулесін әдейі алып, күллі дүнені осы нұрға арнайы малып отыр. Осынау жасын төгіп, түгесіп болған көздей қып-қызыл күн, алау өрт шарпыған қанаттай қысқы бұлт, борай ұшқан қызыл қиыршық қар – бәрі жиылып келіп дүниеге тағы да бір ғажайып терең сыр береді: әңгімеде жан-жақты көрінген бейшара жетімдердің жіңішкеріп, жұқарып барып үзілер соңғы үміт көріністері тәрізді… Бұл – тамаша символ! Нағыз шебер қолдан шыққан пейзаж оқушы көз алдына осылай жайылып, оқушы сезіміне осылай әсер етсе керек.

Енді міне, „Күшікбайдан асатын қара жолдың үстінде Арқалықты бетіне алып, қала жақтан бір пар атты келер жатыр. Жайдақ сары шанаға биіктеп салған жеңіл жүгі бар, жақсы киінген екі жігіт”. Екі қоңыр аттың қажығандығын білдірмей, көшір божы қаққан сайын „ығыса жөнеліп сары желіп” келе жатқанын суреттеген жерлерді оқығанда дәл осы шана үстінде бейне өзіңіз отырғандай боласыз. Қар үстінде жайлы жылжыған жайдақ шананы қос қоңырдың божы қағылғанда жылдам тартып, ызғыта бере „ығыса жөнелгені” соншалық түйсіндіреді. Мұндағы сурет те жадағай емес, дәл, жазушы өзінің кенеулі ойын, керек суретін беретін орамдар мен детальдарды ғана таңдап алған.

Пейзаждан, басқа жай-жағдайды суреттеуден кейін автор жолаушылардың кескін-кейіпіне ауысып, оны мінез-құлқымен астастыра тағы да әсем суреттер жасайды. Портрет беруде де әлгі бір сарабдал талғампаздық ұтымды ұсталық: „Жолаушының бірінің торғын түсті жаңа тұмағы бар. Қалың киімінің сыртынан киген сұр түсті шекпен, жағасы қара барқыт. Байпағының қоншын барқытпен көмкерген жаңа қара етігі бар. Алғашқы көрген жерден-ақ мынау мырза екен дегізгендей”. Ақан мырзаның сырт түріне тіпті киім киісіне де назар аударып, егжей-тегжейін мұнша ұқыпты бергенде жазушыда және бір мәнді мақсат бар екенін ескеруіміз керек. Жазушы кейіпкердің сырт бітімі арқылы оның қай жердің қазағы екенін ғана аңғартып отырған жоқ, қай мезгілдің адамы екенінде дәл танытып отыр. Демек бұл суретте уақытпен кеңістік сыры жатқанын ұмытпауымыз керек.

Ал осы кім, қандай адам? Білу қиын емес мына үзіндідегі жанды портретте бәрі сайрап тұр: „Бұл жігіттің жасы отыз шамасында. Орта бойлы, дөңгелек денелі, қысқа мұрынды, шоқша сақалды, сұрғылт беті дөңгелек, жалпақтау. Суық қарайтын қисық біткен кішілеу, өткір көзді және түксиген қабағында өзгеше қаталдық бар. Кішкене мұрны көз-қабағына үйлеспейді. Бұл адамның күлгендегі пішіні құмарлыққа көп салынғандығын білдіріп тұрады”. Ақан болыстың сырқы түр-пішінінен ішкі сыр-бітімі ап-анық көрініп қалады. Қасына ерткен серік қосшысы Қалтайдың мінезі мен ісі де Ақанға ұштастырыла көрсетілген. „Ақанның түндегі жүрісіне өте ыңғайлы әрі жылпос, әрі ер жігіт еді”. Ақан көбіне үнсіз жүреді, әлденені терең толғанғандай ойлы, тұйық қалыпта келе жатады. Бірақ бұл тек түрі ғана, ал сыры қай жерде дейсіз ғой!.. „Ол көбінесе қадалып ойланғанда қиялында бір сұлу әйелдің суретін тауып алып соған пәлендей деп сөйлесіп, әзілдессем, сондай қылып құшақтасам, сүйсем деп, соны ермек қылушы еді”. Іңірде шайтан көшкендей ызың-шу, ду-дырду қыз ойнақ желіктерін бастан көп кешкен құмарпаз серінің құлқы керемет шебер суреттелген емес пе? Ой өрісі, мақсат мүддесі-қарға адымындай ғана қарғыс атқаннан қандай қасиет күтуге болады? Бұл секілді арман-тілегінің бар болғаны бір-ақ уыс жүгенсіз нәпсі, көзсіз құмарлық құлы бота тірсек боз балаға тән анайы қылықтың қандайына болса да әзір шығар, бірақ бұдан кісілік күту қиын. Міне, сырты жылтыраған мырзаның ішкі характері осылай ашыла келе тіпті тірі адамдай тұлғаланып, дараланады.

Ақанға сыртқы түрімен де, ішкі сырымен де қарама-қарсы образ – Ғазиза. „Сыпайы, нәзік өскен Ғазиза жіңішке, сұңғақ бойлы, аз ғана сепкілі бар, дөңгелек ақсұр жүзді. Ғазиза көрген көзге алғашқы жерден-ақ сүйкімділігін сездіретін уыз жас. Жалғыз-ақ ұяң жұмсақ қарайтын қара көзінде және ылғи шытынған, кірбеңдеген қабағында қалың уайымның ізі бар. Пішіні мұңды жүдеу. Жас басына орнаған қайғы, жүрегін жеген дерт сыртына шығып тұр” [22,26]. Уыз жас Ғазиза, оның басындағы қайғы-қасірет оқушыға ерекше әсер етеді де, оқушының ықылас-назары осынау жас қызға ауады, онымен қалтқысыз сыралғы дос, оны есіркейтін қорғаныш, қамқор серік боп кетеді. Ғазиза басындағы ауыр уайым не? Жазушы оны да жан-жақты ашып, енді оқушыны Ғазизаның сыртқы түріне ішкі сырына алып енеді: Ғазизаның „уайымы осы үйдегі үш әйелге ортақ болған жесірлік, жетімдік. Бұлардың басынан тағдырдың дауылы жаңада ғана соғып өткен. Қораның алдындағы жас бейіттер сол дауылдың салдарынан туған. Бұл әйелдің қуаныш-қызығы да, үміт қорғаны да сол суық қабірге өліктермен бірге көмілген. Ол қабірде жатқан Ғазизаның әкесі Жақып және жаны туысқан жалғыз кішкене бауыры Мұқаш… Иесіз қорада қуатсыз, қорғансыз үш әйел құлазып зарлап қалғанда, маңайынан жиналған көрші-қолаң ғазиздерінің сүйегін суық қабірге бергенін ойлағанда, әрқашан Ғазизаның жүрегі шаншып, өңі қашып, көзінен ыстық жасы тамшылап кетуші еді”. Жан түршіктірер ауыр хал, қатал шындық. Адам бұл тұста алуан сезімге түседі, сан түрлі ойға шомылады. Тағдыр неткен қатал? Қорғансыздар тұрмыс-тіршілігі неткен ауыр? Тағдыр талқысы қандай шытырман!.. Осы аянышты халге кеудесінде жүрегі бар адам бір тербелмей өтпес еді. Ал, Ақан болыс ше? Ақан болыс бұған міз бақпайды. Сексеннен асқан кәрі кемпір соқыр келіннің қасында отырып, „тақырлау сұйық қабақтың астынан көрінген кішкене өткір көздерін қажыған салқын жанармен жалтылдатып” қойып, өздерінің адам айтқысыз ауыр тағдырын шешіле баяндағанда Ақан түк шімірікпейді, ойы құла далада жатады. Жалғыз-ақ арсыз сезім жетегінде, айуандық құмарлық құшағында отырады. Жазушы кемпірді бостан-бос сөйлетпейді. Ол ұзақ сөйлейді. Үш жетім әйелдің жай-жағдайы түп-түгел кемпір аузымен айтылады. Бізде бір түрлі орынсыз пікір бар: диалог қысқа болсын дейміз. Ол дұрыс бола бермейді. Қысқа диалог та керек шығар. Ал мынау кемпір сөзі кітаптың бірнеше бетіне созылады. Алайда, ешбір ұзақтығы сезілмейді, демек, гәп диалогтың ұзын-қысқалығында болмасқа керек.

Жетім кемпірдің әңгімесін Ақан болыс шынында тыңдап отырған жоқ, өзіне тән арсыз сезім, көзсіз құмарлық жетегінде ғана отыр еді. Кінәсіз кішкене Ғазизаның жүріс-тұрысын мысықша баққан Ақан мен Қалтай ретін тауып, шөп қорада жас қызға сұмдық зорлық жасайды. „Сезімі жоқ жауыз қара күштің қылған күнәсі, зұлымдығына қатты жер, суық балшық, өзендей қап-қараңғы дүние куә болды”.

Ақыр аяғында Ғазиза әкесімен бауырының қабіріне барып үсіп өледі.

„Қорғансыздың күні” – қазақ әдебиетіндегі көркем әңгіменің таңдаулы үлгілерінің бірі. Мұндағы автордың шұрайлы тілі, дараланған адам характерлері, оқушысын тебіренте тоқытып отыратын терең сыр мен сезім, нақты әлеуметтік ортаның айқын сипатын беретін мөлдір шындық С.Мұқановтың дәл айтылған дұрыс тұжырымын сөзсіз растайды: „Қорғансыздың күні” атты алғашқы әңгімесімен Мұхтар шын мағынасындағы европалық прозаның дәрежесіне көтеріледі” [23,13].

Әңгімедегі шебер құрылған композиция, қызық сюжет, тартыс пен тағдырлар болмысы қазақ әдебиетінің классигі Мұхтар Әуезовтың прозадағы шағын жанрда еңбек ететін әр жазушыға көрсеткен тамаша өнегесі болып табылады.

Біз Мұхтар Әуезовтың барлық әңгімелерін түгел талдауды мақсат еткеніміз жоқ. Әйтпесе, оның „Қараш-қараш” жинағындағы, немесе алты томдығында жарияланған әңгімелерін сөз етсек, осылардың өзіне бүтін бір кітап жазуға болады. Жазушының күллі әңгімелерінің ішінен „Қорғансыздың күнін” ғана алып, оның да сыр-сипатының тек кейбір жақтарына назар аударған себебіміз – тағы да қазақ әңгімесінің тарихында осындай әсем үлгі бар екенін атап қана өту еді.

Қазақ әдебиетінің тарихын шолып, үлгісін іздегенде біз бұл саладағы Ғ.Мүсірепов туындыларына соқпай өте алмаймыз. Теңіз сыры тамшыдан танылады дегендей, Ғ.Мүсіреповтың да әңгімелерінің мән-жайын, жазушының өзіндік ерекшелігін, оның жалпы қаламгерлік тұлғасын барлық әңгімелерін түгел талдау арқылы емес, тек бір ғана әңгімесіне үңілу арқылы дәлелдеп көрсетпек ойымыз бар.

„Талпақ танау” – жазушының кеңес шындығына – колхоз тақырыбына арналған әңгімелерінің бірі. Сөз түйінін тура және бірден айтқымыз келеді: „Талпақ тану” – шебер жазылған әңгіме. Бұл әңгіме 1933 жылы жазылған. Осы бір әңгіме арқылы көркем сөздің ірі шебері Ғабит Мүсіреповтың бүкіл шығармашылық бітіміне тән ерекшелікті – сұлу нақысты, мөлдір мағынаны, терең мазмұнды, жан біткенді тұтқындап алатын „сиқырлы” тілді, өңшең күмістен құйылып тастағандай жұп-жұмыр стильді анықтауға болады. Ғабит – мықты стилист адам. Ал егер, жазушы атаулының бәрі поэтикалық тілге Ғабитше қарар болса, әдебиетіміз шын мәніндегі сөз маржанынан ғана түзіліп тұрар еді…

„Талпақ танауды” оқыған адам бір дегеннен жібектей майда, мағыналы, шынайы тіл арқылы кітап бетінде әсем өрнектеліп тұрған суретке тап болады; сурет оқырманды философияға, терең толғамды ойға тартып әкетеді. Сөйтіп отырғаныңызда көңіл жайлауыңызда біртүрлі бір шуақ, сәуле, нұр таралып жатқандай болады: ол –  әңгімеде бастан аяқ үзілмейтін бір өзгеше нәзік шұғыла – юмор. „Сары атан ойлай алса, әрине, атанша, ойлар еді… Даланың баяу ғасырларымен бірге баяу аяңдасам да басқа түліктерден кейін қалған кезім жоқ дер еді. Дәмдес болған елінің екі сұлуына „Ботагөз” деген, ең жүйрігіне „бота тірсек” деген ат бере алған жануардың мақтанары да аз емес қой…”. Осы бір  ғана үзіндіде әлгі айтқан үш сыр түгел тұтасып жатыр: мұнда есілген еркін, „сымға тартқан күмістей” әсем тіл бар, оқығанды ой тереңіне тартар философиялық мазмұн бар, шұғыла шыққан сырлы юмор бар.

