ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

 

 

ӘДЕБИЕТ  ТЕОРИЯСЫ  ЖӘНЕ  ФОЛЬКЛОРИСТИКА  ҚАФЕДРАСЫ

 

 

 

Эпостағы тұлпар образы

 

 

 

РЕФЕРАТ

 

Жұмыстың тақырыбы: Эпостағы тұлпар образы

 

Жұмыстың көлемі:   бет

 

Жұмыстың негізгі мақсаты: Эпостық шығармалар ішінде жиі кездесетін, кез-келген елдің ауыз әдебиет туындыларында мол ұшырасатын бейне – жылқы – адамның жақын досы, ақылшысы, сырласы, тағдырласы түрінде өрілетіндігін ашып көрсету. “Қобыланды батыр”, “Алпамыс батыр”, “Ер Тарғын”, “Қамбар батыр” т.б. батырлық жырлардағы тұлпарлардың ерекше қасиеттерін, сыр-сипатын тартымды суреттей келе әдеби- фольклорлық кейіпкер ретінде орнын анықтау.

 

Жұмыстың құрамы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде қазақ фольклоры және эпос туралы шолу жасалған. Ал негізгі бөлімнің бірінші тарауында қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі мен эпикалық жырлардағы тұлпарлар образының зерттелуі қарастырылса, екінші тарауында тұлпар образының өзіне тән сыр-сипатына назар аударылады.

         Қорытындыда бітіру жұмысындағы айтылғандардың барлығының түйіні түйінделген, яғни тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні қорытындыда деп айтуымызға болады.

 

 

МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе ……………………………………………………………………..

 

І тарау.

• Қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі…………..
• Эпикалық жырлардағы тұлпарлар бейнесінің зерттелуі..

 

ІІ тарау.

2.1. Эпостағы тұлпар образы………………………………………….

 

Қорытынды………………………………………………………………..

Пайдаланған әдебиеттер тізімі. ……………………………………

Қосымша әдебиеттер тізімі…………………………………………..

Кіріспе

 

Қазақ халқының ерте замандарда жасаған мәдени мұрасының бір түрі – халықтың ауыз әдебиеті.

Жазу-сызу өнері болмаған ерте кезден-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші, дүниетанудағы көзқарасы тағы басқа жайында неше түрлі өлең-жырлар, ертегі-әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі, яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз. Ауыз әдеби фольклор деп те аталады. Фольклор – ағылшын сөзі. Ол – халықтың ауызша тудырған көркем шығармасы, халық даналығы деген ұғымды білдіреді. Фольклор дүние жүзіндегі халықтардың бәрінде бар. Ал, халықтың ауыз әдебиетін зерттейтін ғылымды фольклористика деп атайды.

Жанрлық жағынан алғанда, қазақтың ауыз әдебиеті де әр алуан. Халықтың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына байланысты туған шығармалар, тұрмыс-салт жырлары, мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер, ертегілер эпикалық жырлар, айтыс өлеңдері тағы басқа қазақ ауыз әдебиетінің негізгі түрі болып табылады.

Бір халықтың ауыз әдебиетінде, айталық ертегісінде немесе батырлар жырында кейбір сюжеттердің басқа бір халықтың ауыз әдебиетіне ұқсас келетіндігі болады. Ондай ұқсастық экономикалық, тұрмыс-тіршіліктің, қоғамдық өмірдің ұқсастығынан туады. Бір-бірімен ешқандай қарым-қатынас жасамаған, шалғай жатқан халық ауыз әдебиетінде ұқсас сюжеттердің болу себебі, міне осыған байланысты.

Ауыз әдебиеті халық өмірімен тығыз байланыса отырып, оны жан-жақты суреттейді, әр түрлі бейнелеу арқылы елестетеді. Әрине, бұдан ауыз әдебиеті бірден дамыған деген ұғым тумайды. Оның кейбір үлгілері ескі дәуірде, румындық қоғамда, яғни алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған. Бертін келе қоғамдық, экономикалық жағдайдың, адам баласының дүние танудағы ой-өрісінің ұлғайып өсуіне қарай ауыз әдебиеті де дамып отырған. Демек, халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік көзқарасы тағы басқа ауыз әдебиетінің тууына және қалыптасып дамуына әсер еткен, мазмұн берген. Сондықтан да ауыз әдебиеті өзінің даму жолында талай қоғамдық құрылыс ауыз әдебиетінің идеялық бағытына, мазмұнына ықпал жасаған, әрқайсысы өздерінің мүдделеріне сәйкес ауыз әдебиетін тудырған, оны пайдаланып отырған. Яғни, фольклор үнемі “өңдеуден”, сүзгіден өтіп отырады. Сөйтіп, біртіндеп көркемдігі кемелдене бастайды.

Ауыз әдебиетінің авторлары белгісіз болады. Бұдан, әрине ауыз әдебиетінде автор болмайды деген ұғым тумайды. Онда автор болған. Фольклордың кез-келген жанрлық түрлерін әу бастан-ақ белгілі бір адамдар шығарған. Мәселен, “Ер Төстік” т.б. сияқты ертегі, әңгіме, жырлардың қайсысын болса да, әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ол кезде хатқа түспегендіктен шығарушы адамның өмірбаяны, аты-жөні сақталмаған. Ал, шығармалары ауызша айту ретімен тарап кеткен. Олардың авторы халықтың өзі болған. Ауыз әдебиетін халық әдебиеті деп атаушылық, міне, осылай қалыптасқан.

Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен бір айырмашылығы ауыз әдебиеті шығармаларында нұсқалардың көп болуында. Бір-біріне жалпы мазмұны, оқиға желісі, кейіпкерлерінің аттары ұқсас келетін шығармаларды бір шығарманың туынды түрі, яғни нұсқасы десек, бұл ауыз әдебиетінде көп кездеседі. Мысалға, “Қобыланды батыр” жырын алайық. Қазіргі күнде бұл жырдың жиырма сегізден аса нұсқасы бар. Олардың жалпы мазмұны, оқиға желісі, басты кейіпкерлерінің есімдері бір-біріне ұқсас келеді. Бәрінде айтылатын басты әңгіме Қобыланды батырдың сыртқы және ішкі жауларға қарсы күресі, осы жолда оның жасаған ерліктері. Бұл оқиғалар жырдың нұсқаларында әр түрлі жырланады, ал ол нұсқаларда өзара үлкенді-кішілі айырмашылықтар болып отырады.

Мұнымен қатар ауыз әдебиетінде нұсқалардың көп болуы шығарманың ауызша айту арқылы тарауына байланысты деп білеміз. Мәселен, ертекші өзінің ертегісі көпшіліктің жиналған жерінде айтады. Сол арада тыңдаушы көпшіліктің арасынан жаңағы айтылған ертегінің мазмұнын, оқиғасын ұғып алушылар табылда. Енді олар сол ертегіні бір жерде өзінше әңгімелейді. Жаңалап айтады, алғашқы әңгімелерінің кей жерін жаңартып, кей жеріне тыңнан оқиға қосып ұлғайтады. Сөйтіп, ертегінің ішінен жырдың екінші бір туынды түрі, нұсқасы шығады.

Ал жазба әдебиетте мұндай жағдай кездесе бермейді. Әрбір жазушы (не ақын) шығармасын өз атынан жариялайды, оны екінші бір автор иемденіп кетпейді. Қай шығарманы кімнің, қашан шығарғаны жұртқа белгілі болып отырады.

Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен тағы бір айырмашылығы бар. Ол: ауыз әдебиетінде қалыптасқан дағдылы сөздер мен сөйлемдердің тұрақталған ұқсастық пен ұйқастардың жиі кездесетіндігінен көрінеді. Мысалға, ертегілердің көпкейлігі:

 

Ертек, ертек ерте екен,

Ешкі жүні бөрте екен.

Қырғауыл жүні қызыл екен,

Құйрық жүні ұзын екен,-

 

деп немесе “Баяғыда бір кедей болыпты, оның үш баласы болыпты” деп басталады. Ертегілердің бұлай басталуы дәстүрге айналып кеткен. Көптеген ертегілердің басталуы осындай бір-біріне ұқсас келгенімен, одан кейін әңгімеленетін оқиғалардың мазмұны, дамуы әртүрлі болады. Ал, жазба әдебиетте шығарма мұндай қалыптасқан дағдыға айналған сөз тіркестерімен басталмайды. Әр жазушы шығармасын басқа авторға ұқсатпай өзінше бастап, өзінше аяқтайды.

Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасындағы айырмашылықты көрсететін келесі бір белгі деп ауыз әдебиетінде бірнеше өнердің бірлесіп көрінуін синкретизм деп атаймыз. Мәселен, жыршы ақын жырын көпшіліктің жиналған жерінде шығарған. Сонда ол домбыраның, гармон немесе қобыздың сүйемелдеуімен ән, күй әуенін келтіріп алып, жыр-әңгімесін белгілі бір мағаммен айта берген. Міне осы арада бірнеше өнердің бірлесіп келгенін көреміз. Атап айтқанда: ақындық өнер ән, күй әуені, көпшіліктің алдында (сахнада) жыр айтып отырған жыршы ақын жырды тыңдаушы қауым бар. Олар бірлесе келіп, жаңа бір ерлік жырдың тууына себепкер болып отырғанын байқаймыз. Бұл тек ауыз әдебиетіне ғана тән ерекшелік деп қараймыз. Олай болса, жазба әдебиеті ауыз әдебиеті негізінде туған. Ауыз әдебиеті халықпен бірге сан ғасыр жасасып келе жатқан рухани мұра. Халқымыз аттың жалы, түйенің қомында жүріп-ақ алуан түрлі сөз өнерін тудырған немесе “өнер алды – қызыл тіл” деп сөзді өнердің ең басына қойған. Ауыз әдебиеті бір кездері киноның да театрдың да ақпарат құралдарының да міндетін атқарған. Сондықтан халық әдебиетінің эстетикалық талап-талғамға жауап беретіндер ғана өмір сүргенде, ал кейбірі қолданыстан шығып қалып отырған. Қысқасы қалай айтсақ та халық әдебиетіндегі халқымыздың ғасырлар бойы жасалған аса қымбат қазынасы екендігі дау тудырмайды. Тіпті, ауыз әдебиеті желісінде “Қыз Жібек”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Қарақыпшақ Қобыланды” т.б. шығармалары күні бүгінге дейін көруден халық жалыққан емес. Міне, халық әдебиетінің құдірет күші деп отырғанымыз осы.

