МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ ………………………………………….……………………………

 

І ТАРАУ Етістікті фразеологизмдердің грамматикалық ерекшеліктері ……

ІІ ТАРАУ  Етістікті фразеологизмнің семантикалық категориялары …

ІІІ ТАРАУ  Етістікті фразеологизмнің тақырыптық-мағыналық

топтары ……………………………………………..………………………..

 

ҚОРЫТЫНДЫ ………………………………………………………………

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ………………………….

 

 

Кіріспе

 

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2006 жылғы 1 наурыздағы “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы” атты Қазақстан халқына жолдауында осы заманғы білім беруді дамыту, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлауды ұдайы арттыру және Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуі төртінші басымдық ретінде атап көрсетілген.

Елбасы өзінің осы Жолдауында осы заманғы білім беру және білікті кадрлар даярлау жүйесін дамыту мәселесіне ерекше назар аудара отырып:

“Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі.

Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет…”, — деп нақты міндеттер жүктеді.

Сонымен бірге Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев 2004 жылғы 13 қаңтардағы № 1277 Жарлығымен 2004-2006 жылдарға арналған “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасында рухани және білім беру саласын дамыту, елдің мәдени мұрасының сақталуы мен тиімді пайдалануын қамтамасыз ету жөнінде мақсат қойылған. Соған сәйкес елдің маңызды тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қайта жаңғырту; мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы ұлттық мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеудің тұтастай жүйесін құру; көркем және ғылыми толық дестелерін шығару арқылы ұлттық әдебиет пен жазудың сан ғасырлық тәжірибесін қорыту және т. б. міндеттер жүктелген.

“Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасының  “3.3. Ұлттық және әлемдік ғылыми ой-сананың, мәдениет пен әдебиет басылымдарының дестелерін әзірлеу”атты бөлімінде: “Тіл білімі” топтамасындағы осы бағыттың дестелерінде қазақ әдеби тілінің дамуы жөнінде жан-жақты мәлімет беретін және оның лексикасының баюына ықпал ететін қазақ тілінің түсіндірме сөздіктері, синонимдер сөздігі, диалектологиялық және этимологиялық сөздіктер беріледі”, — делінген.

Сол себепті диплом жұмысымызда Елбасының Жолдауы мен мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасында айтылған міндеттерді жүзеге асыруға үлес қосуды мақсат еттік.

Қазақ тілі байлығының құнарлы қорына жататын, көркем сөз бен шешендік өнердің қайнар бұлағы болып саналатын тұрақты тіркестердің бір саласы – фразеологизмдер. Бұл тіліміздегі тұрақты тіркестердің мағыналық астарында халықтың ерте уақыттан бергі өмірінің бүкіл болмысы сақталып суреттелген. Халықтың күн көріс, тұрмыс-тіршілік негізінде жан-жақты өрбіген түсінік пайымдаулары, соған байланысты қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың өзгешеліктері тілдік қолданыстағы тұрақты тіркестерден көрініс табады. Сондықтан тұрақты тіркестер – халқымыздың ұлттық ерекшелігін бойына сіңірген басты мәдени байлығымыздың бірі. Әр ұлттың тіліндегі фразеологизмдердің тұтасжиынтығы сол ұлт тіліне тән өзіндік бейнелі сөз орамдары арқылы оның бүкіл заттық, рухани, мәдени өмірінен хабардар етеді. Сонымен қатар, тілімізде көкейге қонымды, көркем, орамды алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері кездеседі. Мұның барлығын халық өз орнымен жүйелі пайдалана білген және пайдалана да біледі. Және әрбір қолданыстың өз дәуірі болады. Алайда, қазақ тіл білімінде, түркологияда, орыс тіл білімінде фразеологизмнің жалпы проблемалары бұл күнге дейін түбегейлі зерттеліп, өзінің тиянақты шешімін тапқан жоқ. Сондықтан да соңғы жылдарға дейін мұны жеке пән ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды. көбінесе лексикалық қор ретінде сөз байлығы деген топқа жатқызып, лексикалық көлемде тексерумен шектеліп келгендігі мәлім. Фразеологизмдер дегенде тұрақты тіркес және еркін тіркес деп аталатын сөз тіркестері пайда бола алады. О баста оның ортақ қасиеттері деп – екеуінің құрылысы күрделі, кемі екі я болмаса одан да көп сөздердің тіркесуінен тұратынын, компоненттердің арақатынасы, оған ұйытқы болатын амал-тәсілдер жағынан да бір-біріне дат еместігін, негізі бір болатынын жатқызуға болады. Басында төркіні бір, заты сөз тіркесі болғанымен, тұрақты тіркес одан ажырау барысында бір-біріне ұқсамайтын белгі қасиеттерге ие болып, ақыры басқа категорияға қалыптасқан.

Содан еркін тіркес затында синтаксистің қарайтын объектісі болады да, тұрақты тіркес лексикологияның объектісі болады. Демек, олар тілдің әр түрлі салаларына жатады.

Қазақ тіліндегі сөздік қордағы сөздер халықтың өзімен бірге өмір бойы қоса жасасып, тілдегі жаңа сөздер мен тың мағыналарды, соны тіркестерді тудыруға әрдайым ұйытқы болады.

Тұрақты сөз орамдары немесе фразеологизмдер тілдің құрылымыдық жүйесіндегі аса күрделі тілдік бірлік ретінде лингвистикалық зерттеулерде жан-жақты қарастырылып келеді. Көптеген зерттеулерде тұрақты сөз орамдарының, әсіресе жеке сөздермен салыстырғанда, бейнелі, экспрессивті-эмоционалды қасиетке ие екеніне мән берілді. Фразеологизмдердің көбіне-көп көркем шығарма тілінде көріктеуіш құрал ретінде жиірек жұмсалуы да осы қасиетіне байланысты болса керек. Тұрақты сөз орамдары әдетте сөйлеу кезінде жасалмайтын, “даяр” күйінде қолданылатын, тұлғасы жағынан сөз тіркесі немесе сөйлемге, мазмұн жағынан дара сөзге ұқсас тиянақты тілдік бірліктердің қатарына жатады. Сондай-ақ олар фразеологиялық мағынасынан басқа мәдени ұлттық мазмұнға, өзге тілдік бірліктерге қарағанда аса бай болады.

Теңдесі жоқ ұлы суреткерлер А. Құнанбаев, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов т.б. өзге сөз зергерлерінің көркем шығармаларынан мысалдар ала отырып, суреткерлер қаламының фразеологизмдерді қалай түрлендіретініне, халық тілі сөз байлығын, оның ішінде фразеологизмдерді, шығармашылық жолмен игерудің барысында пайда болатын семантикалық өзгерістер мен эмоционалды-экспрессивті реңктерге талдау жасалды. Фразеологизмдердің тілдік табиғаты аса күрделі: фразеологизмдер жеке сөзге де, сөз тіркесіне де, сөйлемге де ұқсайды, сонымен бірге олардың ешбіріне ұқсамайтын қасиеттерімен ерекше болып тұрады. фразеологиялық мағына фразеологизмнің құрамына енетін сөздердің дербес мағынасынан туындамайды. Сондықтан олардың мағынасы “фразеологиялық шартты”, “фразеологиялық байлаулы мағына” деп аталады.

Белгілі бір ұғымды бір сөзбен де, екі немесе одан да көп сөздердің жымдасып келіп, жанама мағынада айтылуы арқылы да білдіруге болады. Орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н.М. Шанский фразеологиялық оралым тілде жеке сөздің қызметін атқарады деп пікір айтқан [2. 167]. Тұрақты тіркестерге тән ортақ қасиет бұлардың құрамындағы сөздер дараланбай, мағынаның тұтастығы мен бірлігіне бағынышты, әрі тәуелді болады да бір сөздің орнына жүреді. Мәселен, араға от жақты деген идиоманың мағынасы араздастыру, жауластыру деген ұғымды білдіреді. Бұл ұғым ондағы жеке сөздерден туып тұрған жоқ. Сондағы үш сөздің жалпы жиынтығынан шығып тұр. Фразеологизмдер мағына жағынан бір ұғымды білдіріп, бір сөздің орнына жүргендіктен, сөйлем ішінде бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқарып тұрады. олай болса, әрбір тұрақты тіркес белгілі бір сөз табына бағынышты, телімді болады деген сөз.

Тұрақты тіркестердің белгілі сөз тобына қатыстылығын әрбір тіркестегі сөздердің грамматикалық сипатына қарап танып білуге болады. Қазақ тіліндегі фразеологизмдерді сөз табына қатыстылығы жағынан негізінен төрт топқа бөліп қарауға болады:

1. Етістік мағыналы фразеологизмдер
2. Сындық мағыналы фразеологизмдер
3. Заттық мағыналы фразеологизмдер
4. Үстеу мағыналы фразеологизмдер [ 200]

Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің сөз табына қатыстылығы жағынан ең көбі – етістік фразеологизмдер. Етістік мағыналы фразеологизмдер: көзінің еті өсті, көкіпек кепді – менсінбеді; қолды болды – ұрланды, жоғалды; көз жаздырды – адастырды, айрылып қалды; пысқырып та қарамады – менсінбеді; ат құйрығын кесті – араздасты, қастасты деген мағынаны білдіріреді.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдерді грамматикалық, семантикалық, тақырыптық-мағыналық тұрғыда қарастыру, сонымен бірге қазақ тілі байлығының құнарлы қорына жататын көркем сөз бен шешендік өнердің қайнар бұлағы болып саналатын тұрақты тіркестердің бір саласы фразеологизмдерді етістікті тұрғыда анықтау. Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер белгіленеді:

— жалпы халықтық фразеологизмдер қатарынан етістікті фразеологизмдерді анықтау;

— фразеологиялық бірліктерді зерттеудегі қазақ тіл біліміндегі негізгі бағыттарды талдау, етістікті фразеологизмдердің өзге де бірліктерден өзгешеліктерін көрсету;

— фразеологизмдер халқымыздың ұлттық ерекшеліктерін бойына сіңірген басты мәдени байлығымыздың бірі екендігін жазушы, ақындардың шығармалары арқылы дәлелдеу;

• фразеологизмдердің тақырыптық-мағыналық топтарын анықтау.

Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Жалпыхалықтық тілдегі фразеологизмдерді етістік негізінде зерттеу олардың тілдік табиғатын теориялық тұрғыда тереңірек түсініп, қазақ фразеологиясы саласындағы теориялық зерттеудің, пайымдаулардың шеңберін кеңейте түседі. Әр типтегі фразеологиялық бірліктерді қарастырудың тәсілі мен әдісін нақтылай түсуде шамалы болса да әсерін тигізеді.

Іздену барысындағы байқаулар, қорытындылар мен тұжырымдар әдеби тіл үлгілеріндегі тұрақты сөз орамдарын қарастырудың теориялық мәселелерін айқындай түсуге септігін тигізеді.

Жұмыста пайдаланылған әдістер. Диплом жұмысын жазуда осы тектес зерттеулерде қолданылған сипаттама, аналитикалық талдау әдісі, тілдік фактілерді сипаттау әдісі қолданылады.

Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, “Етістікті фразеологизмдердің грамматикалық ерекшеліктері”, “Етістікті фразеологизмдердің семантикалық категориялары”, “Етістікті фразеологизмдердің тақырыптық-мағыналық топтары” атты үш тараудан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

 

І ТАРАУ. ЕТІСТІКТІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

Сонымен фразеологиялық тіркестер сөздерден тұратын болғандықтан, сол сөздердің құрылысын, грамматикалық ерекшеліктерін осы тарауда қарастырдық.

Грамматика – о баста грек тілінің gramma /жазу, жазу өнері/ деген сөзі. Келе-келе сөздің бастапқы мағынасы мүлдем кеңейген. Қазір грамматика – лингвистиканың негізгі терминінің бірі; тілдің грамматикалық құрылысын зерттейтін дербес ілім.

Бір тілдегі грамматикалық мағына мен сол мағынаның берілу амал-тәсілдері – сол тілдің грамматикалық құрылысы деп те аталады. Ал ондай амал-тәсілдер тілдегі жеке-жеке сөздердің басын қосып біріктіріп, бір-бірімен байланыстырады. Соның нәтижесінде айтылмақшы ой-пікір мағыналы сипатқа ие болады. Екінші сөзбен айтсақ, тіл атаулының негізгі коммуникативтік функциясы, яғни тілдің қарым-қатынас, пікір алысу, адамдардың бір-бірімен өзара түсінісу құралы болу қызметі, сол тілдің грамматиткалық құрылысы арқылы атқарылады.

Бұдан шығар бір қорытынды: грамматика – тілдің негізгі функциясын, қарым-қатынас құралы болу функциясын, жүзеге асыру жолдары мен амал-тәсілдері туралы ілім. Гарамматианың, дәлірек айтқанда, тілдің грамматикалық құрылысының, осындай мән-маңызын ескере отырып, грамматиканы – лингвистика, яғни тіл туралы ғылым деген ұғымның бір синонимі ретінде қолданылып жіберушілік те кездеседі.

Қысқасы, лингвистикада грамматика деген ұғымның мағынасы өте кең. Осыған байланысты лингвистикалық әдебиеттерде грамматикаға, сайып келгенде, мән-мазмұны, түп-төркіні бір, түрлі-түрлі анықтама беріледі:

Грамматика – тілдегі сөздердің өзгеруі мен сөйлемдегі сөз тіркестері ережелерінің жиынтығы; сол ережелерді сипаттайтын оқулық “грамматика” деп аталады /С.И. Ожегов/.   