Бірақ, әрине, сары атан ойлай алмайды. ”Сары атанның арбасында іркілдеп жатқан екі үлкен шошқа да түк ойламастан келе жатыр. Бауырындағы жеті торайы анасының болжыраған боз емшектерін қомағайлана түрткілеуден басқа ешнәрседен хабары жоқ. Көздері кілбиген ақ кірпік балапандарда  жалпақ тұмсықтарымен анасын керуден басқа ой барлығы байқалмайды. Сөлекеттеу де қолбаң, надан жаратылған жануарлар секілді. Анда-санда талпақ танаулардан жалпы түрде жабыла бір қорсылдап қойып, бұрынғы дұшпан еліне тәуекел етіп, тартып келеді…„ Осы тұста тілдегі дәлдікке, мергеннің оғындай нысанаға мүлтіксіз тиіп жатқан дәлдікке назар аударсаңыз, орнын тапса ойнамайтын сөз жоқ екенін көресіз. „Іркілдеп жатқан шошқа”, –  қандай дәл табылған – „іркілдеп” деген бір сөз семіз шошқаны көз алдыңызға әкеп, былқ еткізіп тастай беретін тәрізді. „Болжыраған боз емшектер” ше? „Кілбиген ақ кірпік” көздер ше? Ақыр аяғында жазушы „сөлекеттеу де қолбаң, надан жаратылған жануарлар секілді” дегенде жападан-жалғыз отырып мырс етіп күлгеніңізді аңдамай қаласыз да, маңыңызда кісі жоғын аңғарып, ұялғаннан әрең тыйыласыз. Бірақ маңыңыз кісі орнына „талпақ танаудан жалпы қорсылдаған” әлгі жануарларға қайта толып кеткендей болғанда, енді кісі жоғына да қарамастан қарқылдай жөнелмеске шараңыз жоқ. Мұншалық күшті әсерді тек шебер қолдан туған суретті сөздер ғана әкелер болар.

Михаил Шолохов өзінің елу жылдығында үлкен аудиторияға арнап екі-үш ауыз ғана сөз айтыпты. Бұл тірі классик өз жайын көп сөйлеп, мақтануды ұнатпайды.

„Мен әсерсіз сөз жазбаймын, – деді жазушы, – Мен өзім жазған әр сөйлемнің үстінде жан-жүрегіммен тебіренемін. Менің шығармамды оқыған адам өз басынан сол менің тебіренуімді, сол менің басымнан өткен әсерді қайта өткізсе, мен үшін тіршілікте бұдан асқан сый, награда болмас еді”.

Керемет сөз! Осыған орай, „Талпақ танаудың” әр сөйлемін оқыған адам Ғабит Мүсіреповтің сол сөйлемді жазған шақтағы әсерін, тебіренуін қайталайды десек, бұл артық айтқандық болмас еді.

„Талпақ танау” – аса мәдениетті прозалық туынды. Мұндағы баяндау, суреттеу, мінездеу, портрет, диалог дегендеріңіздің қай-қайсысы да сол автордың мінез мәдениетіне куә. Сонымен қатар, бұлардың қай-қайсысында болмасын, роль ойнамайтын, автордың ой-мүддесіне қызмет етпейтін сөйлем де, сөз де жоқ. Юмордың үлгісі де осы тұста. Басқасын қоя тұрыңыз, сіз бір кезек мынау диалогты ғана оқып, ұғып көріңізші:

„Шошқаны алып келген колхоз бастығы Сәден:

– Кәне, жігіттер, мұны енді арбадан нетісіңдер… Несіне осқырасыңдар, бұ да мал ғой… – деді аз ғана езу тартып. Даусы аса сенімді шықпады,әрине.

– Мүмкін, мал шығар…

– Орыстар мал деп асырайды ғой, әйтеуір…

– Танауы талпақ екен…

– Аузы малға ұқсай да берер ме екен өзінің?..

– Жоқ, тұяғы айыр, қойға ұсайды…

– Тек, қойға теңемеші кәпірді… Бауыры толған қаз-қатар емшек, қай жері қой болушы еді?

– Сәден осыны мал деп тұрсың-ау?..

– Мал емес деп кім айтты?

– Мүмкін мал шығар… Бағып көрмеген малымыз…”

Осылар жай сөйлеу үшін сөйленіп тұрған сөз бе? Жоқ. Тек осылай ғана айтылуға тиіс диалог. Мұнда әр адамның тілінен мінезі танылып тұр. Бәрі қосылып бір бөлек қауымның, әлеуметтік ортаның, дәлірек айтқанда, белгілі бір кезеңге тән қазақ аулының психологиясын танытып тұр.

„Талпақ танауда” әбден дараланған екі характер – Сәден мен Есен.

Колхоз председателі Сәден – орнықты кісі, іскер азамат, ақылды басшы. Бұл образға да жазушының шуақ юморы мықтап дарыған: оның сөзі мен ісі оқушыны ылғи жадыратып, езу тартқызып отырады. Бірақ, қимылының бәрі орынды. Шошқа деген жануардан жүрексіну, бойын аулақ салу алғашқы кезде Сәден басында да болған. „Совхоздан берілген малдарға қосып, екі шошқа алуға уәделескелі екі ай болса да, әкетуге келгенде талай тайып шыға беретін.

       Сәден, шошқаларыңды алып кетсейші, – деп, ферма бастығы талай    ескерткенде:

       – Жүре тұрсын… Келесі жолы алармын… – деп, ылғи тастап кететін.

       Айни-айни, қобалжи-қобалжи бүгін әрең келіп тұр. Шошқаның жолына қарап қызықса да, аузы салтақ-салтақ, бауыры толған күлтілдеген емшек… Тұмсығы бір түрлі өзінің… Құлағы анау… Бірақ, әйтеуір тұяғы айыр…

          –  Әй, арам шығарсың-ау, антұрған… – дейтін ішінен”.

          Бірақ, Сәден ойлай-ойлай келе, көп толғанып, ол қобалжуды жеңеді. „Жаңа жол” колхозына бесінші түлік боп қосылғалы тұрған шошқаны ақыры ауылға өзі алып келеді. „Тәңірісі берген тәкаппар басын қақшитып жоғары көтеріп алып, баяғысындай баяу аяңдап, ауылға жақындап келе жатқан” түйенің арбасында шошқа ғана емес, қазақ аулына өзгеше бір жаңалық келе жатыр. Әрине, ол жаңалықты ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ аулының психологиясы жатырқауы сөзсіз, ол Сәденнің өз мінезінен де көрініп тұр. Бірақ Сәден одан гөрі әрегірек ойлайтын адам. „Арам деген не? Молдалардың қыртылы! Орыс жылқы етін жемейді, қазақ шошқа етін жемейді!.. Бәрі молданың, діннің жұмысы. Оған тек надан ел ғана сенуге тиісті. Мәдениетті елдің бәрі де жейді. Кеңес үкіметі керек болса, шошқа совхоздарын құрып жатыр. Біздің жаңа дініміз – кеңес үкіметі неге бастаса, сол!” Бұдан артық дәлел Сәденде де жоқ. Колхозшыларға осы ойын өз сөзімен айтып, қалайда түсіндіруге бекем бел буған. Олардың түсінетініне Сәден сенеді де, сондықтан шошқаларын ауылдың нақ ортасына арбалап әкеп, өзі бас боп түсіріп жатады. Жұрт үркеді, жиренеді. Шошқамен қоса Сәденді мазақ етушілер де көп. Бірақ Сәденнің ең ірі қасиеті – өз ісіне деген сенім. Сенім бар жерде күш бар. Түбінде Сәден – өз ойын қалай да іске асыратын кісі, өз дегенін мығым ұстанатын басшы. Ол ұрыспайды, ақырмайды, істе дегенін істетпей және қоймайды. Қашанда өзі бас болып істей бастаған соң, басқалар еріксіз екпіндеп, жұмысты көтеріп әкетеді… Сәден қазір де соны істейін деп тұр. Үндемей шошқаларды айналып жүргені, өзінің үйреншікті әдісін тағы қолданады деген сөз. Шошқаны әкелген екен, оны мал етіп шығаруында дау жоқ. Ол істейді. Өйткені, беті бүлк етпейді,сенімді. Мұндай басшының маңына жұрт үйірілгіш. Ақыры Сәден өз дегенін істеп шығады, шошқаға жұрт көзі үйренеді, шошқа „Жаңа жолға” жаңа түлік боп қосылады. Осы шындықты суреттеген жазушының көркемдік деректері әрі сенімді, әрі ұтымды. Сәден оқушының байырғы танысындай, тұлғасы да, мінезі де, іс-әрекеті де ап-айқын адам боп шыға келеді. Мұның өзі типтік характер. Психологиясында ашық ұлттық ерекшелік бар. Іс-қимылы жаңа. Колхозды ауылда Сәдендер толып жатыр. Мынау Сәден солардың жинақталған образы. Жазушы Сәден бейнесін өте-мөте шебер жасаған. Жазушы да Сәден де сараң сөйлейді. Бірақ терең ұғылады, жан-жақты танылады. Сәден – сом соғылған ірі және айқын тип.

         Есен – колхоздағы көне кісілердің  қызық өкілі. Шошқадан шошынатындардың бірі де – Есен шал. Көп күштесе қоя ма, Есен қанша тулағанмен шошқа бағуға амалсыз көнеді. Өзінің бұл кәсібіне байғұс шал мықтап арланады.  „Есен  жеті торайын шұбыртып, екі шошқаны қопалы көлге әрең айдап әкеледі де, қоя береді. Өзі басқа бір жұмыспен жүрген адамша шеттеп, алыстан ғана бақылап жүреді. Болмаса басқа бір жұмыс істеп жатады. Шошқаларын таңертең  ел тұрмай, ерте айдап әкетеді де, кешке ел орынға отырғасын айдап қайтып, көзге көп түспейді.” Есеннің барлық мінезі мен ісінен  оның мейлінше адал, кісілікті кісі екені аңғарылады. Оның шошқа тарапындағы әлгі істеп жүрген қулығының өзі баланың аңғырттығы сияқты. Ашу-реніші мен қуаныш-күлкісі табиғи, тартымды, байыпты кісі. Шошқа соңында құр сүлесоқтанған мардымсыз бейшара шал емес, ол ашу-айбаты, қыңыр-қыжылы мол. Бірақ онысын сыртына шаптығып шығармайды, сазарып, сараң білдіреді. Бұл – шал бойына  лайық жарасымды күш.

         – Е, шалым, енді шошқа бақтың ба! – деп, көлгірсіп, мазақ қылған Қасан молданың баласы Әбенге шал шолтаңдап, шарт та шұрт келмейді. Ашуды ақылға жеңдіріп, бірақ реті келсе, не қырсықтан болса да таймас түр көрсетеді.

         – Шырағым, біздің ісіміздің бәрі ерсі ғой, сендерге. Аулағырақ жүрсең қайтер екен! – деді Есен. Таяғының шоқпарлау келген жағы қышына бастағандай, жерді түртіп-түртіп қойды. Шал сөзінің байыптылығы оның жай ұстамдылығы ғана емес, бұл арада Есен шалдың кімнің кім екенін түсінетін, кіммен қалай сөйлесудің ретін білетін көзі ашық, көңілі ояу адам екені көрінеді.

         Сәден мен Есен образдарын толықтыра түсетін Ефим қызы Мария мен оның күйеуі Әпен де оқиғаға орынды араласқан, екеуі де екі түрлі шындыққа куә, сәтті бейнелер. Олардың қимыл-әрекеті шашаусыз, қолмен қойғандай жинақы. Бұл екеуіне байланысты ремаркаларда да автордың шуақ юморы бір үзілмей, нұрдай төгіледі.

