Дипломдық жұмыс. Қазақ тіліндегі етістіктің болымдылық-болымсыздық мағынасы мен қызметі

Қазақ тіліндегі етістіктің болымдылық-болымсыздық мағынасы мен қызметі

 

М А З М Ұ Н Ы

 

І.       Кіріспе……………………………………………………………………………………….3

 

ІІ.      Негізгі бөлім

1. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздық мәселесі туралы жалпы түсінік……………………………………………………………………………..4
2. Болымды-болымсыздықтың тілдік табиғаты туралы…………………….9
3. Лексикалық мағына туралы жалпы түсінік…………………………………17
4. Лексикалық болымдылық пен лексикалық болымсыздық…………..17
5. Грамматикалық мағына туралы жалпы түсінік…………………………..22
6. Грамматикалық болымдылық және грамматикалық болымсыздық мәселесі……………………………………………………………………………………26
7. Етістіктің грамматикалық категориялары………………………………….27
8. Етістіктің болымдылық-болымсыздық категориясы туралы жалпы түсінік………………………………………………………………………………………29
9. Етістіктің болымсыздық формасы және оның көрсеткіштері…….30
10. Етістіктің болымдылық мағынасы және оның көрсеткіштері…….33

      ІІІ.    Қорытынды…………………………………………………………………………….36

      ІҮ.    Пайдаланылған әдебиеттер тізімі…………………………………………..37

 

К І Р І С П Е

 

Грамматика теориясына қатысты өзекті мәселенің бірі – болымдылық-болымсыздық проблемасы. Тілдің лексикасы мен грамматикасын терең бойлаған лингвистикалық болымдылық-болымсыздық  — көне де, көп қырлы, қарымды тілдік құбылыс.

Тіл білімі ғылымының қазіргі кезеңдегі даму, кемелденуі тұрғысынан немесе оның тарихи дамуы жағынан қарастырсақ да, болымдылық-болымсыздық мәселесі үнемі зерттеушілер назарында болғанын көреміз. Болымдылық-болымсыздық категориясы түрлі ғылым салаларының – логика, философия, психология және т.б. ортақ зерттеу объектісі болғаны белгілі. Сол себепті ол ғылымдардың тарихи қалыптасу жағдайлары, олардың даму бағыт-бағдарлары тілдік болымдылық-болымсыздық мәселесі мен ойлау категорияларының, пайымдау сипатының арақатынасын, ұқсастығы мен айырмашылықтарын анықтауға өз ықпалын сөзсіз тигізді.

Жалпы тіл білімінде, түркітану ғылымдарында бұл мәселе төңірегінде жасалған арнайы зерттеулер, айтылған пікірлер, ойлар біршама. Қазақ тіл білімінде де аталған мәселе жайлы ғылыми зерттеулер бар. Бірақ мұнда болымдылық-болымсыздық мәселесі бірде орыс тілі фактісімен салыстырылса, бірде оның берілу тәсілдері сөз болады.

Болымдылық-болымсыздықтың тілдік табиғатын қазіргі тіл білімінің даму бағыттарына сай талдасақ, оны шын мәніндегі логика-грамматикалық негізі бар күрделі тілдік құбылыс деп тануымызға жол ашылады деп ойлаймын. Бұл жұмыста болымдылық-болымсыздық мәселесі лексикалық болымдылық-болымсыздық және грамматикалық болымдылық-болымсыздық деп ғылыми тұрғыдан топтастырылып, олардың жасалу жолдары мен сөз таптарына қатысы сөз болады. Сондай-ақ болымсыз мағына беруге қатынасатын тілдік көрсеткіштер қызметтік және семантикалық өріс негізінде форма мен мазмұнның сәйкестігі тұрғысынан қарастырылады.

Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздық

Мәселесі туралы жалпы түсінік

 

Қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздықтың зерттелуі жайына тоқталмас бұрын, мәселенің түркологияда зерттелуін сөз етелік. Болымдылық-болымсыздық мәселесі түркі тілдерінде де күрделі проблемалардың біріне саналады (1, 5). Бұған ғалымдар ертеден-ақ назар аударған.

Біз қарастырып отырған мәселе туралы мәліметті, алдымен, түркі тілдерінің грамматикаларынан кездестіруге болады. Түркі тілдері грамматикаларының етістікке, сын есім, есімдікке арналған бөлімдеріне, «бар», «жоқ» сөздерінің қолданылуына арналған және синтаксис тарауларында қатысты жерлерде болымсыздық жайлы деректер сөз етіледі. Мұнда етістіктің болымсыз түріне көп көңіл бөлінеді. Авторлардың басым көпшілігі оның жасалу жолы ретінде –ма, -ме жұрнағын көрсетеді (2, 102).

Түркі тілдерінде болымсыз етістіктің –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе аффикстерінің шығу төркіні (этимологиясы) жайында айтылған біршама топшылау ойлар, пікірлер баршылық. Мысалы, Н.Баскаков «Каракалпакский язык» атты еңбегінде етістіктің болымсыз көрсеткіші мен етістіктен есімдер жасайтын –ма, -ме жұрнақтарын ертеректе біртұтас форма болса керек деген пікір айтады. Мысалы, ол: «Аффикс отрицательной формы глагола имеет общее фонетичесское оформление с аффиксом, образубщим именную форму глагола на –ма, -ме; в современном языке эти две формы дифференцированы различным ударением, которые в отрицательной форме глагола падает не на последний слог, а на слог, предшествующей аффиксу.

Однако семантическая, а вслед за ней и фонетическая дифференциация является более поздней ступенью в развитии этих форм, которые не

 

 

1   Әбдіғалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздықтың мағынасы мен қызметі. Алматы:   Білім, 1996.

2  Баскаков Н.А. Ногайский язык и диалекты. М.-Л., 1940, 102-бет.

ранней ступени и представляли по-видимому, единую форму», — деп көрсетеді (3, 102).

Түрколог ғалымдар бұл аффикстің түпкі кезінде қазір өзін жоғалтқан етістік негізі жатқан сияқты деп жорамал айтады. –ма, -ме аффиксінің шығуы туралы бұл пікірді А.Н.Кононов та қуаттайды (4, 204).

Грамматикаларда –сыз, -сіз, -сүз, -сиз аффикстерінің болымсыз мағыналы сөз тудырушы қызметтері де айтылған. Мысалы, белгілі түрколог Ф.Г.Искаков, т.б. өз еңбектерінде –сыз, -сиз, -суз жұрнақтарының сын есімнің болымсыз түрінен жасалатындығын және ол мағына –лы, -лі, -лығ, —

ліг жұрнақтары арқылы берілетін сын есім мағынасына антоним болып келетіндігін көрсетеді (5).

Болымсыз мағынаны білдіретін док (жоқ) сөзінің қолданылуы, этимологиясы, қай сөз табы ретінде қарастыру жөнінде де айтылған біршама пікірлер бар. Көптеген зерттеушілер «жоқ» сөзінің мағынасы «бар» сөзінің мағынасымен антоним тұрғысынан алып, оны есім сөздер қатарына жатқызады.

Түркі тілдері грамматикаларында һеч элементімен жасалатын болымсыз мәнді есімдіктер туралы да мәліметтер бар. Бірақ олар жеке топ ретінде қарастырылмайды.

Екіншіден, болымсыздық-болымдылық жайлы қысқаша мәліметтерді тілдің басқа мәселелеріне арналған еңбектерден, зерттеулерден кездестіруге болады. Бұл еңбектерге қатысты жерінде болымсыздық жайлы қысқаша мәліметтер айтылып отырады. А.Боржаков, Н.Шалекенова сынды ғалымдар еңбектерінде болымсыз есімдіктер өз алдына жеке-жеке семантикалық топ ретінде танылған.  Қазақ тіл білімінде бұл мәселенің зерттелуі жайында айтар болсақ, алдымен, Қазан төңкерісіне дейін шыққан П.М.Мелиоранский, В.Катаринский еңбектерінде болымсыздыққа байланысты шағын материал —

 

 

3   Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. М.,Л., 1952, 102-бет.

4   Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. М.-Л., 1960, 204-бет.

5  Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Фонетика, морфолгия. 1952, 185-бет.

 

дың барлығына куә боламыз.

Қазақ тіл білімінің атасы  А.Байтұрсынов «Тіл құралы» еңбегінің (1925) сөйлемнің жалпы түрлеріне арналған тармағында сөйлемді «Болымсыз сөйлем», «Болымды сөйлем» деп екі топқа бөледі (6, 296). Ғалым «болымды сөйлемнің» мысалы ретінде: Еділ бойы тоғай бар, тоғай толған ноғай бар. Бурыл атта бұғау бар, оны да кесер егеу бар. Сай сайға құяр. Қатты жерге қақ тұрар, қайратты ерге мал тұрар. Көп қорқытар, терең батырар. Үлкен бастар, кіші қостар және т.б. сөйлемдерді келтіреді.

Ал болымсыз сөйлем туралы мынаны айтады: «Не жайынан да болса болдырмай, жоқ қыла сөйлеген сөйлем болымсыз деп аталады. Мысалы: Жер жұтуға тоймайды, от отынға тоймайды, кісі ойға тоймайды, бөрі қойға тоймайды. Байлық мұрат емес, жоқтық ұят емес. Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ. Сиыр сипағанды білмес, жаман сыйлағанды білмес. Соқыр көргенінен жазбас.

Хабарлы сөйлемнің болымсыз түрде айтылатынын қазақ тілінің ғылыми синтаксисінің негізін салушы профессор С.Аманжолов та өз еңбегінде атап көрсеткен (7, 164).

Хабарлы жай сөйлемнің –ма, -ме жұрнақтары арқылы жасалған баянда —

уыштың болымсыз мағынасы тұтас сөйлемге тән екендігі жайлы профессор Ә.Нұрмаханова  «Типы простого предложения в тюркских языках» атты еңбегінде тоқталған (8).

Ал одан кейінгі кезеңде қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері, тілшілер, мұғалімдер негізінен практикалық оқулықтар, грамматикалар құрастыру ісіне кеңінен ат салысқаны белгілі. Тақырып жайлы мәліметтер А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Кеңесбаев жазған оқулықтарда кездеседі (9).

 

 

6  Байтұрсынов А. Тіл құралы. Сөйлем жүйесі түрлері. Қызылорда, 1925; Тіл тағылымы. Алматы, 1992.

7  Аманжолов С. Қазақ тілі синтаксисінің ғылыми курсы. Алматы, 1994.

8  Нұрмаханова А. Типы простого предложения в тюркских языках. Ташкент, 1965.

9  Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992.

1954, 1967 жылдары шыққан академиялық ғылыми грамматикаларда болымдылық, болымсыздық туралы мынадай мәліметтер берілген:

1954 жылғы «Қазіргі қазақ тілінде»:

1) Есімдерден сын есім тудыратын өнімді жұрнақтар: -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті: сазды; -сыз, -сіз: сусыз, елсіз. Мысалы: Кемпірдің байсалды сөзімен қонақтарын құрметтегісі келіп отырған ықыласын және қайратты жүзін байқаған соң, Ақан да әр нәрсенің жайынан сөйлесуге жалықпайтын сияқтанып отырды (М.Әуезов). Алдымен күндізгі мазасыз суық пен қар басқан көңілсіз елсіз даладан құтылған болу керек (М.Әуезов). Айсыз аспанда сансыз жұлдыздар жымыңдайды (Р.Райымқұлов).