Халық ауыз әдебиетінің тағы бір ерекшелігі деп кейбір халық ауыз әдебиетінің үлгілерін тек әйелдерге ғана орындау тән. Мысалы, сыңсу, қоштасу сияқты тұрмыс-салт жырларының түрлерін тек әйел заты ғана айтады. Бұл да ауыз әдебиетінің бірде –бір қасиеті саналмақ. Сондай-ақ кейбір жанрлық түрлер тұрмыс-салтқа тікелей қатысты болады.

Қазіргі кезде халық ауыз әдебиетінің кейбір жанрлық түрлері айтарлықтай ерекшелікке ұшыраған. Мәселен атап айтатын болсақ жар-жар арқылы бұрын қыз-жігіттер ұзатылған қызды уатса және оның басқа босағада қалай жүріп-тұруы жайлы ақыл-кеңес айтса, қазіргі кезде үйленуін құттықтап жақсы тілек білдіру түрін айтады.   

Демек, халық әдебиетінің шағын түрлерімен бірге көлемді эпикалық мұраларымыз да баршылық.

         Ежелгі замандардан бері талай ғасырлардың сүрлеу соқпағы мен ұзақ даму жолынан өтіп бізге жеткен фольклордың құнарлы саласының бірі – эпостық жырлар. Эпос халқымыздың сан ғасырлық арман-аңсарын үміт-мұратын бойына сіңірген өнер мүлкі. Ол жұртшылықтың жай-күйін тербетіп рухани сұранысын өтеп келе жатқан бағалы байлық.

         Эпикалық жырларды жинау, жариялау, зерттеу ісі ХІХ ғасырдан бастап қолға алына бастаған. Оның сыр-сипаты, даму жолдары жанрлық, көркемдік ерекшеліктері образдар жүйесі туралы ілгерінді-кейінді зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді. Әсіресе, ХІХ ғасырдың екінші жартысында эпикалық аңыздардың табиғаты жайында Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Т.Н.Потанин түйін-тұжырымдары ерекше мәнді.

         Эпикалық жырлардың көбірек зерттеу объектісіне айналған көзі ХХ ғасырдан басталады. Осы тұста Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов қатарлы оқымыстылар кейбір жырларды жазып алып жарыққа шығарған. Оларды жүйелеп, ғылыми тұжырымдар айтқан. Бұл мәселе Қазан төңкерісінен кейін ерекше қолға алынды. Эпикалық жырлардың генезисі, таихилығы, жанрлық белгілері мен көркемдігі жайын сөз еткен арнаулы еңбектер жазылды. Осы қатарда М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, А.С.Орлов, Ә.Қоңыратбаев, Н.С.Смирнова, Г.Ысмайлов, Ы.Дүйсенбаев, Р.Бердібай, С.Қасқабасов, О.Нұрмағамбетова, Т.Қоңыратбаев, С.Садырбаев, Б.Әзібаева, Б.Әбілқасымов, Т.Сыдықов тағы басқа ғалымдар орамды ойлар қозғап, эпикалық жырларды әр қырынан қарастырды, жекелеген зерттеулер жазды. Эпостанудың даму жолын аталған зерттеушілердің еңбегінсіз көзге елестету мүмкін емес. Ғалымдар ілгері-кейінді айтылған ой-тұжырымдарға сүйене отырып, эпикалық аңыз-дауларды жанрлық-стадиялық белгілеріне қарай бірнеше топқа бөледі.

         Эпикалық жырлар халқымыздың рухани-мәдени байлығы.

         Біздің диплом жұмысымыз екі тарау және кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.

         Кіріспеде ауыз әдебиеті туралы шолу жасалады. Жұмыстың І-тарауында қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі мен эпикалық жырлардағы тұлпарлар образының зерттелуіне назар аударсақ, ІІ-тарауында тұлпар образының өзіне тән сыр-сипаты қарастырылды.

         Қорытындыда жұмыс барысындағы ой-тұжырымдар жинақталды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І ТАРАУ.

 

1.1 Қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі.

 

         Ел аузында: жылқы – жеті қазынаның бірі “Ат ерді сақтайды”, “Ат – адамның қанаты”, “Жылқы – түлік патшасы” деп ұлықтаған ұлағатты ұлтымыз желден жүйрік жануарды күллі тіршілік  тірегі, тұрмыс-салты өмірінің өзегімен тығыз сабақтастырып келеді. Хас тұлпарға қатысты  қанымызда бар асыл қасиеттер әр кезде жанымызда атой салып, бой көрсетіп қалады.

         Біздің тегіміз – түрік, түлігіміз – жылқы. Содан да болар, “… аттың жалына қиямет күніне шейін жақсылық байлаулы тұрады”,- дейді. Жылқы – төрт түліктің төресі. Тәкаппар, сезімтал, кірпияз, кербез, киелі жануар. Қазақ қазақ болып, ұлт болып қалғаны үшін – ат пен анаға қарыздар. Осыншама кең байтақ жерді бабаларымыз аттың жалында, түйенің қомында, білектің күшімен, найзаның ұшымен сақтап қалып, бізге аманат етіп тапсырды.

         Жылқы түлігінің қасиеті мол, орны бөлек. Ол – мінсең көлігің, жесең тамағың, ішсең сусының, кисең киімің. Жылқының еті де дәрі, сүті мен қаны да дәрі. Қазысы адамның сүйегін балқытады. Сынықшылар сол май арқылы адамның теріс біткен сүйегін бұзып, қайта салады. Бие сауған әйелдің әйелдің дені сау болады, сүтінің қасиеті тырнағының астынан бүкіл денесіне дариды. “Жылқы – жаным, қымыз — қаным”,- деген Ақтайлақ би. “Жылқының сүті – шекер, еті — бал”,- дейді дана халқымыз.

         Жалпы жылқы малына беретін 22 тұжырымды сын бар. Құлын – жатырына, бала – нағашысына тартады. Алып – анадан, ат – биеден туады. Ат болатын тай – саяққа үйір, адам болатын бала – қонаққа үйір. Жүйрік атта жол болмайды, ер жігітте мал болмайды. Жылқы тәңірдің жердегі еншісі. Міне, осы тектес мақал-мәтелдерді жалғастыра беруге болады. Не дегенде де халқымыз жылқы түлігін қастерлей білген.

         Қазақтың ерлері ғана емес, әйелдері де жылқы түлігін табиғатын терең түсіне, түйсіне, сезіне білген. Бәйдібек би жол жүріп кеткен бір жолы топ барымташы Домалақ анамыздың қолынан шай ішіп, сый-сияпат көреді. Үйір-үйір жылқыны барымталап қайтқан олар сол үйге тағы да соғып шайланады. Домалақ ананың пейіліне, ықыласына риза болып, бізден бір жылқы алыңыз деп мезірет жасайды. Сонда анамыз көп үйірдің ішінен ең нашар кәрі құла сары айғырды таңдаған екен. Бұл шешім мен байламға ешкім де түсінбейді. Келесі күні анамыздың айтуы бойынша кәрі айғырды таудың басына алып шығып, екі санына қыл арқаннан бұғалық салып бұрағанда, кәрі айғыр жан даусымен шыңғырады. Оны естіген үйірлі жылқы барымташыларға бой бермей тым-тырақай қашып, түгел кәрі айғырдың қасына жиналыпты. Бұл үйірі құтты айғыр болған екен. Осылайша анамыздың ақылы, жылқының қасиетін жете білетіндігі жылқысынан айрылған елге пайдасын тигізген екен.

         “Жылқы — жершіл”, “Ат айналып қазығын табады” деп халқымыз бекер айтпаса керек. Жақсы жылқы басы босаса қандай қашықтықтан да туып-өскен жеріне тарта береді.

         Қасиетті жылқы малы қазақ үшін жаралып, қазақ пен асық кең даласы жылқыға арналған сияқты. Бірінсіз – бірінің күні де, сәні де, мәні де жоқ. “Ат бағу адамға сауап әпереді”,- деген Пайғамбарымыз. “Халық едік артық көрген атты тақтан” деп жырлаған Ілияс Жансүгіров. Қазақ өзінің бауыр етінен жаралған баласын жақсы көргенде “құлыным” деп еркелетіп, бата бергенде: “Атың арымасын, тоның тозбасын, қадірің қашпасын”,- дейді. Әйтеуір атсыз әңгіме жоқ. Қазақ өзі аттан, қазаны оттан түспеген халық.  [17.15].

         Тұлпар бейнесін тереңнен зерттей отырып, халқымызбен бірге жасасып келе жатқан асыл жануарларымыздың пайда болуы мен дамуына да тоқталсақ, Ч.Дарвиннің еңбегіне сүйене отыра атақты палеонтолог В.О.Ковалевскийден (1842-1883) бастап, жылқы тобының эволюциясы жайлы белгілі ғалымдар қазірге дейін зерттеулер жүргізуде  [34.172,173].

         Тұлпар туралы дерек көздері өте мол. Жылқы малының шығу тегі айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының – айдаһарға ұқсас бір көрінер қыры, келбеті болған. С.Әжіғалиев ежелгі қытайлар мен оның батыс көршілерінің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы генетикалық байланыс жөнінде сөз қозғаған. Бұған қарап “ тау мен ат” байланысымен шендестіруге болады. Осыған ұқсас аңыздар Моңғолияда сақталған: “Аса қадірлі деп есептелген Манго Морито тауында мекендейтін күміс аттар аспаннан түскен екен. Жалпы, аттың аспанмен және таумен (үңгірмен) сабақтастығын “танг” (тау), “таз” (тай) сөз өзгерістерінен де көруге болады”.

         Көшпелі түркі фольклорында қанатты арғымақ бейнесін молынан сақтап отыр. Бірақ оның көшпелі тұрмысы қанатты ат бейнесін бейнелеу өнерінде сақтап қалуға мүмкіндік берген жоқ.

         Рас, судан шығатын тұлпарлар туралы аңыздың барлығы да бір географиялық ареалға Хасарлы (Каспий) теңізінің жағалуына дәлірек айтсақ осы теңіздің оңтүстік-шығыс (Түркменстан) және оңтүстік-батыс (Әзербайжан) жазалауына келіп тоғысады.