Грамматика – сөз формаларының жасалу, қолданылу жолдарымен сөйлемдегі сөз тіркестерінің өзгерілу заңдылықтары /ережелері/ туралы ілім /Н.И. Кондаков/.

Грамматика – тілдің құрылысы туралы ілім; тіл білімінің сөз формаларының өзгеру жолдарын, сөз тіркестері формулаларын және сөйлем типтерін зерттейтін тарауы /О.С. Ахманова/.

Тілдің грамматикасы дегеніміз, сайып келгенде, грамматикалық құрылысы. Дәлірек айтсақ, тілдің грамматикасы дегеніміз – тілге тән грамматикалық категориялар жиынтығы мен жүйесі /Б.Н. Головин/.

Жоғарыда келтірілген анықтама-түсініктемелерді қысқаша бір қорытындыласақ: грамматика – лингвистиканың үлкен бір тарауы; грамматика – тілдің негізгі коммуникативтік қызметін жүзеге асырушы амал-тәсілдер туралы ілім; грамматика – сөз формаларының жасалу, өзгерілу жолдары мен заңдылықтары, сондай-ақ, сөз тіркестері формулаларының заңдылықтары, олардың сөйлемге тіркесу амал-тәсілдері туралы ілім; грамматика – тілдегі сөз құрылысы мен сөз тіркестері, сөйлем типтері туралы ілім.

Грамматиканың негізгі объектісі – тілдің морфологиялық және синтаксистік жүйесі; оның ішінде грамматикалық форма, грамматикалық мағына, грамматикалық категория, бір тілдегі грамматикалық формалардың көріну амалдары сол арқылы айтылмақшы мағыналардың берілу тәсілдері, олардың байланысу, тіркесу жолдары мен типтері.

Осыған орай, грамматика үлкен-үлкен екі салаға бөлінеді: морфология және синтаксис.

Морфология – гректің morphe /форма/ деген сөзінен алынған термин.

Морфология – тілдің морфологиялық категориялары туралы ілім. Ол белгілі бір тілге тән сөздердің грамматикалық категориялары мен сөз формалары грамматикалық категорияларының жиынтығы мен жүйесі.

Морфология – сөздердің өзгеру жолдары мен амалдары, грамматикалық формалары мен грамматикалық мағыналарының берілу тәсілдері туралы ілім; морфология – сөздердің формасы туралы ілім.

О.С. Ахманова морфологияны тілдің сөз түрлендіру жақтарын қарастыратын, сөз жасау жақтарын қарастыратын, сөз тіркестерін қарастыратын деп үш түрге бөледі. Бұлардың бірінші сөздердің грамматикалық формаларын жасауда тілдің тиісті бір единицаларының грамматикалық құралдарына көңіл бөледі; екінші тілдің сөз жасау тәсілдерін зерттейді; үшіншісі сөз тіркестерінің морфологиялық жақтарын, дәлірек айтқанда, сөз тіркестерінің құраушы элементтердің морфологиялық белгілерін қарастырады.

Синтаксис – гректің syntaxis /құрастыру, түзу/ деген сөзінен алынған термин. Синтаксис тілдегі сөздерді байланыстырып, сөйлеу құрылысын зерттейді. Ол – сөйлеудің негізгі единицаларын, яғни сөз тіркестері мен сөйлемді зерттейтін ілім. Өзінің осы объектісіне сай, синтаксис өз ішінен негізгі екі салаға бөлінеді: бірі – сөз тіркестері синтаксисі, екінші – сөйлем синтаксисі. Сөйлем синтаксисі өз ішінен жай сөйлемдер синтаксисі, құрамалас сөйлемдер синтаксисі болып тағы да екі салағы бөлінеді.

Біздің қарастырып отырған мәселеміз фразеологизмдердің грамматикалық ерекшеліктері болғандықтан, соғын кеңінен тоқталып өтейік.

Диплом жұмысының 1 тарауы “Фразеологизмдердің грамматикалық ерекшеліктері” деп аталады. Бұл тарауда қазақ тіліндегі фразеологиялық тұлғалар, олардың сөз табына қатысы, лексикалық құрамы мен грамматикалық сипаты, компонент құрамы, морфологиялық құрылысы, синтаксистік қызметі қарастырылады.

Жалпы тіл білімінде фразеологизмдердің зерттеу тарихы жүз жылдыққа кетеді. Француз фразеологиясының теориясын құрған Ш. Балли (1905), орыс лингвисі Е.Р. Поливанов (1931) фразеологизмдерді жеке пән ретінде қарастыруды ұсынды. Орыс тілі фразеоллгизмдерін классификациялауда Ш. Баллидің жасаған схема-топтастыруларын негізге ала отырып, тұжырым айтқан академик В.В. Виноградов болды.

Қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері 40-жылдардан зерттеушілер назарына ілігіп, тілдік тұрғыдан зерттеу объектісіне айналды. С. Аманжолов фразеологизмдерді зерттеуді қолға алу керектігін атап өтіп, бағыт-бағдар көрсетеді. (//Халық мұғалімі// 1940, № 4, 53-59 беттер) “Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы” атты еңбегінің 1940-1950 жылғы басылымдарында тіліміздегі фразеологиялық тіркестер сөйлем мүшелеріне қатысты қарастырылады [4. 59-60-72].

Түрік тілдес халықтар тіл білімінде фразеология мәселелерінің зерттелуіне І. Кеңесбаев, еңбектері игі әсерін тигізсе, К. Аханов, Р. Сәрсенбаев, Ғ. Мұсабаев, Х. Қожахметова, А. Байталиев, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша алғышқы тұжырым жасаушы – зерттеушілер болды. Зерттеушілердің кейінгі буын өкілдері С. Төлекова, Р. Жайсоқова, А. Елешова /1989/, Г. Смағұлова /1993/, С. Сәтенова /1990, 1997/ т.б. фразеологизмдерді әр қырынан зертеді. Зерттеушілердің бағыты сан салалы болып келеді. Оны шамамен былай топтастыруға болады:

• фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері;
• фразеологизмдердің салыстырма-типологиялық мәселелері;
• фразеологизмдердің жергілікті тіл ерекшеліктеріне қатысы;
• фразеологизмдердің стильдік қызметі;
• фразеологизмдерді семантикалық тұрғыдан топтастыру т.б.

Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұғымда қолданылды. Екіншісі – бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Фразеология жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуға болмайды. Соңғы жылдар көлемінде түркі тілдерінде фразеология проблемалары әжептеуір зерттеліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Әсіресе, академик І. Кеңесбаевтің “Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі” атты еңбегін тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркітанудағы қосылған елеулі үлес деп қарауға болады.

Автор аталған сөздіктің “Қазақ тілінің фразеологизмдері” туралы бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін жан-жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан. Қазақ тілінің фразеологиясын зерттеушілердің қай-қайсысы да бұл еңбекке соқпай өте алмайды.

Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш түрлі басты белгісі бар. Олар: 1) Даяр қалпында жұмсалу белгісі; 2) Мағына тұтастығы; 3) Тіркес тиянақтылығы [3. 186-187].

Фразеологизмдердің бір бүтін единица ретінде қолданылуы жағынан лексикалық единица – сөзге ұқсайды. Жалаң сөз де, күрделі сөз де сөйлеу кезінде жасалмайды, даяр тұрған құрылыс материалы ретінде сөйлемнің құрамына енеді. Фразеологизмдерді де дәл сол сияқты құбылыс деп тану керек. Бұлар бірнеше сөздің тіркесінен құралғанымен, тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан дербес мағыналық бөлшектерге бөлінбейді, сөйлегенде тұтас күйінде қаз-қалпын бұзбай қолданылады. Мысалы, жерге қаратты, жерден алып, жерге салды, жер-жебіріне жетті, жерден жеті қоян тапқандай, жер-көкті басына көшірді  т.б. Бұндай етістікті фразеологизмдер құрылым-құрылысы жағынан қаншалықты күрделілігіне қарамастан, сөйлем ішінде әрқайсысы жеке сөздермен бірдей болып теңесіп тұрады. Бұл фразеологизмдердің бірінші белгісі. Ал фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі – мағына тұтастығы.

Фразеологизм біткеннің бәрінде де белгілі бір меншікті мағынасы болады. Ол мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сыңарлардың мағыналарына сәйкеспейді, оларға тәуелсіз, өздігінен өмір сүреді. Мәселен, жерден жеті қоян тапқандай  дегеннен қатты қуанды, шаттанды  дегенді түсінеміз. Бұл мағына жер, жеті, қоян, табу деген төрт сөздің бір де біреуімен байланыспайды, бірақ сол төрт сөздің қаз-қатар жұптасып қолданылуы арқылы пайда болады. Фразеологизмдер бір бүтін единица ретінде қолданылып қана қоймайды, мағыналық жағынан да бір тұтас едицина ретінде көрінеді [5. 189].

Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі сөздер әркімнің қалауына емес, қалыптасқан белгілі жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып орналасқан сөздердің жігі ажыратылмай тұрады. олар бір-бірімен иінтіресіп, өз сөзімен алмастыруға я болмаса, тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді. Мәселен, мұрнын көкке көтерді  дегеннің орнына көкке көтерді десек, мән-мағынасын бүтіндей өзгертіп жібереді. Тұрақты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді. Ал көк сөзін оның синонимі аспан сөзімен ауыстырсақ, мағына тұтастығы онша бұзылмағанымен, стильдік мәні солғындап, үйлесімі кемиді, құлаққа жағымды тимейді. Көтерді деген етістікті көтермеді, көтеріп тұр, көтермекші деп қалыптасқан қалпында қолдануды талап етеді. Сол сияқты бармағын тістеді  деудің орнына саусағын тістеді десек, фразеологиялық мағынасынан ажырап, басқаша мән алады. Сондай-ақ санын соқты  деген тіркестің құрамындағы сан деген сөздің орнына тізе немесе бас деген сөздер қолданылмайды. Қолданыла қалған күнде тұрақытдан еркін тіркеске ауысады. Кейде тұрақты тіркестің құрамындағы бір сөздің әр түрлі тұлғасынан әлденеше фразеологизмдер жасала беруі де мүмкін. Мысалы, жамбасы жерге тигенше /өле-өлгенше/. Кей ретте жалғыз дыбыстың бір өзі-ақ тұрақты тіркестің мән-мағынасын бүтіндей өзгертіп жібереді. Мәселен, тіл тиді, дегеннен көз тиді, сұқ тиді дегенді түсінсек, тілі тиді болса, біреуді біреу балағаттап сөкті, тілдеді болып мүлдем басқаша мағынаға ауысады.

Сол сияқты іш тартты, ішін тартты, ішіне тартты бір-біріне соншалықты жақын болғанымен, мән-мағынасында елеулі айырмасы бар. Ауызға ілікті деу ауызға ілінді, ауыз ашты, ауыз ашпады, аузын аштырмады дегендердің өз алдына жеке-жеке фразеологизмдер деп есептеледі. Бұл жағынан қарағанда фразеологизмдердің орын тәртібінің тұрақтылығы сөздің морфемалық құрамының тұрақтылық сипатымен бірдей деп есептеуге болады. Жоғарыдағы аталған үш түрлі белгі арқылы фразеологизмдер тілдің өзге категорияларынан оқшауланып, өзіндік бітім-бейнесімен дербес өмір сүреді. Мысалы, көз байланды – (қараңғы түсті).

Алғашқы топ келісімен өзге қонақтар да іркілген жоқ, көз байланысымен ол үйдің алтауы толып қалды [6. 15]. Көз ашпады – (арылмады, құтылмады).

Көз алмады  /айырмады/. Сол даладан көз алмай, тоя алмай, үнсіз телміріп, ұзақ-ұзақ қарайды [6. 10]. Көз араласты.  Я көрсе қызарлық қылып, көз алартпақ лайық па? [7. 19]. Көз алдына келді /елестеді/. Абайдың көз алдына Ойке деген жеңгесі де, Байтастың былтыр жаздағы әншіл, сауықшыл жолдастары да толық елестеді [7. 9].

Қазақ тілі фразеологизмін танудағы пікірлерді саралай келе, фразеологизмдерді “тар” және “кең” көлемде қарастыру бар. Біраз түркі тілін зерттеушілер /І. Кеңесбаев, Ш. Рахматуллаев, Г. Байрамов, З. Ураксин/ фразеологизмді “”тар  көлемде қарастыруды ұсынады. Башқұрт тілін зерттеуші А.А. Юлдашев сөзімен айтқанда “Мақал мәтелдер, нақыл сөздер тұрақты сөз тіркестеріне жатпайды” [8. 27]. К. Аханов мәтелдер мен шектеулі тіркестерді фразеологизм деп қарастырып, Р. Сәрсенбаев “мақал-мәтелдер мен нақыл сөздердің фразеологияға қатысы бұлардың тұрақтылығы мен эфониялық құбылыста қолданылу сипатына байланысты. Осы сипаттар арқылы бұларды фразеологиялық единицалар тобына қосып қараймыз” деген пікір айтып, фразеологизмді “кең” көлемде қарайтынын білдіреді [9. 29].

Сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр қалпында қолдану жағынан мақал-мәтелдер фразеологизмдерге ұқсайды. Мақалдар негізінен екі бөлімді болып келеді де, алдынғысында іс-әрекеттің шарты мен жағдайы айтылып, соңынан сол пікірді түйіндеп қорытындылайды. Мысалы, жақсымен жолдас болсаң, жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң, қаларсың ұятқа.  Аяғы жаман төрді былғайды.  Сонымен мақал-мәтелдердің фразеологизмдерге жуықтайтын жері тек тілдегі ғана емес, мақал-мәтелдердің көпшілігінде кейде тұжырымды оймен қатар бейнелі ишарат жатады. Сонымен қатар сыртқы тұр-тұрпаты жағынан, яғни өздерінің семантикасы мен құрылым-құрылысы жағынан мақал-мәтелдердің фразеологизмдерден елеулі өзгешеліктері болады.

Мақал-мәтелдер қаншалықты ауыс мағынада айтылғанымен, құрамындағы сөздер өзінің байырғы лексикалық мағыналарынан қол үзіп, онша тасаланбайды.

Сөз саны жағынан мақал-мәтелдерге қарағанда фразеологизмдердер өте шектеулі болады. Көпшілігінде екі, я үш, төрт сыңарлы болады. Мысалы, қол бала, қол артты, қолы алдына сыймады, қолы жіпсіз байланды, қолдан-қолға түсірмеді, екі қолын төбесіне қойды, екі өкпесін қолына алып жүгірді т.б. Өзінің құрамы жағынан фразеологизмдерге мақалдан гөрі мәтелдер бір табан жақын келеді. Фразеологизмдер мақал-мәтелдер тәрізді күнбе күн көбейіп, тез дамып отырмайды. Тұрақты тіркес болу үшін, белгілі бір жағдай қажет. Әсіресе идиоманың шеңберіне енген сөз идиомалану, лексикалану, грамматикалану заңымен даму өзгеру процестерін басынан өткізу үшін талай уақытты қажет етеді. Сол себептен болса керек, фразеологизмдер әсіресе, идиомалар бір тілден екінші тілге сөзбе-сөз аударуға көне бермейді.

Біздің ойымызша, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, сөйлеу дағдысындағы штамптар, фразеологиялық тіркестер – тұрақты сөз тіркестерінің түрлері. Олар бір-бірінен ортақ және өзіндік белгісі арқылы ерекшеленеді. Сондықтан да “барлық фразеологизмдер – тұрақты тіркестер, ал кез келген тұрақты тіркес фразеологизм бола алмайды” [10. 115] демекпіз, яғни фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік пен тізбекті фразеологизм деп білеміз.

Осы орайда Г.Смағұлованың “тіл мамандары, қай тілде болмасын, фразеологияны мейлі тар ұғымда, мейлі кең ұғымда түсінуде фразеологиялық тұлғаларды айқындау үшін фразеологиялық тұлғалардың қалыптасқан, дайын сөз тіркесі екендігін, оның мағына тұтастығын, құрамындағы компонеттердің тұрақтылығын, семантикалық бірлігін, жалпы беретін мағынадағы образдылық пен аусыпалық, басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейтіндігін айтады” деген тұжырымымен келіспеуге болмайды [11. 19-13].

Фразеологизмдерді сөз таптарына қарай жүйелеу тіл-тілді зерттеушілер тәжірибесінде бар. Бұл мәселен, І. Кеңесбаев /1977/, А. Қайдаров, Р. Жайқасова /1979/, Ә. Болғанбаев /1988/, Х. Қожахметов /1972/,  Г. Смағұлова /1933/ сынды зерттеушілер фразеологизмдердің белгілі бір сөз табына қатысын тілге тиек етеді. І. Кеңесбаев “Фразеологизмдерді сөз таптарының орнына жүреді деп шартты түрде ғана айтуға болғандығын” [12. 27], Ә. Болғанбаев “Фразеологизмдердің қай сөз табына қатыстығын анықтау үшін негізгі сөз бен жалпы тіркестен туатын фразеологиялық мағынаны салыстыра отырып шешу керектігін” [13. 111], фразеологизмдердің сөйлем ішінде басқа сөздермен байланысқа түсіп, өз мәнін нақтыландыратындығын, сөйлемнің бір мүшесі болатындығын, ал сөйлем мүшесі белгілі табына қатысты екенін Х. Қожахметова атап көрсетеді [14. 110]. Фразеологизмдерді белгілі бір сөз табына жатқызуда шарттылық басым, оларды жіктеуде бұрын-соңды айтылған пікірлерді ескере отырып, төмендегідей топтастырамыз: 1. Етістіктегі фразеологизмдер. 2. Есімді фразеологизмдер. 3. Үстеу мәнді фразеологизмдер. 4. Әр түрлі таптарынан жасалған фразеологизмдер [3. 7].

Етістікті фразеологизмдер құрамындағы сөздер екі топқа бөлінеді:

1. Фразеологизм құрамындағы сыңарлар еркін сөз тіркестерінде

қолданылатын актив лексикадан тұрады. Мысалы, көз бояу – алдау, тісін қайрау — өшігу, қол қусыру – бағыну т.б.

2. Етістік фразеолгизмдер құрамында фразеологиялық байлаулы мағыналы сөздер мен архаизм сөздер ұшырасады: а/ фразеолгизм құрамындағы кейбір сөздер тек фразеологиялық тіркес құрамында танылады. Мысалы, аза бойым қаза болу – қатты шошу, ә/ фразеолгизм құрамындағы сөздер архаизм сөздер болып келеді: қыршынынан қиылу – жастай өлу, мүрдем кету — өлу. Қыршын – жас, мүрде-өлік деген ұғымды білдіреді, бірақ өте сирек қолданылады. Фразеологизм құрамында ғана кездесетін немесе түсінігі кем сөздердің бәрін архаизм деуге болмайды.

Фразеологиялық мағынаның төркіні лексикалық мағынада, тарихит тұрғыдан алғанда тіркес құрамындағы компонеттерге апарары даусыз. Мысалы: Шешесі мұны сол қолынан шап беріп ұстай алып:

— Сен жаңағы ат қою деген нәрсені қайдан шығардың?Оның жаман ырым

екенін айтпап па едім. Қайтыс болған адамның атын атап айқайлап жылау- дәстүрін” ат қою” деп атаған [6. 52].

Етістікті фразеологизмдер құрамындағы сөздер екі топқа бөлінеді:

1. Фразеологизм құрамындағы сыңарлар еркін сөз тіркестерінде қолданылатын актив лексикадан тұрады. Мысалы: ит мінез – жаман, аяусыз адамның мінезі. Мысалы: — Я, құдай, зар тілегім болсын, қарашығыма әкесінің ит мінезін бере көрме [6. 51]. Тарт тіліңді — сөйлеме, үніңді өшір. Мысалы:

— Уай, Құнанбай, мені құдайдың жылатқаны аз ба еді? Бұ не қырсығың?… — дей бергенде Майбасар бастаған әуелгі жуандар:

— Тарт тіліңді!

— Қысқарт!

— Жап аузыңды! – деп арс-арс етті. [6. 40].

Оқ бойы алда жүру  — озу, алысқа кету. Мысалы: — Күнұзын аттан да түспей, өзге жүргіншілерден оқ бойы алда отырған [6. 5].

Қара бет – ұятсыз, залым. Мысалы: — Ақ, қарамды тексермедің бе, өңшең қан жұтқан, қара бет?! – деп қанталаған көзімен Құнанбайға бұрылып, атып жібергендей қарады [6. 40].

Құлақ естіп, көз көрмеген  — ешқашан ешкім естімеген жайт. Мысалы: Жиын болып, кісі өлтіріп, ел ортасында құлақ естіп, көз көрмеген сұмдықты өз қолдарымен істеп шыққан топ, атқа міне сала, жан-жаққа шашырай тарады [6. 43].

Қолға түспеу – ұстатпау, қашып кету. Мысалы: — Бері келші, әй, балам! Бері келші! – деп ешбір сыр білдірмей, ұрыспай шақырды. Ұрысып, зекіп сөйлесе Оспан мұндайдағы әдетіне басып, қаша жамандасып, қолға түспей қояды [6. 52].

Жау шабу – елдің тыныштығын жаудың бұзуы, елді басп алуы. Мысалы: Осыдан жиырма-отыз жыл бұрын Найманның осы елге, осы ауылға шапқанын, сонда Бостанбек деген өзінің асыранды баласы өлгенін және Найман қолынан осы ауылға тұтқынға түсіп, жыл жарымдай кісенде жатқан Қожамберді деген айқын жайын айтты [6. 57].

2. Етістік фразеологизмдер құрамында фразеологиялық байлаулы мағыналы сөздер мен архаизм сөздер ұшырасады: а/ фразеологизм құрамындағы кейбір сөздер тек фразеологиялық тіркес құрамында танылады. Мысалы, аза бойым қаза болу /қатты шошу/.

Көрсе  қаза болды аза бойы,

Болмады бұған айла ойламасқа  [7. 109].

Жүрегі су ету – қорқып, шошып кету. Мысалы: Үйдегі екеуінің де жүрегі су ете түсті. Кәрі шеше бұл дауысты естіген жоқ [6. 51].

Ел айығып  — ел тарқап, жалғыз қалғанда. Мысалы: Ал, ел айығып оңаша қалғанда, Барлас өз жырларына қоса өзі құрбы — өзге ақындар айтқан жырларды термелеп кетеді [6. 60].

Екі ұдай ету  — екі ойлы болу. Мысалы: — Мен бүгін теңдерді шешкізіп, ертең үйлерді тіккізбек едім. Осы тағы да бір көші-қон бар ма? Мынау елді де, өзімізді де екі ұдай еттіңіздер ғой! – деп Майбасарға қарады [6. 66].

Салғаннан ұнау – бірден, о бастан ұнау. Мысалы: Шоқшалау ғана ақ сақалы бар, келбетті келген, зор дауысты ақсары кісі Барлас Абайға салғаннан ұнады [6. 58].

Болмақ лазым – болуы тиіс, абзал. Мысалы: Тапты да: “Осының бәрі бір жерде, бір кеудеде, бір адамның ішінде болмаққа лазым…” деп, өзгеше бір сенімді байлау жасады [6. 124].

Зор тартты – зәбір көрді, қайғы шекті. Олардың да ешбірін, қайғы аман қойған жоқ шығар. Ойлап, байқап көр түрін, тарттырмап па дүние зор [7. 39].

Сонымен бірге фразеологизм құрамында ғана кездесетін немесе түсінігі кем сөздердің барлығын архаизм деуге болмайды. Фразеологиялық мағынаның төркіні лексикалық мағынада, тарихи тұрғыдан алғанда тіркес құрамында компоненттерге апарары даусыз.

Етістікті фразеологизмдер етістікке тән грамматикалық категоияларды қабылдайды, бірақ түрлену дәрежелері бірдей емес. Осыған орай оларды екі топқа бөлеміз: 1. Парадигмалық жартылай түрленетін етістікті фразеологизмдер. 2. Парадигмалық толық түрленетін етістікті фразеологизмдер.

Осы екі топтың алғашқысына тоқталып өтейік. Бірінші топқа етістіктің салт не сабақтылық, болымдылық не болымсыздық категориясы бойынша ғана түрленетін етістікті фразеологизмдерді жатқызамыз. Тек салт формада жұмсалатын етістікті фразеологизмдерге мысал келтірейік:

1. Қадалған жерден қан алу – айтқанын істетпей қоймайды, қайтсе де орындатады. Әзімбай мысқылдай түсіп: — Ақырында айтар, жан жіп те байлар, қадалғаннан қан алмай неғып қалсын, Есекен! – деп маңындағы жуан Содырдың бәрін ду күлдірді.
2. Қазан асты /көтерді/ — ас, тамақ даярлауға кірісті. Қазан көтеруге суың жетуші ме еді [6. 66].
3. Шаш ал десе, бас алатын – асыра сілтеу. Мысалы: Бірақ Қамысбай “шаш ал десе, бас алатын”, Майбасардың өзінен асқан бүлік, бұзақы, қанқұйлының өзі [6. 36].
4. Көзін алмау – қарап қалу. Мысалы: Сол даладан көз алмай, тоя алмай үнсіз телміріп, ұзақ-ұзақ қарайды [6. 10].
5. Сөз тартты – білгісі келіп, сөзге салды. Сейілдің “биыл амалсыздан Қасеннің торына түсіп қалдым” дегені бар еді. Сол жайын Абай сөзге тартып сұрағанда, ол тағы байдың қала жатағына істеп отырған жемтік қиянатын айтты [6. 342].
6. Сөз бақпаған – еш нәрсемен жұмысы жоқ. Мысалы: Сөз бақпаған момын ағайынның бәрі де Қодарды қараламады. Қайғы шеккен дертті күйін ғана айтушы еді [6. 38].
7. Зарларын шағу – мұңын, зарын айту. Мысалы: Сол қайғы үстінде, күндегі бір-біріне мұң айту, күрсіне отырып зарларын шағу, екеуін әбден келін мен ата халінен айырып, ортақ қайғыдағы ене мен келіндей немесе әке мен баладай жақындатқан [6. 34].
8. Сұрау салу – іздеу, сұрастыру. Мысалы: Кейін де осы көрші қойшы Әйтімбет, Қодарға, анда-санда қатынасатын кейде кепшіктен жағалатып, сұрау салып, жаңағы жаладан Қодарды аман деп ұйғарды [6. 34].
9. Көз ұшында – алыста, ұзақтан көріну. Мысалы: Содан жаңағы қауіпті деген Есембайға жеткенше, артына бірде-бір қараған жоқ. Көз ұшына кетіп ұзап алып, ылғи жапа жалғыз шауып отырған [6. 24].
10. Жанды қармау – қасарласу, өз жанын қорғауға әрекет жасау. Мысалы: Енді не де болса жанды қармайын деп, тақымындағы шоқпарына жармасты [6. 27].