2) Болымсыздық есімдіктер: еш, ешкім, ешбір, ештеме, ешқандай, ешқашан, ешқайсысы. Мысалы: Түні бойы жүгірген еңбегіміз еш кетпеді (Ә.Сәрсенбаев). Ешкім қайғысын елемеді (Р.Тоқтаров).                           

3) Етістіктің болымды, болымсыз түрлерінің синтетикалық жасалу жолы: -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе: барма, тоқтама, келме; аналитикалық жолы: жоқ, емес: келген жоқ, алған емес. Мысалы: Қанша жалынса да, қанша жыласа да жасаған оған бала бермеді (М.Жұмабаев). Берірек тұрған азғана ала-шұбар бұлттар кең жаһанның жүзіне перде болған жоқ (М.Әуезов). Ақан Ғазизаға алғашқы кезде көп қарауынан әлі күнге танған жоқ (М.Әуезов). Үйдің екінші қабырғасы әлі қаланбады (Б.Тоғысбаев). Қанша уақыт өтсе де, ол осы мақсатынан айныған емес (І.Есенберлин).

4) Болымды, болымсыз сөйлемдер: Қас сұлуда мін болмас.

Бұл пікірлер барлық грамматикаларда үнемі қайталанып отырды.

Етістіктің болымсыз түрі туралы мәлімет И.Мамановтың «Қазіргі қазақ тілі» (етістік) еңбегінде де берілген. Мысалы, автор –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе морфемасын етістіктің негіздері мен жіктелетін формаларының шегін ажырататын қосымша деп таниды. «Емес», «жоқ» сөздерінің етістіктің белгілі бір формаларымен ғана тіркесетінін айтады. Автор күрделі етістіктегі болымсыздық көрсеткіштерінің қолданылуын біраз сөз етеді (10, 196).

Болымсыз мағынаның сөйлемнің болымсыз түрін жасаудағы ролі туралы қазақ тілі грамматикаларының синтаксис бөлімінде және сөйлемнің түрлері туралы жазылған арнайы еңбектерде біршама мағлұматтар берілген.

Болымдылық-болымсыздық категориясына тән нольдік морфема қызметі жайында А.Қалыбаева, Н.Оралбай еңбектерінде сөз болады (11, 133).

Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктеріне арналған профессор Р.Әміров еңбегінде (12, 364), синтаксистік синонимдер туралы профессор М.Серғалиев зерттеуінде (12, 806) айтылған пікір, ойларды кездестіруге болады.

Сондай-ақ А.Әбілқаев мақаласында –сыз, -сіз жұрнақтарының қызметі баяндалған. Ж.Мусин антонимдер табиғатына байланысты боымсыздық пен антонимдер байланысы жайлы сөз етеді (13). 

Қазақ тіл білімінде болымдылық-болымсыздыққа қатысты ғылыми әдебиеттердегі фактілермен таныса келе, мынадай қорытындыға келуге болады. Зерттеу объектісі болымдылық-болымсыздық жайлы мәліметтер А.Байтұрсынов еңбектерінен бастау алып, қазақ тілі жайындағы оқулықтарда, грамматикаларда, жеке зерттеу еңбектерінде үнемі орын алып келген. Бірақ ол мәліметтер тілшілер, зерттеуші ғалымдар тарапынан бірде сөз тудыру мәселесіне, бірде жеке сөз я жеке грамматикалық элементтерге, жеке сөз таптарына, сөйлем мүшелеріне, қызметіне, болымсыз сөйлемдерге қатысты қарастырылады. Ол дұрыс та. Себебі, болымдылық-болымсыздық – тіл құрылысының бар материалдарына қатысты күрделі, көп аспектілі тілдік құбылыс. Болымсыз мағынаға қатысты арнайы зерттеу еңбектерінде бұл проблема белгілі бір сұрақ төңірегінде сөз етіледі.

 

 

10  Маманов И.Е. Қазіргі қазақ тілі. Етістік.

11   Қалыбаева А., Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалық жүйесі. Алматы: Ғылым, 1986.

12  Әміров Р. Ауызекі сөйлеу синтаксисінің ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1981. Серғалиев М.   Синтаксистік синонимдер. Алматы: Мектеп, 1981.

13   Мусин Ж. Қазақ тілің антонимдер сөздігі. Алматы: Мектеп, 1984.

Мысалы, М.Жүкенова қазақ тіліндегі болымсыз сөйлемдерді негізінен, орыс тіліндегі болымсыз сөйлем типтерімен салыстыра  зерттеген. Дегенмен, мұнда болымсыздық салыстыра қарастырылса да, қазақ тіліндегі болымсыз сөйлем типтері, олардың болымсыз баяндауыштарының жасалу жолдары көрсетіледі. Ал Т.Әбдіғалиеваның зерттеуі болымсыз мағынаның берілуі, тәсілдері, семантикасы төңірегіндегі жайларды қамтиды. 

 

Болымдылық-болымсыздықтың тілдік

табиғаты туралы

 

Объективті дүниеден орын алған шындық, яғни зат, құбылыс, қимыл және оның түрлі сапа, белгілері болымды түрде де, болымсыз түрде де кездесетіні белгілі. Белгілі кеңістікте, мезгілде танылған, бар, орын алған құбылыс, зат, екінші кеңістік пен мезгілде жоқ болуы, қимыл-әрекеттің бірде жасалып, іске асуы, бірде жасалмауы, іске аспауы — өмірде орын алатын құбылыс. Сондай-ақ, бір затта бар сапа, белгі келесі затта болмауы да өмірде бар құбылыс, тілде ол көрсетіледі. Бұл да болымдылық, болымсыздыққа қатысты. Заттың, құбылыстың, қимыл-әрекеттің бір кеңістік пен мезгілде болуы я болмауы адам санасында болымдылық және болымсыздық ұғымдарын қалыптастырған. Таным процесіне қатысты ұғымдар ойлау, пайымдау әрекеттерімен тығыз байланыста болып келеді. Адам таныған зат, құбылыстардың белгілері, қимыл-әрекеттердің атаулары алдымен болымды түрде қалыптасқан. Мысалы: жапырақ, боран, қуаныш, өмір, алтын, қала, ақ, қара, жасыл, жаз, бар, кел, айт  т.б. Бірақ жалпы тіл білімінде болсын, түркітануда болсын (оның ішінде қазақ тіл білімінде де) болымдылық-болымсыздық құбылысының бірінші мүшесі – болымдылық арнайы зерттеу объектісі болмаған, зерттеуші ғалымдар оның екінші мүшесіне, болымсыздыққа көп көңіл аударған. Мұның өзіндік себебі де, негізі де бар.  Табиғи тілдердің көпшілігінде болымсыздық мағынаның арнайы тілдік көрсеткіштермен берілуі танылған. Әр тілде олардың өзіндік қалыптасу, даму тарихы бар. Сол себепті зерттеушілер назарына болымдылық түспей, болымсыздық іліккен. Демек, болымсыздық категориясының мәні туралы айтылған ой-пікірлер жекелеген ғылыми мақалалардан, грамматикалардан, арнайы зерттеулерден орын алған. Тіл білімінің даму, қалыптасу дәрежесіне қарай болымдылық-болымсыздықтың мәні туралы айтылған ой-пікірлер мен зерттеулер қым-қиғаш қарама-қарсылыққа толы екенін аңғаруға болады.

Болымдылық-болымсыздық мәселесінің ерекшелігі – оның екі сыңарлы болып келуінде. Тілде бұдан басқа да жекелік-көптік, конкреттілік-абстрактілік, белгілі-белгісіздік т.с. сияқты жұп түрінде келетін грамматикалық ұғымдар баршылық. Болымдылық пен болымсыздық – бір-бірімен қарама-қайшылық қатынаста өмір сүретін қосарлы, бір құбылыс. Бірақ бұл қарама-қайшылық бірін-бірінен ажыратпайтын, бөлмейтін, оларды өзара бірлікте қарастыруға мүмкіндік беретін диалектикалық байланыстағы қарама-қарсылық. Олардың қосарлы ұғымдар қатарында танылуы басқа ғылымдарда да тұрақталған.

Грамматикадағы жүйелілікке симметриялық сипат тән. Тілде осы көрініс оппозициялық қарым-қатынастан айқын көрінеді. Фонологиялық оппозициямен салыстырғанда, тілдік қарама-қарсылықтың түрлері көп. Оның түрлері, түрлілігі болымдылық-болымсыздық құбылыстарының бойынан көрінеді. Мысалы: бар-жоқ, бар-барма, ақ-қара сияқты қолданыстағы болымдылық-болымсыздық сипаты түрліше көрінеді. Бірде тең дәрежелі сыңарлар негізінен жұпталса, кейде әр тектес сыңарлар болымды-болымсыз жұпта қолданыла алады.

Көп қырлы семантикасы, тілдің бар деңгейінде қатысты қызметі бар болымдылық-болымсыздық тілдік құбылыстың семантикалық негізіндегі қарама-қарсылық пен антонимдік қатынастағы сөздердің қарама-қарсылығы кейде бір құбылыс ретінде саналады. Бірақ ол бірдей емес. Мысалы: -лы, -лі және –сыз, -сіз жұрнақтарының қарама-қарсы семантикасы синонимдік жұп жасай ала ма дегенге тоқталайық.

-лы, -лі жұрнақтарымен зат, кез келген нәрсе, құбылыстағы белгілі бір белгі, сапаның мол екендігі көрсетілсе, -сыз, -сіз жұрнақтары арқылы көрсетілген сапаның, белгінің жоқ, жеткіліксіз екендігі беріледі. Мысалы: сулы-сусыз, орманды-ормансыз, таулы-таусыз. Сонда олардың грамматикалық қызметі арқылы сол затқа жаңа баға берілмейді. Ал антонимдік жұпқа тән қарама-қарсылық негізінде заттың сапа, белгілері жоққа шығарылып қана қоймай, мүлде жаңа сапаны көрсету заңдылығы жатыр. Мысалы: сулы, суы бар; сусыз, суы жоқ; сулы емес – құрғақ десек, мұнда антонимдік жұп – сулы-құрғақ болады. Олай болса, болымдылық-болымсыздық мағына әрі бинарлы, әрі эквивалентті қарама-қарсылық негізінде туындайды екен. Болымдылық-болымсыздық мәнін кет-кетпе, сулы-сусыз, балалы-баласыз, бар-жоқ т.с. сияқты қарым-қатынастағы жұптар төңірегінде топтап қарастырсақ, олардың сыңарларының тілдің түрлі деңгейіне қатыстылығы бірден көрінеді.  Ал түркі тілдерінде бұл мағынаның негізіне маркерлеріне етістіктің болымды-болымсыз түрі алынған. Осыдан келіп, категорияның бірінші мүшесі – болымдылық тілшілер тарапынан арнайы зерттеу мәртебесіне ие болмай, оның орнына екінші мүшеге – болымсыздыққа көп көңіл бөлінген. Табиғи тілдердің көпшілігінде болымсыз мағына арнайы маркерлермен, тілдік көрсеткіштермен беріледі деген пікір қалыптасқан. Сондықтан болымсыздықтың маркерлерін таңу, оның шығу, даму, қалыптасу жүйесін зерттеу жайына ғалымдар әрқашан көңіл аударған.