         „Талпақ танауды” қазақ колхоздарында шошқа өсіру тақырыбына ғана жазылған әңгіме десек, мәселеге тым жеңіл қараған болар еді. Бұл шығармадан ұғылатын сыр шошқа өсіру  шеңберінен әлдеқайда кең. Қазақ даласына талпақ танау шошқамен бірге білінбей еніп келе жатқан жат жұрттың тұрмыс тіршілігі қазақы сананы таптап, улай ма деген жазушы қорқынышы да бар. „Талпақ танауда” жасалған образдар – Сәден мен Есен, немесе Мария мен Әпен десек, мұнымыз да даусыз түйін болмас еді. Бұл шығармада жасалған образдар – жеке адамдар ғана емес, одан әлдеқайда үлкен. „Талпақ танау” колхоздастыру жылдарындағы аса ірі шындықты танытады. Адамдар санасындағы ескі мен жаңаның тартысын көрсетеді. Ал адамдар образына келсек, жазушы бірер адамды бейнелеп қана қоймайды, солар арқылы бүтіндей бір қоғамның бітім-болмысын ашады. Сәден сыртында Сәдендер, Есен сыртында Есендер тұр. Жазушы ауылдағы үлкен өмірдің жуан ортасынан бір ғана кесегін күллі тамырымен қопарып алып, сол арқылы бүкіл қоғам өміріндегі өзгерістерді бейнелейді. Міне, әңгіме дегеніңіз. Мұнда адамдар барысындағы жеке қылықтар емес, күрделі мінездер бар. Мұнда адамдар арасындағы жеңіл қақтығыстар емес, әлеуметтік сипаттағы күшті тартыс бар. Сайып келгенде, бұл әңгімеде өткінші ғана эпизод емес, жалпы қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңге тән үлкен шындықтың өзі бар. „Талпақ танаудың” өмір танытушылық құны да, эстетикалық сыры да, тәрбиелік мәні де осында жатыр. Әңгіменің композициялық құрылысы мінсіз, мазмұны терең, түрі әсем, сюжеті қызық, тілі шұрайлы. Тақырыбы да шағын, бірақ идеясы кең шалқар.  Міне әдемі әңгіме осылай жазылады.

Ғабит Мүсіреповтің Горький әуенінде жазылған ана туралы әңгімелер циклінен тартымды шеберлік танылады. Аяғы 1944 жылғы „Ақлимаға” келіп тірелетін бұл циклде адам бойындағы – ана бойындағы асыл қасиеттердің бір алуаны сараланып көрсетілді. „Ашынған анадағы” Қапия, „Ананың арашасындағы” Нағима, соңғы екі әңгімедегі Наталья мен Ақлима – бірін-бірі толықтыратын тұлғалар – күшті адамдар. Әр әңгімеде әр кездің эпизоды алынады да, ана әр қырынан көрінеді. 1916 жыл уақиғасы тұсындағы Қапия  „өмір өзін сондай сіліккен. Қазір бұл орасан күшті. Енді өмірді өзі сілкуге жарап қалған ана” болса, азамат соғысы кезіндегі „Нағима ананың жүзінде бүгін жаңа бір нұр, жаңа бір күш жалыны бар. Ол – көп тілеген, ұзақ күткен, енді міне, орнағалы келе жатқан үміт толқыны еді.” Соңғы екі әңгімеде ана образы одан әрі тереңдетіліп, ол енді Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қимылмен көзге түседі. Қысқасы, циклдың өн бойында ана психологиясының әр түкпірі, ананың рухани өзгеруі, өсуі бар. Мұның өзі прозамызда ұнамды кейіпкер образын жасаудағы әдемі әрекет, өзгеше бір адым еді.

ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде әңгіменің таңдаулы үлгілері дүниеге келді. Не бір терең сыр, нәзік сезім, шұрайлы тіл, өршіл романтика, мөлдір реализм, сайып келгенде белгілі бір дәуірлерге лайық бедерлі бейнелер – кесек тұлғалар Б.Майлиннің, М.Әуезвтің, Ғ.Мүсіреповтің таңдаулы әңгімелерінен табылады. Аталған жазушылар көркем әңгіменің үздік шеберлері. Олардың осы қасиетінен кейінгі ұрпақ үйреніп, қалам шыңдауы тиіс.

 

ІІ тарау. Кеңес дәуірі әдебиетіндегі  әңгіме жанры

 

Кеңес дәуірі деп алып отырған уақытымыз ХХ ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап 1980-90 жылдар аралығын қамтиды. Қазақ прозасында әңгіме жанрының алар орны бөлек. Әңгіменің идеялық-көркемдік, түрлік ізденістері, кейіпкер характерін сомдаудағы соны сипаттары, ел өмірін тереңнен толғау жолында атқарар қызметтері мол. Ұлттық салт-дәстүріміздің бай калориті, әлеуметтік талдау бәрінен бұрын 1980-90-ыншы жылдар әңгімесінде оралымды да шұрайлы көрініс тапты.

Әрине, басқа жанрларға қарағанда шағын әңгімеде кейіпкердің бүкіл рухани әлемін немесе сол дәуірдің қоғамдық, әлеуметтік келбетін ашып тастау әлдеқайда күрделі. Солай дегеннің өзінде Мұхтар Әуезов айтқандай, шалқар шындықты көрсетуге, бейнелеуге әңгіменің күш-қуаты әбден жетеді. Бұған қазақ әдебиетіндегі әңгімелер дәлел бола алады.

Кеңес дәуірі тұсында жазылған әңгімелерді талдау барысында біз есімі елге танымал жазушылар шығармаларына тоқталуды жөн көрдік. Әңгіме жанры кеңес дәуірінде қалай дамыды, қандай тақырыптарды арқау етті деген сауалдарға жауап іздеп көрелік.

Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасы 1960-70 жылдар аралығында елуге жуық әңгімелер жинағын жарыққа шығарды. Бұл кітаптар сол кездегі қазақ әңгімесінің хал-жайы туралы тұжырымға келуге, пікір қорытуға, көзқарас білдіруге мүмкіндік береді. Осы арқылы әңгіме жанрының кеңес дәуірі тұсындағы идеялық-көркемдік дәрежесі туралы түйін жасауға болады. Бұл жылдары жазылған әңгімелердің басты ерекшелігі тақырыбы мен идеясы коммунистік партия саясатын уағыздайтын, кеңес өкіметі сыйлаған жаңа өмірдің жаңа тұрмысын бейнелейтін шығармалар.

Сафуан Шаймерденовтың „Бала арманы” атты әңгімесінде негізінен екі-ақ кейіпкер бар: Жәния ана мен Саян бала. Бұл әңгімедегі Жәния Ғ.Мүсіреповтің „Ана” цикліндегі Қапия да, Нағима да емес, Саян „Қос шалқардағы” жидек теретін балаларға да ұқсамайды. Бұл ана – сол дәуірдегі  ана, бала – кеңес дәуіріндегі бала. Бұлардағы сыр мен сезім де, іс пен мақсат та жаңа. Саян жидек ала қашып жүрген жоқ, өз қолынан модель жасап, авиаконструктор болуды армандап жүрген жас. Бұл кеңес дәуіріндегі пионерлерге тән мінез, қылық. Жаңалық, жаңа өмірдің тынысы деп отырғанымыз осы. Кішкене әңгімеде сол заманның шындығы көрініс тапқан.

Сол жылдардағы қазақ әңгімелерінің бірі Нығмет Ғабдуллинің  „Гүл” атты әңгімесіне көз тоқтатып өтелік. Жазушы жанр сырын жақсы меңгерген. Әңгімеде тракторшы Шәріп пен кітапханашы Сараның арасындағы таза махаббаттың тұңғыш тұтануы суреттеледі. Махаббат – сөз жоқ, аса әдемі. Бірақ бұл сезім Нығмет әңгімесінде жалаң, жайдақ көрінбейді, екі жастың қоғамдық қызметімен астарланады. Басты кейіпкерлердің сезім иірімдері іс-әрекеттерімен өріле өрістелген. Сонымен қатар, әңгімеде байыпты интеллект пен нәзік лиризмді байқауға болады. Авторлық баяндау мен суреттеуден осы екі қасиет анық аңғарылады. Бір мысал: қызғаныш деген не? Әңгімеде, міне, дәл осы сұраққа жауап бар. Қызғаныштың қайдан туатынын Сара мен Шәріп байыптай келе, шын сүйгендіктен туатын шығар деп бір ойлап, „Жоқ қызғаныш сенбеуден туады. Адал махаббат иелері біріне бірі шын сенеді, бірін бірі құрметтейді, сыйлайды. Мұндай асыл достар арасында ешқандай қызғаныш болудың қисыны жоқ” деп түйеді Шәріп. Осы байлауға  иланасыз. Осы тәрізді байыптаулар оқушыны толғандырады. Оның ойлануына өріс ашады. Интеллект дегеніміз осы. Тағы бір мысал, қыз бен жігіт егіс басынан қайтып келе жатады. Екеуінің көңілінде де қызық, қым-қиғаш сезімдер ұйытқығандай, жүректері лүпіл қағады. Дала, ал осы дала Шәріп ойынша көңілді жыр мен күйге бөлініп тұрғандай. Немесе Сараның Шәріпті алғаш рет оқу үйінде көріп, „басқаға білдіртпей ғана көзінің қиығын тастап”, қайта-қайта қарағаны, екеуінің сезімі, Шәріп трактор үстінде жөнеле бергенде „белгіге қойған қазықтай” аңырып тұрып қалған Сара қалпы ақыр аяғына Сараның Шәріп сыйлаған гүлді бетіне басып, үйіне келгені, төсегінде жатқанда ұйытқыған ой-сезімдер… осының бәрі лиризм. Кейбір жеке сөйлемдер болмаса, жазушының тілі өңді. Байқап отырғанымыздай, бұл кеңес дәуірі тұсындағы әңгіменің типтік түрі. Шығарма тақырыбы жаңа тұрмысты мадақтау, жаңа өмір жақсылықтарын жырлауға арналған шығармаларда жалпылық басым, жайдақ суреттеулер көп ұшырасады.

Осындай шығармалардың бірі Т.Ахтановтың  „Махаббат мұңы” деген атпен басылған әңгіме-повестерінің жинағы. Бұл жинақтағы әңгімелерден танылатын жақсы қасиет – жазушының мәдениеті. Жазушы әңгімесінің тақырыбы мен идеясынан, оны өрбітудегі өнері мен өрісінен интеллект-парасат  мәдениеті аңғарылады. Т.Ахтанов әңгімелерінен аңғарылатын сипат – нәрлі, нәзік психологизм. Ол адам бейнесін жасауда бірден адамның ішкі психологиялық иіріміне сүңгіп, характерді сол ішкі сыр сезім жағынан келіп ашады. Жазушының „Алғашқы ән” деген әңгімесінде мынадай бір пейзаж бар: „Ертеңгі күннің қиғаш сәулесі өзеннің арғы бетіндегі бозды адырды қызғылт-сарғыш рең беріп тұр. Арғы жарқабақтағы бұйра боз желмен ырғалып, күмістей жылтырап құбылып келіп өзенге құлар жерде қою, әдемі көлеңкеге тіреледі”. Осы әсем сипатты оның өзінің жазушылық табиғаты жөнінде айтуға болады. Жазушы сезімі әлгібір қызғылт-сарғыш шұғыладай нұрлы, балғын, жұмсақ, әлгібір желмен ырғалып, күмістей жалтыраған бұйра боздай құбылмалы, сырлы. Мына бір үзіндіні қарап көрелік: „Өзеннің арғы бетіндегі тұнып қалған толқындай жоталанып жатқан адырларға көз жіберіп, алыстағы мұнардай көңілін бір толқымалы сезім билеп біраз тұрды. Ол балалықпен қош айтысардағы қимастығы ма, әлде көкірегінде жаңа ояна бастаған күйдің үнсіз толқуы, ішкі тебіренуі ме, – ол арасын Серәлі білмеді. Тек туған жердің сәске нұрына малынған тамаша көрінісін жан сезіміне бөлеп, көкірегіне сіңіріп алғысы келіп ұйып тұра берді. Кенет… сыңғырлап аққан бұлақтай әсем  күлкі еркін төгілді. Дала қызының назы бар тартымды, жұмсақ, кәусар күлкісі. Серәлі қыз үнінің әрбір әсем құбылысын қапысыз жаттады. Оған қапелімде жасынан құлағына сіңген, осы ерке үн осынау төскейден, даланың тыныс алғысы келгенде бір толқып кеудесінен шыққандай көрінді. Осы даланың қойнауы мен адырын талай желпіген шырайлы үн ғой бұл!..”

Жанды табиғат пен жансыз табиғат бұл тұста да әсем астасқан. Мұндағы тіл де әдемі, сезім де сұлу. Міне, Т.Ахтановтың әңгіме жанрында ерекше көрінген екі қасиеті. Жазушы әңгімелерінің тақырыбы – өнер тақырыбы. Ол ән, күй, жыр тақырыбы. Тахауи әңгімелеріндегі басты кейіпкерлер – композитор Серәлі, суретші Жұмабек, ақын Ләззат тағы осы сияқты өнер адамдары. Бұл тақырыптың өзіндік қиындығы да бар. Композитор, суретші, ақын өмірі „Қаһарлы күндердегі” солдаттар өмірі емес. Мұнда моральдық өлім болар, бірақ физикалық өлім жоқ. Ал, тән өлімінен гөрі жан өлімін көрсету әлдеқайда қиын екені мәлім.

Әрбір жаңа әңгімеден оқушы жаңалық күтеді. Ол – тақырыптың жаңалығы ғана емес, шығарманың жаңалығы, ондағы адам образының жаңалығында, оқушының кез келген көркем шығармадан, соның ішінде әңгімеден де күтетін жаңалығы – осы. Бердібек Соқпақпаевтың „Шаңғышы Оңалбай” деген әңгімесін талдап көрелік.