Сабақтылық формада қолданылатын етістікті фразеологизмдер: құлағына қыстырмау, қырық саққа жүгірту т.б. Болымды формада айтылғандары: төбесіне құй қазу, төбесіне шай қайнату. Мысалы: Азапқа салды, қинады, тынышын алды. Төбеңнен құй қазып жатса, отырғанымен тыныштық танылмайды [6. 168]. Тек болымсыз формада айтылатындары: үш ұйықтаса түсіне кірмеу. Мысалы: Сәскеде Көлқайнарға кеп Жұман аулының жанындағы адырға кіре берсем, бір төбенің басында үш ұйықтасаң түсіңе кірмес бір қызық боп тұр [6. 131].

Парадигмалық толық түрленетін етістікті фразеологизмдер жақ, шақ көрсеткіштерін, рай, етіс категориялары формаларын қабылдайды. Етістікке тән категориялар бойына толық дарыған етістікті фразеологизмдер қызметі жағынан етістікке жақындай түседі.

Тіліміздегі етістікті фразеологизмдердің көпшілігі екі компонентті. Г.Нұрғазиева ҚТТС-гі етістікті фразеологизмдердің ішінде “екі компонетті етістік фразеологизмдер сөздіктегі басқа етістікті фразеологизмдерден басым” [15. 97] екендігін көрсетеді. Мысалы: 1. Табалдырығын тоздыру – қайта-қайта бара беру. Тағы директордың табалдырығын тоздыру басталды [Лен. жас]. 2. Жегенін желкесінен шығару, тыныштықпен аузын асқа тишізбеді, ішкен асы бойына құт болмады. Түлкіні әрі қуып, бері қуып, жегенін желкесінен шығарды [Қаз. ерт. 169 б.]. 3. Төбесі көкке екі елі жетпеді – қатты қуанды, шаттанды, қуанышын тасытты.

Шаттанып бала шашырап,

Төбесін көкке тигізді [Қаз. ерт. 265 б.]. 4. Арқа еті арша, борбай еті борша болу — әбден азып-тозған, қатты жүдеген, тұрмыстың қаққы-соққысын көп көрген адам туралы айтылады. Қыс тұрсын, күздің қара суығында ықтататын кедей сорлы, жілік майы үзіліп, борбай еті борша, арқа еті арша болып көктемге әзер ілігетін [6. 54]. Т.б. мысалдар етістікті фразеологизмдердің екі және көп компонентті болып келетіндігін көрсетеді. Компоненттер санының аз-көптігінің етістікті фразеологизмдердің мағынасына қатысы болмайды. Ал, етістікті фразеологизмдердің орналасу тәртібіне назар аударар болсақ, кейбір етістікті фразеологизмдердің сыңарлары жарыса жүреді, көбіне сабақтаса тіркеседі. Бұларды параллельді етістік фразеологизмдер дейміз. 1. Айрандай аптап, күбідей күптеу – емін-еркін билеп-төстеу. Жаным-ау, айрандай аптап, күбідей күптеп болды ғой. Жуантаяқты қуды. Әнеттен алатынын алды. Енді кім қалды! деді Сүйіндік [6. 64]. Параллель етістікті фразеологизмдердің компоненттерінің орын тәртібін ауыстыруға болмайды, себебі лексикалық, стильдік мағынасы бұзылады. Етістікті фразеологизмдерді есім сөз + етістік, етістік + етістік, зат есім + етістік құрамдас деп топтастырып қарадық. Зат есім + етістік түрінде болып келетін етістікті фразеологизмдер сан жағынан көп болғандықтан, бөліп қарастырдық. Етістікті фразеологимздердің 4-5, одан да көп компоненттері есім сыңарларының анықтаушы, айқындаушы, толықтаушы сөздер мен толығуымен, ол етістік сыңарлар көмекші аналитикалық етістіктер есебінен ұлғаюынан жасалады: қолы алдына сыймау – екі қолы алдына сыймау, жалығу, жұмыссыз ерікті, өзін сыйғызар жер таппады. Осында келгелі мүлде өзгеріп барам. Екі қолым алдыма сыймай, ішім пысады. Бірдеме жетпейді, не екенін білмеймін. Көңіл соны далбасалап іздейді бірақ таппайды [9. 38].

Қолын танауына тығу – екі қолын танауына тығып қалу – құр алақан қалды, айрылып қалды, қолына дәнеңе ілінбеді. Сонымен компонент санының көбеюінің фразеологиялық мағынаға тигізер әсері шамалы болғанымен, оның экспрессивті-эмоциональды бояуын қанықтыра түседі.

Тіліміздегі етістікті фразеологизмдер құрылым-құрылысы жағынан сөйлем тектес болып келді.

Мысалы: жүрегі жарылды, тілі байланды, екі қоянды бір таяұпен ұрып алды, екі қолында жағасында болды, екі қолын қусырды, екі иығынан дем алды – жай сөйлем тектес, бұл шартты, себебі олар сөйлемдік қызмет атқара алмайды, сөйлем мүшесінің қызметін атқарады. Етістікті фразеологизмдердің ішінде жақты, жайылма: қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің, жанын қоярға жер таппады, екі жеп биге шықты, дүниенің тұтқасын ұстап тұрды, дүниенің дәм-тұзын татты, дүниені бір тиынға санамады, бір тарының қауызына сыйғызды; жақты, жалаң: көзімен ішіп-жеп барады; жақсыз: бетіңнен жарылқасын, жаны жаннатта болсын, жаңа айда жарылқасын, ескі айда есіркесін, жегені желім болсын, жегені кере  болсын – деген сияқты жай сөйлем тіркестері кездеседі. Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай етістікті фразеологизмдерді хабарлы, сұраулы, лепті сөйлем тектес деп топтастыруға болады.

Хабарлы сөйлем тектес етістікті фразеологизмдер: Ит терісін басына қаптады, Жұлдызы оңынан туды, Жуанның созылып, жіңішкенің үзілген кезі, Жүрегі қарс айрылды, Жүрегіме жұдырықтай болып тұра қалды, Жүрегі су етті. Мысалы: Атынан домалай түсіп, құшағын аша жүгірген Кәкітай Әбішпен қатты құшақтасып сүйісіп тұр. Бұған Әбіш ауру сияқты көрініп еді. Бауырмал жүрегі су етті  [6. 167].

Сұраулы сөйлем тектес етістікті фразеологизмдер: Желегің желбіреп тұр ма? Жының қозып тұр ма? Жіпсіз байланды ма т.б.

Лепті сөйлем тектес еиістікті фразеологизмдер: Жорытқанда жолын болсын! Бетіңнен жарылқасын! Жаңа айда жарылқасын, ескі айда есіркесін! Жегені желім болсын! Жаны жаннатта болсын! Сапарын сәтті болсын!

Етістікті фразеологизмдер сөйлемде тұрлаулы да, тұрлаусыз да мүше қызметінде жұмсалады. Мысалы: Көп ауылдар түн бойы қотандарын атпен күзетіп, ауыл-ауылдың шеттеріне үзбестен лапылдатып оттар жағып отырып, айғай-шумен таңды-таңға ұратын [6. 55].

Баланың қытығына тиетіні осы жері [6 6]. “Екі жарты бір бүтін болайық. Кімге сенеміз? Иық сүйесіп күн көрейік” деп, Құтжанжы құран оқи келгенде, Қодар Жампейіске зарын шақты да, қолына ұстап қалды [6. 32].

Фразеологизмдердің сөйлемде белгілі бір синтаксистік қызмет атқаратынын зерттеуші ғалымдар С. Аманжолов, Х. Қожахметов т.б. атап көрсетті.

С. Аманжолов есім мен етістік сөзден болған құрама “баяндауыштарды сөздің құрылысына қарай екіге бөледі: 1. бернелі, идиомалық құрама сөздер; 2. бернесіз сөздер” [16. 144] — деп көрсетіп, идиомалық және фразалық тіркестердің баяндауыш қызметінде жұмсалатынын атап өтеді.

Қорыта айтқанда, біз бұл тарауда І. Кеңесбаев, А. Қайдаров, Р. Жайсақова, Ә. Болғанбаев, Х. Қожахметова, Г. Смағұлова, С. Аманжолов сынды т.б. зерттеуші-ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, етістікті фразеологизмнің грамматикалық ерекшеліктеріне көңіл бөлдік.

Қазақ тіліндегі фразеологизмді танудағы пікірлерді саралай келе, фразеологизмдерді “тар” және “кең” көлемде қарастыру бағыттары бар екендігі байқалады.

Сондай-ақ фразеологизмді морфологиялық тұрғыдан қарастыруда сөз таптарына қарай жүйелеу тіл-тілді зерттеушілер тәжірибесінде бар екендігі анықталды. Оларды сөз таптарына жіктеуде бұрын-соңды айтылған пікірлерді ескере отыып, етістікті фразеологизмдер, есімді фразеологизмдер, үстеу мәнді фразеологизмдер, әр түрлі сөз таптарынан жасалған фразеологизмдер деп топтастырылды.

Сонымен қатар етістікті фразеологизмдер етістікке тән грамматикалық категориялар қабылдайтындығы, бірақ түрлену дәрежесі бірдей екендігі, осыған орай олар екі топқа: 1. Парадигмалық жартылай түрленетін етістікті фразеологизмдер; 2. Парадигмалық толық түрленетін етістікті фразеологизмдер деп топтастырылады.

Синтаксистік тұрғыдан қарастыруда тіліміздегі етістікті фразеологизмдер құрылым-құрылысы жағынан сөйлем тектес /шартты түрде/ болып келетіндігі анықталды.

Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, лепті деп үш топқа топтастырылды. Сондай-ақ фразеологизмнің сөйлемде тұрлаулы да, тұрлаусыз да мүше қызметінде жұмсалатындығы байқалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ ТАРАУ. ЕТІСТІКТІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ

 

Бір тілде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика /гр. Leikos – сөздік/ немесе сөздік құрам деп атайды. Сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылу қабілеттілігін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, сан қилы стильдік мәні мен сипаты тексеретін ғылымды лексикология /гректің Leikos  — сөздік+Logos – ілім сөздерінен/ дейді. Қазақ тілінің лексикологиясы – қазақ тілінің сөздік құрамын /лексикасын/ тексеретін ғылым [3. 72].

Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамындағы сөздердің санымен ғана емес, мәнімен /көп мағыналылығымен/ өлшенеді. Бұл жағынан лексикология сөздердің мағыналық құрылымын зерттейтін семасиология /гр. Semasia – мән, мағына + Logos – ілім сөздерінен/ ғылымымен тікелей байланысты. Семасиологияның мәні әсіресе түсіндірме сөздіктерді жасағанда анық байқалады. Мұнда сөздің негізгі, туынды және ауыс мағыналары даму тұрғысынан сараланып талданады.

Семантика гректің Semantikos /белгілеуіш/ деген сөзінен алынған, қазір сөз мағынасы деген түсінікпен тең дәрежеде қолданылып жүр. Сондықтан да оқулықтарда семантикаға сөз мағынасын зерттейтін лексиканың бір саласы деген анықтама беріледі [17. 4].

Сөздің лексикалық мағынасы тіл білімінде әр түрлі бағытта топтастырылып келеді. Семантикалық топтастыру ұғымы бірыңғай сөздердің мағыналық типтерін анықтауға негізделген болатын. Мысалы, мәдени шаруашылық, тұрмыстық, туыстық атаулар, адамға байланысты сөздер т.б.

Сөздің ішкі семантикалық байланысы оның мағынасы мен ұғымының арақатынасынан көрінеді. Сөз мағынасы зат, құбылыс, әрекет жайында түсінік, ұғым пайда болғаннан кейін қалыптасады. 

Егер белгілі бір зат туралы ұғымымыз болмаса оның мағынасын да білмейміз. Ұғым бар жерде мағына бар. Демек, ұғымның болуы сөз мағынасының ең маңызды шарты болып табылады.

Сөздің семантикалық категориялары – олардың көп мағыналылығы, омонимділігі, мағыналастығы, мағына қарсылығы, варианттылығы.

Етістікті фразеологизмдер бір мағынада жұмсалуымен қоса, бірнеше мағынада жұмсалатындары да кездеседі. Алайда, фразеологизмдердің бәрі бірдей емес, идиомалық түрлері әрдайым дара мағыналы болады да, фразалық тіркестердің кейбіреулері көп мағыналы болатындығы байқалады. Мысалы: а/ бой бермеді – айтқанға көнбеді, жеңістік бермеді; ә/ ырық бермеді – күші жетпеді. Көзі шықты : а/ соқыр болды; ә/ көзі қанды, маманданды. Дымы құрыды: а/ діңкеледі, шаршады; ә/ лажы қалмады, не істерін білмеді. Сабасына сыймады:  а/ су ернеуінен, арна қалпынан асып кетті, тасыды; ә/ ашу, ыза кернеді, шектен асып кетті.

Фразеолгизмдердегі бұл құбылысты фразеологиялық көп мағыналылық деп атаймыз. Фразеологиялық көп мағыналылық жайлы алғаш рет сөз қозғаған – сөздікшілер яғни лексикографтар. Л.Э. Бинович башқұрт тіліндегі фразеологиялық көп мағыналылық құбылысын сипаттауда жалпы тіл білімі тәжірибелеріне сүйенеді. Өзбек ғалымы Ш. Рахматуллаев фразеологиялық көп мағыналылықтағы мағыналар байланысының үш түрін атап көрсетеді: 1. Алдыңғы мағына соңғы мағынаның жасалуына негіз болады; 2. Алдыңғы мағына соңғы мағынаның жасалуына негіз болмайды; 3. Тіркестің мағыналар жүйесінде байланыстың бірінші және екінші түрінің кездесуі [17. 20].