Тілдік болымсыздықтың мәні неде? Оның философия, логика ғылымдары қарастыратын болымсыздықтан айырмашылығы қандай? Неге ол психология ғылымының зерттеу объектісі болды? Тағы сол сияқты көптеген сұрақтар туындайды. Әрине, бұл сұрақтарға қатысты дәлелді жауапты қазақ тіл біліміндегі болымсыздық жайлы айтылған мағлұматтардан, пікірлерден толық жауап табу қиын. Осы жайды ескере отырып, болымсыздық категориясы туралы ғылыми зерттеулерде, ғылыми әдебиеттерде айтылған ой-пікір, көзқарастарды жүйелеп көрейік.

Лингвистика ғылым саласы ретінде алғашқыда философия ғылымының (дәлірек айтқанда, грек философиясы) көптеген дәстүрлеріне сүйенгені белгілі. Грек ойшылдарының тілдің шығуы, түрлі тілдік категориялар жайлы пайымдаулары, сөз жоқ, логиканың және философияның негізінде қалыптасқан еді.

Лингвистикада тілдік болымсыздықтың мәнін ойлау категорияларынан болымды, болымсыз пайымдау т.б. ж♰♴⚞⚠⚢⠌⡚⢮⢰⤚⥂ⰒⱒⱠⱢⴀⴂ⽔〤つぴ゜ㆶㆸ㋀징놽즽馥놥붥馍綍絰絠䍓ᔟ쥨걡ᘀͨ퐆㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘙꕨ㬛㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟ쥨걡ᘀ쥨걡㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘙꥨ빂㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟ쥨걡ᘀ㡨❴㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘖ㡨❴䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖꥨ빂䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ⭨왊䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖͨ긧䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖཨ乨䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖꝨ༒䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᔟ♘ᘀꝨ༒㬀脈䩃䩡䡭п䡳пᘙꥨ빂㬀脈䩃䩡䡭п䡳пᘙͨ퐆㬀脈䩃䩡䡭п䡳п᠀㋀㋂㋄㎪㎬㎮㐂㐄㐈㐊㐨㐪㐬㐺㒄㒞㓄㓒㓔㓤쟖쟢잸잸鶬綍慭䥕=ᘖꥨ빂䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ⭨왊䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ㡨❴䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖͨ긧䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᔟ쥨걡ᘀ౨楥㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟ쥨걡ᘀ㡨❴㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟ쥨걡ᘀͨ퐆㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔜꕨ㬛ᘀꕨ㬛䌀ᙊ愀ᙊ洀㽈猄㽈 ᘖꕨ㬛䌀ᙊ愀ᙊ洀㽈猄㽈 ᔜꝨ൸ᘀꝨ൸䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᔜꝨ൸ᘀꕨ㬛䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖͨ긧䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖ籨䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ̢jᘀ籨䌀᱊唀Ĉ䩡䡭Ѐ䡮Ѐࡵጁ㓤㖂㖺㘌㘔㙌㙚㙜㜴㢀㢂㣸㤸㤾㥸㦊㪎㪘㪼㫆㭬㮆㮜㮦㮬㮲㲚㲢㲤㽰䃲䃴䃶쓐쒸�璀卥̢jᘀ灨杽䌀᱊唀Ĉ䩡䡭Ѐ䡮Ѐࡵᔜꅨ찣ᘀ灨杽䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖ灨杽䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖꅨ찣䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᔟ퉨訨ᘀꥨ빂㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟ큨⭐ᘀꥨ빂㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘖͨ퐆䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ桨⨨䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖᵨ㼗䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ㡨❴䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖͨ긧䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖꥨ빂䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ票ఞ䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 㤾㭬㲤䃴䃸䅲䈰䋄䋆䋼䚸䦐䫎䭖䲖仚ìÝ쨀¾븀¹글®쨀Ê쨀Ê鼀Œሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧楼r฀␃ฃ꾄ሀ桤ā崀꾄愀̤摧楼r਀␃ሃ桤ā愀̤摧絰gЀ摧⎡Ì଀␃ฃ꾄崀꾄愀̤摧剼öሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧⎡Ì฀␃ᄃ梄ሁ桤ā怀梄愁̤摧絰gሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧䊩¾ༀ䃶䃸䃺䃼䄀䅊䅌䅐䅒䅲䅴䅶䅺䈬䈮䈰䈲䋄䋺䋼䏸䐰䐾䑮䓒䙴䜊䝼췙뻙뻙춾늾骦湾Rᔟ煨ᘀꅨ찣㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘖͨ긧䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᔟ큨⭐ᘀͨ긧㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟ큨⭐ᘀꅨ찣㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘖ灨杽䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖ灨杽䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖꅨ찣䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖꝨ൸䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᔜꝨ൸ᘀꝨ൸䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖ籨䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᔜꝨ൸ᘀꕨ㬛䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖͨ긧䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖꅨ찣䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈ᬄ䝼䞌䥚䥜䦊䩾䪀䪼䭖䱒䲀䲐䲖五仔付仚仜仞仠伬佬侢侤倬倮僈僊僌僎儶��웒튺욮꺺몢꺢蒐汸汸汸汸恸恔ᘖ籨䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖ煨锑䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖ灨杽䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖͨ긧䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖ☙䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ̢jᘀ煨锑䌀᱊唀Ĉ䩡䡭Ѐ䡮Ѐࡵᘖ䑨⨓䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ籨物䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖͨ긧䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ灨杽䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖꅨ찣䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᔟ煨ᘀꅨ찣㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔢ煨ᘀꅨ찣㔀脈࠶䎁᱊愀᱊洀㽈猄㽈Ḅ仚仞侢倬僈儸刪割嘘埀导屪峤怼懐拖摶óçç퐀Ô퐀Ô섀Ô퐀Ô퐀®鬀ሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧奎–ሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧㭜”ሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧⿠Áሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧ፄ*଀␃ฃ꾄崀꾄愀̤摧剼ö଀␃ฃ꾄崀꾄愀̤摧績:က儶儸刨刪勘卐卖卦卺厊各吔哂哜哾唌唶啒喊喤單嗀嗌嗶뇂躢蹹蹹蹪蹹蹹啪啁Aᔦ�㉐ᘀ�㉐㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᔩ�㉐ᘀ�㉐㔀脈࠶䎁᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘝ䑨彟䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔩ䑨彟ᘀ䑨彟㔀脈࠶䎁᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔦ䑨彟ᘀ䑨彟㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᘝ२䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘠ२㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᔦ鑨餼ᘀ䑨⨓㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᘝ啨兂䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘝ䑨⨓䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘖ☙䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈ᜄ嗶嘖嘘噎噔噖嚼嚾囎圈圌圜圾坈坪垾埀塊墔墰壚壬声夜�믏꟰螖犻뭲惰꟏㵌㵌Lᘝ큨打䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔦ鑨餼ᘀ큨打㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᔣ䑨彟ᘀ䑨⨓䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔩ�㉐ᘀ�㉐㔀脈࠶䎁᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘝ䑨彟䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘠ䑨彟㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᔦ鑨餼ᘀ䑨⨓㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᔦ�㉐ᘀ�㉐㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᘝ䑨⨓䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔣ२ᘀ䑨⨓䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘝ�㉐䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᜀ夜夞夰妘妦妨姄婈婜婴婶嫞嫲嬌孂룍꧍肕熩䡝㑱ᔦ섯ᘀ섯㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᔩ絨欨ᘀ絨欨㔀脈࠶䎁᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔦ絨欨ᘀ絨欨㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᘝ絨欨䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔩ絨欨ᘀ饨홣㔀脈࠶䎁᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔦ絨欨ᘀ饨홣㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᘝ饨홣䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔩ饨홣ᘀ饨홣㔀脈࠶䎁᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔦ饨홣ᘀ饨홣㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᘝ�㉐䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘝ큨打䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉ฀孂孔孴寂寚寺尼屦岄峢峤巖帐庈廒廬忪怬怺怼懐抆�믛뮧뮘疉暉晒晃暉7ᘖ屨鐻䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘝͨ긧䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔦ鑨餼ᘀ屨鐻㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᘝ屨鐻䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔦ鑨餼ᘀ嵨奚㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᘝ嵨奚䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘝ靨䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔦ鑨餼ᘀ큨打㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᘝ큨打䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘠ섯㘀脈䩃䩡䡭Ѐ䡮Ѐ䡳пࡵᘝ섯䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔩ섯ᘀ섯㔀脈࠶䎁᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᔀ抆抺拆挶捶揎搎摴摶撸擎斒旒旜楼榈櫼歆氢氤氦氮氰滠濨瀈焪爈爊牌쫜꺾ꊾꊖꋜ膖ꉵ陵榢巜Mᔟꥨ툰ᘀ♘㬀脈䩃䩡䡭п䡳пᘖ票霳䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ᘖ♘䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖㅢ䌀ᑊ愀ᑊ洀㽈猄㽈 ̨jᔀ䑨⨓ᘀㅢ䌀᱊唀Ĉ䩡䡭Ѐ䡮Ѐࡵᘖㅢ䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ蕨Ḱ䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᔟ鑨餼ᘀ啨兂㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘖ啨兂䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᔣ屨鐻ᘀ끨꼇䌀᱊愀᱊洀H渄H猄㽈甄Ĉᘖ屨鐻䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖͨ긧䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ乨陙䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈ᴄ摶旜氤氨沆派湚滢爈爊牎牮牰肌蓼裖ì�Ù준É딀Ù�¦騀š騀‡蜀‡ሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧ᨿ{଀␃ก꾄崀꾄愀Ĥ摧ォÒ฀␃ฃ꾄ሀ桤ā崀꾄愀̤摧拧1ጀ␃ฃ꾄ༀ킄ᄂ预巾꾄帀킄怂预懾̤摧㞵ༀ␃ฃ꾄ᄀ梄崁꾄怀梄愁̤摧㞵ሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧拧1ሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧䉕Qༀ牌牎牬牮牰獶獸畆癨礬祚禀禔禮禾秊窊竄笾筼簴簶纖肊肌肖胐臞�싒ꪶꪶ骶骍骍뚍뚁疁榶兝腝]ᘖ♘䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ硨齴䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ䁨ᔳ䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ镨鰝䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ䰱䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘙ౨煾㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟ魨뀒ᘀ㽨笚㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘖ屨鐻䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ㽨笚䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᔟꥨ툰ᘀꥨ툰㬀脈䩃䩡䡭п䡳пᘙ♘㬀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟꥨ툰ᘀ♘㬀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟꥨ툰ᘀ㽨笚㬀脈䩃䩡䡭п䡳пᬀ臞臠舊艀苬茞蚨蛼蜲蝄蝨裔裖襢覨諬諼謈謜诌诜貨貸赶趬跊辖迸逪逶遌邌邰酼釖釘鋸볌�ꂰꂰꂰꂰ벰낓낼瞇�瞇蝧ᔟ魨뀒ᘀ魨뀒㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟ魨뀒ᘀꍨ缩㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘖꍨ缩䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘙ䰱㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟ鑨餼ᘀᑨ쨀㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘖᑨ쨀䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᔟ魨뀒ᘀᑨ쨀㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᔟ魨뀒ᘀ硨齴㘀脈䩃䩡䡭п䡳пᘖ䰱䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ硨齴䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈 ᘖ౨煾䌀᱊愀᱊洀㽈猄㽈␄裖诌霌鬄鴼ꍮꓶꗠꝬꝰꭲ개널눚듒ììì�Ê뜀·눀¦錀“耀ሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧䃪-ሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧嬥 ଀萎¯搒Ũ葝¯摧嬥 Ѐ摧嬥 ሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧㇥L฀␃ฃ꾄ሀ桤ā崀꾄愀̤摧㇥Lሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧ⷘÕሀ␃ฃ꾄ᄀ梄ሁ桤ā崀꾄怀梄愁̤摧ᨿ{฀н білдіретін болымсыз хабарлы жай сөйлем қатарында танылады. Мұнда болымсыз мағына арнайы грамматикалық көрсеткішпен берілген. Демек, лингвистикада болымды, я болымсыз пайымдау тұлға жағынан да, мазмұны жағынан да бірыңғайлас болатындығын көреміз. Логикалық форма ойлау процесінде белгілі бір ой мазмұнынан бөлек көрінбейді. Сөйлем мазмұнының берілу тәсілі формальды логикасы есепке алынбайды. Логикалық болымсыздық болымсыз мән-мағынаның берілу тәсілін қарастырмайды.