Осындағы Оңалбай кім? Әңгіменің композициялық құрылысы, сюжеттік арқауы әлсіз болғанмен, оның өз басының бейнесі бір сыдырғы көрінген. Өйткені, автор оның биографиясына оқушыны бірден алып кіреді де, әңгіменің басында-ақ біраз жаймен таныстырып тастайды. Оңалбайдың бір кеңседе „табаны трактордай” он бір жыл істеген бухгалтер екені, баласы туғанда оның үйінде „ақ түйенің қарны ақтарылғаны” „құдайға шүкір шаруасы төрт аяғынан бірдей жорғалап” тұрғаны, Оңалбайдың талай бастықты, олардың „әйнектей тұнық адалдарын да” көрген адам екені әңгімеден аңғарылады. Қырықтан асқан Оңалбайдың сыртқы кескін-кейпі де суреттелген: көз әйнегін мұрнының үстіне түсіріп, құшақ-құшақ делоларды ақтарып отырады. „Шалбарлана қатпарланған бет терісі, әжім құжынаған қушық маңдайы, шодырайған жақ сүйегі, ойсыраған ұрты, кебу ағаш секілді тарамыс қолдары, бүкірейе сымпиған жауырыны оны алпысты алқымдап қалған жанға ұқсатады”. Өзі аурулы, ыңқыл-сыңқылы көп адам. Поликлиникада ондаған „ауруының тарихы” жатыр. Қызметтен келе диванға етпеттеп жатып, баласына белін бастырады: „жоғарырақ, сәл оңға таман, ие, ие… тап сол жерді… уһ..  тағы да… тағы… енді екінші жаурынымды… Өкшеңді қадама. Табаныңмен бас… уһ…уһ… енді төмен қарай… деп күшене сөйлеп команда беріп жатқаны”. Міне, Оңалбай осындай адам. Ал осы әңгімеде автор тарапынан жаңалық бар ма? Автор Оңалбайды осынша сүмірейтуіне қарағанда сынап отырған сияқты, бірақ онысы қалай екені түсініксіз. Бір мекемеде табан аудармай он бір жыл істеген еңбек адамының, коллектив ортасындағы адамның осынша бейшара болуына қандай себеп барлығы тағы байқалмайды. Егер ол ұсқынсыз болса, ауру адам болса, оның несі күлкі? Немесе Оңалбайдың бейшаралығы спортпен шұғылданбауынан деу шындыққа жанаса ма? Оңалбайдың „уһ!” дейтінініне арғы жерде әңгіменің де арқауы тарқатылып, сурет жоғалып, мазмұн сұйылып жүре береді. Бәрі де шапшаң. Әке мен баланың өздері де спорт жөніндегі авторлық баяндаулар да ылғи қолдан жасалған, жалаң сөздер. Бала әкесінің спортпен шұғылданбайтынын, „поэтому” мезгілсіз қартайып бара жатқанын, академик Павлов мұз қатқанға дейін Нева суына шомылғанын, әкесінің де беті-қолын суық сумен жуудан қорықпауы керектігін айтып, әкесі кеш қалды десе , „әлі поздно емес” дейді. Содан соң К.Е.Ворошиловтың  „Физическая тренировка жасау” жөніндегі бір кеңесін оқып, әкесін шаңғы тебуге алып шығады. Әйтеуір содан қайтқанда Оңалбай тарелкалардағы тамақты „ойсыратып”, „опырып” бара жатады. Оның оңалғаны осылай шешім табады. Автор мұнымен не ұтты? Оңалбай сияқтыларды спортқа баулу ма? Жоқ, ол идеяны мына әңгіме жеткізе алмады. Әңгіменің басында Оңалбай көзге түседі де, содан соң автордың тілінде біраз юморлық шымырлық бар. Әңгімедегі адам характерінде оқушыға қозғау салып, қызықтыра тартып әкетіп жатқан жаңалық жоқ. Жаңалық дегеніңіз адам образынан ғана емес, автордың тілінен, сөз өрнегінен, оның не бояуынан, не мағынасынан да байқалмайды. Автор күлкі үшін, кейіпкердің ұғымына сәйкестеп алып отырған қисық сөздері де сәтсіз шыққан. Олай болса, „табаны трактордай”, „тұнық әйнектей”, „шіріген картоптай” дегендер жаңалық емес. Бұл тіркестер осы жерде мақсатсыз алынып, орынсыз келтірілген.

Қорыта келгенде, әрбір жаңа әңгіме адам характерінің бұрын көп көзге түсе қоймаған жаңа түкпірін  ашқанда ғана, әдебиетке аз да болса өз жаңалығын қосады.

Бұл айтылған кемшіліктер кеңес дәуірі тұсындағы көптеген әңгімелерге тән. Солай болса да, өз дәуірінің шындығын бейнелеген, өз замандасының бейнесін сомдаған шебер жазылған әңгімелер де бар. Біз жазушыларды шебер жазылған әңгімелерді дүниеге келтіре алмады деп жазғыра алмаймыз,  құлашын кеңінен жазуға мұрсат бермеген заманда жалтақтап жазған туындылары әрине қазіргі әдеби сында олқы болып көрінуі мүмкін. Біз кеңес дәуірінде жазылған шығармаларға сол дәуір көзқарасымен қарауымыз қажет.

1980-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгімелері қазақ прозасына тақырыбы, проблематикасы, бейнелері, характерлерді сомдау тәсілдері – қай жағынан алсақ та елеулі жаңалық қосты.

Тоқыраудың жабы мінездес, тым жуас, жылт еткен сәулесі жоқ күңгірт, көлеңкелі жылдарына тұспа-тұс келген Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Марал Ысқақбаев, Тынымбай Нұрмағанбетов, Сайын Мұратбековтер сәті түскенде коньюктуралық шығарма жазғыштарды өлтіре шенеп, өткір тілмен шағып отырды. Тіпті, олардың шығармаларында көптеген жазушылар сүйіп, шын көңілдерімен сүйсініп жазған „партком” бейнесін ұшырастыра алмайтынымыз да „социалистік” қоғамға көңілдері қалғандығынан болар. Біз соңғы жылдары қазақ жазушылары қоғамның кемшілігін жазған емес дегенге өзімізді иландыра бастадық, ал жоғарыда айтылғанды кездейсоқтық деп, жазушылардың қоғамға наразылығы деп қабылдаймыз.

Оралхан Бөкейдің  „Қасқыр ұлыған түнде”, „Алтыбақан”, „Апамның астауы”, „Бура” әңгімелері мен Дулат Исабековтің „Ескерткіш”, „Талахан – 186”, „Социализм зәулімі”, Асқар Сүлейменовтың „Қара шал”, Марал Ысқақовтың „Күмбез”, „Қияңдағы қыстау”, „Арпабектің сары атаны”, Тынымбай Нұрмағанбетовтің „Жәрдемші” атты шағын әңгімелері өздерінің формасы, стилі жағынан әртүрлі болғанымен, көтерілген проблемалары ортақ, арқау еткен нысанасы бір. Ол туындыларды біріктіріп, жинақтап тұрған ортақ белгі – қоғам өзгерістерін бейнелеу өнеріндегі өзгешеліктері. Бұған дейінгі көптеген туындыларда әлеуметтік талдау тек партиялық, таптық тұрғыдан ғана жүзеге асырылатын. Ондай әдеби туындыны „әлеуметтік мәселі қозғалған” – деп жеңіл атап өтуге тырысатынбыз. Социалистік реализм таптарды қырқыстыруды уағыздап, бұны кемелденген социализмнің де шындығы деумен болды. Осылай деп қанша түйіндесе де сексенінші, тоқсаныншы жылдардағы әдеби процесс арнаға түсті. Олар шағын әңгімелері арқылы қоғамымызда белең алған келеңсіз жайларды суреттеді. Сол арқылы халқымыздың салт-дәстүрінен, тілінен, дінінен айрылу қаупі алдында аз-ақ тұрғандығын ескертті. Әр жазушы бұл проблеманы өзінше шешті. Мәселен, Оралхан Бөкей мен Асқар Сүлейменов өз шығармаларында айтпағанын символ, астарлау, салыстыру арқылы бейнелеген болса, Дулат Исабеков пен Тынымбай Нұрмағанбетов деталь мен диалогқа қоса гипербола мен көркемдік шарттылықты да орнымен қолдана білді. Ал, Марал Ысқақбаев керісінше әлеуметтік талдауды кейіпкер монологы, характер табиғаты арқылы көрсетуге тырысқан.

Әңгіме секілді көлемі тар, шағын жанрда әлеуметтік талдау қаншалықты шеңберлікті қажет етсе, характер сомдау да асқан шеберлікті талап етеді.

Біз бітіру жұмысымызда әр жылдар әдебиетіндегі оперативті жедел түсінетін шағын әңгіме жанрындағы характердің жасалу жолдарын көрсетпекке ұмтылдық. Біз обьектіге алып отырған жазушылардың шығармаларындағы характердің жасалу жолы әртүрлі екенін дәлелдедік.

Мысалға, О.Бөкей  –  характер ашу үшін алдымен кейіпкердің өмір сүріп отырған ортасын суреттеуге, яғни қоғам мен жеке адам арақатынасын ашуға тырысады. Кейде кейіпкердің үнсіз қалуы да характер табиғатын танытады.

Тынымбай Нұрмағамбетов – характер сомдау үшін көркемдік детальді, қазірде проза жанрында сирек кездесетін гипербола мен гротескіні де, тіпті әңгіменің ішіндегі әңгімені, кейіпкердің еске алу әңгімесі арқылы бейнелесе, Марал Ысқақбаев характерге әлеуметтік жағдайдың әсері де аз еместігін өз шығармалары арқылы дәлелдеп береді. Дулат Исабеков – кейіпкер характерін, соның ішінде ұлттық характер ерекшелігін – деталь, диалог арқылы шебер шешеді. Енді жазушылардың шығармаларын жеке –жеке талдап көрелік. 

Жазушы Дулат Исабеков – қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанрының шебері ретінде әдебиетші-сыншылар тарапынан да, әдебиеттанушы-ғалымдар тарапынан да әбден танылып, мойындалған қаламгер. Атап айтқанда, Ш.Елеукенов, Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев, Т.Тоқбергенов, Н.Оразов және т.б. жазушы, сыншы, әдебиет зерттеушілері Д.Исабековтың шығармашылығы жайында пікір білдіріп, қаламгердің басқаша әріптестерінен өзгеше қырлары туралы өз ойларын жариялаған.

Көрнекті әдеби зерттеуші С.Қирабаев Дулат Исабеков шығармашылығын кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуіріне (1968-1990) жатқызады. Ғалым осы кезеңде „әдебиеттің негізгі жанрларын байытуда және қоғамдық-әлеуметтік өмірдегі белсенді қызметімен сөз өнерінің жас күштері алға шыққан” дейді [24].

„Бұл дәуірдегі жанр жүгін көп атқарған жастар болды. Олардың көбі әдебиет өмірін жырлай келді. Ал ауыл деген, қанша дегенмен, біздің ұлттық ұямыз ғой, сондықтан ауыл өмірін, оның адамдарын жазу арқылы жас таланттар өзінің өскен ортасын, әдет-ғұрпын, салт-санасын, тұтастай алғанда, ұлттық тұлғасын ашуды мақсат етеді, ұлттық ұғым-түсінікті, ұлттық психологияны кең түсіндіреді”, – деп, сол кезеңдегі жас қаламгердің шығармашылық ізденістеріне жан-жақты талдау жасаған С.Қирабаев „ауыл өмірі мен ауыл адамдарының характерін жаңа қырынан аша білуімен, идеялық-көркемдік ізденістерімен бағалы” туындылар ретінде Дулат Исабековтың „Тіршілік”, „Дермене”, „Сүйекші” атты шығармаларына ерекше тоқталып өткен, „Дерменедегі” Тоқсанбай, „Тіршіліктегі” Қажымқұл, тағы басқалар „тек адамгершілік пен имандылықтың ғана тұтқасы емес, күн санап жастары қалаға кетіп ұмтыла бастаған ауыл мен ана тіліміздің де қамқоры, ұлттық сананың мектебі болып көрінетініне” сипаттама береді [25].

Дулат Исабеков замандас буынның күшімен көркем әңгіме жанрында тақырыптық-көркемдік жағынан біраз байып, адам характерін ашуда ілгері басқандығын танытты, ішкі мүмкіншіліктерін кең жария етті, лирикалық, психологиялық үлгілерді дамытты. Жазушы әңгімелерінде адамдық мінез-құлықтың ерекшеліктері, олардың арасындағы қарым-қатынас, соларды тану арқылы өмір тану мәселелері кең қойылған, сезім жылылықпен суреттелетін әңгіме жанрының озық үлгілерінің бірі ретінде жазушының „Қара шаңырақ” атты туындысын атай аламыз. Д.Исабековтің „Қара шағырағы” – әкенің шаңырағы. Осы шаңырақ астындағы адамдардың, әсіресе, әке мен баланың сезімін жазушы аса құрметпен көрсетеді. Солардың арасындағы түсініспестік те ұзаққа созылмайды. Баладан „адам” деп үйренбеген, оны көргеніне мәз боп отыратын ата-ана қара шаңырақтың қасиетті  иелері боп танылады.