Қазақ тіл білімінде фразеологиялық көп мағыналылық І. Кеңесбаев, Ә. Болғанбаев, А. Қайдаров, Р. Жайсақова, Г. Смағұлованың еңбектерінде қарастырылады. Ә. Болғанбаев “Фразеологизмдердің де көп мағыналылығы негізгі заттық мағынадан өрбіп, туынды мағына алғашқы лексикалық мағынаны ауыстырып қолданудан шығатындығын” [3. 203] атаса, А. Қайдаров, Р. Жайсақова “Как показывают факты языка, переносное и идиоматическое значение, писуще ФЕ, в дальнейшем своем развитии по разным /функционально-стилистическим, социальным, ситуативным/ причинам перетерпевает семантическую дифференциацию и даже вторичный перенос значение что и приводит к полисемии ФЕ” [18. 7] — деп, фразеологиялық көп мағыналылықтың пайда болуын көрсетеді.

Алдыңғы мағына соңғы мағынаның тууына негіз болуы және болмауы нәтижесінде көп мағыналылық 2 жолмен туындайды:

1. жалғаспалы-жарыспалы;
2. жарыспалы.

Мағыналардың жалғаса туындауы – көп мағыналылық жасаудың өнімді жолы. Мысалы:желкесін қию: 1. өлтірді; 2. қырғынға ұшыратты; 3. дегеніне жеткізбеді.    

Мағына жалғасын былай көрсетуге болады: 1+1+2+3. Алғашқы мағынаның келесі мағыналардың тууына негіз бола алмауының 20 түрлі себебі бар. Бірінші себеп: мағыналар негізінде әр түрлі ситуацияның жатуы. Мысалы: екі иығынан // иінінен дем алу : 1. ауырып, дем алысы ауырлады. 2. деміне нан пісті. 3. қатты ашуланды. 

Екінші себеп: мағыналардың негізінде бір сөздің әр түрлі лексикалық мағынасының жатуы. Мысалы: ойға түсу: 1. Қатты ойланды. 2. есіне түсті. “Ой” сөзінің ойлауға қатысты мағынасы негізінде бір мағына, “ес” /память/ мағынасы негізінде екінші мағына туындап отыр. Мысалы: Ойға түстім, толғандым, өз мінімді қолға алдым [7. 107].

Өмірде ойға түсіп кем-кетігің,

Тулаған мінезің бар жүрек сенің [6. 97].

Көп мағыналы етістікті фразеологимздер тіліміздің байлығын, мағыналық мүмкіндігінің молдығын және икемділігін көрсетеді. Жеке мағыналар арасындағы мағыналық байланыстың үзілмеуі – көп мағыналылықтың кепілі боп саналады.

Тілімізде дыбысталуы мен таңбалануы бірдей, мағыналық жағынан байланысы жоқ етістікті фразеологизмдер аз мөлшерде болса да кездеседі. Мұны етістікті фразеологизмдер арасындағы омонимия құбылысы деп танимыз. Мысалы: бас жару. 1. ожарлық әрекет белгісі; 2. өсімдіктердің гүлдеуі.

Фразеологиялық омоним 2 жолмен жасалады: 1. Көп мағыналы етістікті фразеологияның жеке мағыналар арасындағы семантикалық байланыстың үзілуі нәтижесінде; 2. Тіркестердің айтылуы мен жасалуындағы кездейсоқ біркелкілік нәтижесінде [5. 11]. Етістікті фразеологизмдер өзара және еркін сөз тіркестерімен омонимдес болып келеді. Мысалы:  мойнына мініп алу /басыну/ — етістікті фразеологизмдер. Мойнын мініп алу – баланы мойнына отырғызу – еркін тіркес. Ауыз жаппады – дамылсыз сөйлей беру – етістікті фразеологизм. Ауыз жаппады – ауызды жабу – еркін тіркес. Аяғынан тік тұрды – құрмет көрсету – етістікті фразеологизм. Аяғынан тік тұрды – құламады деген мағынада – еркін тіркес. Аяғына шаң жұқпады – бір жерде тиянақтай алмайтын қыдырымпаз кісі туралы айтылды – етістікті фразеологизм. Аяғына шаң жұқпады – таза жүру – еркін тіркес.

Фразеологизмнің мағына бірлігінде ешқандай өзгешелігі жоқ, құрылым-құрылысы жағынан ұқсас келген түрлері фразеологиялық варианттар деп аталады. Фразеологиялық тұлғалар құрамындағы кейбір сөздер оның мағынасын, құрам-құрылысын бұзбай мәндес сөздермен ауыса алады. Бұл тілдегі варианттылық жүйенің бір көрінісі. Варианттылық жүйесі С. Бизақов, И. Ұйықбаев, Г. Смағұлова еңбектеріне арқау болған. Г. Смағұлова фразеологизмдер варианттылығының түрлерін былай топтастырады:

1. фразеологизмдердің лексикалық варианттары
2. фразеологизмдердің фонетикалық вараинттары
3. фразеологизмдердің морфологиялық варианттары
4. фразеологизмдердің лексико-грамматикалық варианттары [11. 13].

Фразеологизмдердің фонетикалық варианттарына тұрақты сөз тіркесінің құрамына енген кейбір сөздердің бірде жуан, бірде жіңішке кейде толық, кейде қысқарып айтылуы жатады. Мәселен, ұнжырғасы түсті деген етістікті фразеологизмдерді ұнжорға, үнжорға, өнжорға деп те айта береді. бұлардың екі түрлі болып өзгеріп отыруынан тұрақты тіркестің мағына бірлігіне тигізер ешбір зияны жоқ. Сондықтан да бұлар әр басқа фразеологизм емес, бір тұрақты тіркестің екі түрде түрленіп айтылуы деп есептеледі. Фонетикалық варианттар бір сөздің ішінде де түрлі-түрлі болып өзгеріп отыруы мүмкін. Бұл сөзімізге жоғарыда айтылған мысалымыз дәлел бола алады. Фразеологизмдердің фонетикалық варианттарының мағынасы дұрыс, анасы қате деп үзілді-кесілді тұжырым жасаудың өзі кейде қатеге ұрындырады. Қашан да жиі айтылатын, халықтың тұлғасы дұрыс деп есептелді.

Етістікті фразеологизмдердің лексикалық варианттары өте жиі ұшырасады. Мысалы: ажар білдірді – қабақ білдірді – сыңай білдіру. Абай қымыз ішіп болып, рахмет айтып, енді жүргісі келгендей ажар білдіргенде ғана, Байдалы ырғала түсіп, сөйлей жөнелді [6. 272]. Ақылы ауысты – есі ауысты, алжыды, есінен адасты деген мағынада қолданылады. Алақан жайды – қолын жайды. Рас, былайша қарасаң, директорларың жаман адам емес, бірақ өздігінен ұмтылу, талпыну дегенді білмейді. Албасты басты, әбілет басты, қара басты – масқара болып, оңбай қалды; жын ұрып, түк білмей қалды. Надан халықтар әйел бала туғанда, әлсіреп талса, “албасты басты” деп түсінетін [Ы. Алт.]. Артына түсті – соңына түсті; Атарға оғы болмады —  атарға оғы жоқ; Аузы мұрнынан шыты – аузы мұрынан келді; Аяғынан тік қойды – аяғынан тік тұрғызды; егде тартты – мосқал тартты т.б.

Кей жағдайда фразеологизмнің құрамындағы әрбір сөзден әр түрлі варианттар өрбиді. Мысалы: көңілге қуат/медет, медеу/ қылды /тұтты/етті, көңілден кірбің /дақ, кірбің, қылау/ арылды /ашылды, кетті/, көңілі ауды/бөлінді, кетті, құлады/, көңіл көншіді /жайланды, тынды, орнықты/, кірерге жер / тесік/ таппады, мұрттай/қалпақтай, жұлындай/ түсті, ұшты т.б.

Лексикалық варианттардың бір-бірінен сәл де болса ерекшелігі байқалады. Сондықтан бұларды фразеологизмдердің синонимдік тәсілімен түрленуі деп те атауға болады. Жоғарыда келтірілген мысалдардағы етістікті фразеологизмдердің лексикалық варианттары есім сыңардың да, етістік сыңардың да ауысуы арқылы жасалған. Етістікті фразеологизмдердің 5-6, тіпті одан да көп варианттары кездеседі. Етістікті фразеологизмдердің лексикалық варианттары оның синонимикасы сияқты байлығын көрсете алмайды, бірақ сөйлеу прцесінде стиьдік қызмет атқарады.

Етістікті фразеологизмдердің грамматикалық варианттарының жасалуы: а/ есім сөздің қосымшалы, қосымшасыз келуі /көз үйрену – көзі үйрену/  ; ә/ әр тектес қосымшаның бірінің орнына бірі қолданылуы / тас кенеше жабысу/ ; б/ сөздердің қосарлануы арқылы / құтын қашыру/, /зәре құтын қашыру/ т.б.

Тұрақты тіркестер жеке сөздің орнына жұмсалып қана қоймайды, сонымен қатар мән-мағынасы жағынан үйлес келіп, бірінің орнына бірі балама болып та қолданыла береді. мұндай құбылыс  тіл білімінде фразеологиялық синонимдер деп аталады. Қазақ тілі лексикалық синонимдерге қандай бай болса, фразеологиялық синонимдерге де соншалықты бай. Бірақ олар өздерінің стильдік, мағыналық ерекшеліктерін сақтап отырады. Мәселен, аза бойы қаза болды, тік тұрды, азар да безер болды, ат тонын алып қашты деген етістікті фразеологизмдер мән-мағынасы жағынан бір-біріне жақын келгенімен, іштей сәл өзіндік ерекшеліктері бар.

Етістікті фразеолгизмдер мағыналық жағынан бір-біріне өте жуық. Сондықтан бір-бірін ауыстыруға қабілетті: тізе көрсету + басына әңгір таяқ ойнату: қарау ұғымын білдіретін көз қиығын салды+көзімен ішіп-жеу+ала көзімен қарау мағыналас етістікті фразеологизмдер кез келген жағдайда бірінің орнына бірі жұмсалмайды, олар бір ұғымға сәйкес мағынаны білдіре келіп, экспрессивтік бояма реңкі мен стильдік қолданысы жағынан ажыратылады. Яғни, экспрессивті-стилистикалық синоним етістікті фразеологизмдер. Фразеологиялық синонимдер де ұғымы жағынан бірінен бірі сатылап өсіп, кшейе түсіп отырады. Мәселен, көз /кірпік/ ілмеді, көз шырымын алмады, түн баласына кірпік қақпады, түн ұйқысын төрт бөлді, көрер таңды көзімен атырды дегенде әрбір фразеологиялық синонимнің алдыңғысынан соңғылары қарқындай береді. Мәселен, біреудің бір нәрсеге қалай құмартқандығын айтқымыз келсе: айызы қанды, көзін жұмып, аузын ашып қапты дейміз. Ал біреудің қалай қорыққандығын айтқанда: жүрегі /зәресі, үрейі/ ұшты, құты қашты, иманы кетті, көзі шарасынан шықты, көзі алақандай болды, иманы қалмады, жүрегі тас төбесінен шықты, зәресі зәр түбіне кетті дегендер қолданылады. Мұның барлығы етістік фразеологиялық синонимдердің соншалықты байлығын көрсетеді. Жоғарыда келтірілген мысалдар тілдің соншалықты орамдылығы мен икемділігін көрсетеді.

“Қазақ тілі лексикалық синонимдерге қандай бай болса, фразеологиялық синонимдерге де сонша бай” [13. 114]. Жинақталған материал етістікті фразеологизмнің арасында мағыналастықтың кең өріс алғанын көрсетеді. Етістікті фразеологизмдер жеке етістікпен мағыналас болады: араздасу> ат кекілін кесісу>қырғи қабақ болу;  өзара мағыналас болады: қаны қайнау>терісіне сыймау>қаны басына тебу>ит жыны ұстау.

Мағыналас етістікті фразеологизмдер ұғымды әр қырынан, мағыналық реңктерінен қамти көрсетіп яғни “фразеологизмдер бір-біріне синоним ретінде олардың ұғымындағы жалпы түсінігі бірдей болғанымен, тілдік көріністе әркелкі көрінеді” [11. 14].

Мағыналас етістікті фразеологизмнің құрамы біртектес және әртектес болады. Біртектес мағыналас етістікті фразеологизмде компоненттің грамматикалық көрсеткіші: қолтығынан дым бүрку > шабына ет тастау, шашбауын көтеру>жыртысын жырту>сойылын соғу.

Құрамы әртектес мағыналас етістікті фразеологиялық компоненттері грамматикалық көрсеткіші жағынан әр түрлі болады: дүниеден өту>о дүниелік болу>қайтпас сапарға аттану.