Логикалық және тілдік болымсыздықтың мазмұнын, мағына жағынан салыстыруға болмайды. Себебі, олар бірдей құбылыстар емес. Болымсыздықтың бар грамматикалық мазмұнын логикалық болымсыздықтың формаларына түйістіріп, соған сай болуы міндетті дей алмаймыз. Мысалы: таным методологиясы бойынша ойдың логикалық дамуының шарты ретінде болымдылық пен болымсыздықтың бірлігі алынады. Болымды-болымсыз категориялар бір-бірімен тығыз бірлікте өмір сүретіні дәлелденеді. Тұтастықтағы, бірліктегі бұл екі жақтың бірінсіз-бірінің қолданылмайтындығы белгілі. Бірінің болу, өмір сүру шарты – дәл сондай екінші жақтың болуымен байланысты. Осы қағиданың қай жағдайда тіл фактісіне сай кездесетініне мысал келтірсек, мысалы:

Болымды форма                                                      Болымсыз форма

Қорқақ, су жүрек                                                     жүрексіз

Саңырау, керең                                                        естімейді

Зағип, тас қараңғы                                                   көзсіз

Бойдақ                                                                      әйелсіз, үйленбеген т.б.  

Келтірілген мысалдарда екі қатарда берілген сөздердің мағынасы логикалық тұрғыдан бірдей деуге болады. Бірақ бірінші қатардағы сөздердің логикалық мағынасы болымсыз бағалау, толымсыз сапалық көзқарас (отрицательная оценка) тұрғысынан қарастырғанда ғана екінші қатардағы болымсыз формалы сөздер мағынасымен пара-пар. Ал номинативтік қызметтес атау ретіндегі қызметті атқарады, яғни сапа, белгінің атауы қызметін атқарады. Екінші қатардағы сөздердің түбірі, керісінше, жеке тұрғанда, болымсыздық көрсеткіштерінсіз жағымды мағынаға ие. Тек болымсыздықтың тілдік көрсеткіштерінің түбірге қосылуы арқылы ғана болымсыз мағынаны білдіреді. Логикалық және лингвистикалық болымсыздық мазмұн сапасы тұрғысынан да, екеуінің де ойлауға қатыстылығынан да бір-бірімен ұқсас. Шындығында, логика – жеке ғылым саласы, лингвистика — өз алдына жеке ғылым саласы болып табылады. Логика – ойлаудың заңдары мен ережелері туралы ғылым. Логика – ойлаудың грамматикасы. Логика ұғымдары мен категориялары бүкіл адамзатқа ортақ. Ал тілдік болымсыздық көптеген табиғи тілдер үшін универсал категория болса, оның әрбір ұлт тілдеріндегі берілу амал-тәсілдері басқа-басқа. Логика мен лингвистиа ғылымдарының өзара тоғысатын, бір-бірімен қиюласатын жерлері де бар. Бірақ әрқайсысы жеке-жеке өмір сүреді. Әр ғылымға тән өзінің ұстанымдары, мазмұн, категориялары, салалары т.б. көрсеткіштері бар. Ал олар бір-біріне бағынышты емес.

Жалпы тіл білімінде болсын, түркологияда болсын, әдетте, болымсыздыққа қатысты айтылған ой-пікірлер кеңінен кездеседі. Лингвистикалық болымды-болымсыздық категориясының статусы оның әрбір компонентінің, яғни болымдылықтың да, болымсыздықтың да жеке-жеке сипатынан тұратыны ескеріле бермейді. Бұл мәселе хақында профессор Н.Оралбаеваның мына пікірін қарастырсақ: «Болымдылық пен болымсыздықтың бір-бірінің байланыстылығына қарамастан, болымсыздықтың ғана жеке категория болып танылуына оның морфемдік көрсеткіші себеп болған. Ал осы категорияның болымдылық мағынасы көбіне мүлдем танылмайды», — деп көрсетеді ғалым (11, 103).

Сонымен тілде болымдылық мағына да, болымсыздық мағына да бары анықталды және ол – тілге тегіс тараған өте кең ауқымды тілдік құбылыс. Оның тілдік табиғатында айырма бар. Соған байланысты болымдылық пен болымсыздық деп екіге жіктелді. Олар:

1. Лексикалық болымдылық пен лексикалық болымсыздық;
2. Грамматикалық болымдылық пен грамматикалық болымсыздық.

Бұл жіктеу болымдылықтан болымсыздық  жасалды. Мәселен, сусыз жер, таулы аймақ деген мен келді, келмеді деген бір емес. Сусыз, таулы деген сөздердің болымсыз, болымды мағыналарын туынды түбір берген, ол сондықтан лексикалық мағына болып табылады. Келді, келмеді дегенде лексикалық мағына өзгерген жоқ, сондықтан мұнда болымдылық пен болымсыздық грамматикалық мағынаға ие.

Профессор М.Балақаев, А.Ысқақов, Н.Оралбаева, С.Исаев сынды атақты ғалымдыр өз еңбектерінде қазақ тіл біліміндегі лексикалық, грамматикалық мағынаның теориялық мәселелерімен бірге оның объективті шындық өмірге қатысы дегенді де айқындай түсті. Лексикалық мағына арқылы өмірдегі заттар, құбылыстар белгісі білдіріліп, сол арқылы оның өмірге қатысы айқындалса, грамматикалық мағына объективті өмірдегі заттар, құбылыстар, олардың белгілерінің арасындағы қатысты, байланысты білдіру арқылы оның объективті өмірмен байланыс-қатысын анықтайды. Екі мағынаның айырмашылығы объективті өмірде білдіретін объектілерінде деп түйіндейді. Грамматикалық мағына лексикалық мағынасыз өздігінен кездеспейді. Грамматикалық мағына – грамматикалық құрылысқа түскен сөзге қосылатын, үстелетін қосымша мағына. Бұл ойды проф. С.Исаев та атап көрсеткен, ол: «Сөздің жалпы грамматикалық мағынасы оның лексикалық мағынасы негізінде, атап айтқанда, лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы туындайтыны талассыз нәрсе», (16, 35-36)- дейді.

16 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. Алматы: Ана тілі, 1992.

Болымдылық пен болымсыздықты бұлай жіктеу ғылымда бұрын жоқ еді, тілдік деректер бізді осылай жіктеуге әкелді.

 

ЛЕКСИКАЛЫҚ МАҒЫНА ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

Сөз айналамыздағы зат я құбылыс жайындағымұғымдардың аты я атауы болса, әрине, ол атаудың қоғамдық өмірде өзіне телінген мағынасы да болады. Бірақ ол мағына өзі айтатын затпен я құбылыспен тікелей табиғи байланыста болмаса да, сол ұғымды білдіретін белгі (таңба) я сол ұғымның мазмұнының бейнесі ретінде қалыптасатындықтан, бір тілде сөйлейтін адамдардың бәріне де бірдей түсінікті болады. Мысалы: тас, ағаш, топырақ деген сөздерді алсақ, олардың әрқайсысы — әрі нақтылы, әрі жалпы атау. Өйткені ағаш деп көз алдымыздағы (я қолымыздағы) белгілі бір нақтылы ағашты да, сондай-ақ, жалпы ағаш атаулыны да атай береміз.

Әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандағы (статикалық күйдегі) нақтылы я негізгі мағынасы, әдетте, лексикалық я тура мағына деп аталады.

Тілдің сөздігі осындай әр алуан мағыналары бар сөздерден құралады. Тілдегі сөздерді, олардың жүйесін, даму заңдарын, қоғамдық тұрмыстың сала-салаларымен байланыс-қатысын, сондай-ақ, жеке сөздердің лексикалық мағыналарын, сөздердің шығу тарихы мен мағыналарының даму, қолданылу өзгешеліктерін лексикология ғылымы қарастырады.

Лексикалық мағыналары басқа-басқа сөздерді әрі қарай топшылай түсіп, топ-топқа бөліп, олардың әр тобына тән жалпы және жалқы сипаттарын анықтауға болады.

Лексикалық болымдылық пен лексикалық

болымсыздық МӘСЕЛЕСІ

 

І. Зат есімнің болымдылық, болымсыздық мағынасы.

Шындық өмір белгілі мезгілде, белгілі орында заттың болуы да, болымды да өмірде жиі кездесетін құбылыс. Ол тілде де көрсетіледі. Мысалы: Ол кітап мұнда бар. Әсем үйде жоқ.

Бұл сөйлемдерде кітаптың бар екені болымды мағынаны, Әсемнің жоқ екені болымсыз мағынаны білдіреді. Бұл зат есімнің болымды мағынада да қолданылатынын дәлелдейді.

Зат есімнің болымдылық, болымсыздық мағынасының жасалу жолы:

1)  Зат есімнің болымдылық мағынасы бар лексикалық мағыналы сөздің тіркесуі арқылы жасалады: сулы – суы бар, таулы – тауы бар және т.б. Мысалы: Бұқар жыраудың бір тұжырғаны: хан, сұлтан, билерді қызықтыратын тарих бар да, халықты қызықтыратын тарих бар екен. (І.Есенберлин).

• Зат есімнің болымсыздық мағынасы жоқ сөзінің тіркесуі арқылы жасалады: ел – елі жоқ, орман – орманы жоқ және т.б. Мысалы: Бізде осыдан басқа сөз жоқ (С.Мұқанов). Күйеуді қоршаған қыз-келіншекте сан жоқ (М.Әуезов). Бұл арада көмір жоқ (І.Есенберлин). Барақтың таяу маңында ел жоқ (С.Сейфуллин). Құлбай тілмашта да қыбыр жоқ (Ә.Кекілбаев)

ІІ. Сын есімнің болымдылық, болымсыздық мағынасы.

1) Сын есімнің лексикалық болымдылығы. Мысалы: атақты, таулы, жаңбырлы, әсерлі, орманды т.б.

2) Сын есімнің лексикалық болымсыздығы. Мысалы: сусыз, жапырақсыз, ормансыз, елсіз, абыройсыз т.б.

3) Екеуінің жасалу жолы.

Сын есімнің лексикалық болымдылық мағынасы:

А) –лы, -лі, -ты, -ті, -ды, -ді жұрнақтары арқылы жасалады: су – сулы, тау – таулы, орман – орманды және т.б. М: Жігіт сом денелі, жиырма бестер шамасында екен. (І.Есенберлин). Орта бойлы, дөңгелек денелі, қысқалау мұртты, шоқша сақалды, сұрғылт беті дөңгелек, жалпақтау (М.Әуезов).