Дулат Исабековтің әңгімелері туралы өз ой-пікірлерінен ортаға салушылардың бірі – көрнекті сыншы С.Әшімбаев болатын. С.Әшімбаев 1970 жылы жазылған „Ізденіс бағдарын бағдарлағанда” атты мақаласында ауыл өмірі тақырыбында өзіндік айтары бар, ойлы, тартымды туындылар дүниеге келіп жатқанын, ол шығармалар бір кездегі жасанды тартыстардан, „жағымды, жағымсыз” образдар мен жасық ойлардан арылып, бүгінгі ауыл адамының жан дүниесін барлық қырынан барынша шыншыл көрсетуге ұмтылатынын айта келіп, тоғышар, желбуаз жандар психологиясын батыл сынаған, осы жарамсыз мінездердің туу, етек алу себептерін жан-жақты қарастырған әңгіме-повесть авторларының қатарында Д.Исабековті де ерекше атап көрсеткен [26]. Сондай-ақ С.Әшімбаевтің пікірінше, Д.Исабеков шығармаларындағы „өмірлік ситуация шыншылдығы, білікті замандастар бейнесі, …тақырып ауқымының кеңдігі, өмір туралы қалыптасқан парасатты көзқарастары, өзіндік парасатты толғам-байламдары, азаттық пафос айқындығы зор үміт күттіреді”.

Дулаттың өз әріптестерінен бір айырмашылығы – кейіпкерлерін өмірдің қиын қыстау сәттерінде көрсетуі. Өмір сынының өз сабағы белгілі. Жазушы сол өмір жолдары бұралаң, тағдырлары қатаң, тіршіліктің титтей де қызығын көрмеген, алайда адамгершілігіне, адалдығына, имандылығына иненің жасуындай да дақ түсірмеуге тырысқан кісілердің жан сарайын ашып беруге өте бейім. Исабековтің бұл әдеби тәсілге төселіп алғандығы сондай, бірде-бір шығармасының желісі жайшылықтағы жайбарақат тіршіліктен әңгіме шерткен емес. Міне осындай өмір философиясының қыр-сырын жанымен ұққан жазушы кейіпкерлерін ылғы да бір тіршіліктің тосын сынында – қияметтің қыл көпірі үстінде жолықтыруға құштар. Дулат Исабековтің „Қара шаңырақ”, „Тіршілік”, „Қарғын” жинақтарына енген әңгімелеріне ой көзімен қарап, жазушының алғашқы әңгімелерінде өмірдің бір кеші, көңілдің бір сәттік сезімі бейнелейтіндігін көреміз. Шағын жанр шарты да сол. Бала тіліне икемделе, бала танымына лайықталады деген ойдан ба екен, әйтеуір „Қарлығаш”, „Бітпейді-ау арман” секілді әңгімелерінде жазушы оқушыға дайын түйінді ұсынады. Алғашқы кезең әңгімелері авторды ала-бөтен ерекшелей қоймаған, қарапайым туындылар еді.

Жазушы қаламынан кейінгі кезде туған „Огонек” журналының 17 саны”, „Тыныштық күзетшісі”, „Ақырамаштан науырызға дейін” әңгімелері талант кемелі, шеберлік өскенін анықтайды. Аталмыш әңгімелерінде асқынған драматизм, трагедиялық тағдыр, ауыл адамдарының қызық характерлері көрініс табады. Нақтылап айтсақ, „Огонек” журналының 17 саны” –   ерлі-зайыпты тіршілік кешіп келе жатқан екі адамның жан дүниесінің мүлде басқа екенін, тағдыр айдауымен зорлағандай қосақталып бірге жүргенін психологиялық талдау тұрғысынан бейнелейді. Кешегі сұрапыл соғыс сау адамды қойып жарымжан жанның тағдырына қаншалық салмақ салғаны –  көлемі шағын „Тыныштық күзетшісі” әңгімесінде әдемі ашылады. „Ақырамаштан науырызға дейін” – бір ауыл адамдарының мінез қақтығыстарына құралған. Автор тіршілік жайлы ойын сол характерлер қақтығысы арқылы аңғартуды жөн көріпті.

            Шеберліктің өсуін авторлық баяндаудан да байқауға болады. Алғашқы кезең әңгімелерінде ұстамды тілмен бірсыдырғы қарапайым баяндайтын автор бертінгі әңгімелерінде тұрмыстық детальды сәтті пайдаланады. Баяндауға мәнер дарытқан. Автор баяндауынан кейіпкер психологиясын, ойын аңғарғандаймыз. Демек, автор қарапайым хабарлаудан характерлі баяндауға ойысқан.

             „Дулат Исабековтің „Талахан — 186”, „Ескерткіш”, „Бонапарттың үйленуі” атты әңгімелеріндегі күлкі – … арлы, ақиқатшыл күлкі. Күлкі шақыратын әрбір емеуріннен, әрбір детальдан автордың уайымы мен күйзелісі мен мұндалап тұрады. Бұл қасиетті тек жазушының шеберлігіне жатқыза салу аздық етеді, мұндай қасиет, яки күлкіні ояту және оны оқырманның жүрегіне жеткізе білу – сирек дарынның қолынан ғана келетін сирек қасиет.

Дулат Исабеков әңгімелерінің аса бір өтімді әрі ұтымдылығы, жазушы әңгімелерінің барлығы дерлік бүгінгі күнімізді парықтау мен айшықтауға арналған

Белгілі сыншы, мәдиниеттанушы Ә.Бөпежанованың тұжырымы бойынша, „егер Исабеков шығармашылығын даму-өрлеуде қарастырар болсақ, 90-жылдар қарсаңында мерзімді баспасөзде жарық көрген „Ескерткіш” „Бонапарттың үйленуі”, „Талахан – 186”,  „Социолизм зәулімі” әңгімелерін тағы бір кезеңге бөлуге болады. …Аталмыш әңгімелерде қоғам-әлеуметті тікелей айыптау, сынап-мінеу жоқ, жазушы, керісінше, салқын әңгімеші рөлінде көрінсе, кейіпкерлерін әлеуметтік-психологиялық типтер деңгейіне көтере сюжетті күлкілі ситуациялар төңірегінен өрбіте отырып, әлеуметтік-философиялық үлкен жинақтауларға бой ұрады”, [31,15] – дейді

Ойымызды түйіндесек, Дулат Исабековтің әңгімелерінде егемендік алар тұстағы өтпелі кезең шындығы көрініс тапқан. Жазушы қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанрының жетілуіне көп үлес қосты.   

Алғашқы қолтаңбасын, кезінде А.П.Чехов бағасын беріп кеткен, Флобер  қиындығынан мойындаған, Эдгар По, О.Генри сияқты саңлақтардың есімін әлемге әйгілі еткен шағын жанрдан бастаған жазушылардың бірі С.Мұратбеков осы жанрмен өз отанында, одақ көлемінде оқырмандарына танылды. Сөйтіп, әңгіме жанрының классикалық үлгілерінен кем түспейтін өзіндік ұлттық ерекшеліктері, көзқарасы, қазақ танымы бар әңгімелер тудырды. Осы арқылы жалпы қазақ әңгімесінің профессионалдық өсуін танытты.

1960-70 жылдардағы көп ұлтты кеңестік новеллистиканың озық үлгілерінің бірі болып танылған „Күсен-Күсеке” әңгімесінің қазақ әңгімелерінің антологиясына кіруі тегін болмаса керек. С.Мұратбековты осы жанрдың хас шебері десек артық айтқандық болмас еді.

Әлі балаң жазушының алғашқы жинақтарына әдебиет сыншылары да жылы лебіздерін білдіріп, болашағына ақ жол тілеген екен. Солардың бірі белгілі әдебиет сыншысы М.Қаратаев: „Сайын Мұратбеков өз сезімі мен түйсігін нәзік те терең жеткізе білетін ең жас шебер новеллистердің бірі. Оның алғашқы жинағындағы „Менің қарындасым”, „Райгүл” атты әңгімелері шынайы және жылы лиризммен жазылған.

Бізде көркем новелланың шебері, „Қазақ Чеховы” деп аталған Бейімбет Майлин, Майлиннен кейін Мұхтар Әуезов және Ғабит Мүсірепов. Жақсы әңгіме жазу олпы-солпы, сүреңсіз роман жазудан әлдеқайда қиын” [27], десе, жазушы С.Шаймерденов: „Сайынның өз стилі бар. Бояулық бар, ойнақылық және сезімнің мөлдірлігі бар” деген [28].

C.Мұратбеков әдебиетке өзіндік соқпағымен, өрнек айшығымен келіп қалың оқырманды өзінің көркем дүниелерімен бірден баурап алған суреткер. Ең алғаш жарық көрген „Менің қарындасым” атты әңгімелер жинағынан бастап, „Ауыл оты” (1964), „Көкорай” (1967), „Отау үй” (1968), „Жабайы алма” (1972), „Дос іздеп жүрмін” (1973), „Көкорай” (1979), „Таңдамалылар”т.б. кітаптары көпшіліктің қолдан қолға тигізбей оқитын дүниесіне айналды.                                                 

С.Мұратбеков шығармаларының негізгі тақырыбы ауыл өмірі деп көп айтылып та, жазылып та жүр. Бірақ мұнда нақтылықтан гөрі шарттылық басым сияқты. Рас, жазушы шығармалары көп жағдайда ауыл өмірін суреттейтін шығармалар жазған немесе жазып жүрген М.Сүндетов, М.Мағауин, Д.Досжанов, Д.Исабеков, Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, О.Сәрсенбаевтармен болмаса „деревня прозашылары” деп аталып жүрген орыс жазушылары Быков, Абрамов, Шукшин, Астафьев, Белов т.б. сияқты соғыс жылдарындағы және соғыстан кейінгі деревня жайлы жазып жүрген талантты қаламгерлердің туындыларымен үндеседі. Бірақ, С.Мұратбековтың өзіндік қолтаңбасы бар, оның кең ауқымды ұлттық колориті, лирикалық сыршылдығы, философиялық тереңдігі, психологиялық көріністері жағынан жоғарыда аталған орыс жазушыларынан ғана емес, шығармаларына ауыл өмірін арқау еткен қазақ қаламгерлерінен де ерекшеленіп тұрады. Бұл жазушының барынша мол игерілген объектіге ешкімді қайталамауға тырысқан дара тәсілмен келуінде болып отыр. Әрине жоғарыда аталған авторларды да басқалармен шатастыра қою қиын, оларда да творчестволық даралық бар. С.Мұратбековтың олардан басты ерекшелігі – ол өзіміз күнде көріп жүрген елемейтін құбылыстарды терең философиялық ойлар үшін пайдаланады.

Жазушы шығармаларының тақырыбы жайлы сөз еткенде С.Мұратбековты ана тақырыпта немесе мына тақырыпта шебер жазды деп айтсақ біржақтылық болар еді. Себебі, Мұратбеков ізденісінде штамп жоқ. Ол өмірдегі оқиғаларды жіті бақылай отырып, адал жанды ақ көңілді де, ақыл тоқтатқан байсалдыны да, қатыгез қазымырды да, өз жанын күйттеуден басқаны білмейтін өзімшілдігі де, бәрін суреттей алады. Бірақ, оның шығармаларында орталық тұлға ретінде әрқашан бойына жайсаң қасиеттерді жинаған жақсы адам типі жүреді. Соның рухани байлығы, жан дүние сұлулығымен сезім шынайылығы, көңіл тазалығымен мұрат биіктігіне баса назар аударылады. Осыларға қарап, оның негізгі тақырыбы адамгершілік, ар-ождан мәселесі десек қателеспейтін сияқтымыз. Жазушының, „Дүниенің өткіншілігі кімді де болса ойландыруға тиіс. Сондықтан әркім-ақ адамдар арасындағы аумалы төкпелі қарым-қатынасқа, парыз бен қарызға, ізгілікке өз тарапынан үн қосуды мақсат етсе күнделікті тірлігіміз әлдеқайда шуақты болар еді” деген сөзі де осыған саяды.

С.Мұратбеков әңгімелерінің кейіпкерлері – өмірден өз бақытын өздері іздеген қарапайым еңбек адамдары, егін өсірген диқандар, астық таситын арбакештер, қой баққан шопандар, жер жыртқан механизаторлар, сауыншылар, тіпті шөп қора мен әр түрлі қоймалардың күзетшілері немесе студент жастар, ғалымдар, мұғалімдер т.б. болып келеді.