Семантикалық категориялардың бірі – антоним. Фразеологизмдер мән-мағынасы жағынан бір-біріне үйлес келіп, өзара бір-бірімен синоним болып жұмсалатындығы сияқты бұлар мән-мағынасы жағынан қарама-қарсы болып қолданылады. Тұрақты тіркетердің арасындағы осындай кереғар құбылыстарды фразеологиялық антонимдер деп атауға болады. Қазақ тілінде антонимдес етістікті фразеологизмдер молынан кездеседі. Қазақ тілі материалдары антонимдес етістікті фразеологизмдердің екі жолмен туындайтынын көрсетеді. Мұның бірінші түрі тұрақты тіркестердің өз ішіндегі компоненттерінің басқадай сөздермен алмастыру арқылы жасалады. Мысалы: аты шықты – аты өшті; ат ізін салмады – ат ізін құрғатпады; әлі кірді — әлі кетті; беделі артты – беделі түсті; бетінен оты шықты – беті бүлк етпеді; есіне түсті – есінен шықты; жолыңа гүл бітсін – жолыңа жуа шықсын; еңбегі жанды – еңбегі еш кетті; соққы жеді – соққы берді  т.б.

Фразеологиялық антонимдердің екінші түрі құрылым-құрылысы жағынан мүлдем басқа сөздерден жасалады. Мысалы: соры сорпадай қайнайды – көзі ашылды; шөлі қанды – қаны кепті; араны ашылды – тәбеті тартпады.

“… антонимдер бір сөз табына енетін сөздер аралығында болады да бір лексика-семантикалық топтың құрамында өмір сүреді” [17. 60]. Пікір етістікті фразеологизмдерге де қатысты. Мысалы: айтқанын екі етпеу – сөзін аяқ асты ету. Бұлар – қарым-қатынас етістікті фразеологизмдері, бір лексика-семантикалық топтан.

Тіліміздегі болымсыздықпен қарама-қарсылық арасындағы мәселе шешімін таба алмай келеді. Г.З. Уразкин, Р.А. Авакова болымсыздық формасы – ма, -ме антоним жасайды десе, Ғ. Мұсабаев, Ж. Мусин және М. Оразов “барды – бармады антоним емес”, олар “екі сөз емес, бір сөздің екі түрі тұлғасы” [19. 60], — дейді. Біз осы пікірді қолдаймыз. Себебі антонимия бірін-бірі жоққа шығару емес, қарама-қарсы қоюға негізделген. Екіншіден, қарама-қарсылық біржақты болмайды, екі жақты болады. Үшіншіден, ол салыстырмалы қасиетке ие, сондықтан қарама-қарсылықты білдіретін жұптар бірін-бірі жоққа шығармай, бірін-бірі қарсылыққа шақырып отырады: қисыны келу – қисыны кету; ит қырын жүру – тасы өрге домалау. Осы мысалдар етістікті фразеологияның біртектес және әртектес құрамды болатынын көрстеді.

Сонымен қорыта айтатын болсақ, семантикалық категория, мағыналылығын, мағына қарсылығын, варианттылығын сөздердің омонимділігін т.б қарастыратын лексикологияның бір саласы.     

Біз бұл тарауда етістікті фразеологизмнің бір мағынада жұмсалуымен қатар бірнеше мағынада жұмсалатындығын, көп мағыналықтың туындау жолдарын, етістікті фразеологизмдер арасындағы омонимия құбылысын, варианттылық жүйесін, сондай-ақ етістікті фразеологимздердің синоним және антонимге бай екендігін қарастырдық. Сонымен қатар, болымсыздық пен қарама-қарсылық арасындағы шешімін таба алмай жатқан мәселеге де тоқталып, біраз зерттеушілер пікірлерін салыстырдық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ ТАРАУ. ЕТІСТІКТІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ-МАҒЫНАЛЫҚ ТОПТАРЫ

 

Егер біз сөзде мағына мен дыбыталудың бірлігін түсінетін болсақ, мағына сөздің ішінде, оның құрамды бөлшегі ретінде өмір сүреді. Ал сөз, өз жолымен, адамзаттың қатынас құралы болудың элементі ретінде бір информацияны екінші біреуге жеткізу үшін қолданылады. Сондықтан да кез-келген сөйлемде, абзацта айтылған ой сол сөйлемнің, абзацтың құрамындағы жеке сөздердің мағынасынан мүлде алшақ жатпайды, ұзап кете алмайды.

Пікір алысу кезінде адамдар арасында түрлі жағдайлар психологиялық қалыптарға байланысты эмоциялық мән қосылса, сөздердің өзара байланысынан туатын мағыналық ауытқулар сөйлемде бой көрсететіні анық. Коммуникация, негізінен, екі не бірнеше адамдар аралығында болатындықтан олар бір-бірімен түсінісулері керек. Сондықтан да бірі екіншісіне айтып жатқан хабардың негізінде жеке адамдарға бағынбайтын, белгілі-бір қоғам мүшелеріне, сол тілде сөйлейтін адамдарға түсінікті мағына болады. Ол мағына объектив дүниедегі заттарды, заттардың қарым-қатынасын, табиғат құбылыстарын т.б. бейнелейді де, белгілі-бір дыбыс не дыбыстар комплексімен байланысады.

Тақырыптық-мағыналық топұа енген сөздер өздері атауы болған объектив дүниедегі заттарды тікелей байланысына қарым-қатынасына негізделінгенін, бірі екіншісіне тәуелді болмайтындығын ескерсек, онда тақырыптық-мағыналық топтың бір мүшесі түсіп қалса, не жаңа сөз қосылса ол оның басқа мүшелерінің мағынасына әсер етпеуі мүмкін. Тематикалық сөздердің тарихы бұл пікіріміздің дұрыстығын дәлелдеп бере алады. Мысал ретінде ауыл шаруашылық құралдарының атын алайық: жерағаш, мойынтұрық, соқа, тырма, мойынша, оқ, тіс, күрек, айыр, кеппен т.б.

Қазіргі күнде жерағаш, тіс, оқ,  сөздер қолданылмайды не пассив сөздердің есебіне соқа не басқа сөздердің мағынасына кенейе қойған жоқ. Сондай-ақ  кесе, шәйнек, тостаған, зере, ваза, шара, мес, шөміш, қасық, шанышқы, кәкпір, стакан, фужер, графин, тарелка, леген  сияқты сөздер ыдыс аяқ атауларына жатады. Егер осы тематикалық атауларды барлап қарайтфын болсақ  кесе, шәйнек, тостаған, зере, қасық, астау, шара  сияқты сөздер болмаса көпшілігі жаңадан, кейінірек сөздік қорға енген сөздер. Бірақ бұлардың ықпалынан  кесе, қасық  сөздерінің мағынасы табылған жоқ. Бұл типтес мысалдарды басқа тематикалық топтардың мүшелері арасынан да байқауға болады. Егер сөз мағынасы тек системадағы орны не байланысы ароқылы анықталады дейтін тезисті болсақ, онда тақырыптық топтың мүшелерінің барлығы да мағынасыз сөздер болған еді. Салыстырыңыз:  қарағай, шырша, қайын, терек, арша  сияқты сөздер ағаш атаулары ретінде бір тақырыптық топ жасайды. Бірақ олар өзара синоним де антонимдік қатар да жасай алмайды. Бұл жердегі сөздер бірін екіншісі талап етіп те тұрған жоқ, бірақ әрқайсысының да өзіндік мағынасы бар.  Тіпті кей тақырыптық топқа енетін сөздер бір тілде болып, екінші тілде болмауы да мүмкін не басқа мағынада қолданылатын жағдайлары да кездеседі.

Бұл тарауда етістікті фразеологизмдерді мағыналық топқа жіктеу үшін анықтауды бірінші кезекте қажет ететін етістіктің семантикасы мәселесіне тоқталамыз. Түркі, қазақ тіл білімінде етістікті семаникалық жағынан классификация жасаған зерттеушілер И.К.Дмитриев, П.И. Харитонов, Г.К. Кулиев, А. Ысқақов, С. Аманжолов, И. Маманов, А. Осмпанова, Н. Оралбаева, А. Қалыбаева,  М. Оразовтардың еңбектеріне шолу жасалды.

Түркі және қазақ тіл біліміндегі тәжірибелерге сүйене отырып етістікті фразеологизмдерді былай топтастырып қарастырамыз. Топтастыруда лексика-семантикалық топ мүшелерінің жалпылаушы семалар арқылы байланысуын, парадигмалық қатар жасау мүмкіндігін, мағыналық жағынан ұштасып жатуын ескердік: 1. Актив әрекет, іс-қимыл етістікті фразеологизмдер. 2. Сөйлеу етістікті фразеологизмдер. 4. Қалып және сапа етістікті фраезологизмдер. 5. Көңіл-күй етістікті фразеолгизмдер. Үнемі келтірінді, ауыс мағынада жұмсалатын фразеологизмдерді дөп басып, белгілі бір топқа телу қиындық туғызғанымен, кіші лексика-семантикалық топқа жіктеу етістікті фразеологизмдердің қыр-сырын ашудың жолы екені даусыз. Актив әрекет, іс-қимыл етістікті фразеологизмдерді лексика-семантикалық топқа бөлеміз: 1. Амал-әрекет етістікті фразеолгизмдер; 2. Қозғалыс етістікті фразеологизмдер; 3. Қарым-қатынас етістікті фразеологизмдер. Осы аталған етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық топтарына алдағы тарауларда жеке-жеке тоқталатын боламыз.

Қозғалысты білдіретін етістікті фразеологизмдер заттың не адамның қозғалысын, қозғалыс амалының аяқталу, аяқталмау жылдамдығын білдіреді. Мысалы: екі өкпесін қолына алып жету – бұл тіркес біріншіден – қозғалысты, екінші – жылдамдықты, үшіншіден – қозғалыс иесінің психологиялық күйін білдіре алады. Ал қолданыс ретіне қарай оның мағынасы өрістей түсетінін байқаймыз: Мұндайда бала қалушы ма еді, екі өкпемізді қолымызға алып, шуылдаса жүгіріп біз де жеттік [С. Мұратбеков]. Осы тұста етістікті фразеологизмдер қозғалыстың мақсатсыз екендігінен де хабар бергендей. Қозғалыс етістікті фразеологизмдердің мына ерекшеліктерін атап өтуге болады:

1. Жылдам қозғалыс — өкшесі жерге тимеу, аяғы-аяғына жұқпау.
2. Баяу қозғалыс — өгіз аяңға салу, мың салса, бір баспау.
3. Бағытсыз қозғалысты білдіретін етістікті фразеологизмдер – жер-көкті шарлау, басы ауған жаққа кету.
4. Мақсатты қозғалысты білдіретін етістікті фразеологизмдер – Көз жаздырып кету, табанын жалтырату.
5. Жаяу қозғалысты білдіретін етістікті фразеологизмдер – Темір етіктен теңгедей қалу.
6. Топтала қозғалу мәнін білдіретін етістікті фразеологизмдер – құрттай құжынау, қара құрттай қаптау.

Қозғалыс етістікті фразеологизмдерін кету-келу, қашу-қуу, жүгіру-жүру деп жалаң түрде жіктеуге келмейді, себебі қозғалыс етістікті фразеологизмдер қозғалыс амалын, сипатын және нәтижесінен туындайтын жағымды, жағымсыз эмоцияны т.б. білдіреді. Қозғалыс етістікті фразеологизмнің біразы қозғалыс етістіктеріне балама болса, біразы балама бола алмайды.

Етістікті фразеологизмдердің біразы адам мен заттар, адам мен адамдар арасындағы қарым-қатынасты білдіреді. Қоршаған дүние, психологиялық жай-күй, әлеуметтік орта – бәрі қарым-қатынас туғызады. Адамдар арасындағы күнделікті өмірде жиі кездесетін қарым-қатынасты білдіретін етістікті фразеологизмдерді лексика-семантикалық топқа жіктеуіміз мынадай:

1. Адамдар арасындағы қарым-қатынас білдіретін етістікті фразеологизмдер:

 а/ құрметтеу, сыйластықты білдіру: үстінен құс ұшырмау – неше түрлі зорлық-зомбылық жасау, бәле қуу мағынасында. Бақайын жерге тигізбеу – шаң жуытпау, бәледен құтқару.

 ә/ бас араздық не татулықты білдіру: арасына от жағу.  Жуандардың арасынан от шығармақ болатын [6. 138]. Арасынан қыл өтпеу — өте тату болу.

б/ қызмет көрсету мағынасын білдіретін етістікті фразеологизмдер: отымен кіріп, күлімен шығу;           

в/ алдау-алдану мағынасын білдіретін етістікті фразеологизмдер: сазға отырғызу, екі қолын танауына тығып қалу, құр алақан қалды, айырылып қалды, қолына дәнеңе ілінбеді.

г/ менсінбеу, менменсу: деміне нан пісу, ханға сәлем бермеу.

ғ/ жақтырмау: мұрнын тыржиту, шекесі тырысу, қабағы түйілу, түгін сыртқа түкситу.

д/ жақсы көру: емешегі үзілу – қатты құмарту, қатты сүю, ет жүрегі езілу.

ж/ мазалау, әурелеу: буынсыз жерге пышақ ұру, ит әуресін шығару, әуре сарсаңға түсріу, босқа шаршату.