         Ат (жылқы) бейнесі адамды жарату (антропогенез) мифологиясына қатыстырылады. Түркі-моңғол халықтарының фольклорында (эпосында) “жылқыдан жаралу” мотивінің бар екендігін Р.С.Липец те атап көрсеткен болатын. Ол: “Эпостағы ат эпос қаһарманының ата-аналарының біреуі, көбінесе шешесі болып баяндалады. Мәселен, Саха-Якуттың олонхолардағы  “жылқының баласы” әр түрлі нұсқалармен белгілі. Бір эпоста қаһарман – адам жылқының баласы болса, екінші эпоста ол – уақытша жылқы кейпіне енген қатын-тәңіриесінің баласы да, осындай қаһармандардың барлығы да өзінің шығу тегі жағынан жылқы, ат тәңіриесі – Джесеймен байланысты болып келеді де:

1. Ерен – жылқының баласы, яғни оның шешесі – бие (ұрғашы жылқы).
2. Ереннің шешесі – уақытша бие кейпіне енген адам сипатты әйел.
3. Ереннің шешесі оны ат қорада туады. Бұдан шығатыны Ереннің өзі де жылқы (еркек құлын, тай) кейпінде бола алған.

Жылқы — ана немесе жылқы – қарындас (яғни жылқы тотемдер) ереннің басты көмекшісі болған. Кейінірек, бұл жылқы бейнелерін кәдуілгі адам кейіпті шешелер мен қарындастар (әйел текті тәңіриелер мен бақсы-абыздар) бейнесін ығыстырып шығарған. Осындай өзгерістердің сарқындарын түркі халықтарының эпостары мен ертегілерінен кездестіруге болады.

Жылқытұрпаттылық (гиппоморфизм) – мифологиядағы бейнелердің кейіптенуінің бір түрі, оны зооморфизмнің бір варианты деп есептеуге болады. Жылқытұрпаттылық дегеніміз мифтік, шежірелік, эпостық кейіпкерлердің жылқы кейпінде, тұлғасында да суреттелуі. Ер адам – айғыр, әйел – бие тұрпатында суреттеле алады. Мәселен, көне грек мифологиясында теңіз тәңіриесі Посейдон да ат кейпінде суреттелген, архаикалық миф Посейдонның Делитрамен ат (жылқы) кейпінде некелестігін айтады. Осындай түрдегі “некелесу” үнді мифологиясындағы Вивасват туралы мифте де бар. Осыларға ұқсас кейіпкер болмысты мен түркі (қазақ) фольклорынан да табуға болады.

Шоқан Уәлиханов қырғыздарда арбаушы батырлармен қатар арбаушы аттардың —  арбын құлын (ланадо чародей) дегеннің де болатындығын жаза келе, қазақта да “жылқы әулие” деген түсініктің болғанын айтады. Бұл жерде қырғыздың “арбын құлын” мен қазақтың “жылқы әулие” дегендердің мифтік болмысын анықтау, нақтылау керек.

Жалпы қазақ фольклорында “су және жылқы” байланысы “су жылқылары” (суын айғыр, суын биелер, теңіз жылқылары) деген фольклорлық бейнеден көрініс тапқан. Осындай телімелік келтірімнің түркілерге де тән (имманентті) болғандығын көрсететін мысалдардың бар екендігін айтуымыз керек.

Ертегілер мен эпостар, аңыздардағы, яғни олардың ар жағындағы мифтік кез келген жылқы, тіпті оның “сумен байланысы” көрсетілмей қалғанның өзінде де су жылқысы болып табылады.

В.А.Гордлевский су жылқылары туралы мифтік түсініктердің фольклорда бар екендігін жазып қалдырған. Ол бойынша “су жылқыларының жүні алтын болады, аттың аузында (ұртында) бір жылтыраған тас болады, айғырлар судан жағаға шыққанда тасты бір биіктеу жерге қояды, адамды көрген бойда тасты алып, су астына кіріп ғайып болады” делінеді.

“Қорқыт ата кітабы” циклінде де теңіз айғыры кездеседі.

Осындай аңыздар башқұрттарда да бар. “Ақбозат”, “Қара Юрга”, “Залтулек- Хыухылу” эпостарында осындай жылқылар туралы сюжеттерге елеулі орын берілген. Солардың бірі – башқұрт халқының құрамындағы “Бололы” (байулы) рухының шығу тегу туралы аңыз –эпоста келтірілген: “Күшлек деген жігіт өзінің сұңқарын бір үйір су жылқысына” айырбастайды, сөйтіп судан бір үйір жылқы, оларды қара жорға тұлпар бастап шығады. Осы тұлпар иесіне қыз әкеліп береді. Осы қыздан туған жігіттің балалары “байулы” руы болып тарапты…”,- дейді С.Қондыбай. [25.56].

Аңыздық келтірім бойынша, суын айғырлар жыл маусымының белгілі бір кезеңінде, яғни нақты бір күні теңіз астынан жағаға шығады екен. Міне, осы судан шығатын күнді, шығатын тұсты білген жылқышылар өздерінің кәдімгі үйірдегі биелерін сол маңайға жібереді. Мұндағы басты пиғыл: “Су астынан шыққан айғыр жерлік биелердің бәріне болмаса да біреуіне шабуы әбден мүмкін”, міне, осындай суын айғыр түсіп, буаз болған бие болатын болса, оны (биелерді) басқа жылқылардан бөлек бағып, одан туған қүлынды ешкімнің көзіне түсірмей, оқшау өсірген екен.

Ғұлама ғалым Ә.Марғұлан “Ежелгі жыр-аңыздар” атты еңбегінде: “ Жылқы бағу туралы Қазақстан сахарасы бір ғажайып аңыздың ұясы. Сақ, ғұн, үйсін заманынан бері қарай қазіргі дәуірге дейін олар жылқының неше алуан әдемі мүсінін бастаған. Олардың аса қадірлегені әсіресе тұлпар аттар…

Ескі ғұн үйсіндер жылқыны сондай-ақ, қадірлі көргендіктен оны сондайлық көбейткен. Қытай тарихы бойынша, әрбір үйсін байларының жылқысы бес мыңнан кем болмаған, оғыз бен қыпшақтарда ең бай үйдің жылқысы мыңнан кем болмаған көрінеді, деген. [14.215].

Жалпы ертедегі әңгіме-аңыздар, суын теңіз жылқысы туралы әңгімелер баршылық. Оны тіпті көзімен көрген, немесе көргендерден естігендер де кездеседі. Тұлпарлар, суын теңіз жылқысы туралы аңыз-әңгімелер көптеген халықта бар.

Осы тұста Қожаназар байдың жылқысындағы қанатты қара айғырдың үйірі немесе бітімі суын құлыны [40.430] ауыз әдебиетінің нұсқаларындағы әр кейіптегі тұлпарлар: қырық күншілік жерге бір күнде жететін Тайбурыл [15.58].

“Балжыңгер” күйіне негіз болған ет пісірім уақытта Марқакөлді айналып шығатын қанатты пырақ “Едіге”, “Орақ-Мамай” жырларындағы күміс құйрық тұлпарлар “Манас” жырындағы Манас дүниеге келген күні оның Аққұла су құйрық тұлпары ертегідегі қытай тарихшыларын таң қалдырған ғұндардың бір күнде мың шақырым жүретін тұлпарлары, “Қара мерген” ертегісіндегі ғажайып құлындар “Керқұла атты Кендебай” ертегісіндегі алтын құйрықты құлын, мың бір түндегі ұшатын тұлпарлар жер бетіндегі тіршілік иелерінің су астындағы сыңары, немесе теңіздің , көлдің астын жайлаған ғажайып алтын жылқылар туралы әңгімелер төркінсіз, негізсіз емес. Сол сияқты сыры беймәлім күшке таң қала келіп, қыпшақ елінің ақыны Құтып “Хұсырау шырын” дастанында Алланың әмірімен тау ішінде үңгірдегі тұлпар суретін түз жылқылары шағылысып, жүйрік аттар туатынын айтқан.

1988 жылы “Ертегілердің” І томының 62 бетінде зерттеуші Т.Бекқожина Ислам Қасымжанұлы деген азаматтың естіген мынадай әңгімесі берілген: “Ұрғашы құлын есейген соң, түсінде суын көріп, ғашық болады. Ретін тауып, жарық айлы түнде теңіз жағасына барғанда, теңізден суын шығады. Суын – теңіз жылқысы. Өте әдемі, құйрық жалы сүйретіліп, үстінен тоқтамай, су тамшылап тұрады-мыс. Міне, осы екеуінен тұлпар туады”. [41.62].

Қытай жазбаларындағы Хуңза тайпаларының этнонимі жергілікті айғыр атауынан шығуы мүмкін екенін айта келіп, бұл тайпа мен Геродоттың “аргиппейлер” тайпасының орналасқан жері бір екенін көрсетеді. Сондай-ақ, Аргиппейлер деген сөз “арғымақ”, “тұлпар” дегенді, білдіретіні баяндалады.

Аттың киелі (мифтік) табиғатының барлық уақыттағы өзектілігі арғы қазақтарда (дей – түркілер мен көне түркілерде) атқа, жылқы шаруашылығына қамқоршы болатын “арнайы” тәңір иесінің болуына жағдай жасап берген. Бүгінгі қазақтағы “Қамбар -ата”, “Дүлдүл — ата”, “Жылқышы ата” деп аталып жүрген жылқы иесі мен  жылқышылардың бейнесінің ар жағында осындай функциялы тәңіриесінің жатқандығы дау туғызбайды. Саха-Якуттардың мифологиясындағы Джесегей (Дьохогой) айы тойон-ат (жылқы) малының тәңіриесі. Әлгі “арбан құлан” мен “жылқы әулеті” дегендердің астарынан да осындай мифтік бейнелер жатуы мүмкін. [25.42].

Алматы Есік үйінен табылған сақ оғланының (“алтын адамның”) бас киімінде ешкі мүйізі, алтын қанатты екі аттың кескіні бар, олардың арқаларынан “төрт алтын жебе” өсіп шыққан. [25.67].

Түрік аңыздарында ат үлкен орын алады. Аңыз түрінде берілген үлкен бөлім дастандарда да ұшырасады.

Жылқы малының пайда болуы жайлы мифологиямен қатар адам өмірінде жылқыға байланысты көптеген наным-сенімдер мен салт-дәстүрлер де бар.