Ә) «бар» сөзінің тіркесуі арқылы жасалады: сулы – суы бар, таулы – тауы бар, орманды – орманы бар және т.б. М: Ағасы бардың жағасы бар (мақал). Ендігі жалғыз жанашыры – көкесі бар (М.Әуезов).

Сын есімнің лексикалық болымсыздық мағынасы:

А) –сыз, -сіз жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады: су – сусыз, орман – ормансыз, ел – елсіз және т.б. Мысалы: Тәуекелсіз іс бола ма? (Б.Тілегенов). Шәрипа көпке дейін баласыз жүрді (Б.Майлин). Көп тұрғандықтан, май болып кірлеп, қарайып кеткен кішкене, тар тесіктен кіргенде, оң жақ бұрышта ешбір сәнсіз, ретсіз үйіле салған үлкен пеш бар (М.Әуезов). Елсіз, жолсыз сар далада жалғыз түп ағаш өсіпті (М.Әуезов).

Ә)  бей- , на- префикстерінің қосылуы арқылы жасалады: беймәлім, бейхабар (хабары жоқ), бейшара (шарасыз), бейсауат, беймезгіл, бейбақ, бейқам,  нақұрыс және т.б. Мысалы: Байбатыр да бұдан бейхабар емес еді (С.Жүнісов). Бұл жігіт Ембі тынысынан бейхабар (З.Қабдолов). Бейқамдық сәтсіздікке бастайды (Н.Төреқұлов). Дала өңірінің бейжай тыныштығы тек кешке қарай өзгереді (Ә.Нұрпейісов). Бір күні Инеш үйге балалық бейқам көңілмен қуана кірді (С.Шаймерденов).

ІІІ. Есімдік сөз табының болымдылық, болымсыздық мағынасы.

Есімдік те болымды, болымсыз мағынада қолданылады. Мысалы: Кім келді? Қайда кетті? Қашан келеді? деген сияқты мысалдардағы кім, қайда, қашан есімдіктері белгілі болымды мәнде қолданылған.осыларға ешкім келген жоқ, ешқайда кетпеді, ешқашан келмейді деп жауап берсек, біз болымсыздық есімдіктерді қолданамыз. Мысалдардағы болымсыздық есімдіктер болымсыз сөйлемде қолданылатыны байқалады, ол баяндауыш формасынан көрініп тұр. Мысалы: келген жоқ, кетпеді.

«Болымсыздық есімдік еш деген сөзбен кейбір есімдіктердің бірігуі арқылы жасалады. Мысалы: еш, ешкім, ешбір, ештеме, ешқашан, ешқандай,

ешқайсысы», — деп тұжырымдайды А.Ысқақов (17, 230). Ал болымсыз есімдіктер – лексикалық мағыналы сөздер. Сондықтан да олар лексикалық болымсыздыққа жатады. Мысалы: Ешқайсысының бүйрегі бүлк ете қойған жоқ (Ғ.Мүсірепов). Оның ешқайсысында Сәлменнің жұмысы болған жоқ (Б.Тілегенов). Біздің ешқайсымызда үн жоқ (Ә.Сәрсенбаев). Абай бұлардың ешқайсысымен де жылы ұшырап сөйлескен жоқ (М.Әуезов).

Сондай-ақ, дәнеме, дәнеңе, дым, түк сөздерін де А.Ибатов болымсыз есімдіктер қатарына жатқызады. Мысалы: Сұлтанмахмұт ғажайып түс әлемінде тұрғандай дәнеме есіткен жоқ (Д.Әбілев). Қалқам-ау, дым да жоқ (Б.Майлин). Жүзінде күлкінің түк елесі жоқ (М.Әуезов). Бұл мысалдардағы түк, дым, дәнеме болымсыз мағыналарға қызметі «еш, ештеңе» болымсыз есімдіктерімен тепе-тең заттың белгісін болымсыз мәнін көрсетеді (18, 57).

Болымсыздық есімдіктер сұрақ есімдіктерінен жасалғандықтан, олар болымды деп танылып, олардың болымдылық мәнісінің көрсеткішінің жоқтығы теория бойынша нольдік морфема арқылы беріледі деп санаймыз.

Тілде болымдылықтың ешбір формасы жоқ, болымдылық мағына етістікте нольдік формамен беріледі деп танылады (Н.Оралбаева, А.Омарова). «Нольдік морфемалы морфологиялық қасиет есім сөздерге де тән», — дейді ғалымдар. Осы айтылған пікірлерді негізге ала отырып, тілдегі етістік, зат есім, сын есім (-лы, -лі, -сыз, -сіз формаларынсыз) сан есім, есімдік (болымсыз есімдіктер тобынан басқа), үстеу сөздерінің болымды лексемаларын болымдылық категорияларының семантикалық өрісін құрайтын көрсеткіштердің біріне жатқызуға болатынын көреміз. Олай болса, тіліміздегі еліктеу, одағай, шылау сөздерінен  басқа сөздердің лексикалық мағынасына сай жалпы болымды грамматикалық мағыналары танылады және олар болымды ұғым деген түсініктің аясын кеңейтеді.

Қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздық категориясының бір мүшесі, тең дәрежедегі сыңары, болымдылықтың семантикалық өрісін түзуші көрсеткіштерінің біріне нольдік морфемалы лексемаларды жатқызуға болады.

Тілде қимыл, іс-әрекеттің болымды, болымсыз мәнінің көрінісі етістіктің ашық рай формасында қолданылуына сай келеді.

Мысалы, А.Байтұрсынов: «Істі ашық баяндайтын сөздің түрін ашық рай дейміз» (19, 236) деп көрсетеді.

 

 

17 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

18 Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдіктер. Алматы: Ғылым, 1961.

19 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992

Ашық райдағы сөздер үш жақтан басқа үш мезгілмен сөйленіп өзгереді деген.

Проф. А.Ысқақов етістіктің ашық райы мазмұн жағынан да, форма жағынан да аса бай категрия деп көрсетеді. «Ашық райда арнаулы граммати-

калық көрсеткіш болмайды, ол амал, әрекетті шынайы етіп көрсететіндіктен мезгіл ұғымымен байланысты болып, тілде сол форма арқылы берілетінін айтады. Олай болса, ашық рай мазмұны тілдегі болымды грамматикалық мағына түсінігінің семантикалық мазмұнына сай келеді», —  деп түсіндіреді ғалым А.Ысқақов (17).

Ғалымдар пікірін жүйелесек, тілдің морфологиялық деңгейінде ашық райдың шақ көрсеткіштерінің жүйесін болымды, болымсыз мағына жасауға қатынасатын көрсеткіштер деп тануға болатынын көреміз. Мысалы: бер, беріл, беріледі, беріп отыр, беріп тұр, беріп жүр, беріп жатыр, береді, берер, беретін, бермек, берген, берді сияқты ашық райдағы болымды етістік

берме, берілме, бермей отыр, беріп отырма, бермей тұр, беріп тұрмады, бермей жүр, беріп жүрмеді, бермей жатыр, бермек емес, бермейтін, бермеген, берген жоқ, беретін емес, берген емес сияқты болымсыз етістіктер жасауға негіз болатын ашық рай көрсеткіштері болымдылық-болымсыздық категориясының негізгі көрсеткіштері ретінде саналады деуге болады.

Сонымен болымдылық-болымсыздық категориясының бірінші сыңары болымдылық та, тілдегі өзіне тән семантикаға ие, оның көлемін қамтамасыз ете алатын лексика-грамматикалық көрсеткіштер қатарына ие. Тілде оның тек арнайы танылған грамматикалық көрсеткіші болмауы себебі, алдымен маркерлі болымсыз сыңарын тану кеңінен орын алған. Болымдылықтың тілдің түрлі деңгейлеріне қатысты көрсеткіштері қатарының бір ғана көрсеткіші емес, бірнеше екендігін көруге болады. Олар:

• нольдік формалы етістік, зат есім, сын есім, сан есім, есімдік (сен емес, ол екен), үстеу (кеше емес, бүгін) сөздері;
• ашық райдың үш жақтағы көрсеткіштері иә, дұрыс, жарайды сөздері;
• бар сөзі;
• –лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті жұрнақтары.

Болымды мағына лексикалық мағынамен  бір деген тұжырым көбінесе оған қатысты мәселелердің зерттелуін тасада қалдырып отырды. Болымдылық-болымсыздық грамматикалық категория тұрғысынан сөз етілген соң (А.Ысқақов, Н.Оралбаева т.б.) ғана болымды грамматикалық мағына деген ұғымның да өз орны, берілу жүйесі де сөз болуы керек сияқты.

 

ГРАММАТИКАЛЫҚ МАҒЫНА ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

 

Тілдің грамматикалық құрылысын тануда да, оның негізгі мәселелерін анықтауда да әрі таяныш, әрі нысана тұтатын негізгі грамматикалық ұғымдар бар. Бұл ұғымдарды ажыратпайынша тілдің грамматикалық құрылысының сыр-сипатын түсіну де, анықтау да қиын болады. Лексикалық мағына да, грамматикалық мағына да бір сөздің бойында жарыса өмір сүре береді.

Тілдегі әрбір сөздің өзіне тән лексикалық мағынасы мен жалпы грамматикалық мағынасы оның тұлға-тұрпатына байланысты (Мысалы: су, сушы, сусын, суат, суғар т.б.). Бірақ солай бола тұрса да, ол мағыналар сөз бен сөздің, сөздер мен сөздердің арақатынастарынан жақсы аңғарылады. Мысалы: Той болса, тон киелік, баралық! Бірімізді біріміз аударалық! (Абай) деген сөйлемдердегі киелік, баралық, аударалық сөздерінің әрқайсысының өзіне тән нақтылы лексикалық мағынасы бар. Олар – киіну, бару, аудару әрекеттерін білдіреді. Сонымен қатар, олардың сол лексикалық мағыналарымен жарыса жүретін, үшеуінің де бойынан табылатын – ортақ жалпы мағыналары бар. Ол мағыналары:

1. Бұл етістіктердің үшеуі де алдағы уақытта істелінбек әрекетті білдіреді;
2. Үшеуінде де тыңдаушылар (оқушылар) іске жұмылуға шақырылып тұр;
3. Сөйлеуші (автор) өзін де, өзгелерді де (тыңдаушыларды) бір ұдай бірінші жаққа топтап, «бәріміз (біз) киелік, баралық, аударалық» деп тұтас қамти айтып отыр;
4. Ол әрекетті істеу көп адамға арналып (мысалы: біз баралық) айтылып тұр;
5. Осы шақыру есім сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік т.б.) арқылы емес, етістіктер арқылы айтылып тұр;
6. Ол етістіктерде сабақтылық, салттық ұғымдарымен байланысты грамматикалық мағыналар бар;
7. Бұл сөздер осы сөйлемдерде баяндауыш болып қызмет атқарып тұр.

Бұл аталған жалпы грамматикалық мағыналар сол тұлғада жұмсалатын етістіктердің барлығында да болады. Мысалы, сол мағыналар  «Кел, балалар, оқылық! Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық!» (Ы.Алтынсарин) деген сөйлемдердегі оқылық, тоқылық дегендерде де, сондай-ақ келелік, жазалық, тыңдалық, отыралық, сөйлелік сияқты сөздерде де бар.