2. Теңестіру мәніндегі етістікті фразеологизмдер. Бұл топтағы етістікті фразеологогизмдер жақсы-жаманды, жағымды-жағымсыз әрекеттерді салыстыру, бағалау мақсатында жұмсалады: басқан ізіне тұрмау, садағыса кетсін.
3. Меншіктеу мәніндегі етістікті фразеологизмдер. Адам затты, байлықты түрлі жолмен меншіктеуі мүмкін. Оны осы топтағы етістікті фразеологизмдер дөп басып көрсете алады. Мәселен, жіп тағу – біреуді сырттай иеленуді, жымқырып кету – ұрлап меншіктеуді білдіреді.
4. Бағындыру-бағыну мәніндегі етістікті фразеолоизмдер. Бұл топқа іске басшылық жасаудан бастап, өктемдік жүргізу аралығындағы имендіріп, жасқандыру, көндіру мағынасындағы етістікті фразеологизмдер топтастырылды. Бағынбау, қарсылық көрсету мәніндегі кеудесін басқызбау, басынан сөз асырмау, есесін жібермеу сияқты етістікті фразеологизмдер осы топта. Қарым-қатынас етістікті фразеологизмдер екі жақтың ара қатынасын атап қана қоймай, субъектінің оған қатысын, жағымды, жағымсыз эмоцияны да білдіре алады.

Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдердің бір тобын сөйлеу етістікті фразеологизмдері құрайды. Сөйлеу процесін білдіретін етістікті фразеологизмдер құрамында “айт”, “сөйле” түбір етістіктерінің сн-алуан грамматикалық тұлғада келіп, басқа сөздермен тіркесуі арқылы жасалған етістікті фразеологизмдерді жатқызамыз: арыла сөйледі, шет жағасын айтыпты, өлердегі сөзін айтқан.

Сөйлеу етістікті фразеологизмнің біразы сөйлеу мүшелерінің анатомиялық атаулары /тіл, ерін, таңдай т.б./ болатын сөздер мен әр түрлі семантикалық топқа енетін етістіктіердің тіркесуімен жасалады. Мысалы: көмейі суырылу, ерні-ерніне тимеу  — шешіліп сөйледі. Ә деп, ауыз ашып еді, көмейі суырыла сөйлеп кетті [6. 56].

Сонымен қатар етістікті фразеологизмдердің қозғалысты, қарым-қатынасты, сөйлеу мәнерін білдіретін топтастырумен бірге ой-сезім етістікті фразеологизмдер деп аталатын түрі де бар. Адам басқа тіршілік иелерінен өзінің тілі, ойы, сезімі, көңіл-күйі арқылы ерекшеленетіні белгілі. Ол ойын, ойлағандығын, сезімін, сезгенін тіл арқылы жарыққа шығарады. Ой сезімге қатысты етістікті фразеологизмдер: 1. Ойлау етістікті фразеологизмдер. 2. Сезіну етістікті фразеологизмдер деп жіктеледі.

Ойлау етсітікті фразеологизмдердің ойлау, есте сақтау, ұмыту, ой-болжам, тұспалдау, байымдау, күдіктену, сенім-шішімге келу етістікті фразеологизмдерін құрайды. Олар сан жағынан аз, бірақ реңктері түрлі-түрлі, сондықтан жеке лексика-семантикалық топтарға бөлдік.

Сезіну етістікті фразеологизмге келер болсақ, олар объективтік өмірдегі заттар мен құбылысытың адам сезім мүшелеріне әсерінің тілдегі көрінісі. Сезіну етістікті фразеологизмдердің ерекшелігі объектіге тікелей әсер етіп, өзгертпейді, сондықтан пассив қызмет атқарады. сезіну сезім мүшелері құлақ, көз т.б. арқылы туындайтындықтан, оларды сипаттайтын етістікті фразеологзмдер: көру етістікті фразеологизмдер, ұялу етістікті фразеологизмдері деп қарастыруға мүмкіндік бар. Мысалы: көзін сату, көз сұғын қадау, ел құлағы түрілу, көз тігу, көзін тапты, көзін іздеді, көзін сүзді, көзіне ілмеді, көзінен от шашты, көзіне айтты, көзіне шөп салды, көзінің сорасы ақты т.б.

Көру етістікті фразеологизмнің бір сыңары “көз” сөзі болса, келесі сыңарлары “қара”, “тік”, “сал” етістіктерінен болады да көру ұғымында жұмсалады: көз тігу, көз салу . Тілімізде “көз” сөзімен байланысты, біздің есебімізше, 500-ден астам фразеологиялық тіркес бар, бірақ оның бәрі көру мағынасын білдірмейді. Мысалы: көз ілмеу – ұйықтамауды, көз алдынан өткізу – ойлау, елестетуді, көз ілеспеді –жылдамдықты білдіреді.

Адам бойындағы жоғары сезімдер интеллектілік сезімдер деп аталады. Жоғарғы сезім адамның жан дүниесімен, ақыл, таным процестерімен тығыз байланысты. Сезім дүниесінің бір көрсеткіші – ұят. “Өлімнен ұят күшті” деп, ұят сезімін аса жоғары бағалаған халқымыз оны жеткізуде небір етістікті фразеологизмдерді туғызып, қалыптастырған: бет моншағы үзілу, бетінен оты шығу, сақалы өртену, беттің арын бес төгу, кірерге тесік таппау т.б. Ұялу етістікті фразеологизмдер ұялту етістікті фразеологизмдердің тууына негіз болады. Мұнда негізгі рөлді грамматикалық формалар атқарады: бетімнен отымды шығарды /ұялтты/.

Сонымен, ой, сезім дүниесіне қатысты етістікті фразеологизмдер сан жағынан көзге түспесе де, қоршаған ортаның адам сезім дүниесіне әсерін тіл арқылы жеткізу құралы болып табылады.

“Түркі тіліндегі етістіктердің семантикалқы топтары туралы пікір айтқан ғалымдарымыздың барлығы сапа не белгі процесін білдіретін етістіктерді қалып-сапа етістіктердің жеке тобы, не күрделі тематикалық топтың бір элементі ретінде көрсетеді” [19. 60]. Мұндай етістіктердің аясы, көлемі бір дәрежеде анықталмай, топтастырылмай жүргенін айта келіп, А. Османова “сапа я белгі процесін білдіретін етістіктерді қалып етістіктерден бөлек қарастыру” [20. 95] туралы пікір айтады.

Пікірлерді саралай келе, жинақталған материал бойынша, адамның түрлі қалпы мен сапа белгілерін білдіретін етістікті фразеологизмдерді бір мағыналық топтың ішінде қарастырып, оларды қалып және сапа етістікті фразеологизмдер деп атаймыз. Етістікті фразеологизмдер сапа белгілерін білдіреді: қартаю, тозу, өсіп-өну т.б. Мысалы: жер ортасына жету, ес біліп етек жабу, дәм-тұзы таусылу .

Сапа белгілерін білдіретін етістікті фразеологизмнің ішінде өлім-жітімге байланыстылары көп. “Өзекті жанға бір өлім” деп өлімнің бай-кедей, жаман-жақсыға ортақ екенін айта білген қазақ халқының өлім жағдайына байланысты әдет-ғұрып, дәстүрі бар. Осыған байланысты туған тұрақты сөз тіркестері, оның ішінде фразеологиялық тіркестер қаншама… Осы лексика-семантикалық тобына мағыналас фразеологизмді Г. Смағұлова 5 ситуацияға бөліп қарастырып, “барлық тіркес саны – 84” деп көрсетеді [21. 68]. Түркі тілдерінде өлімге қатысты тіркестер саны жағынан молдығы көзге түседі. А. Нелунов “Якут тілінде өлімге қатысты туған етістікті фразеологизмдерді саны отыздың үстінде” [2. 18] деп көрсетеді. Қазақ тілінде, біздің есебімізше олардың ұзын саны 70-тен асады.

Қалып етістікті фразеологизмдер, негізінен, адамға қатысты. Оның өмірдегі отырған, тұрған, шаршаған, ұйықтаған қалыптарын, адам мен жануарлар ағзасындағы биологиялық арықтау, семіру сияқты өзгерістерді, тоңіу, терлеу, ауру, шөлдеу тәрізді жағдайларды дөп басып көрсете алады. Мысалы: қол қусырып отыру – еш нәрсе істемей, жайбарақат отыру; қызыл май болу – болдыру, шаршау; көрер таңды көзімен атыру – ұйықтамау; тер тарамысына іліну – арықтау; еті ауырлау – семіру; жағының боздағы шығу – тоңу; буы бұрқырау – терлеу т.б. Адамға тән физиологиялық қалыпты білдіретін етістікті фразеологизмді физиологиялық қалып етістікті фразеологизмдер деп атадық, сонымен қатар, адамның әлеуметтік жағдайын образдылықпен бейнелейтін бірсыпыра фразеологиялық тіркестер бар. Олар адамның материалдық жағдайының жақсаруын /баю/, төмендеуін /кедейлену/ асқа қатысты молшылық пен тапшылықты көрсете алатын қазығына қара оралу, аузынан мәйегі түсу, тақияда тамтығы қалмау, қалтасы жұқару, ақ түйенің қарны жарылу, қара суға қарап қалу тәрізді етістікті фразеологизмдер мен үйлену: біреудің етегінен ұстау, дәм-тұзы жарасу, билікке жету:  есіктегі басы төрге жету, қазанның тұтқасын ұстау, сараңдық көрсету: аузын қу шөппен сүрту, тышқан мұрнын қанатпау, еркінен айрылу, еркіндік алу: құрыққа іліну, бұғаудан босау мағыналарындағы етістікті фразеологизмдері әлеуметтік қалып етістікті фразеологизмдер тобын құрайды. Әр топтың қолданылу реті, контекске қарай мағыналық реңктердің байқалуы жағынан ерекшеліктері бар.

Өз алдына лексика-семантикалық тобы ретінде қарастырылған әлеуметтік жағдайды білдіретін етістікті фразеологизмнің ұзын саны осылар деп үзілді-кесілді айту қиын.

Қазақ тілінде адамның көңіл-күйіне қатысты жасалған етістікті фразеологизмдер өте көп. Олар сан жағынан молдығымен қатар, адам көңіл-күйінің құбылуы “қанағат” ұғымымен тығыз байланысты. Егер айналасындағы іс-әрекет, қарым-қатынас сезімін тудырса, ол қанағаттанады, жағымды эмоция туады: қуанады, күледі. Егер қанағат сезімі тумаса, жағымсыз эмоция туады:  ренжиді, ашуланады, жылайды. Жағымды-жағымсыз эмоцияға қарай адам көңіл-күйінің “түрленуін” білдіретін етістікті фразеологизмдер 1. Жағымды етістікті фразеологизмдер; 2. Жағымсыз етістікті фразеологизмдер деп топтастырылады. Жағымды эмоциялы етістікті фразеологизмдер: мұртының астынан күлу – мысқыл, екі езуі екі құлағына жету – шын көңілімен күлуді білдіреді, танауы желбіреу, тұла бойы алып-ұшу, қуанышы қойнына сыймау, бөркін аспанға лақтыру т.б.

Ал, жағымсыз етістікті фразеологизмдер жағымды эмоциялы етістікті фразеологияға қарағанда көп. Мәселен, қабағынан қар жауу, тісін қайрау, айдаһардай ысқыру, ит арқасы құрысу [5. 19].

Күре тамыры адыраю – қызараңдады, қызбалық көрсетті. Біз түк білмейміз, біз де білмейміз деп надандығымызды білімдікке бермей таласқанда өлер-тірілерімізді білмей күре тамырымызды адырайтып ктееміз [Абай Қара сөздері 48 б.].

Сабасына түсу – ашу, ызасы басылып, саябыр қалыпқа келді. Тасқыны басылып, ызғары қайтсын, ашуы сабасына келсін [6. 336].

Көңіл тоны жібу – Көңілдің тоңы жібіп, бұрынғысындай еміреніскен күйді қайта таба алмаған [6. 337].

Қапыда қлу – аңдаусыздық, қамсыздық өкініші туралы айтылады. Сілтер семсер бар болса, қалай сілтесең де қапы кеттім дейтін күнім емес, тек сол ғана! – деп тоқтады [6. 212].

Санын соғу – қатты өкінді, алданып, опық жеді. Қарға іздерін қардағы қалған қоян жымы деп, Қарғабайдың алданып, санын соққан күні көп [С. Мәуленов].                  

Сіркесі су көтермеу – ештеңені көңілі жақтырмау, ештеңеге зауқы болмау. Сіркем су көтермей, ықылым жоқ [Жамбыл].

Лексика-семантикалық топтағы тіркестермен мағыналас, авторлық қолданыста олар “құбылып” экспрессивті-эмоциональды бояулары қаныға түседі. Мысалы: Кемпірдің мұндай қауіп үстінде көкірегін қарс айыра алмайтын арманының бірі де сол болатын. Осы естігеніңнің бір де бірін Айғызға айтпай тұра тұр. Онсыз да қан жүрегі қақ айырылып жүр ғой [6. 184].   

Сонымен қатар, жағымсыз эмоциялы етістікті фразеологизмдерді жылау, қорқу етістікті фразеологизмдер деп қарастырамыз. Жылау етістікті фразеологизмдері: жылау – жоғары эмоциялық күй болғандықтан, оны бейнелейтін етістікті фразеологизмдердің образдылығы да ерекше: ботадай боздау, зар еңіреу – ағыл-тегіл жылады. Бұл лексика-семантикалық топтағы етістікті фразеологизмдегі ортақ сема – көзден жас ағу, оларды өз ішінен ситуацияға, жылау амалына қарай жіктеуге мүмкіндік беретін айырым семалар бар.

“Сезім күйін жеткізуші адам мен сол эмоция иелерінің /күлген, жылаған адамдар/ арасындағы логикалық байланыс, әрине, тіл арқылы жүзеге асады. Айтушы көрген оқиғаны қабылдау дәрежесіне қатысты, екіншіден, сол ұғым, түсініктің өзіне қалай әсер еткенін жеткізу түрлі сипаттағы тұрақты сөз тіркестерін, фразеологизмдер қолданылады” [23. 62].