Ертеректе әйелдер қатты жаны қиналып, толғақ қысып, босана алмай жатқанда, үйдің іргесіне ат байлап, немесе аттың үстіне мінгізіп, жылқыларды үйірлеген екен.

Белгілі ғалым С.Қасқабасов миф түсінігі жайлы “Қазақтың халық прозасы”  атты еңбегінде: “Қазақ фольклоры тұрғысынан қарағанда миф деп отырғанымыз — әлемдік мифология ауқымынан шықпайтын, тіпті типологиялық сипаты мен оған сәйкес келетін дүниені жаратылыстың әр түрлі құбылыстары мен объектілерінің пайда болуын, аспан мен жердің жаратылуын, адамзаттың алғаш қалай пайда болғанын және аңдар мен құстардың шығу тегі мен мінез-құлқын, ерекшеліктерін түсіндіріп баяндайтын прозалық шығармалар”,- деп жазады. [4.65].

Халық сенімінде төрт түлік малдың арғы ата-бабасы, жаратушысы, құдайы бар деп білген. Сондықтан, төрт түліктің төрт түрлі ата тектері атап-атап айтылып, оларға жалбарыну, жалыну өлеңдері арналған “О, мал иесі, Шопан ата, Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба! Малды аңдыған пәле көп, соған сақ бол, ит-құстан сақтай көр, сақтай көр. Біздің береке-бірлігіміздің бұза көрме!”- деп қайталап өлең айтқан.

Қорғаушы, пір-иесі — Жылқышы атаға арнауы да осы тектес болып келеді:

 

Шаруаның бір пірі Жылқышы ата,

Тілегенде өзің бер ақтан бата.

Үйір-үйір жылқыны шұрқыратып,

Ойдан-қырдан арқансыз әдеп мата. [11.24].

 

Әр халық эпостарында адамның жылқыдан жаратылу мотивтері де кездеседі. Сондай-ақ башқұрттардың “Бұзансы — батыр” эпосында батыр жылқы болып туады. Кей кездері ол адам кейпінде де, құлын кейпінде де бола алған. Бұнда боз бие күрең құлын туып, ол үш күннен кейін күтпеген жерден болашақ қаһарман жас балаға айналған.

Аңыз бен эпостарда адам мен жылқы арасындағы байланыс шындыққа ұласып, оқиғаның негізіне айнала бастаған. Мәселен, бурят версиясындағы “Гесерда” жас бойжеткен Аралго – гоаны Гесердің айласымен Гесерге қосылады.

Жылқының атрибутты функциялық бейнесі ежелгі түркі мәдени дәстүрінің соңғы кездерінде де бейнеленген.

Аңызға қарағанда түрік көк жүзінен жер бетіне атпен түскен. Якуттар алғашқы адамның көктен түскен жартылай адам, жартылай ат денелі бір нәрседен жарытылғандығына сенген. Тәңірі мен хабарласу атпен барып жүргізілетін-ді.

Қорыта айтсақ, ат (жылқы) бейнесі адамды жарату (антропогенез) мифологиясында қатыстырылады.

Жылқыға деген құрмет пропорциялы, бейнелі түрде қазақтардың көркем ойлауында қалыптасты. Көптеген зерттеушілер тек қазақтардың  сөздік шығармашылығы жылқы бейнесінің тамаша поэзиясы үлгісі көптігін айтады. Осы жерде айта кететін жай, қазақ фольклорының контексінде жылқы әр кез символ ретінде кездеседі. Ол:

1) Күннің символы ретінде – қанатты, аспанға жақын және оның шабысы ерекше – ұшатын шабыс,- деп жіктеген Б.Жетпісбаева өз еңбегінде [18.124].

Жұлдызды аспанмен халық қазақтың көптеген аңыздарын байланыстырады. Олардың бірі – жеті қасқырдан қорыққан жылқылар. Қасқыр кейпіндегі сайтандар жылқыларды шабуылдайды. Ал, “Темір-Қазық, Ақ боз ат және Көк боз ат, жеті қарақшы” аңызында жеті қарақшы алтын шынжырлы Темір қазыққа байланған екі Ақ ат (Ақ боз ат) пен Көк (Көк боз ат) атты ұрлағылары келеді. (Олар Поляр жұлдызы мен Темір қазық).

2) Интеллектілік символ ретінде, оның бойы ақылға тіл байлығына толы, ол өз иесіне ойлы пікірлер, дұрыс жол айтады. Батырлардың барлық аттары осындай ерекшеліктерімен өзгеше болып келеді. Олар ақылды, ойлы, батырдың қай кезде болмасын қасынан табылады.

3) Ат-өжеттілік пен сенімділіктің символы.

4) Сұлулықтың, мырзалықтың символы. Қазақтар секілді атқа арнап сонша ән, мақал, тамаша сөздер, аңыздар, атты бағалаған эпикалық шығармалар, оның бейнесін, сұлулығын, маңғаздығын, мырзалығын, тәкаппарлығын мадақтаған туындылар басқа халықтарда көп кездеспейді деуге болады. Бұның өзі халқымыздың ұлттық ерекшелігі десе артық айтқандық емес.

Ойымызды қорытындылай келе айтарымыз: қазақпен бірге жасасқан асыл жануарымыздың халқымыз үшін орны ерекше болып саналады. Жылқыға байланысты халқымыздың наным-сенімі өте мол.

Бұдан байқалатыны:

• Халқымыз жылқыны қасиеті көп, пайдасы мол деп таныған;
• Халықтың таным-түсінігінде – жылқы адамның қанаты, досы, пірі саналған;
• Түркі дүниесі жылқы жайлы жоғары түсінікте болған, қорғаны әрі қамқоры санаған;
• Халық әдебиетінде жылқы жөнінде алуан дерек көзі де, мифтік материалдар да мол;
• Арғы-бергі тарихтағы оқымысты зерттеушілер тұлпар бейнесі мен өзгеше белгілерін айрықша атап, адамға жақын, тірек болғанын дәлелді жеткізеді.

 

 

1.2. Эпикалық жырлардағы тұлпарлар образының зерттелуі.

 

         Халқымыздың өткен тарихына көз салсақ, қазақ өмір бойы көшіп-қонып қана жүрген, отырықшылық өмірді мүлде білмеген ел емес. Көшпенділік оның шаруа жайына не сыртқы жауының қысымына байланысты қолданған стратегиясы болған. Күшті жаудан ел-жұртын қорғау мүмкіндігі болмаған шақта олар бала-шаға, қарияларды мал-мүлкін алыс өлкеге көшіріп, көз тасалау қамын жасаған. Халқы үшін жанын пида етер көзсіз ерлерін халық барынша қадірлеп, оларды келешекке үлгі етіп ардақтай білген. Поэзия тілімен олардың өшпес ерлігін жырлап, бейнелерін сомдап кеткен. Мәңгілік эпос жырларын туғызып, оларды ұрпақ мұрасына айналдырған. Осылайша халық поэзиясында дәстүрлі ерлік эпосты қалыптастырған. [3.8].

Осы шығармаларда асау ат, сенімді тұлпарлар жайлы түркі халықтарының бәрінің аңыз-әңгімелері мен эпостық дастандарында да кездеседі. Түркі-моңғол эпос, аңыздарының көбінде жылқы басты қаһарманның ата-анасы болып келеді. Одан бергі эпостарда анасы емес, бие батырдың емізушісі, оны өз құлынымен бірге бағушы болып келген.

Б.Жетпісбаеваның “Символ в движении литературы” ғылыми зерттеуінде: “Скиф – сақ жыртқыштық стилінде, қасқыр мен бірге жылқының да негізгі көркем бейнесі реалистік және шартты түрде бейнеленген. Осы бейнелеу тенденциясы символдық интерпретацияның пайда болуын қалыптастырды”,- делінген [18.112].

         Түркі, сол секілді қазақ дәстүрінде, жылқының бейнесі, қасқырдың бейнесі секілді терең мағыналық, бірнеше ғасырлық әдеби мұра болып жеткен.

         Түркі халықтарының барлық эпикалық жанрында – “атқа мадақ” кең тараған. Мәселен, атақты “Күлтегін” жырында бірнеше рет аттың түрлері, жауынгерлердің аттары, батырлары бейнеленген. Бұл ақ құла – Байырку мен ақ боз ат – Алып Шалшы, ақбоз ат Огсиза сол секілді келесі фрагментте, Күлтегін 21-ге толған, бір соғыста өзінің ақбоз аты Ышбара Яштарға мініп, жорықты бастайды. Ақбоз ат сол жорықта мертігеді. Келесі жорықта Йегин – Силигқа мініп жорыққа шыққанда да осы аты да мертіккен.

         Әдебиет зерттеушісі, профессор М.Жолдасбеков Күлтегін образына тоқталып, оның жауынгерлігі мен тұлпарлары жайлы сөз қозғаған. Орхон шығармаларында эпостық образ дәрежесіне жеткен басты әрі ең өзекті тұлға – Күлтегін екендігін айта келіп, ат жалын тарта халқына қорған болған бала батыр жырда үнемі беку, өсу үстінде суреттелетіндігіне тоқталған.

         Талай қырғынға Күлтегінмен бірге кіріп, жеңіске ортақ болған атақты Алып Шалшы мен Азман ақтардан “Алты айлық жерді алты аттаған”, “Бір төбенің тозаңын бір төбеге қосқан”, “Суға салса батпайтын, отқа салса жанбайтын” жүрісте – көлік, жауда – серік өзіміздің сүйікті Тайбурыл, Байбураларды көргендей боламыз [20. 88-89].

         Тұлпар бейнесі халық прозасы жанрынан да көрініс табады. Фольклорист, ғалым С.Қасқабасов өз еңбегінде: “Батырлық ертегі жанрының ең басты белгілерінің бірі – батырға лайық керемет аттың туып, өте жылдам өсуі. Ол адамша сөйлей біледі, алдағыны болжап, өткенді біліп отырады. Желден де, құстан да жылдам, ақылды да айлалы ат кейіпкер батырдың жан серігі.

Қазақ фольклорында ат – поэтикалық тұлға. Батырлық қиял-ғажайып ертегілер мен эпос қаһармандарының ең сенімді серіктері осындай ғажайып аттар болып келеді. [4.209].