Суреткер осы кейіпкерлерінің бойындағы саналы қасиеттерді тап басып оны жалаң насихатқа айналдырмай табиғи шынайы қалпында терең сезімдер арқылы өрнектеп береді. Осы ретте Л.Толстойдың „суреткер өз ғасырының жоғары білімі дәрежесінде болуы тиіс, ең бастысы – жеке бастың қамы үшін тіршілік өтпейді, барлық адам баласының өмір тіршілігіне белсене араласуға тиіс” деген сөз еске түседі.

Ол қым-қиғаш сюжет, елден ерек характер де іздеп жатпайды. Әдеттегі өмірдің өзіндей қарапайым сюжетті өзінің шұрайлы тілімен, көркемдік тәсілдермен жеріне жеткізе суреттеп береді. Оның шығармаларындағы кейіпкерлердің адам жанына неғұрлым жақын тұратындығы, күнделікті өмірде өзімізбен араласып бірге жүретіндей, сыры осындай шынайы қасиеттерде болса керек.

Әдебиет сыншысы И.Крамовтың „С.Мұратбеков талант табиғаты жағынан өз көрген-білгенінен, өмір тәжірбесінен тысқары тұрмайтын жазушылар санатынан” дегенінде шындық бар. Өмір жолындағы оның жұмысы, мектеп мұғалімі, журналист студент т.б сияқты атқарған қызметтері шығармаларына әсер етіп өмірлік материал боған даусыз. Қаламгердің „Мен өмірде көрген білгенімді ғана жазамын” деуі осының дәлелі. Жазушы кейіпкерлерінің характері айқын, эстетикалық талғаммен сұрыпталған типтік бейне дәрежесінен көрінуінің басты себебі де осында болса керек. Сондықтан да оның туындылары өміршең, сондықтан да оның дүниелері уақыт өткен сайын жаңа қырымен, жаңа сырымен ашыла, құлпыра түседі. С.Мұратбеков шеберлігінің көзі де – осы өмірдің біте қайнасуында жетсе керек.

Шағын жанрда маңызды мәселелер көтеріп, соны образдар жасау, өмір құбылыстарының күрделі түйіндерін түрлі характерлер арқылы айшықтап беру жазушының табиғи талантын, қажыр-қайратын оның өмірімен байланысын, суреткерлік шеберлік қажет ететіні сөзсіз. С.Мұратбаев жазушыға қойылар осы талаптардың үдесінен шыға білген қаламгер. Ол көркем әдебиеттің табиғатын, оның ішінде әңгіме мен повесті бүткіл болмысымен, жүрегімен сезіп, терең түсінеді. Өзі өмір сүрген кезеңдегі қоғамдық құбылыстар мен заман тудырған қайшылықтары, әлеуметтік өзгерістерді, уақыт ағымын суреттеп осы құбылыстар дүнеге әкелген оқиғалар мен образдарды шығармаларына арқау етті. Адамдардың сан қырлы, әр алуан бейнелерін жасаған.

Ол сомдаған „Менің қарындасымдағы” Әлима, „Күсен — Күсекедегі” Күсен, „Отау үйдегі” Ұзақ пен Тана  „Жеңешедегі” Қамар,

„Кәментоғайдағы” Кәмен, „Ескек желдегі” Рысжан, „Ұлтуғандағы” Ұлтуған, „Ананың арманындағы” Әже, „Ары бері жолдағы” Бөкен, „Басында Үшқарадағы” Әсет образдары суреткерлік шеберлікпен екшеліп, ұлттық бояумен зерделенген типтік дәрежеге көтеріліп көркем жасалған бейнелер.

С.Мұратбеков кейіпкерлері негізінен тағдыр талқысына түсіп, қандай қиыншылықтарға тап болса да адамдық бейнесін, қасиетін жоғалтпайтын, жақсылықтан үміттерін үзбейтін, тағдыр тауқыметіне мойымай, адалдықпен әділдікті баянды етіп, қашан да таза ізгі ниеттерін бойында сақтап қалуға тырысатын жандар.

Жазушы әңгімелерінің шоғыры болып табылатын, кезінде одақ көлемінде әңгіме болып, әдебиетші сыншылар тараптарының оң пікірлерге ие болған „Күсен-Күсеке” әңгімесіне назар аударайық.

Бір қарағанда кәдімгі ауылдағы қойшының күнделікті тұрмыс тіршілігі, қам-қарекеті сияқты көрінген әңгімеде үлкен әлеуметтік астар, философиялық ой жатыр. Шопан Күсен тағдыры арқылы жазушы өмірді, қазақтың кең жазира даласын, сол дала сияқты дархан көңілді оның тұрғындарының байсалдылылығын, беріктігін көрсете білген. С.Мұратбеков бұл әңгімесінде де өмірдегі күрделі мәселелерді байқағыш, әрі оларды орнымен көтере білетін ойшыл суреткер екенін аңғартқан. Үйге қонақ келмесе ұнжырғасы түсіп жүретін, қысы жазы мал соңында жүріп табан ақы маңдай терімен тапқан еңбек ақысын туған туыс, дос жарандарға бір-ақ күнде үлестіріп беруге даяр. Күсен образы арқылы жазушы ақкөңіл де, жомарт дала перзентінің бар болмысын, ұлттық табиғатын көрсетіп берген. Адал еңбекпен тапқан ақшаны далаға шашу бір қарағанда ақымақ алаңғасардың ісі болып көрінуі мүмкін. Бірақ, Күсен үшін ақшадан жоғары тұрған, тіпті дүниенің бар байлығына сатып ала алмайтын, сатылмайтын асыл нәрселер бар… Күсен үшін адамға қолынан келгенше жақсылық жасаудан, оны қуантып көңілін табудан, онымен сыйласып, сұхбаттасудан артық ештеңе жоқ. Осы қасиеттерімен ол „зәндемі” меңгерушіден де, „сыздауық” бажадан да, „тасырайған” Бисұлтаннан да әлдеқайда жоғары тұрған абзал жан. Жұртқа жақсылық жасаудан бір жалықпайтын Күсен-Күсекенің осы асыл қасиеттері бүкіл адамзат баласының бойынан табылып жатса өмір қандай болар еді деген әдемі ойлар еріксіз жетелейді. Бұл ой, тазалықтың, адалдықтың кепілі сияқты суреткер шыңдап жасаған Күсен образының құдіреті, жазушы шеберлігінің, ізденісінің жемісі.

Жазушы 70-жылдардың басында жазған „Басында Үшқараның” атты көлемді әңгімесімен осы жанрдағы азды-көпті еңбектеріне творчестволық бетін толық айқындаған, оның жан-жақты мүмкіндігін, соны тақырыпты игерудегі жаңа лепті аңғартқан шығарма. Араға жылдар салып туған ауылына қонаққа келген оқыған азаматтың туған жердің ауасымен тыныстап, ауылдастарын кездестіргендегі көңіл толқыныстары шығармаға арқау болған. Әңгіме финалындағы бас кейіпкер Әсеттің „…Не үшін өмір сүріп жүрміз осы?” – деп өзіне-өзі қоятын сұрағы терең ойларға жетелейді.

 „Басында Үшқараның” әңгімесінен С.Мұратбеков талантының мықты қыры танылады. Суреткер тар шеңберге сыймас өмір шындығының күрделілігін ашуға тырысқан. Шығармада философиялық қалың астар байқалады.

Қорыта келгенде, кеңес дәуірі тұсында жазылған қазақ әңгімелері жанрлық жағынан жан-жақты дамыды, қазақ әңгімесінің бұрын-соңды пайда болған ең таңдаулы туындылары заман жырын толғады, замандас сырын баяндады. Қазақ әңгімесінің бұрын-соңды пайда болған ең таңдаулы туындылары туған әдебиетіміздегі образдар галереясына айқын жасалған әдемі бейнелер, күрделі де кесек типтер қосты, қалың оқушы қауымды әсем де асыл идеалға баулыды.  Әсіресе 1980-90 жылдардағы қазақ әдебиетінде қоғам өзгерістері мен өтпелі кезең өмірі кеңінен суреттелді.

 

 

 

 

ІІІ тарау. Қазіргі қазақ әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктері

 

Қай тақырыпқа болмасын қалам сілтемесе де, жазушыларымыз жаңа идеяның жаршысы болып саналмақ. Әрі сол көпшілік халықтың санасына сіңіруге күш салмақ. Көлемі ықшам, сюжеті сирек кездесетін құбылыстарға құрылған, қазақы мінезді бүгінгі әңгімелер оқырман қауым арасында тез тарап, оқушының рухани азығына айналуда. Қазіргі қазақ әңгімелерінің бірсыпырасы жанрлық тұрғыдан алып қарағанда, ежелгі дәстүрлі сипаттарды сақтап келгендігін байқаймыз. Бұндай соны белгілерімен көзге түскен әңгімелерде қазақ прозасының байырғы дәстүрінен еш нәрсе жоқ деуге болмайды. Біз назар аударайық деп отырған бүгінгі күнгі әңгімелерде жазушыларымыз байырғы проза дәстүрі мен жаңашылдықты қалай ұштастыруды мұрат тұтқан тәрізді. Әрине, бұл салада әр жазушының шыққан шығармашылық биігі әр түрлі. Ежелгі дәстүр талабынан шығыңқырап, жанрлық ерекшеліктерімен көзге түсетін әңгімелер қатары 1991 жылдан бері қарай қазақ прозасында аз емес. Бұл шығармалардан біз әңгіме жанрындағы характерлі бір жаңалықты байқадық. Олардың барлығына бірдей тоқтау әңгімені шұбалтып жіберген болар еді. Сондықтан да олардың бастыларын іріктеп, сөз қозғауды жөн көрдік. Бұндай кейбір жаңалық айырмасы бар қазіргі қазақ  әңгімелеріне біздің пікірімізше мына шығармалар қосылады: Д.Амантайдың  „Қастерле мені” топтамасы, А.Кемелбаеваның „Ағаш үй” әңгімесі, А.Алтайдың „Кентавры”, Т.Ахметжанның „О дүниенің қонағы” әңгімесі т.б.  шығармалар қатары.

Жоғарыдағы келтірілген әңгімелердің ішкі мәніне үңіліп көрелік. Авторлық позиция берік, идея биік. Шабыт шалқарымен қанаттанған жазушыларымыздың құлашы кең, қаламы жүйрік, идеясы зор.

Әңгіме жанрының ең негізгі сипаттарының бірі лирикалық шегініс – қазіргі қазақ әңгімелерінде мол. Шығарманың қай бөлімінде болмасын, ақын тәрізді төгіле сөйлеп, жазушының өзі тікелей қатысып, өзінің көңіл-күйін, суреттеп отырған объектісіне деген қарым-қатынасын толық білдіріп отырады. Әңгімедегі лирикалық шегініс оған ажар, өң беріп тұрады. Әсіресе қазіргі өміріміз туралы жазушы толғаныстары екпінді, сыршыл да шынайы шыққан.

Енді әңгімелердегі адам образына келсек, жазушыларымыз дәстүрлі әдістен аулақтап, образ жасауда тыңнан жол табуға тырысқан. Авторлардың бұл талабы сәтті ме, сәтсіз бе ол басқа мәселе. Адам образын бейнелеудегі көркем әдебиеттің әр жанрына қойылатын талап әр түрлі. Әр жанрдың образды бейнелеудегі мүмкіндігі де әр түрлі. Бұл ежелден белгілі жайт. Және әр жанрдағы адам образын бейнелеу әдісі де әр түрлі.

Д.Амантай әңгімелерінде адам образын бейнелеуде осы жанрдың мүмкіндіктерін кеңейтіп, молайта түсуді көздеген тәрізді. Біз үшін бұл орынды  іздену, дұрыс талап.

Соңғы жылдардағы әдебиет саласындағы түрлі ахуалдарға тоқталатын болсақ, ондағы басты өзгешеліктер негізінен қоғамның саяси әрі экономикалық аспектілеріне тәуелді екен. Мәселен, осындай жағдайға байланысты әдебиет сыншылары түрліше баға беріп әр тараптан салмақтайды. 1997 жылы өткізілген қазақтың жас прозашыларының сайысы да көп нәрсені аңғартты.  „Сорос -Қазақстан” қорының ұйымдастыруымен өткізілген бұл  байқауда ең танымал деген жас қалам иелері көзге шалынды.

Белгілі әдебиет сыншысы Ә.Бөпежанова осы байқаудың жеңімпаздары  хақындағы толғаған пікірінен үзінді келтіре кетпекпіз. Соңғы жылдардағы қазақ прозасының өсіп-өркендеуімен оның тың көркемдік ерекшеліктерге ие болу нәтижесіне осы сыншының жариялаған сын мақаласы біршама арқау болды.