Ал қорқу етістікті фразеологизмдеріне келер болсақ, ол сан алуан формада көрінеді. Адам қорыққандағы көңіл-күйін мынадай етістікті фразеологизмдер өрнектейді: шыбын жаны шыға жаздау;

Қанды көз қорқау қағып шықса аспанға,

Көре тұра қалады қашқан түлкі,

Құтылмасын білген соң құр қашқанға

Аузын ашып, қоқақтап, тісін қайрап, ол да талас қылады шыбын жанға [7. 79].

Жаны мұрнының ұшына келу – қатты қорқу.

Жүрегі мұздап қоя беру – қатты қорқу.

Қорқу етістікті фразеологизмдері көбінесе семантикалық фразеологизмдер болып келеді, “көз”, “төбе”, “жүрек”, “тізе” есім сөздері мен етістіктің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: Үйдегі екеуінің де жүрегі су ете түсті [6. 51].

Адам көңіл-күйін білдіретін етістікті фразеологизмдер жағымсыз-жағымды эмоцияны қамтып, эмоцияның ең қарапайым түрінен, күрделі /қуаны, қорқу, ашулану/ түріне дейін сипаттай алады. “Фразеологитзмдер эмоциялы-экспрессивтік тіркестерімен адамның бүкіл психологиялық сәттерін образдылықпен жеткізуге таптырмайтын құрал” [21. 68] — деп өз пікірін білдіреді.     

Белгілі бір жанрдағы фразеологиялық құрылымдардың қарастырылуына байланысты Г. Кусимованың “Фразеологизмы в казахском эпосе” атты зерттеу жұмысын атап айтуға болады. Қазақ эпосындағы фразеологизмдердің семантикалық топтары мен түрлерін қарастыра келіп, оныт мынадай топтарға бөліп қарайды:

1. Салт-дәстүрге байланысты фразеологизмдер: құрсақ шашу, құда түсіп, құйрық жеу, ақ кілемге салу т.б.
2. Діни наным-сенімге байланысты фразеологизмдер: құдай атсын, Алла риза болсын т.б. Сонымен бірге эпостарда жиі кездесетін Баба түкті Шашты Әзіз, Ғайып ерен, қырық шілтен, жеті кәміл пір.
3. Сандарға қатысты фразеологизмдер: он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт – көптік мағынаны білдіреді; тоғыз көзді кіреуке – фольклордағы батырлардың киімі; қырық мың үйірлі Қият – халық.
4. Қазақ эпостарына жататын дәстүрлі штампталған фразеологизмдер: әулиеге айтып, Қорасанға қой айтып, атса мылтық өтпейтін, шапса қылыш кеспейтін.
5. Эпостағы мақал-мәтелдер.
6. Поэтикалық фразеологизмдер: жиі кездесетін эпитеттер – қанды ауыз көбе, туған айдай толқыған, исі жұпар аңқыған, қырық бес кез қызыл ер, қыналы бармақ, жез тырнақ.
7. Жаугерлік әскери бағыттағы фразеологизмдер: а/ жаугершілік кезіндегі батырдың психологиялық жағдайы, ұрыстың нәтижесіне қатысты фразеологизмдер: айдарлысын құл қылды, тұлымдысын тұл қылды; ә/ қару-жарақтары: толғамалы ақ сүңгі, қозы жауырын жебе.
8. Мінез-құлыққа байланысты фразеологизмдер: Шаш ал десең, бас алады.
9. Психологиялық жағдайды көрсететін фразеологизмдер: іші күйді, аһ ұрды .
10. Суреттеуге қатысты фразеологизмдер: кер маралдай керіліп, бір басарға ерініп .
11. Қозғалысты сипаттайтын фразеологизмдер: тап бергенде, шап берді.
12. Қоғамдық-саяси ұғымды білдіретін фразеологизмдер: аузына ақ тимеген қу кедей, жалаң аяқ жарлы.
13. Адамдар арасындағы жақындықты білідретін фразеологизмдер: қарға жүнді қаттастым, үйрек жүнді оттастым – туған бауыр деген мағына береді.
14. Ақ тілеулі немесе қарғыс мәнді фразеологизмдер: а/ қан жауғыр, құм құйылсын көзіңе т.б. ә/ айың оңынан тусын, жұлдызың жоғары болсын т.б.

Сан мыңдаған фразеологизмдерді жан-жақты зерттей, тақырыптық-мағыналық топтарға жіктеу арқылы ғана халықтың тіл байлығын, өмірін, қандай кәсіптермен шұғылданғанын анықтауға болады.

Осы жүйеде топтастырудың нәтижесінде әдет-ғұрып, салт-дәстүр түрлерін, діни наным-сенімдік көзқарастарын, тарихи оқиғалардың сарынын, ұлттық ерекшеліктері мен игі қасиеттер белігісін байқауға болады. Бұл – тарихтың сара жолдарын, сан қилы замана өткелдерін, этностың өзіне ғана тән ұлттық ерекшеліктерін тілде сақтау арқылы болашаққа жол салу, келешек ұрпаққа бағыт-бағдар беру деген сөз.

Сонымен ІІІ тарауды қорытындылап, ой таразысына салсақ адам өміріне қатысты етістікті фразеологизмдер шартты түрде бес лексика-семантикалық топқа бөлінеді: актив әрекет, іс-қимыл; сөйлеу; қалып және сапа; көңіл-күй етістікті фразеологизмдер. Сондай-ақ Г. Кусимованың жіктеуімен және де діни наным-сенімге, поэтикалық мінез-құлыққа, қоғамдық саяси ұғымды білдіретін психикалық жағдайға байланысты жасалған фразеологиялық тақырыптық-мағыналық топтарға жіктеледі.

Әрбір лексика-семантикалық топ мағыналық жағынан, функционалдық, стильдік қызметімен ерекшеленеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Фразеологиялық бірліктер ұлттық тілдің ерекше жүйесі болып табылады. Фразеологизмдерді тілдің құрылымыдық бірліктері ретінде қарастырудың теориялық негіздері мен принциптері тіл білімі қала берді түркітану ғылымында аса көрнекті  фразеолог, академик І. Кеңесбаевтың зерттеулерінде қалыптасқан болатын. Қазақ тіл білімі түркітануда фразеологиялық ілімнің қалыптасып дамуына ықпал етті. Фразеологизмдерді номинативтік бірлік деп қарау негізінде етістікті фразеологизмдердің даму бағдарын ұсындық.

Ұлттық фразеологиялық қордағы фразеологизмдердің мағынасы, синонимдік қатары, варианттарды зерттеу елегінен өтіп, едәуір ғылыми нәтижелерге қол жеткізді. Міне, бұл бағыттағы зерттеулер фразеологизмдерді таза құрылымыдық тұрғыдан тексеруге жатады. Фразеологизмдерді құрылымдық тұрғыдан зерттеу кезінде оның құрамындағы сөздің мағынасын ашу, этимологиялық талдау жасау, варианттарын көрсету, синонимдік қатарын анықтау тәрізді маңызды жұмыстар атқарылды. Біздің еңбегімізде етістікті фразеологизмдерге грамматикалық семантикалық, мағыналық топтарына мән бердік, жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстарын шама-шарқымыз жеткенше бір жүйеге топшыладық.

Сондай-ақ жалпы халықтық тілдегі фразеологизмдерді етістікті фразеологизмдер негізінде қарастыру арқылы олардың тілдік табиғатын тілдік тұрғыда тереңірек түсініп, қазақ фразеологиясы саласында теориялық зерттеулердің пайымдаулардың шеңберін кеңейте түстік, сонымен бірге әр типтегі фразеологиялық бірліктерді қарастырудың тәсілі мен әдісін нақтылай түсуге мүмкіндік жасадық. Диплом жұмысын жазу барысында әдеби тіл үлгілеріндегі тұрақты сөз орамдарын қарастырудың теориялық мәселелерін айқындай түсуге септігін тигізуі мүмкін.

Тұрақты сөз орамдарын немесе фразеологизмдерді тілдік құрылымдық жүйе ретінде күрделі бірлік ретінде лингвистикалық деректерді молынан пайдалана отырып жан-жақты қарастырдық.

Тұрақты сөз орамдары әдетте сөйлеу кезінде жасалмайтындығын. “даяр” күйнде қолданылатынын, тұлғасы жағынан сөз тіркесі немесе сөйлемге, мазмұн жағынан дара сөзге ұқсас тиянақты тілдік бірліктердің қатарына жататындығына тоқтала келе олар фразеологиялық мағынасынан басқа мәдени ұлттық мазмұнға, өзге тілдік бірліктерге қарағанда аса бай болатындығы ескерілді.

“Фразеологимздердің грамматикалық ерекшеліктері” деп аталатын алғашқы тарауда қазақ тіліндегі фразеологиялық тұлғалар, олардың сөз табына қатысы лексикалық құрамы мен грамматикалық сипаты, компонент құрамы, морфологиялық құрылысы, синтаксистік қызметі жиналған материалдармен талданды. Сонымен бірге қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері 40-жылдардан бастап зерттеушілер назарына ілінгендігі, олардың зерттеу объектілері болды.

Екінші тарауда етістікті фразеологизмдердің бір мағынада жұмсалуымен қоса, бірнеше мағынада жұмсалатындығы да тілдік тұрғыда қарастырылды. Алайда фразеологизмдердің бәрі бірдей емес, идиомалық түрлері әрдайым дара мағыналы болады, ал фразалық тіркестердің кейбіреулері ғана көп мағыналы болатындығы байқалады. Сондай-ақ етістік фразеологизмдерінің варианттылығы етістік фразеологиялық синонимдер, етістік фразеологиялық антонимдер өз ішіндегі компоненттермен салыстыру арқылы байқалады.

Үшінші тарауда етістікті фразеологизмдерді мағыналық топқа жіктеу үшін анықтауды бірінші кезекте қажет ететін етістіктің семантикасы мәселесіне тоқталдық. Түркі және қазақ тіл біліміндегі тәжірибелерге сүйене отырып, етістікті фразеологизмдерді былай топтастырып қарастырдық. Топтастыруда лексика-семантикалық топ мүшелерінің жалпылауыш семалар арқылы байланысуын, парадигмалық қатар жасау мүмкіндігін, мағыналық жағынан ұштасып жатуын, а/ актив әрекет, іс-қимыл етістікті фразеологизмдер, ә/ сөйлеу етістікті фразеологизмдер, б/ қарым-қатынас етістікті фразеолгизмдер деп бірнеше топқа бөліп қарастырдық.

Сонымен қатар жағымсыз эмоциялы етістікті фразеологизмдерді жылау, қорқу етістікті фразеологизмдер деп қарастыра отырып, шылацу етістікті фразеологизмдерді оны бейнелейтін етістікті фразеологизмдердің образдылығы да ерекше екендігіне мән бердік.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Назарбаев Н. “Қазақстанның болашағы қазақ тілінде” “Егемен Қазақстан” № 7 4б.
2. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. М., 1972.
3. Болғанбаев Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы. Алматы, Санат. 1994.
4. Кеңесбаев І. Қазақ әдеби тілінің қысқаша курсы. Алматы, 1950.
5. Смағұлова Г. Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдер /Автореферат/ .
6. Әуезов М. Абай 1-том, 1-кітап. Алматы, 1955.
7. Абай Құнанбаев шығармаларының екі томдық толық жинағы. 1-том Алматы, ҚазССР-нің Ғылым баспасы, 1977.
8. Юлдашев А. Принципы составления тюркско-русских словарей. М., 1972.
9. Сәрсенбаев Р. Қазақ тілі фразеологиясы. Алматы, Қазақ университеті, 1973.
10. Муратов С. Устойчивые словосочетания в тюркских языках. М., Издательство Восточной литературы, 1961.
11. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. Алматы,Санат, 1966.
12. Кеңесбаев І. О некоторых фразеологических единицах в казахском языке. Известия АН КазССР N 135, Выпуск 1-2-А., 1954.
13. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. Алматы, Мектеп, 1988.
14. Қожахметова Х. Фразеологизмнің көркем әдебиетте қолданылуы. Алматы, Мектеп, 1972.
15. Нұрғазиева Г. Етістік фразеологизмнің қазақ тілі түсіндірме сөздігінде берілуі // Қазақ тілі түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері. Алматы, Ғылым, 1989.
16. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы /өңделіп және толықтырылып 2-басылуы/ Алматы, Санат, 1994.
17. Рахматуллаев Ш. Некоторые вопросы узбекской фразеологии.
18. Қайдаров А., Жайсақова Р. Принципы классификации фразеологизмов и их классификационные группы в современном казаахском языке //Известия АН КАЗССР. Серия филологический № 8 Алматы, 1978.
19. Оразов М. Қазақ тілі семантикасы. Алматы, Ғылым, 1991.
20. Османова А. Синонимдес етістіктердің семантика-стилистикалық қызметі. Алматы, Ғылым, 1991.
21. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмнің ұлттық мәдени аспектілері. Алматы, Ғылым, 1998.
22. Нелунов А. Глагольная фразеология якутского языка // Автореферат дис. кан. филолог. наук. Якутск, 1977.
23. Смағұлова Г. Адамның көңіл-күйін білдіретін /күлу, жылау/ фразеологизмдері // Қазақ тілі мен әдебиеті. № 3-4 Алматы, 1997.