Эпос аңыздардың көбінде батырдың аты мен оның арасындағы байланыс мотивтері де кездеседі. Шығыс эпостарында жалпы орын алатыны бір мезгілде, батырдың үйлену тойы күні, батырдың аты да өз тағдырын жолықтырады. Мәселен, “Рүстемнамада” Рүстемнің аты – Рахш бір кездерде өз иесін тастап, жылқы табынына кетеді. Ал Рүстем оны іздеп жүріп Тахминаның әкесінің шатырына келіп, сұлуды ұнатып қалады. Тахмина Рүстемнен ұл туады, ал жылқыдағы Рахштан құлын туады [19.126].

Қырғыздың “Манас” эпосында да Манастың Ақ Құла аты батырмен бір күнде туған. Сондай-ақ, қырғыз эпосындағы Алмамбет пен оның  Сарала аты да тетелес болған екен. Өмір бойы олар бірінен-бірі ажырамаған. Алмамбет өлгеннен соң оның денесін қиындықпен еліне жеткізіп, тұлпары Сараланы бірге жерлеген.

Сол секілді ертедегі моңғолдарда Сүлде жалауы болған. Бұның да жылқы малымен қатысы бар. “Шыңғыс ханның тоғыз құйрықты ақ жалауының сағасының үстіне ақбоз айғырдың жалын байлаған. Сондықтан ақ жалау аталған. Ал, соғысқа майданға аттанарда жалауы ызбарлы, суық болу үшін оған қара айғырдың жалын байлаған. Ұрыс жалауы сондықтан да қара болған”,- делінген [22. 27]. Түркілердің Тәңірлік өз діні, өзінің тілі, өзінің әрпі болғаны белгілі. Бұған қоса олардың көркем мәдениеті де, өзіндік әдебиеті де болды деп айта аламыз. Түркілердің сол замандағы фольклорынан бізге жеткен сарқыншақ мұрасы аз емес. “Алпамыс” (“Алып Манаш”, “Манас”) “Қорқыт” (“Деделе Қорқыт”) сияқты жыр-аңыздардың сонау түркілердің  бірлігі тұсында пайда болғаны кейін әр халық өзіне оны мұра етіп алғаны – бүгінгі ғылымда дәлелденген шындық [35. 4]. 

Ғасырлар бойы жырланып, бүкіл түркі тілдес халықтардың сүйікті шығармасына айналған – “Көрұғлы” эпосы орта Азия халықтарынан түркіменде, өзбекте, тәжікте және қазақта бар. Кавказ халықтарынан азербайжанда, армянда, грузинде, абхазда, құмық халықтарында, Балқан түбегін мекен еткен елдерде, шет елдерден – арабта, түркімендерде кездеседі.

Қазақта Көрұғлының әкесі – Раушанбек.

“Раушанбек” дастанының үш нұсқасы бар.

Жырда Раушанбек бір тұлпардың қу басын құшақтап “Кімдер айтар сені тұлпар басы?”- деп мұңын шағып тұрып жылайды. Мұны естіген Шағдат шахы: “Мұның тұлпар екендігін сен қайдан таныдың?”- дегенде, Раушанбек қу басты ұстап: “Мұның тұлпар екендігін білгенім, Байқағанға жеті жерде белгі бар. Жеті жерде бардүр мұның белгісі, Бір тұлпардың жетпіс жерде тынысы. Сол жетпістің жетеуі бар басында, Таңдайында жетеуінің бірісі. Екеуі тұр екі құлақ түбінде, Екеуі тұр отыз тістің жігінде, Екеуінің орны көздің арасы, Бізден басқа ешкім білмес бұл күнде. Илансаңыз мен берейін есепті, Көрсетпесем, айтты дерсіз өсекті, — Бір қу бастың жеті жерде тынысын, Шағдат ханға қолыменен көрсетеді”. [21.11].

Ұлт руханиятында әдеби жәдігерліктерде – тұлғалар туралы тағзым мен тағылым алар тұстар мол.

Қазақтың батырлар жыры – яғни, қаһармандық эпос халық поэзиясының ертеден келе жатқан көлемді де көрнекті жанрларының бірі. Оның сюжеті күрделі оқиғаларға, шиеленіскен тартысқа құрылатындықтан және қалың бұқараның көкейкесті мақсат-мүддесін, ой-қиялын бейнелейтіндіктен, тыңдаушыны баурап, әсерге бөлейді. Сондықтан да ол қалың бұқараға кеңінен таралды, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп ұзақ уақыт сақталады. [24. 7]

Түркі-моңғол эпосын зерттеп, ондағы батыр мен оның тұлпарлары жайлы еңбек жазған. Р.С. Липец «образ батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе» зерттеуінде тұлпарлар мен батырдың образына терең тоқталып, талдаған. Бұнда батырдың аты оның қорғаушысы, сенімді серігі қанаты ретінде суреттеледі. Батырлар жырында ерге қанат болып, қиналғандар, жанына медеу болатыны – олардың тұлпарлары. Алпамыстың Байшұбары, Қобыландының Тайбурылы, Ер Тарғынның Тарланы, Қамбардың – Тұлпары т.б.

«Алпамыс батыр» жырында Байшұбар, алпамыстың алдына «мені ұста» деп, өзін көлденең тартады. Алпамыс болса, мінбеймін деп оны басқа ұрады. Артынша абайлап ақылмен ойлап, қолына келгенде, Байшұбар болса, жүгенге мойнын созған. Сол уақытта төрт аяғы тең болып, баяғы дұшпандар ұстап алмасын деп жасырған бойын жазады. Жырда Байшұбардың бейнесі, «Ауыздықпен алысып, ұшқан құспен жарысып, Астындағы тұлпардың, Ойында еті бұлтыңдап, Құйындай шаңы бұрқылдап, Құлақ салсаң дыбысы, Таң суындай, Қолтығынан аққан тер, Тебінген сылпылдап, Маядай мойнын созады. Шу дегенде жануар, Ұшқан құстан озады, Тарта-тарта баланың, Алақаны тозады», — деп керемет бір күш иесі ретінде суреттелген. Расында да, батырлар жырында тұлпарлар образының шабысы небір керемет суреттеулер, пейзаждар арқылы берілетіні анық.

Ғалым Т.Кәкішев аталған жыр туралы: «Осы суреттеудегі әсем қиялды әсірелеудің күштілігі мен нанымдылығы сонша, болмайтынды болдырады да, халықтың эстетикалық талғамын оятады. Сөзбен жасалғагн осындай тамаша суреттер, көрікті келбеттер, ажарлы әсемдіктер, талай ұрпақтың көркемдік танымын тәрбиелеп, сезімін жетілдірді, түсінік әдісін биіктетті», — дейді. [23. 9]

«Құртқа күйеуінің еліне келе жатқанда үйірдің ішінен Қыдырбайдың кер биесін көреді де, қонғасын сол биені сұратады. Қыдырбай келіннің келмей жатып билеп төстей бастағанына ашуланып, биені бермей, келініне ерегісіп, тіпті әлгі биені сойып тастамақ та болады. Тек қызы Хансұлу өтінген соң ғана шал жібіп, кер биені келініне береді. Қыдырбай қызына: «Кер биеден туғаны, Тобылғы меңді ат болар, жалғыз ағаң Қобыланды, ол, торы атқа мінгесіп жат болар, жыл он екі ай келмей жоқ болар, сонда менің көкем қайда деп, Аларсың менің мазамды, Сол себептен бермей тұр едім», — дейді. Шындығында Қобыланды кер биеден туған Бурылға мінген соң, ел қамын ойлап, өз туғандарымен адлыстан хат болғаны белгілі.

Аталмыш жырдың басқа варианттарында да Қобыландының әкесінің (не нағашысының) осындай аты өзекті болып шығады. [256 63]

Қазақ зерттеушілері батырлар жырына зор маңыз берген. М.Әуезов зертеулеріндегі Қобыланды батыр тұлпарының бейнесіне тоқталсақ: «Астындағы Тайбурыл, Аралдай аузын ашады, Аяғын топ-топ басады. Бір төбенің тозаның, Бір төбеге қосады. Жаңбырдай тері сіркіреп, Жауған күндей күркіреп, Қор суындай тосады. Құлан мен құлжаның, Ұзатпай алдын тосады. Көл құтан мен Қарабай көтеріліп ұшқанда, Белінен кесе басады» — дейді. Қазақ тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына, дүниетанымына етене жақын болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды және қазақ халық әдебиетіндегі жылқы малының орны жөнінде Қ.Жұмалиев, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, Н.Келімбетов, А.Қыраубаева, С.Мұқанов, Т.Сыдықов, Ә.Марғұлан, С.Қондыбай А.Тоқтабай т.б. зерттеушілеріміздің еңбектерінен кездестіре аламыз.

Қобыланды Қазанды жеңіп, ат көтінен түсіріп өлтіреді. Содан кейін Қазанның ішінде дайындалып тұрған қалың қолмен жалғыз соғысып, қырып жеңіп шығады. Қазан  қасына Қият қолы келген соң, біржолата шауып, шаншып олжалап алып  болған соң батырлар қайта қайтады. Жолшыбай Қобыланды мен Қарашаш көбікті деген халық жылқысын ала кеткен болады. Далада жатқан қалың жылқыны алдарына салып айдап жөнелгенде, жылқыда да көбікті батырдың Тарлан ат деген аты болады. Сол жауды сезіп, қалаға қашып келеді. Көбікті жау келгенін біліп, атына мініп қуады. Бұл келген уақытта Қобыланды бір жайлы жерге келіп, ұйықтап жатқан болады. Көбікті ұйықтап жатқан Қараман мен Қобыландыны байлап алып зынданға салып тастайды. Көбіктінің Қарлыға деген қызы екі батырды босатып алып солармен  қашпақшы болып, әуелі екеуінің батырлығын, сынамақ болады. Қобыланды еліңді қырып, шауып кетемін дейді қыз батырға ыза болып, зынданнан ықтиярымен шықпаған соң, айламен шығармақшы болып, Тайбурылдың тіліне қыл бұрау салып, қинап, шыңғыртады, батыр жаны ашып, долданып зынданнан атып шығып келіп қызды ертіп алып, Қараман үшеуі көбіктінің жылқысын тағы алып жөнеледі. [16 62-63]

Тайбурыл туралы көзқарас, ой-пікірлер өте көп. Ғалым А.Тоқтабай, Тайбурыл тұлпар жайлы: «Тайбурыл ХІҮ-ХҮ ғасырларда өмір сүрген Қобыланды батырдың аты. Халық арасында Қобыландының осы халық арасында Қобыландының осы тұлпардың иесі болуын былайша сөз етеді: Бірде Қобыландының әкесі ұлына: «Жақында кер бие құлындайды. Ат сенің сенімді тұлпарың болады», — дейді.