„Конкурс жүлдегерлері шығармаларын оқығанда – жас буынның көркем сөз өнері туралы таным-сезімі, көзқарасы алдыңғы буындардан мүлдем өзгеше екендігін пайымдауға болады. Жас буын – жаңа толқын әлемдік әдебиетті, ондағы ағымдарды небір формалық ізденістерді жете зерттегені, терең білімді, сондықтан да әлемдік рухани-мәдени кеңістікте өздерін еркін сезініп, еркін сенімді жүзе алатындығы сезіледі. Мұндай танымның енді тұтастай алғанда көпшілік мәдениетінің әсем бір үлгісі, яғни айнала қоршаған дүниені, өмірді негізінен бірдей қабылдап, бір жазықтықта көретін қалың көпшілік оқырманның әдебиеті екенін мойындай алуымыз қажет. „Жаңа толқынның” озық өкілдері дәстүрлі баяндау, оқиғалық қисын, қимыл-қаракетті әу бастан, саналы түрде ноқталап тастайды, сөз қуаты астарға әдіптейді, шығарма құрылымының ішкі үндестік, әуезін сезінуімізді, виртуальды өмір сезімге ортақ болуымызды талап етеді. Жаңа толқынның өз ойымыздағы ең озық өкілдерінен саналатыны Айгүл Кемелбаева мен Дидар Амантайдың айталық, өзіндік тіл концепциясы бар. Ол концепция бойынша құлаш-құлаш көркем тіркестерден гөрі, ой кернеуін дөп басқан жалқы, тағдырлы сөйлем қымбат. Сөз жоқ, бұл жас қаламгерлердің заман талабына сай қалыптасқан әңгіме жанрына әбден ысылғандығы байқалады”.

Біз бұл пайымдауларға қарап қазіргі қазақ әңгімелерінің көркемдік ізденіс бағытын анықтауға жолдама аламыз.

Жалқыдан жалпыға ұмтылу яғни ұлттық деңгейден жалпы халықтық деңгейге ұмтылу әрине әдебиет әлеміне елеулі өзгерістер әкеледі.    

Сонымен қазіргі қазақ прозаларындағы қалыптасқан қасаң қағиданы бұзып жаңа реформаторлық нышан әкелген қаламгерді жоғарыда Ә.Бөпежанованың алғы сөзіменен айтып өттік. Бұл қос талант иесі сөз жоқ жаңадан қалыптасқан қазіргі қазақ әңгімелерінің көркемдік әлеміне салынған соны соқпақ. Себебі стильдік жаңалық қанша ағым ретінде қалыптасқан кейінгілерге дәстүрлі түрде өнеге болмақ. Бұл тараптан қарастырар болсақ қазіргі қазақ әңгімелеріндегі көркемдік ізденістердің құптарлығы да бар, қолдауға болмайтын басы артық дүниелер де бар.

Соңғы кездері есімі ел аузында жиі аталып, жаңадан ерекше дүниелері арқылы көзге түсіп жүрген жас талаптардың бірі – Д.Амантай. Оның шығармалары соңғы кездегі сыншылар нысанасына көбірек ілініп жүрген туындылар қатарына жатады. „Қастерле мені” жинағына кірген „Тәкаппарлық” әңгімесіне тоқталып өтелік. Үш табақ беттік әңгіме толығымен дерлік диалогпен жазылған десе де болады.

– Келіңіз, сізді өткізіп жіберейін.

• Мені айтасыз ба?
• Иә.
• Өзім өте алатын сияқтымын.

Автомобиль коляскаға жете бере, тоқтады.

Жас қыз тізе бүккен колясканы әрі итеріп әкетті. Машиналар қайыра жүре бастаған. Жол үсті дамыл таппаған толқынға айналды.

• Рақмет, – деді бойжеткен.

Ол әдемі емес. Жалпайған домалақ мұрын, қысық көз, үлкен құлақтар [29,333].

Дәл осы оқыс диалогтан басталатын әңгіме дилог арқылы өрбиді. Көшеде танысқан мүгедек бикеш Диана мен жас жігіт Сағаттың жарты сағат төңірегіндегі сөйлесу оқиғасын әңгіме мазмұны етіп алған.Әңгіме тек кейіпкерлердің репликаларынан тұрады.

• Таныспадық та.
• Сағат, – деді ол.
• Диана.
• Қазақтың ныспысына ұқсамайды.
• Өзім қазақпын, шешем мені көрікті болады деп ойлаған шығар.

Сосын бойжеткен екі иығын көтеріп, қолын жайды.

• Бәрібір сіз бүгін ажарлысыз.

Диана жылы күлімсіреді. Көйлегінің етегі мүгедек аяқтарды сырт көзден шебер жасырады. Ол жігіттің ойын түсінген құсап әлсіз күлді.

Жазушы әрбір репликадан кейін автор сөзін мүлде қолданбайды. Яғни бұл сөз кімнің сөзі екенін оқырман өзі іштей түйсініп отыруы шарт.

• Маған неге көмектесесіз? – деді бикеш.

Сағат үнсіз. Смола төселген жол үстінде сырғанаған доңғалақтардың ғана шуылы шығады.

• Ғафу етіңіз, – деді сол дауыс.

Үні тарғылданып естілді.

• Оң қапталыңызға бұрылыңыз.

Олар жолдан түсіп кетті.

• Болды.
• Бұл жерде ешқандай пәтер жоқ қой.
• Бұл жерде жұмысыңыз болмасын.
• Сізді ренжітіп алдым ба?
• Сіздің мені аяуға қандай хақыңыз бар, – деді Диана.
• Ондай пейілім болған жоқ.
• Мені неге мүсіркейсіз? Менің күйеуім, балам бар.

Әйел жылай бастады. Ол бұған ешқашан көндіге алмайды. Ол бұған ешқашан үйрене алмайды. Оны әрдайым мүсіркей береді.

Бозбала не істерін білмеді [29,335].

Міне осындай бір оқиғаны жазушы оқырман алдына жайып салады. Шешімін оқырман өз ойында түйеді. Шығарманың „Тәкаппарлық” аталуы да шартты тәрізді. Тәкаппарлық па, әлде іштей күйініш пе? Жауабын оқырман өзі береді.

Ең алдымен көзге ұрар олқы тұсы Д.Амантайдың „тілі”. Қазақы табиғаттан аулақтау, негізінен орыс тілінен еркін аударылғандай әсер қалдыратындығы құптарлық емес әрине. Өйткені көркем шығармадағы басты назар аударылатын нәрсе егер Ғабит Мүсіреповтің сөзімен айтар болсақ ол шығарманың көркемдік тілі болуға тиісті. Шығарма сонылық ерекшелік, стильдік даралық деп оның тілін шұбарлап жіберуге мүлдем болмайды. Бұл өз кезінде өзекті де ауқымды мәселе. Біздің айтпағымыз негізінен шығарманың көркемдік ауаны, стильдік жаңашылдығы, әлемдік ағымнан алған, таңдаған бағыты, идеялық нысаны болмақ. Бұл ұғым-түсініктер көркем шығарманың тілімен тығыз байланысты болғанымен де, оны теориялық тұрғыдан жіктеп қарауға болады екен.

Сонымен,өзінің алғашқы тырнақ алды шығармаларымен-ақ оқырман қауымды елең еткізген бұл жазушымыз неге сыншылар қарауылына өзге қатарластарынан гөрі көбірек ілігеді. Біздің берер жауабымыз бірнешеу. Алғашқысы Дидардың тіліне байланысты дедік. Ол өз алдына жеке әңгіме отауын құра алады. Ал екінші әрі маңызды себеп ол шығарманың алған бағыты.

Дидар Амантай өзінің бір мақаласында айтқандай, қазіргі қазақ прозасына тың өзгерістер қажет, ал әдебиетіміздегі мұндай олқылықтардың орнын қалай толтыруға болады. Біз үшін сөз жоқ әлемдік үлкен мектеп саналатын батыс әдебиетіне үңілуіміз керек. Бұл орайда бізге үлгі боларлық жайттар көп-ақ. Соцреалистік өмір шындығы деп аталатын көркемдік ұғымның іргесі сетінегеннен кейін-ақ, бізге жаңа қоғамның жаңаша келбетін сомдайтын ерекше әдіс-тәсіл қажеттілігі туындайды. Ал мұны біз бір кездері буржуазиялық үстемдік құралы деп саналған батыстық әдебиет ағымдарын ала аламыз. Мәселен, ХХ ғасыр басында классикалық батыс әдебиеті саналынған „модернистік” бағыттың прозадағы атқарар көркемдік қуаты қаншалықты.

Адамның ішкі жан күйзелісінен қоғамдық құбылыстардың әсеріне жауап ретінде суреттеу, адамзаттың өзі танып-біле алмайтын кездейсоқта тылсым құбылыс пен болмыстың алдындағы қорқынышын немесе дағдарысын суреттеу жаңа дүниетанымның көкжиектері ретінде көрініс береді.

Ал Дидар Амантай өз әңгімелерінде осы айтылған мүмкіндіктердің барлығын да пайдаланып көрді. Сөйтіп қазақы пайымға сиятын қазақ тілді бірақ ойлау формалары мен рухани ауаны батыс үрдісіне саятын әңгімелер қатары дүниеге келді.

Дидар кейіпкерлері өзіміздің тұрғыластарымыз. Яғни студенттер, жастар немесе жеткіншектер. Оқиға өтетін арена озық мәдениеттің көрінісі іспетті „кафе”, „бар”, „театр”, „парк”, „кездесу алаңы”. Қысқасы бір қараған адамға жастардың байбатша өмірі тәрізді елес береді. Ал Дидар осы бір „шылым шегістен”, „шетелдік музыкаға” ұйыған,   „қымбаттық шарап ішкен” жастар өмірінен үлкен бір трагедия жасап көрсеткісі келеді. Нәтижесінде көрсете де алады. Бақсақ бұл мәз-мейрам ғұмыр емес екен. Бұл нағыз рухани жарасы асқынған қоғам дерті, жастардың іштей тұншыққан жан айқайы екен. Бұл орайдағы Дидар Амантайдың қолданған суреткерлік штрихтары да маңызды рөл атқарады. Яғни, бұл жас қаламгер қазіргі қазақ прозасына кең тыныс, жаңа леп әкелді.

Дидардың шығармаларының композициялық құрылымы да өзгеше. Сюжеттері біртұтас. Шығармада негізінен екеуара диалогқа ғана арқа сүйейді.

„Мұң” атты әңгімесі бес жыл университет қабырғасында бірге оқып, енді қоштасар сәт туған университет түлектері туралы оқиға. Алматыда сайран өмірілері аяқталған жастардың қоштасу кешіндегі әрекеттері, махаббатқа деген жеңіл көзқарастары бәрі-бәрі қазіргі жастарға тән мінез-қылықтар. Коньякқа мас болған Нұрбек, Бағдат, және әңгіменің басты кейіпкері Рауан қоштасу кешінде мастықтың арқасында ғана бір біріне бес жыл бойы дос болғанын ашып-жарып айтады. Шолақ юбка киген Айгүл де ішімдіктен бас тартып отырған жоқ. 

Бес жыл бойы оңаша иіріп, ортақ тағдыр ноқтасын салған университет қайтып келмес ғажайып кештеріміз бен қайталанбас шақтарымызды енді түгел тартып алмақшы. Университет тосын мінез танытып, бәрімізді түкпір-түкпірге атой салып лақтырып жіберетіні ақиқат болып санамызға қонады. 

Енді кездесу-кездеспеулері белгісіз үш жігіттің ішкі ойы осы. Олар қоштасып, үшеуі үш жаққа кетті. Үшеуінің көңілінде де мұң ұялаған. Әкесі жоқ Нұрбек шиеттей бала-шағаны асырауға Қостанайға кетіп барады. Алматыны қимаған Рауан да өмірдің алға тартқан жаңа белестеріне қадам басуға қорқақтайтын тәрізді. Маңдайынан сипап еркелететін университет те бұлармен қош айтысты. Енді алда не тұрғаны белгісіз. Көңілде тек мұң бар.

Жазушы кейіпкерлеріне іштей қазылып сөйлеу тән. Оқыс көріністері мен келте қайырулар, тосын жағдайлар барлығы да бұрын-соңды қазақ әдебиетінде қолданылып көрмеген тәсілдер. Жазушының шығармалары негізінен философиялық арнадан бастау алады. Бұл жағынан алғанда Дидар „экцистенциялық” өмір философиясын қолданған. Әлем әдебиетінде бұл әдісті француз модернистері Жан Поль Сартр мен Альберт Камью жақсы қолданғандары мәлім. Шынында бұл ағым шынайы өмірдің ащы шындығы мен көмескі тұстарын әйгілеп көрсетеді.

Д.Амантай сонымен қатар американдық әйгілі жазушы Э.Хемингуэйдің жазу стилінде шеберлік тұрғысынан, өзіне қажетті тұстарын ала білгенге ұқсайды. Мұны біз қос жазушының да жазу  үрдісіне қарап пайымдай аламыз. Бұл мәселе тұрғысынан алар болсақ, Дидардың кейбір шығармалары американ жазушысының әңгімелерінің аудармаларына ұқсап кететін тұстары бар. Біз қарастырып отырған жазушының екінші қателігі осы деуге болады.