Қалтаң бүтін болса, ақшаң түгіл шақшаң да түсіп қалмайды (Ғ.Мүсірепов) деген сөйлемдегі қалтаң, ақшаң, шақшаң деген үш сөздің нақтылы лексикалық мағыналарымен (қалта, ақша, шақша) қатар, грамматикалық мағыналары да бар; бұл үш сөздің үшеуі де заттың атын білдіреді, демек, грамматика тілімен айтқанда, зат есімдер. Сонымен қатар, осы есімдер арқылы аталатын заттар (қалта, ақша, шақша) екінші жақтағы (тараптағы) адамға меншікті я телулі екені аңғарылады, үшеуі де сөйлемде бастауыш қызметін атқарады. Міне, осы аталған мағыналар грамматикалық мағына болады.

Сонымен, сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грамматикалық мағына дейміз.

Қонақ бір күн қонса – құт, екі күн қонса, — жұт (мақал). Ауылдың салтында ауылға жақындаған жолаушының ақырын жүретін әдеті бар ғой (С.Мұқанов). Тентек ояз әмірімен астамырақ әділет, ар әмірі де бар (М.Әуезов). Өкпелерің орынды, жігіттер, ескі көшке ермей қалып, жаңа көшті бастай алмай, әрі-сәріге салғаным рас (Ғ.Мүсірепов) деген сөйлемдердегі қонақ және қонса, ауылдың және ауылға, әмірінен және әмірі, көшке және көшті сөздерінің өзара негіздері бір болғанымен, қосымшалары да, грамматикалық мағыналары да бір-бірінен, әрине, өзгешерек. Бұл мысалдардың барлығында грамматикалық мағыналар бір сөздің әртүрлі грамматикалық формалары (түрлері) арқылы айтылып тұр.

Грамматикалық мағына негізгі сөздерге шылау сөздердің селбесуі арқылы да туады. Мысалы: Құрымбайдың ол не үшін келгенін де сезді (Б.Майлин); Олар шеше алмаған мәселені шешу сіз үшін өте қиын (Ә.Әбішев) деген сөйлемдердегі  үшін шылауы өздерінен бұрынғы сөздерге (не, сіз) қосымша грамматикалық мағына үстеп, олардың кейінгі сөздерге жалғастыруға дәнекер болып тұр. Бұдан үшін шылауының мағынасы дәлме-дәл болмағанымен, барыс септіктің мағынасына жақын екенін байқауға болады.

Мысалы: Кәсіп іздеген қайықшылар ол діңгектегі жұмыртқаны қайық-қайық қып тасып шығарса да, тауыса алмайды (С.Мұқанов) деген сөйлемдегі қайықшылар және қайық-қайық сөздерінің бастапқы түбірі де, нақтылы лексикалық мағынасы да бір. Бірақ сол сөздердің формалары мен грамматикалық мағыналары басқа-басқа. Ең алдымен, қайықшылар деген сөзге жалғанған –шы қосымшасы мен соңғы –лар қосымшасын сөз етпей-ақ, екі рет қайталанған қайық-қайық деген түрін алсақ, сол түбір әлденеше қайықпен (я көп қайықпен) әлденеше рет тасып шығарса дегендегі мағынамен пара-пар мағынаны білдіреді.

Сөйтіп, сөзді қайталап (қосарлап) қолдану тәсілі де тиісті грамматикаылқ мағыналардың сыртқы грамматикалық формасы ретінде жұмсалады.

Өзіне тән лексикалық та, дербес грамматикалық та мағынасы бар бір алуан сөздер белгілі бір тіркестерде негізгі сөз тек қана грамматикалық мағына жамайтын дәнекер сөздер ретінде жұмсалады. Сондай-ақ, етістіктердің бір-бірімен селбесіп тіркесулерінен құралатын күрделі және аналитикалық етістіктердің мағыналары да грамматикалық мағына тудырудың белгілі бір саласы деп танылып, көмекші етістіктер сол грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық формалар ретінде қаралады. Мысалы: Алдарындағы қабақта киіз үй, тас үйлердің, кең қоралардың төңірегін алып, көктемнің көк берен теңізіне еркін жүзген ақтылы қойлар жатыр (Ғ.Сланов). Мұндағы киіз үй, тас үй деген әрбір екі сөздің тіркесі арқылы да грамматикалық мағыналар беріліп тұр. Өйткені бұл тіркестерде екі зат есім, ешбір қосымша формаларынсыз-ақ бір-бірімен тіркесіп, үйлердің қандай (не нәрседен жасалғанын) екенін білдіреді. Ондай тіркес әртүрлі үш я төрт зат есімнен де құрала береді. Мысалы: Ол адал бақанға түйе жүн шекпені мен қамшысын іле салды да, көрпе қабаттала төселген биік орынға барып отырды (Ғ.Мүсірепов); Қалаға  кіре берісте айналасы қоршаулы ұршық бас темір бағаналар тұр (Ғ.Мұстафин). Бұл сөйлемдердегі түйе жүн шекпен, ұршық бас темір бағаналар деген тіркестер үш я төрт зат есімнен құралған. Бұл және олардан бұрынғы мысалдардағы тіркестер өзге (мысалы, индоеуропалық) тілдерде белгілі грамматикалық қосымшалар арқылы берілетін грамматикалы мағыналар болып танылады.

Сонымен, белгілі жағдайда (тіркесте, сөйлемде) сөздердің орындарының ауысуларына қарай, олардың грамматикалық мағыналары мен қызметтері өзгереді; сөйлемдегі сөздердің орналасу тәртібі де белгілі грамматикаылқ тәсілдердің бірі болып саналады.

Дауыс ырғағы да грамматикалық мағынаны білдіретін грамматикалық тәсіл ретінде қызмет атқарады. Өйткені кейбір тіркестердегі сөздердің қызметін ажыратуға тек  дауыс ырғағы (интонация) ғана бірден-бір дәнекер болады. Мысалы: Бұл мұғалім Әлім еді де, ол дәрігер Әлім еді деген сөйлемдерді дәл осы қалпында екіұшты түсінуге болады. Егер осы сөйлемдегі бұл, ол сөздерінен кейін кідіріс жасап айтсақ, екеуі де сол сөйлемдердің бастауыштары болады да, мұғалім, дәрігер сөздері Әлім еді деген баяндауыштардың анықтауыштары болады. Ал егер кідірісті бұл – мұғалім, ол – дәрігер дегендерден кейін жасасақ, мұғалім, дәрігер сөздері бастауыш болады да, бұл, ол сөздері мұғалім, дәрігер деген бастауыштардың анықтауышы болады. Осы себептен, сызықшаны мағына ажырататын белгі ретінде – дауыс ырғағының (кідірістің) жазу тіліндегі шартты белгісі ретінде қолданып келеміз.

Грамматикалық құбылыстың өзіне тән грамматикалық мағынасы мен сол мағынаны білдіретін грамматикалық тәсілі үнемі бірлікте болады. Грамматикалық мағына – грамматикалық құбылыстың (сөздің я оның бөлшегінің) мазмұны болса, грамматикалық тәсіл – сол мазмұнды білдіретін формасы.

Сонымен, қандай грамматикалық мағына болса да, оның өзіне тән грамматикалық формасы болады а, керісінше, қандай бір грамматикалық форма болса да, оның өзіне тән грамматикалық мағынасы болады. Грамматикалық мағынасы жоқ сөзде грамматикалық мағына болмайды. Тілдегі сөздердің грамматикалық мағыналары мен грамматикалық формаларының бірлігінен және солардың жинағынан тілдің грамматикалық құрылысы туады.

 

ГРАММАТИКАЛЫҚ БОЛЫМДЫЛЫҚ ЖӘНЕ ГРАММАТИКАЛЫҚ БОЛЫМСЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕСІ

 

Грамматикалық мағына болған соң, оның (мағынаның) я болымды, я болымсыз мәнге ие болатыны белгілі. Болымдылық мағынасының негізгі көрсеткіштері:

1. Есімшенің –ған/-ген жұрнақтары; Мысалы: Бұрын әкесі тартатын ауыртпалықтың бәрі бұл күнде Ғазизаның өз басына түскен (М.Әуезов). Мен ол кісіні талай көргенмін (Ғ.Мүсірепов).
2. Есімшенің –атын/-етін жұрнақтары; Мысалы: Келетінімді біледі, күтетін болар (С.Шаймерденов).
3. Есімшенің –мақ/-мек, -бақ/-бек жұрнақтары; Мысалы: Біз ертең театрға бармақпыз. Бар ықыласы өз ойын жүзеге асырмақ еді (М.Әуезов).
4. Есімшенің –ар/-ер/-р жұрнақтары. Мысалы: Өткір пышақ қол кесер (мақал).

 Мұндағы басты ерекшелік істің жүзеге асатындығын, яғни орындалатындығын көрсетіп тұруы. 

Жалпы, болымсыздықтың грамматикалық категориясы тек етістікке тән. Лексикалық болымсыздықта оның негізі көрсеткіштерінің бірі болып табылатын көмекші жоқ, емес сөздері жеке тұрғанда өз алданы дербес мағынаға ие болса, грамматикалық болымсыздықта ол жеке мәнге ие бола алмайды, тек негізгі етістікке көмекші ретінде қосымша мағына үстейді. Сол себепті де оны жеке тұлға ретінде қарастыруға болмайды. Мысалы: Кітап менде жоқ және ол әлі келген жоқ деген сөйлемдерді алайық. Бұл сөйлемдердің біріншісіндегі жоқ сөзі жеке тұрып та, кітаптың жоқтығын білдірсе, екінші сөйлемдегі жоқ сөзі келу деген негізгі етістікке қосымша мағына үстеп, оның келмегендігін, яғни істің орындалмағанын білдіреді. Грамматикалық болымсыздықтың көрсеткіштері:

1. –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе жұрнақтары; Мысалы: Шамасы келе тұра жәрдем етпеді. Абысын ақыл қоспады (Б.Тілегенов). Ертеңіне телефон соқпады. Өз дәрменсіздігіне ыза болмады (Т.Ахтанов). Науқастың көңілін сұрап бармады (Б.Тоғысбаев). Осындайда қара болатын Қарамұхит та қайтып оралмады. Содан қайтып келмеді (Ә.Нұрпейісов).
2. жоқ, емес сөздері. Мысалы: Енді сенің қайғы, қуанышыңның бар-жоғы түкке де керек емес (Ғ.Мүсірепов). Ғазиза бұлардың ешқайсысына да жақын бауырым яки туысым бар деп айтқан емес (Б.Тоғысбаев). Түнімен дөңбекшіп көз ілген жоқ (Б.Тоғысбаев).

 

ЕТІСТІКТІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ

 

Етістік формаларының жүйесін айқындау үшін, сол жүйеге енетін формалардың негізгі грамматикалық сыр-сипатын ашып алу қажет. Өйткені ол жүйе етістіктің арнаулы формаларынан құралады. Формалардың ерекшеліктері олардың семантикалық және морфологиялық сипаттарын анықтау нәтижесінде ашылмақ.