Құлын дүниеге келген соң, оның бар мехнатын батырдың жұбайы – Құртқа өз мойнына алады. Құртқа құлынды қырық күн құлықтың сүтімен (бір-ақ рет  құлындаған бие), келесі қырық күнді қысырдың сүтімен (екі жыл қатарынан сүт беретін бие) асыраған. Осы кезде Тайбурылда қажырлы күш пен темір бұлшық еттер пайда болып, келесі тоқсан күнде мықты болсын деп, оның азығына әр түрлі емдік шөптерді қосады. Жылқыны арнайы киіз үйде ұстаған. Тек екі рет: таң алды мен күн батарда оған күн сәулесін түсірген. Қобыландының жолдастары өз ара күңкілдеп: «осы Құртқа құлынды неге батырдан жасырады, неге көрсетпейді. Шамасы бір жақын жігітіне даярлап жүрген болар» деседі. Бұл сөздерге Қобыланды ашуланады да Құртқадан құлынды алады, ерсіз, жүгенсіз мінеді. Сонда құлын Қобыландыны ала жөнеледі, теңізден аттап өтеді. Бірақ алдындағы бір төрт көлден секіре алмайды. Қобыланды құлынға ашуланып қайтып келеді. Сонда Құртқа айтады: «Құлында әлі кемшілік бар, алты жасқа дейін өзім баптап өсірейін», — дейді. Осылай оны алты жасқа келгенше мәпелеп енді жылқыны еркіне жіберген кезінде күннің көзін ешқашан көрмеген Тайбурылдың көзі жайнап, көкке шапшыған.

Тайбурыл батырмен бірге талай жорықтарға қатысып, Қазан қаласының маңындағы шайқаста Тайбурыл қорған қабырғасынан секіріп өтіп, Қобыланды ерлікпен жауды қырады», — дейді. [99. 15]

Сондай-ақ, арғымақ  ат адамға тән қасиеттермен көрінеді. Батыр жараланған болса, оны соғыс алаңынан алып шығып, тістерімен абайлап жерге қояды. Шапқан кезде батырдың құлап қалмауын ойлайды. Егер батыр алға қарай құлайын деп бара жатса мойын, артқа құлайын деп бара жатса құрығын көтеріп, оған кедергі жасаған. Жаралы батыр үшін жылап, құстарға немесе басқа да жануарларға пәлекетті елге білдірулерін жалынып сұрайды. Батыр өлетін жағдайда болса,  оның жанынан еш кетпеген. Жаралы батырды жеу үшін әрекеттенген жыртқыш аңдарды жабайы құстарды қуып, жаралы немесе өлген батырдың денесін еліне апаруға әрекеттенеді. «Қобыланды батыр» жырында Қобыландының аты Тайбурылдың жаралы батыр Қобыландыны сыртқы жаулардан қорғау жолындағы күресі, тамаша суреттелген. Жаулар Тайбурылды ұстап, елдеріне әкетуге әрекеттенсе де оған қолдары жетпейді. Тайбурыл Қобыландымен сөйлесіп, оны қалай да дұшпаннан құтқару үшін әрекет жасайды. Қысқасы, тұлпар да батырмен егіз иесімен жаны біртұтас болып бейнеленеді.

Эпостарда тұлпар өз дәуірінің маңызды байланыс және қатынас көлігі болып есептеледі. Тіпті құстар да аттың жылдамдығынан ілесе алмай, аяқтарының астында қалады. Тұлпардың көзден ғайып болуы бір сәтте жүзеге асады. Қыдырдың боз аты адамды бір жерден екінші бір жерге көзді ашып жұмғанша апара алатын болған. Қобыландының Тайбурылы да күндік аралықты кірпік қаққанша алған Тайбурыл хазірет Мұхаммедтің Пырағы сияқты қанатты. Осы себептен құстармен бірге ұша алады, оларды аяқтарының астында қалдырып кетеді. Таудан-тауға ұласып, өрістеген жолдарды, биік-биік тауларды батпақ пенен шөлдерді, дала менен көлдерді басып өтеді. Орнынан қозғалғанда терін айналасына шашып, жаңбырдың сіркірегенін елестетеді. Қозғалу мен көзден ғайып болуы бір сәтте жүзеге асады. Оның жүруі мен ұшуы соңында қалған шаңнан ұғынылады. Мұндай аттардың шапқанда аяқтары жердегі шөптерге тимей, тұяқтарының оты шығатын болған» [42. 177]

Ер Тарғын жырындағы Тарғынның Тарлан аты өзге жырлардағы сияқты батырдың сүйген жары баққан тұлпар емес. Оны өсірген Тарғынның өзі. Ол батырдың қолғанаты, серігі, қамқоршысы, сырлас досы. Таңғажайып Тарлан тұлпардың бейнесіне тоқталсақ: «Күн шыққанда қараса, болған екен тамаша. Қырылып жауы батырдың өзі қапты оңаша. Астына мінген Тарланның, тұрпатына қараса, От орнындай тұяқтан, Оймақтайын қалыпты. Етектелік еріннің, Екі елісі қалыпты, Қиған қамыс құлақтан, Бір тұтамы қалыпты. Бір құмақтай құйрықтан, Бір ұрыстай қалыпты. Тула бойын қараса, Он жеті жерден жаралы, сонда да тәңірім алмайды. Ол жараға болмайды, әлі де ойын салады, Қос тізгінін созады» – дейді Ер Тарғынның Тарлан аты иесін не  бір қиын кездерде тастап кеткен қасында болады.

“Қамбар батыр жырында Қамбар аң аулап, алпыс үйлі Арғында, тоқсан үйлі тобырды асыраған ер жүрек батыр ретінде суреттеледі. Ел шетіне жау тигенде, Қамбар тағы да халық үшін қаһармандық іске аттанады: “Жұрт үшін белді буайын, асырып белден қуайын, халқымыз қапа болмасын”, — дейді. Жырда Қамбар жан сырын өз тұлпарымен былай бөліседі: “Қанатты туған пырағым, Аға-іні сен едің. Тар жерде жолдас шырағым, Мойның алтын таяқтай, қамыстай екі құлағың, төрт аяғың жазықтай, Төңкерген кесе тұяқтым, Сұлулығың сүмбідей, жылқыға бітпес жануар, сымбатың менен саяғың, Ажалым жетіп осыдан, өліп кетсем орным жоқ, өзіңе мәлім бұл жағым”, — дейді.

Қазақ эпостарында, ұрыс-соғыстарда аттар негізгі орындарды алған. Алыс жерлерге аттың көмегімен жетіп, жаңа елдерді аттардың жәрдемімен басып алған. Сондай-ақ, соғыс тек батыр мен жауы арасында ғана емес, аттардың арасында жүретін болған. Мұндай соғыста негізінен батырдың аты жеңіске жетеді. Батырдың тағдыры – оның атының да тағдыры. Аттар арасындағы соғыстардың суреттелуі сондай тартымды және шындыққа жанасымды болып келеді. 

Түріктердің қызу қанды аттарының соғыстары шыдамдылығы айқаста көрінеді. Бұл айқастар бір-бірлерін тістеу тебу және артқы аяқтарында тұрып, алдыңғы аяқтарымен бір-бірлерін шапау түрінде өтіп жатады. Жақсы ат жаудың аттарын жаралаумен, жеңуімен  және өлтіруімен жақсы болады. Жау атының өлуі жаудың жеңуін жақындатады. Егер соғыста дұшпан өлтірілген болса, батырдың аты дұшпанның атын бағып жүріп, оны ұстап өлтіретін болған.

Ат – соғыстың ержүрек қаһармандарының бірі және шабулысы. Жауды тебеді. Егер айқас уақытында батыр жығылар болса, тез арада оның қасына келеді. Дұшпанға қарсы тұрып, батырды қорғау үшін өзін жау оғының қылыштарының алдына тосады. Соғыс кезінде батырды арқа жағынан оқ тимеуі үшін оны сыртынан да қорғайды. Жараланған немесе құлаған батырдың алдына тізерлеп, оны үстіне мінгізеді. Осылайша батырды соғыс алаңынан аман-есен құтқарады.

Батырлық жырларда атты әр түрлі айлакерлікке баратын кезі де болады. Шындығында мұндай айла — әдістерді ат иесінің өзі үйретеді. Аттың амал-әрекетке бай қабілеті батырлық жырларда негізгі орын алады. Ол аттар атылғанда қашып кетіп, керек болғанда жерге жатып, оқтан құтылады. Аттың айлалықпен қашып кетуі шындыққа жанасады. Өйткені, негізгі мақсат – жауды алдату жауды жаңылдыру ниетімен жан-жаққа тарап жету, кері қашу көріністері беріледі.

Осы сияқты аттардың ат иесі тарапынан үйретілуі тарихи шындық болып саналады. Жауды алдату мақсатымен аттың өзін ауру сияқты көрсететін кездері. Мәселен, Қобыландының аты аяғын жаралы әрекетке көшіп, ақсай бастайды. Бұндағы тұлпардың мақсаты – уақытын ұтып, жаудың аз мерзімде бұл мекенді тастап кетіп жау қолынан құтқаратындығын біледі. Жауды алдату үшін аттың сұлулығын, мінезін өзгерту де көмектеседі. Осындай өзгеріс кейде аттың өзін өлетін сияқты көрсету арқылы белгілі болады.

Батыр жеке жеңіске жете алмайды, оның ең үлкен көмекшісі – аты. Батырдың тұлғасы және ерлігі оның тұлпарларының табандылығы мен шабысына тікелей байланысты. «Ойлайтын», «сөйлейтін», «ұшатын» бұл жануар батырды жамандықтардан құтқарып, ұлттық бірлік пен елдің тұтастығын қамтамасыз етілуінде маңызды рөл атқарады. [44.2]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ ТАРАУ.