Жалпы 1995 жылдан бергі қазақ әңгімелері осы тәріздес ірі жаңалықтарға толы. Бұл құбылыстарды әрине көркемдік ізденістер қатарына еркін түрде жатқыза аламыз.

Д.Амантай салған соны соқпақпен бүгінге қарай тартып, уақыт үдесінен шығуды көздеп келе жатқан жас таланттардың қатары әлі де молыға түсері даусыз.

Өзінің оқушы кезінде-ақ әдебиет әлеміне „Жетінші құрлық” атты повесімен өзіндік үн қатқан жас қаламгердің бірі – Айгүл Кемелбаева еді. Оның әңгімелері де тосын жаңалықтарға толы. Батыстың классикалық әдебиет үлгілерімен жете таныс жазушы қыз, өз шығармаларындағы ұлттық реңктерді жалпы халықтық сипатқа сай бере білген. Мұнда бұрынғының жырауларына ұқсас төкпелілік сарын бар. Композициялық құрылымы жағынан байырғы қазақ әңгімелері тәрізді. Ал шығармашылық ізденістері дәлірек айтқанда, идеялық тұғыры батысты қайталайды. Бұл орайдағы айта кетеріміз А.Кемелбаеваның көркемдік ізденістері жоғарыдағы жазушылардың шығармашылығы тәрізді. Алға ілгерілеу мен ұмтылыстар бар.

Қазіргі дәуірде қасаң идеологияның қабырғасы сетінеп әдебиетте жазушылардың творчестволық еркіндігіне, жаңашылдық ізденістеріне мол мүмкіндік туып отыр. Өмір шындығын жан-жақты, терең ашып көрсету үшін әдебиет тақырыбы, идеялық мазмұны, көркемдік ерекшеліктері жағынан мейлінше толығып, үнемі әр алуан сипат белгілерімен баи беруі қажет.

Қазіргі кезеңгі дәлірегі соңғы он жылдықтағы қазақ әңгімелерінде көркемділік нормалары осы пікірлерге саяды. Посткеңестік дәуір әдебиетшілерінің ойлау қарқыны да демократиялық сипат ала бастағандай. Бұған келтірер мысалдар да аз емес. Мәселен, жоғарыда есімдері аталған қос қаламгерлер Д.Амантай мен А.Кемелбаева шығармаларындағы көркемдік ауданы осындай.

Образдылық, сезімділік тұрғыдан әлемді тану, адам болмысына үңілу, тіршілік-тұрмыс мәнісін бағалау, көңіл-күй құбылыстарын қиял ырқымен жүзеге асыра суреттеу, бейнелі ұғымдар синтезін құрау осыларды барлығы қазіргі әңгіме жанрына тән белгілер.

Ал бұлардағы көркемдік түр – шығармадағы мазмұн, мағынаның, ондағы ой-сезім байлығының сөзбен мүсіндеп жеткізілген қалпы, алуан түрлі суреттеу тәсілдерінің біріккен жүйелік тұтастығынан туатын шығарманың көркемділік қуаттылығын құрайды. Әсіресе Д.Амантай әңгімелеріндегі көркемділікті құрайтын бөлшектері, ерекшеліктері қандай десек, олар – композициялық, сюжеттік құрылысы, жанрлық өзгешелігі, сөзбен бейнелеу тәсілдері яғни, тіл кестесі, поэзиялық шығарма болса, әуенділігі дер едік. Оларды жекелеп алғанда өз алдына тұрғанда тек бейнелеу құралдары, тәсілдері ғана, сондықтан оларды сол көркемдік түрді туғызатын, оған кірпіш болып қаланатын құрылыс материалдары деуге болады. Олардың бәрі де Дидар Амантай әңгімелерінің бойында бір-бірімен байланысып, жалғасып, тұтаса келіп, көркемдік жүйе дәрежесінде қалыптасқанда және сол шығарманың идеялық мазмұнымен ажырамас  бірлік-бірлестік тауып, соны әсерлі жеткізгенде ғана барып нақтылы шығармадағы көркемдік формаға айналады. Жазушының қазіргі біз өмір сүріп отырған ортадағы өмір шындығына бойлауы, оны сезініп-түсінуі және сол шындықты сөзбен мүсіндеп жеткізу шеберлігі, міне осы екеуі – көркемдік түрдің жасалуының шарты.

Сөйтіп біз өмір шындығының жазушының ой елегінен өтіп, творчестволық көрігінен өтіп, қорытылып, әңгімелердегі баяндалған, көркем суретке айналған қалпын көреміз.

Тек Д.Амантай шығармашылығында ғана емес, оның барша замандастарына тән қасиет көркем шығармада жаңашылдық пен дәстүрді тең ескеру салты байқалады. Мұның өзі дәстүрлі қазақ прозасының бүгінгі күнге дейінгі қол жеткізген табыстарының әлі де жасай түсетіндігін білдіреді.  

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қорыта келгенде, қазақ әдебиеті тарихындағы әңгіме жанрының қалыптасуы мен дамуы әр дәуір әдебиеті кезеңдерінде талданды. Дипломдық жұмысымызда нақтылай айтсақ, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі, одан кейінгі кеңес дәуірі тұсындағы әңгіме жанры, тәуелсіздік алған жылдар кезіндегі әңгіме жанрының ұқсастықтары мен ерекшеліктері жан-жақты зерттелінді. Әрине, көркем әңгіме ойлы-қырлы, қия-қалтарысты қиын жолдардан өтті.  Бірақ қазақ жазушылары жанр табиғатынан туатын көптеген кедергіні жойып отырды, әр кезеңде әр түрлі шығармашылық табыстарға жетіп отырды.

Көлемі ықшам, сюжеті сирек кездесетін құбылыстарға құрылған, қазақы мінезді бүгінгі әңгімелер оқырман қауым арасында тез тарап, оқушының рухани азығына айналуда. Қазіргі қазақ әңгімелерінің бірсыпырасы жанрлық тұрғыдан алып қарағанда, ежелгі дәстүрлі сипаттарды сақтап келгендігін байқаймыз. Бұндай соны белгілерімен көзге түскен әңгімелерде қазақ прозасының байырғы дәстүрінен еш нәрсе жоқ деуге болмайды. Біз назар аударайық деп отырған бүгінгі күнгі әңгімелерде жазушыларымыз байырғы проза дәстүрі мен жаңашылдықты қалай ұштастыруды мұрат тұтқан тәрізді. Әрине, бұл салада әр жазушының шыққан шығармашылық биігі әр түрлі. Ежелгі дәстүр талабынан шығыңқырап, жанрлық ерекшеліктерімен көзге түсетін әңгімелер қатары қазіргі қазақ әдебиетінде аз емес.

Әңгіме – әсем жанр. Әңгіменің бір әсемдігі – жинақылығы екендігін айттық. Ал „нағыз күшті, нағыз құдіретті проза – жинақы проза, одан басы артық нәселердің бәрі алынып тасталған, тек айтпауға болмайтын шындық қана қалған. Жинақылық – мұқият мықтының ісі. Қысқа нәрсе тез оқылады. Жазушы үшін жазғанның тез оқылуынан артық қуаныш жоқ. Бірақ әңгіменің тез оқылуына тек қысқалығы ғана себеп болады десек, қателесер едік. Оның тартымдылығының талай сырлары бар. Сондықтан да әңгіменің әсерлілігі жазушы шеберлігінде екендігін баса айтамыз” [30,99].

Сонымен, әңгіме жанрына қойылатын басты талаптар мыналар. 

Әңгіме келелі тақырыпқа жазылуға тиіс. Күнделікті өмірдің күйкі жайлары оқушыны үлкен толғанысқа апармайды. Қазіргі заман адамына ірі шындық қана қозғау сала алады.

Әңгіме биік идеялы болуы шарт. Дамып келе жатқан Қазақстан Республикасының азаматтарының асыл мұраты аса жоғары, оны сол идеалға қарай бастау үшін асқақ ой, ақыл-парасат керек. Бұл болмаған жерде жалаң үгіт зердеге орнығып, санаға дари бермейді.

Әңгімеге қызық сюжет қажет. Әрине, сюжет – дегеніміз – құр қарбалас, қисынсыз қимыл, айдаладағы аңыз емес, табиғи әрекет, мінез, психологиялық бұралаңдар. Осылардың бәрі жақсы жинақталып, әдемі өріліп, заңды дамытылар болса, әдемі әңгіме өмірге келеді.

Әңгіменің композициясы шебер қиыстырылуы тиіс. Композицияда өнерге тән сұлулық атаулының бәрі өрнек-нақышын төгіп тұруы шарт, жан тербетер үндестігі болуы тиіс.  Шымыр, ширақ композиция оқушыны сыр мен сезімнің тереңінен тартып, үйіріп әкететіні белгілі

Әңгіменің тілі сұлу, таза, дәл, өткір, икемді және бай болуы керек. Бояуы оңған, айтыла-айтыла ығыр болған өңсіз тілмен өнер таныту мүмкін емес. Жазушының ұлы жауапкершілігі тіл маңында болады, тілге немқұрайлы қарамау керек. Қаламгер шебер болғысы келсе, өз шығармасында белгілі бір шындықты жай әшейін баяндай бермей, мүмкін болғанша, қағаз бетіне шұрайлы тілмен әлгі шындықтың суретін салып отырсын. Әдеби тілдің қасиеті – суреттілік. Адам сайып келгенде, әңгімеде әбден дараланып тұлғаланып тұруы тіс. Кесек бітімді күрделі характер жоқ жерде тақырып пен идея да, композиция мен сюжет те, тіл мен стиль де – бәрі де іске аспайды.

Осы талап-тілектер орындалғанда ғана қазақ жазушыларының қаламынан қазіргі заман сырын ағытатын, замандас тұлғасын танытатын әдемі әңгімелер туары сөзсіз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Поспелов Г.Н. Теория литературы. – Москва: Высшая школа, 1978. – 343 стр.
2. Хализев В.Е. Теория литературы. – Москва: Высшая школа, 2002. – 473 стр.
3. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
4. Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. (Құраст. Шәріпов Ә., Дәуітов С.) – Алматы: Жазушы, 1989. – 279 б.
5. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырушылар: Ахметов З., Шаңбаев Т.) – Алматы: Ана тілі, 1998. – 89-90 беттер.
6. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. – Алматы: Таным, 2003. – 284 бет.
7. Сарбалаев Б. Ақиқат алдында. – Алматы: Жазушы, 1986. – 157-162 беттер.
8. Қабдулов З. Современный казахский рассказ. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Алматы, 1961. – 20 стр.
9. Наурызбаев Б. Мастерство Беимбета Майлина. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. – Алматы, 1974.
10. Шарабасов С. Проблема характера в современном казахском рассказе. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Алматы, 1981.
11. Адибаев М.Х. О поэтике повестей и рассказов М.О.Ауезова двадцатых годов. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Алматы, 1987. – 27 стр.
12. Кулымбетова А. Стиль кахзахского рассказа и повести. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. – Алматы, 1993.
13. Уәлиханов Ш.А. Қазіргі қазақ прозасы шағын түрлерінің поэтикасы. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1998. – 21 бет.
14. Жұмағұлова А.Ж. Ғабит Мүсірепов әңгімелерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1998. – 21 бет.
15. Балтабаева Г.С. Қазіргі қазақ әңгімесі. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1997. – 27 бет.
16. Қаратаев М. Төрттаған туынды // Қазақ әдебиеті, 10 қазан, 1986.
17. Ғабдуллин Н. Уақыт сыры. – Алматы, 1981. – 42-47 беттер.
18. Қабдолов З.Жанр сыры. – Алматы, 1964.
19. Исмақова А.С. Казахская художественная проза. – Алматы, 1998.
20. Рүстембекова Р. Қазіргі қазақ әңгімесі. – Алматы, 1988.
21. Пірәлиева Р. Ішкі монолог. – Алматы, 1994.
22. Әуезов М. Шығармалары. Он екі томдық. Т. 1. – Алматы, 1967.
23. Мұқанов С. Шығармалар жинағы. – Алматы, Ғылым, 1959.
24. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. – Алматы, Білім, 1998. – 152 б.
25. Кекілбайұлы Ә. Талантты ұрпақтың тағылымды келбеті // Егемен Қазақстан, 29 қазан, 2002 жыл.
26. Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық. – Алматы: Жазушы, 1985. – 42 б.
27. Жұртбай Т. Қысқа жанрдың қырлары // Қазақ әдебиеті, 1983, 1 маусым.

28.Шаймерденов С. Талантқа құрмет. // Лениншіл жас, 1966 жыл, 6 ақпан.

29. Амантай Д. Қастерле мені. – Алматы: Өнер, 2000. – 576 б.
30. Қабдолов З. Жебе. Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977. – 380 б.
31. Бөпежанова Ә. Болмыспен бетпе-бет. Жазушы Д.Исабеков шығармашылығын зерделеудің жеке тәжірибесі // Исабеков Д. Бес томдық шығармалар жинағы. Т. 1. – Алматы: Өлке, 2003.