Грамматикалық формаларының көптігі мен мазмұнының байлығы жағынан және қызметтерінің қарымдылығы мен сан-салалығы жағынан етістіктер тіліміздегі сөз таптарының жүйесінде төтенше орын алады. Етістіктің бұл төтенше орны,

1. Оның формаларының бәріне де тән, бәріне де ортақ, бәрінде де болатын жалпы сипаттарымен;
2. Сол формалардың өзді-өздеріне ғана тән, өгелерінде жоқ жалқы ерекшеліктерімен байланысты.

Өйткені етістік формаларының бәріне тән, бәріне ортақ жалпы сипаттары оларды (формаларды) етістік деп аталатын үлкен категорияның айналасына шоқтайтын жалпы белгі болса, әр формаға тән жалқы ерекшеліктер оларды (формаларды) алды-алдына саралап, бір-бірінен ажырататын семантикалық және грамматикалық сипаттарының көрсеткіші есебінде қызмет етеді.

Етістік негізгі, қашан да болсын, өзіне лайықты, үйреншікті болып, әбден қалыптасқан арнаулы қосымшалары қосылғана ғана тиісті киімін (жамылғышын) киіп, дербес лексика-семанткалық мәніне ие болып, грамматикалық қызметін мүлтіксіз атқаратын формаға айналады. Өйткені етістік қосымшалары әрбір семантика-грамматикалық топтың (форманың өзіндік сипаттарын), ерекшеліктерін ашады. Ендеше, етістік формаларында жалпы қасиет те, жалқы қасиет те болады. Олардың алды-алдына сараланатын жалпы қасиеттерінен бір-бірін толықтырып, бірімен-бірі селбесіп, өзара ұштасатын жалқы қасиеттерінен бүтін сөз табының – етістікке тән барлық сыр-сипаттары құралады. Солай болса, етістік формаларының түр-түрін, олардың мағыналары мен қызметтерін анықтау – етістікке қатысты сөз формаларын жан-жақты етіп талдау, білу, баяндау болмақшы. Осы тұрғыдан қарағанда, талданбақ етістік формаларының жүйесі төмендегі грамматикалық категорияларға бөлінеді:

1. Етістік негізі;
2. Қимыл атауы категориясы;
3. Салттық және сабақтылық категориясы;
4. Етіс категориясы;
5. Болымдылық және болымсыздық категориясы;
6. Амалдың өту сипаты категориясы;
7. Есімшелер категориясы;
8. Көсемшелер категориясы;
9. Рай категориясы;
10. Шақ категориясы.

 

ЕТІСТІКТІҢ БОЛЫМДЫЛЫҚ-БОЛЫМСЫЗДЫҚ КАТЕГОРИЯСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

 

Болымдылық-болымсыздықтың тілдік түрлі деңгейлеріне (лексика, сөзжасам, морфология, синтаксис) қатысты көрсеткіштерінің категориялық семантика мазмұнын түзудегі қызметін, олардың бір-бірімен арақатынасын анықтау қандай негізде болуы керек деген — өте күрделі  мәселе. Бұл жерде қазақ тіл білімі тарихындағы осы мәселеге қатысты айтылған ойларды зерделей отырып, мынадай қорытынды жасауға болады: болымсыздық-болымдылық көрсеткіштерінің бір-бірімен арақатынасы оған өрістік құрылымы бар тілдік құбылыс ретінде талдау жасауды қажет етеді. Тек сонда ғана бұл категорияның семантикалық та, функционалдық та қызметі айқындалып, ортақ категориялық мазмұны туралы толық мәлімет шығады.

Жалпы қазақ тіл біліміндегі болымсыздық-болымдылық мәселесі етістіктің болымдылық-болымсыздық формаларының және олардың өзіндік көрсеткіштерінің қалыптасу жолдарын талдауға мүмкіндік берді.

Етістіктік болымдылық мағынасы белгілі бір іс-әрекеттің жүзеге асатынын білдірсе, етістіктің болымсыздық мағынасы керісінше, іс-әрекеттің жүзеге аспайтынын, орындалмайтынын мәлімдейді. Олардың әрқайсысының өзіндік даму тарихы, жасалу жолдары бар. Дегенмен, болымдылық пен болымсыздық бір парақтың екі жағы сияқты үнемі қатар өмір сүрмек…

 

 

 

ЕТІСТІКТІҢ БОЛЫМСЫЗДЫҚ ФОРМАСЫ ЖӘНЕ

 ОНЫҢ  КӨРСЕТКІШТЕРІ

 

Етістіктерді есім сөздерден айырудың басты тұлғалық ерекшелігі – оның болымсыздық формасы.  Етістіктердің болымсыз түрі арнайы грамматикалық морфемалар арқылы жүзеге асады. Олар:

1. –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе жұрнақтары. Етістіктің бұл болымсыздық морфемасы етістік негіздеріне тікелей жалғанып, етістіктің басқа жіктелетін формаларынан сөзде бұрын тұрады. Сөйтіп -ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе морфемасы етістіктің негіздері мен жіктелетін формаларының шегін ажырататын қосымша болып табылады. Түбір етістіктердің, модификациялық етістіктердің және күрделі етістіктердің негізгі етістік деп аталу себебі де, бұлардың болымсыздық және барлық жіктелетін формаларға негіз болып жұмсалуына байланысты. Мысалы: Әке қылығына қарамады. Баласын қасына шақырмады (М.Әуезов). Ұясынан безген құстай Ақжол өз үйіне бармады (Н.Ғабдуллин). Бас инженердің бұлай сөлеуі маған ұнамады (І.Есенберлин). Бұл сөйлемдердегі қарамады, шақырмады, бармады, ұнамады сияқты болымсыз етістіктер қара, шақыр, бар, ұна сияқты түбір етістіктерге –ма, — ме жұрнақтарының қосылуы арқылы жасалған.
2. Өткен шақ есімше (-ған/-ген, -қан/-кен) формасының болымсыз түрі –ма/-ме және емес, жоқ сөздерінің қатысы арқылы жасалады. Мысалы: бармаған, барған емес, барған жоқ т.б. Өткір жігіт көмейіне келіп қалған сөзін бөгеген жоқ (С.Мұқанов). Ғабит әкесінің сөзінен шыға алған жоқ (С.Мұқанов). Бұл жайды Әбілқайыр хан да білмеген. Одан әрі не болатынын білген жоқ (І.Есенберлин). Сержанмен қоштаса да алған жоқпыз (Ғ.Мүсірепов). Моншадан кейінгі шай үстінде де, шайдан кейінгі тамақ үстінде де әңгіме осы шеңберден шыға алған жоқ (Ғ.Мұстафин).
3. Болжалды есімше (-ар/-ер, -р), дағдылы есімше (-атын/-етін, -йтын/-йтін) және осы шақ есімше (-ушы/-уші) формаларының болымсыз түрі –ма/-ба/-па қосымшасы және емес шылауы арқылы жасалады. Мысалы: Қарысып қалған қол-аяғы сұры қашқан ақыл-ойға бағынар емес (С.Шаймерденов). Игілік аз малға келісетін емес (Ғ.Мүсірепов). Майдан жайында әңгімелегенде шаршайтын емес (Р.Қошқарбаев). Қарғаш есімнен кетер емес (С.Шаймерденов).
4. Етістік формаларының ішінде ниет есімшенің (-мақ/-мек, -бақ/-бек, -пақ/-пек) болымсыз түрі тек қана емес көмекші етістігі арқылы жасалады. Мысалы: бармақ емес, келмек емес, айтпақ емессің т.б. Ушаковқа салса, Сикорскийді бір күн ұстамақ емес (Ғ.Мүсірепов). Енді мынау жұлдызынан қол жазбақ емес, айырылмақ емес (М.Әуезов). Өлген артынан өлмек жоқ, екі айналып келмек жоқ (М.Әуезов).

Етістіктің болымсыз түрінің үш вариантының (-ма/-ме, емес, жоқ) арасында әрқайсысының өзіне тән семантикалық ерекшеліктері бар.

Мысалы: Біздің ауылға автолавка келген жоқ және біздің ауылға автолавка келген емес деген екі сөйлемде де кел етістігі болымсыз түрде айтылып тұр. Солай бола тұрса да, бұлардың мағыналары бірдей емес. Бірінші сөйлемде ауылға автолавканың келмегендігі туралы жай хабарлау түрінде айтылса, екінші сөйлемде автолавканың келмегендігі жөнінде жай хабарлау емес, оның ешқашан келмегендігі баса көрсетіліп тұр. Ал етістіктің –ма/-ме қосымшасы және жоқ сөзі арқылы жасалған болымсыз түрлерінің арасында мағыналық айырмасы жоқ деуге де болады. Бұларды бір-бірімен алмастырып айта беруге болады. Мысалы: Жанат бүгін жиналысқа келмеді немесе келген жоқ деп айтыла береді, бұлардың арасында бәлендей айырмашылық сезілмейді.

Сөйтіп, -ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе қосымшасы тәрізді емес, жоқ сөздері де етістіктің болымсыз түрін жасайтын грамматикалық морфема қызметін атқарады. Бірақ бұлардың мағыналары мен қолданылу дәрежесі бірдей емес. –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе қосымшасы етістіктің болымсыз түрін жасауда, ниет есімшеден басқа (-мақ/-мек) барлық етістіктерге қатысты қолданылады. Емес көмекші етістігі барлық есімше формаларының болымсыз түрін жасауға қатысады. Ал жоқ сөзі тек өткен шақ есімшенің болымсыз түрін жасауға қатысады. Мысалы: жазған жоқ, көрген жоқпын т.б.

Қазақ тілінде көңіл аударарлық нәрсе – күрделі етістіктердің болымсыз түрі. Күрделі етістіктің болымсыз түрі үш вариантта қолданылады:

1. Етістіктің болымсыздық қосымшасы (-ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе) күрделі етістіктің алдыңғы сыңарының құрамында келу арқылы жасалады. Мысалы: айтпай қойды, кетпей қалды, оқымай жүр т.б. Бұлардың арасында ашылмай жүрген біраз сыр осы жиында анықталғандай болды (М.Әуезов).
2. Көмекші етістікке болымсыздық қосымша (-ма/-ме) жалғану арқылы немесе жоқ сөзімен тіркесу арқылы жасалады. Мысалы: кетіп қалмады, оқып берген жоқ т.б. Қанша жалынса да, Ахмет хатты оқып бермеді (С.Мұқанов).
3. Күрделі етістіктің құрамындағы екі сыңары да –ма/-ме қосымшасы арқылы болымсыз формада қолданылады, болымды мағынаны білдіреді. Мысалы: айтпай қоймады, келмей қалмас, оқымай отырған жоқ т.б. Майбасарлар білмей қалмасын, тегіс хабарлаңдар! (М.Әуезов).

Бұл үшінші вариантта күрделі етістіктің екі сыңары да болымсыз формада қолданылғанымен, тұтас алғанда, күрделі етістік болымды мағынаны білдіреді. Мысалы: келмей қоймайды дегеннен келеді, оқымай отырған жоқ дегеннен оқып отыр деген ұғым білініп тұр. Былайша айтқанда, екі болымсыздық мағынаның бірігіп тұтасуынан бір бүтін болымдылық мағына пайда болатындығы байқалады.

Етістіктің болымсыз жұрнағымен сөйлемде қолданылған етістік етістіктің болымдылық, болымсыздық категориясының синтетикалық формасындағы сөз деп саналады. Ал етістіктің болымсыздық мағынасы емес, жоқ көмекшілері арқылы жасалған сөз болымдылық-болымсыздық категориясының аналитикалық формасындағы сөз болып саналады.