 

2.1 Эпостағы тұлпар бейнесі

 

Эпоста сүйіспеншілікпен суреттелетін бейнелердің бірі – жүйрік ат бейнесі. Ғасырлар бойында көшпелі өмір кешкен қазақ халқының тіршілігінде жалқы малының ерекше маңызы болғаны мәлім. Сауса сүт, мінсе көлік, сойса ет дегендей жылқы түлігі ел санасынан өшпес орын алған. Бұл тарапта неше алуан аңыздар, өлеңдер, мақал-мәтелдер шығарған. Соның бәрінде жүйрік, жорға, тұлпар, арғымақ тұлғасы көкке көтеріле мадақталады.

Мұның бәрінің түп негізі жылқының адам баласы тарихымен бірге жасасып, қызығына да, қиындығына да ортақ болып келе жатқандығына байланысты. Жылқы тағдыры мен тарихы арнаулы зерттеу [26] тақырыбы да болып жүр. Бұндай еңбектерден көп тың мағлұматтар кездестіруге болады. Адамзат жылқы өсірумен айналысқан соңғы бес мың жыл ішінде бұл түліктің тұқымын өсіру, жетілдіру жолында көп еңбек сіңіргені айтылады. Қолда өсірілген жылқылар мен жабайы мал-тарпаңдардың өте ұқсастығын да зерттеушілер атап көрсеткен. Ал «тарпаң» атауы қазақ арасында да кеңінен мәлім болған үйренілмеген асау малды «мінезі тарпаң» деп сипаттаған. Бұл сөз ақындардың өлеңдерінде ұшырап отырады. Атақты ақын Мұсабек  Байзақов пұл-ақшаның құдіретін:

 

Пұл қаршыға Қырымның ілетұғын

Басқа салсаң таспадай тілетұғын

Айыл, құйысқан, тартпаның керегі жоқ

Тартсаң да тырп еткізбей мінетұғын, — [29.123]

 

деп суреттейді. Жабайы жылқы – торпақ бейнесі өзге түркі тілдес (башқұрт т.б.) халықтар ауыз әдебиетінде де бар. [27] ХІХ ғасырға дейін бұл жануарлар Россия, Қазақстан далаларында да кездесіп отырған.

Көне тарихтың  куәгері – жылқының қоғам, жеке адам өміріндегі қызметі алуан түрлі. Орта Азияда мың жылдыққа барады екен. [26] Бұл әлбетте, осы  бір түліктің күллі қасиетін, сыр-сымбатын жетік білерлік мерзімі екені мәлім. Жылқының барлық тұқымы, жасы, түсі, мүшесі тілдік қорымызда соншалық анық сипатталып отыратыны осыдан. Аттың сұлу тұлғасын суреттеген өлең жыр жазба әдебиетте де мол…

         Атқа мініп жүру көшпенді ел салтында үйреншікті әдет екенін зерттеушілер ертеден байқаған. Мәселен, Плано Карпини әйелдердің еркектерімен қатар ат құлағында ойнап өсетінін жазып қалдырған. “Девушки и женщины ездят верхом и ловко скачут на конях, как мужчины. Мы так же  видели, как они носили колчаны и луки. И как мужчины, так и женшины могут ездить верхом долго и упорно”. [28]

         Қазақ және басқа халықтар эпосында хас батырлардың сүйген жары немесе қарындасы қажет болған жағдайда атқа мініп, жауға қарсы шаба білетін болып көрінуі құр қиялдан емес, өмірдің өз шындығынан туған. Бұл ретте қарақалпақ эпосы – «қырық қыздың» жасалуында да үлкен өмірлік, реалды ақиқат жатқанын көрмеуге болмайды. [30]

Ежелгі скифтердің атты әскерлері жойқын күш болғаны көптеген тарихи деректерді көрсетілген. Әсіресе скиф жылқысының күштілігі, төзімділігі аңызға айналған. Мәселен, бір скиф патшасының астындағы аты иесінің дұшпанын теуіп өлтіргені туралы аңыз ертеден бар. Бұл аңыз қазақ батырлар жырындағы «ақылды» арғымақтар бейнесін еске салады. «Қобыландының Тайбурылына жанына қамшы батқанда тіл бітіп, «сөйлейтіні», Алпамыстың Байшұбары арам ойлы мыстан кемпірді теуіп, үстіне мінгізбейтіні осы жайлы есімізге салады. Жүйрік атқа  байланысты айтылатын ұшан-теңіз ғажайып аңыз әңгімелер бұл пікірді толық сипаттайды.»

Жылқы малына деген ерекше сүйіспеншілік түркі-моңғол халықтарының эпосынан да мол көрініс береді. Бурят қаһармандық эпосында (улигер) атақты  батыр, мергендердің бәрінің де сенімді серігі-астындағы жүйрік аты болады. Тіпті бурят жырларында батырдың аты панасыз қалған балаларды құтқарушы ретінде де көрінеді. [31] Бұл жүйрік аттың қасиетін мейлінше мадақ етудің бір белгісі.

Батырдың мінген аты жүйрік болып көрсетілуі қаһармандық эпостың түпкілікті идеясына елді сыртқы жаудан қорғау мақсатына тікелей байланысты. «Ат ердің қанаты» деген нақылды замандар бойында қалыптасқан түйінді пікір жатыр. Соғыстың, жеңістің тағдырын атты әскер шешетін заманда жүйрік аттың қаншалықты қадірлі болғанын түсіну қиын емес. Жүйрікке қол жеткізу ер жігітке қаншама мәртебе болса, жаяу қалу соншама қорлық саналған. Қысқасы, көшпенді елдің тұрмыс қалпында қуса жеткізетін, қанша құтылатын аттың орны бөлек еді. Міне, осы ұғым халықтың эпикалық санасына әбден сіңгенін көреміз. Жырларда жүйрік атқа деген махаббат ерекше көркемдік қуатын бейнеленеді.

Қаһармандық эпоста батырдың аты түрлі жағдайда алуан сипат танытатын киелі жануар есебінде елестейді. Сол қасиеттерді жинақтап келгенде мынандай белгілері екшеліп шығады:

1. Ұшқан құстан озатын ересен жүйріктігі;
2. Алыс жолға алқынбай жететін қайратты, төзімділігі;
3. Батырдың мінезі мен тілегін сезіп отыратын дұшпанның арам пиғылын танитын естілігі;
4. Қысылтаяң тұстарда « тіл бітіп» сөйлеп, батырға ақыл, кеңес беретіндігі;
5. Сын сағаттарда түсін өзгерте алатын сиқырлы өнері болатыны;
6. Жау келе жатқанын күн ілгері сезіп, иесіне қауіпті білдіретіндігі;
7. Батыр мерт болса, денесін далада қалдырмай, еліне алып келетін опалылығы т.б.

Әсіресе, батырлар жырында аттың ұшқырлығы ерекше шебер кестеленгеніне  қазақ эпосынан мысалды тізіп келтіруге болар еді. Біз аттың жырдағы сипаттамасын жүйелі баяндау үшін ғана қажетті үзінділер келтірумен шектелеміз. “Қобыланды батырдағы” Тайбурылдың шабысын бейнелейтін тұс көңілімізді елең еткізіп, қаһармандық, еркіндіктің стихиясына қанықтырғандай болады, сұлулық, асқақтық, өршілдік ұғымдарына еріксіз ұштастырады, мәрттіктің мәңгі үлгісіндей тұтастығымен және кесектігімен таң қалдырады. Атап өтерлік нәрсе – “Қобыланды батыр” жырында Тайбурылдың әр кезеңдегі шабысы үдемелі түрде бірінен-бірі асып түсерлік қасиеттермен берілген. Сол шабыстың ең шырқау жері қырық күншілік Қазан хан еліне бір-ақ күнде жеткенін көрсететін көркем, кесек шумақтар.

Тайбурылдың шабысына лайық шабытты өлең шалқиды да отырады. Бұл тұста айтушы да тыңдаушы да, өздері шауып келе жатқандай ләззат алады, ерлік, намыстылық бәрі бірігіп, тас түйін болып, бір ғана нысанаға оқтай бағытталған мезеттің әсерін найзағай отымен ғана салыстыруға болатындай.

 

Арандай аузын ашады

Аяғын топ-топ басады,

Бір төбенің тозаңын

Бір төбеге қосады.

Кешке таман тайбурыл

Жын қаққанға ұқсады,

Құлан менен құлжаның

Ұзатпай алдын тосады.

Көл жағалай отырған

Көкқұтан мен Қарабай

Көтеріліп ұшқанша

Белінен басып асады.

Дуадақ пен жек қалды,

Әлде өтірік, әлде шын

Ақ сұңқар мен лашын

Өлген құсты жеп қалды.

Ебелек ұшпас елсізден,

Көбелек ұшпас көлсізден

Құла мидай шөлдерден

Адам жүрмес жерлерден,

Батпақ- лай көлдерден,

Асқар-асқар белдерден,

Жалғыз шауып, жол шекті,

Үмітін үзіп келеді,

Қараспан тауын жайлаған

Қалың қыпшақ елдерден.

Намаздыгер өтті енді,

Намазшамға жетті енді,

Қобыланды мен Бурылдың,

Уәдесі бітті енді.

 

Жүйрік аттың осындай қасиетін ерекше бағалайтын халық  оны жан-жануардың бірі деп қана қарамай, адам ойын, ниетін түсінетін киелі деп қараған. Батырдың көңіл-күйін “танитын”, керек кезінде ақыл кеңес беретін жүйрік көп жырда кездесіп отырады. Атты сөйлетудің бір мысалын (“Қобыланды батырдан” кездестіреміз). Қобыландының қамшысы жанына батқан Тайбурыл батырға “тіл қатады”.

Жаудың еліне жеткенмен, қорғаннан қарғу қиын болып тұрған кезде Тайбурылға тағы  да тіл бітіп, “сөйлеп” , Қобыландыны дегеніне жеткіземін деп уәде береді. Ал Көбіктінің Тарлан аты хан жылқысына тиген жат адамдар екенін сезіп, қашып ауылға барады. Бір ғажап нәрсе – Қобыланды Көбіктінің жылқысын айдап әкетпек болғанда Тайбурыл ақсап жүре алмай, сол себептен батырды қияттар жалғыз тастап кетеді. Бұл арада халықтың астамшылықты жақтамайтын санасының әсері бар тәрізді [2.43].