 

ЕТІСТІКТІҢ БОЛЫМДЫЛЫҚ МАҒЫНАСЫ ЖӘНЕ

ОНЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ

 

«Болымдылық» семасы мақұлдау, көндіру, келісу, растау т.б. осы сияқты семантикалық варианттарымен көрінеді. Болымды мазмұнға тән бұл сияқты варианттар қазақ тілінде негізінен болымды етістіктің ашық рай формасында қолданумен шақтық, жақтық көрсеткіштердің тіркелуімен беріледі. Мысалы:

• Төрт жарым сомына енді тоқты бересің, — деді Әміреш.
• Егін уағында бидай береміз деп лағыңды алады, сиырыңды алады, — деді Жаролла (С.Сейфуллин).

Ауыспалы келер шақты (бересің, береміз, алады) формасындағы етістіктер болымды іс-әрекетті білдіреді. Болымды мағынаға сай көну, көндіру мәнін көреміз.

Сонымен болымдылық-болымсыздық категориясының бірінші сыңары болымдылық та тілдегі өзіне тән семантикаға ие, оның көлемін қамтамасыз ете алатын лексика-грамматикалық көрсеткіштер қатарына ие. Тілдегі оның тек арнайы танылған грамматикалық көрсеткіші болмауы себебі, алдымен маркерлі болымсыз сыңарын тану кеңінен орын алды. Болымдылықтың тілдік түрлі деңгейлеріне қатысты көрсеткіштері қатарының бір ғана көрсеткіші емес, бірнешеу екендігін көруге болады. Олар:

1. Нольдік формалы етістік;
2. Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу сөздері, ашық райдың үш жақтағы көрсеткіштері;
3. иә, дұрыс, жарайды сөздері;
4. бар сөзі;
5. –лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-ті жұрнақтары.

Қазіргі қазақ тілінде болымдылық мағына туралы сөз еткенде, оның әсерлі, біршама экспрессиялық реңкке ие көріністеріне де көңіл аудару керек. Мысалы, тілде болымды мағына болымсыз мағынаның жойылуымен де беріледі. Сөйлемнің болымсыз көрсеткіштері өз қызметінің орнына стильдік бояуы бар болымды мағынаны көрсетеді. Болымсыздық арқылы болымды мағынаны білдіру түркі тілдеріне тән. Ол туралы А.Н.Кононов былай дейді: «Наличие в составе сказуемого двух отрицании (аффикса «-ма») при основе глагола на –ак уасак, образования от отрицательной нормы –ок еді создает основным образом подчеркнутый положительный смысл».

Сонымен бір жай сөйлем құрамында болымсыздықтың бірнеше көрсеткіштерінің сыйыса қолданылуы қосарланған немесе еселенген болымсыз мағынаны білдіру орнына, керісінше, болымды нәтиже беретінін көреміз.

Болымсыз мағынаның жойылуымен, оның орнына пайда болған болымды мағына тек бір күрделі мүше құрамындағы болымсыз көрсеткіштер қызметі аясында қарастырылады. Ол көбінесе күрделі баяндауышқа қатысты болады. Мұнда форма мен мазмұнның сырттай сәйкестігі іштей бұзылады. Болымсыз көрсеткіштердің қызметі бірін-бірі жоққа шығарып, олар негізгі функциясына сай емес қызметке ауысады. Болымсыз мағына білдіретін екі көрсеткіштердің бірін-бірі жоюынан туындайтын болымды мағына мына төмендегі жағдайларда кездеседі:

1. Сөйлемнің күрделі баяндауыш мүшесінің әрбір компоненті болымсыз маркерлі және ол көрсеткіштер тілдің бір деңгейіне қатысты болғанда. Мысалы: Қашан ораларын білмей қайтпа (Ғ.Мүсірепов). Ел сыбысын естімей жатқаным жоқ (М.Әуезов). Далабай жөн білмейді емес (Б.Майлин). Мысалдардағы білмей қайтпа, тілдеспей қайтпа, шықпай кетпейді сияқты күрделі етістіктердің әрбір сыңарына болымсыз етістіктің синтетикалық көрсеткіштері –па, -ме, -пе жалғанған. Болымсыз мағына жасайтын ұйтқы, тірек көрсеткіштер әрбір сыңарда өзіне тән семантиканы білдіреді. Бірақ бір мүше құрамында қатар келіп, өзара сыйысу нәтижесі оның негізгі функцияларына сай емес, кері нәтижені көрсетіп тұр. Мысалы: біліп қайт, тілдесіп қайт, шығып кетеді сияқты болымды мағына туындап тұр.
2. Сөйлемнің күрделі баяндауыш мүшесінің әрбір компоненті болымсыз маркерлі, бірақ көрсеткіштер тілдің түрлі деңгейлеріне қатысты болғанда. Қазіргі қазақ тілінде бір күрделі баяндауыш мүше құрамында боылмсыздықтың тілдің бір деңгейіне қатысты көрсеткіштерімен бірге түрлі деңгейлерге қатысты көрсеткіштері де жарыса қолданылады. Мәселен, болымсыз етістік жасайтын синтетикалық көрсеткіштермен қатар аналитикалық көрсеткіштердің бар екені белгілі. Күрделі болымсыз баяндауыш құрамында кейде бірыңғай синтетикалық көрсеткіштер қолданылса, кейде синтетикалық, аналитикалық көрсеткіштер араласып та қолданылады. Күрделі болымсыз баяндауыш құрамында етістік –ма, -ған жоқ немесе етістік –ма, -ған емес модельдері өте кеңінен қолданылады. Мысалы: Дүйсеннің басшы болып жүргендігі ызаландырмай қойған жоқ (Қ.Оразалин). Осындай мейірбанды анасының қадірін немересі білмей қалған жоқ (Қ.Әбдіқадыров). Ел сыбысын естімей жатқан жоқ (М.Әуезов).

Бұл сөйлемдердің күрделі баяндауыш мүшелері құрамындағы етістіктің болымсыз мағынасын білдіретін көрсеткіштердің синтетикалық формасы (-ма, -ме аффиксі) және аналитикалық форманттары (-ған, жоқ) қатар қолданылған. Әдетте, бұл көрсеткіштердің әрқайсысы жеке болымсыз баяндауыш қызметінде қолданылып, сөйлемдегі жалпы болымсыз мағынаны білдіретін еді. Ал «ызаландырмай қойған жоқ, оқымай қалған жоқ, білмей қалған жоқ, естімей жатқан жоқ» сияқты күрделі болымсыз баяндауыш құрамындағы екі болымсыз грамматикалық көрсетікштің сараланған функциясы бір-бірін жоққа шығарған. Оның нәтижесі – болымды мағына.

Жоғарыда көрсетілген екі жағдайда да болымсыз мағына жойылу, жоққа шығарудың нәтижесінде жаңа сападағы болымды мағына, экспрессивті болымдылық пайда болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы

 

Қазақ тіл білімінде болымдылық-болымсыздыққа қатысты ғылыми әдебиеттердегі оқулық, грамматикалардағы деректермен таныса келе төмендегідей қорытынды жасауға болады. Зерттеу объектісі болып отырған болымдылық-болымсыздық жайлы мәліметтер ғалым А.Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алып, қазақ тілі жайындағы оқулықтарда, грамматикаларда, жеке зерттеу еңбектерінде үнемі орын алғанын көреміз. Бірақ ол мәлеметтер тілшілер, зерттеуші ғалымдар тарапынан бірде сөз тудыру мәселесіне, бірде жеке сөз я жеке грамматикалық элементтерге, сөз таптарына, жекелеген сөйлем мүшелері қызметіне, болымды, болымсыз сөйлемдерге қатысты болып келеді. Ол дұрыс та. Себебі болымдылық-болымсыздық – тіл құрылысының бар материалдарына қатысты күрделі, кең аспектілі мәселе. Болымсыздық арнайы зерттеу объектісі де болды. Мұнда мәселе белгілі бір сұрақ төңірегінде ғана сөз етіледі. Болымдылық-болымсыздық мәселесі арнайы зерттелсе де, ол толық шешімін тапты дей алмаймыз. Сол себепті оның тілдегі көп қырлы көрінісі әлі де кең аспектіде қарастыруды қажет етеді.

Тілдік болымдылық-болымсыздықтың өмір сүруінің, танылуының бірден-бір шарты – оның берілуінің әрбір табиғи тілде қалыптасқан көрсеткіштер жүйесінің болуы. Бұл жай қазақ тіліне де қатысты. Болымдылық-болымсыздық көрсеткіштерінің категориялық семантиканы көрсетудегі қызметі, жүктемесі әр алуан. Ол ерекшеліктер әрбір тілдік көрсеткіштерді функционалды-семантикалық принциптер негізінде саралауда көрінеді.

Болымдылық-болымсыздықты лексикалық болымдылық-болымсыздық және грамматикалық болымдылық-болымсыздық деп жіктеу де ғылымда тұңғыш болғандықтан, ол бұл еңбектің өзіндік құндылығы болып табылмақ… Осылайша жіктеу арқылы біз болымдылық-болымсыздық мәселесіне басқа да қырынан қараймыз.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Әбдіғалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздықтың мағынасы мен қызметі. Алматы: Білім, 1996.
2. Баскаков Н.А. Ногайский язык и диалекты. М.-Л., 1940, 102-бет.
3. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. М.,Л., 1952, 102-бет.
4. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. М.-Л., 1960, 204-бет.
5. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Фонетика, морфолгия. 1952, 185-бет.
6. Байтұрсынов А. Тіл құралы. Сөйлем жүйесі түрлері. Қызылорда, 1925; Тіл тағылымы. Алматы, 1992.
7. Аманжолов С. Қазақ тілі синтаксисінің ғылыми курсы. Алматы, 1994.
8. Нұрмаханова А. Типы простого предложения в тюркских языках. Ташкент, 1965.
9. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992.

10.Маманов И.Е. Қазіргі қазақ тілі. Етістік.

11.Қалыбаева А., Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалық жүйесі. Алматы: Ғылым, 1986.

12.Әміров Р. Ауызекі сөйлеу синтаксисінің ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1981. Серғалиев М.    Синтаксистік синонимдер. Алматы: Мектеп, 1981.

13.Мусин Ж. Қазақ тілің антонимдер сөздігі. Алматы: Мектеп, 1984.

14.Дондуа К.Д. Грамматическое отрицание как проблема общего языкознания. //Всб. Язык и мышление. Т.1. М.-Л., Изд-во АН СССР, 162, 185-беттер; Васильева С.А. К вопросу о природе отрицания // Сб.работ. Ленинградского технологического института пищевой промышленности. М. 1953. 137-156 беттер; Булах Н.А. Отрицание в немецком  литературном языке // Уч. записки Ярославского пединститута им.К.Д.Ушинского, Ярославль, 1962. вып. 57; Бондаренко В.Н. Отрицание – как логико-грамматическая категория. М.:Наука, 1983. 

15.Шендельс Е.И. Отрицание как лингвистическое понятие. Уч.записки І МГПИИЯ, т.ХІХ.

16.Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. Алматы: Ана тілі, 1992.

17.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

18.Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдіктер. Алматы: Ғылым, 1961.

19.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.