Алпамыс батырдың киімінің исін сезген Байшұбар темір торлы қапасты “бұзып” шығады. Жырдың бір нұсқасында қара аты алыста келе жатқан Алпамысты “болжап”, аяғын ілгері баспай қалды. “Ер Тарғын” жырында Тарлан ат соңынан қуғыншы бар екенін батырға “сездіреді”. Алтай халқының эпостарында батырдың астындағы аттары жау көзіне түспейтіндей басқа кейіпке көшеді. [32.55]. Түрлі халықтардың эпикалық аңыздарында тұлпар аттың тұлғасы жасалған. Жалпы алғанда тұлпар тұлғасының жасалуы қаһармандық эпостың ең екшелген, көркемдік болуы қанық тұстарының бірі болып табылады. [3.50].

“Қобыланды батыр” жырында батырға жауынгер жолдас ретінде суреттелген тұлғаның бірі – Тайбурыл.

Ел қорғау ісінде батырға жолдас болған тұлпарды әр халық өзінің эпостық жырына екі жүйеде қосқаны байқалады. Біріншісі – батырдың жаратылысы, туысы қандай ерекше болса, оның тұлпары да сондай болып келеді. Кейде ол тұлпарлар да батырмен күнде туған болады.  Бұған жырда мифтік, діни мән беріледі. Екіншісі – тұлпарды не батырдың өзі іздеп тауып алады немесе оларды батырдың жақын жолдастары, ағайын-туыстары баптап береді. Мәселен, Илья Муромецтің мінуіне керекті атты, батырдың қару-жарағын оның әкесі Добрыняның мінуіне  керекті атты әке-шешесі тауып берген.

Әр халық батырлар жырына батыр мінетін тұлпарларды  осы секілді жүйеде қосады да, бұған айрықша мән береді. Мұндай тұлпарлар батырды нешелеген қиын жағдайдан құтқарып әкетуші күш немесе тар жол тайғақ кешулерде, хауіп-қатер туған кездерде батырға ақыл беретін білгір сүйеніш етіп суреттейді. Сондықтан да халық жырында батырға жолдас болған тұлпарларға “Байшұбар”, “Көкше тұлпар”, “Желаяқ”, “Бозқасқа”, “Тарлан”, “Қарақасқа” деген аттар қойылады. Батырдың жауынгер жолдасы, ағайын-туысы есебінде жырланады.

Жыршылар Қобыландының образын оның ана құрсағында жатқан кезінен бастаса, Тайбурыл да сондай. Оның болашақта батырға жолдас болатын тұлпар екендігі, кербиенің ішінде жатқан кезінде-ақ белгілі болады.

Кейіннен Құртқа секілді данадан тәрбие алып өскен Тайбурыл Қобыландыға жауынгер жолдас болады. Батырмен бірге ел қорғауға шығады, халық қиялы Қобыланды мен Тайбурылды бір-бірін түсініскен жолдастай, аға мен інідей сипаттайды. Тайбурылдың  басқа тұлпарлардан артық бір қасиеті адам тілін білетіндігінде, айтқанды түсінетіндігінде.

Қырық күншілік Қазанға бір күнде жеткізуді өтінген Қобыландыға Тайбурыл “жеткізем” деп уәде етеді.

 

Намаздыгер өткенше,

Қазанның Сырлы қаласын

Көрсетпесем көзіңе,

Түсірмесем жүзіңе

Жан серігің Бурылды

Сол жерде шал құдайға [15.54].

 

Қобыланды түсінде Алшағырдың келіп, елін  шауып кеткенін біледі де, қатты қапаланады. Бұл жайды Тайбурыл сезіп қайғыланады, ыза кернегендіктен аяғы да ақсайды.

 

Ойына жұрты түскенін,

Байлауға Құртқа түскенін

Мұны біліп Бурыл ат

Күйініп аңсап жүр екен  [15.97].

 

Қобыланды өз елінің жұртына келеді, елін жау қай жаққа әкеткенін таба алмай дағдарып тұрады. Сонда ол жолды Тайбурыл тауып береді. Осы секілді әңгімелерді ақындар жырына қоса отырып, Тайбурылда адамның ой-мінезін, тілін, адам сырын түсінетін ерекше қасиет бар деп көрсетеді. Сондықтан да жыршы-ақындар:

 

         Жазығы мал демесең;

         Тайбурылдың ақылы

         Адамзаттан артық-ты,- деп ардақтайды.

 

         Тайбурылдың екінші бір қасиеті – жүйріктігінде. Батырлар жырындағы тұлпарлардың бәрі де жүйрік. Бірақ, Тайбурылдың жүйріктігі олардың бәрінен асып жатады. Тайбурылдың жүйріктігі шапқан сайын үдей түседі, қызған сайын дами береді, Қобыланды, “Әйт, жануар, шүу” дегенде:

 

         Аршындап бурыл гуледі,

         Табаны жерге тимеді,

         Тау мен тасты өрледі…

         Көлденең жатқан көк тасты

         Тіктен тиген тұяғы

         Саз балшықтай иледі…

         Сеңгір-сеңгір таулардан.

         Секіріп бурыл жөнелді –

 

десе түс кезінде Тайбурылдың жүрісі онан сайын үдеп кетеді:

 

Аттың жолы қазылды,

         Ұмтылғанда қысылып,

         Бес жүз құлаш жазылды…

         Осырау тері көпірді

         Бурыл көкке секірді…

         Арандай аузын ашады,

         Аяғын топ-топ басады,

Бір төбенің тозаңын

Бір төбеге қосады…

         Қажу, шаршауды білмеген Тайбурыл кешке қарай жүрісті бұрынғысынан да үдетіп жібереді. Сары садақтың оғындай зымырайды, жұлдыздай ағады:

 

Кешке таман Тайбурыл

         Жын қаққанға ұқсады,

         Құлан менен құлжаның

         Ұзатпай алдын тосады…

         Көл жағалай отырған

         Көкқұтан мен қарабай

         Көтеріліп ұшқанша

         Белінен кесе басады…

 

Көркемдік жағынан алғанда, өлеңнің әсірелеу түрінде жырланған “Тайбурылдың шабысы”- қазақтағы батырлар жырының аса сұлу, өте шебер суреттелген асқар шыңы деуге болады.

         Мұнымен қатар “Тайбурылдың шабысында” халықтың ой-арманы, қиялы жатқаны да байқалады. Одан сеңгір-сеңгір таулардан бір-ақ қарғып өтетін, алысты жақын ететін, қырық күншілік жерге бір күнде жететін көлік болуды аңсаған халық қиялы көрінеді. Ерте кезде Тайбурылдай алысты бір-ақ аттайтын тұлпарлар болмаса да, сондай көлік болуын халықтың арман еткендігі аңғарылады.

         Екінші “Тайбурылдың шабысынан” басқыншы жауға қарсы құйындатып бара жатқан халық қаһары да, халықтың жауға деген ызасы мен кегі де көрінетін секілді. Халық намысын ту қылып көтерген Қобыланды басқыншы жаумен дереу кездеседі, оны тез талқандап жеңуді арман етеді. Ол “еліңе жау келе жатыр” дегенде немесе “еліңе жау шабуылдап кетті” деген хабарды естігенде қабағынан қар жауып, кірпігіне, кірпігіне мұз қатады, тұла бойын ашулы кек пен ыза кернейді. Осы сол жауға дереу жеткізетін де Тайбурыл болмақ. Ендеше, халқы үшін кек алуға аттанған батырдың тасқындаған күші, найзағайдай жарқылдаған қаһарлы ызасы мен намысы “Тайбурылдың шабысы” арқылы да берілген сияқты. [52.46].

         Жалпы фольклордағы кездесетін аттардың тұлғасы жағынан, не адам сықылды иесі, не ұшатын қанаты, әйтеуір, бір ерекшелігі болады. Бұл ерекшеліктердің бір жағы осындай  жүйрік аттардың жекелеп көрсету, басқа аттардан оғаш ету болса, екінші жағынан, ескі көп діннің салдары, әр жәндіктің өзінше есі бар, шын мұқтаж болғанда, жануарларға тіл біте алады деген наныммен де байланысты.

         Тайбурылда аңыздық аттардың әртүрлі қасиеттерінің бәрі бар. Тайбурыл кейде су айғырынан туады. Кейде ол, адамша ойлайды, қайғырады, сөйлей де біледі.

 

Жоғарғы ерні қыбырлап,

         Төменгі ерні жыбырлап,

Тайбурыл сонда сөйлейді,-

 

деп келеді.

         Тайбурыл кейде өзінің атымен, кейде басқа атпен аталса да, жырдың көпшілігінде бар. Және оның тұлпарлығын танып, тәрбиелеп өсіруші Құртқа болады.

         Тайбурылды бағушы адам да, Қобыландының сүйген жары, айтушы қыз Құртқа болуының өзі, батырдың жауға мінетін атының қандай мәні барлығын дәлелдейді. Құртқа оны баласындай әлпештеп бағады. Қобыланды:

 

Мінейін деп тұрғанда

         Анаңыз Құртқа не деді.

 

Сонымен қатар:

 

         Анаңыз “тұлпар” деуші еді,

         Анаңның сөзін сынайын –

 

деп, Құртқаға Қобыланды Тайбурылдың анасы деген ат береді. Құртқа:

 

         Сенің анаң мен едім,

         Менің балам сен едің,-

 

деп, өзі де мойындайды. [2.67].

         Сөйтіп, жақсы атты дәріптеу, халықтың ел қорғау тілегімен байланысты туатындығына бұл мысалдарымыз толық дәлел бола алады.

         Эпостық жырлардың  қайсысын алсақ та, жақсы атсыз жыр жоқ.

         Аттың жақсы сипатын тек монғол, қалмақ, қырғыз, қазақ сияқты көшпелі елдердің ақындары ғана жасай алған; отырықшы елдерде олай емес. Мысалы, көне гректе “Пегас”, көне орыстарда “Конек — Горбунок” сияқты тұлпарлар болғанымен, олар шындықтан гөрі мифке жақын. Қазақ тұлпарларында Қобыландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары адамға тән қылықтар жасап, иелерімен адамша тілге келсе, бұл мифтен гөрі әсірелеуге бейім.

         Бұған мысал ретінде Едіге батырдың “Боз тарлан” аталған тұлпарын ақынның төмендегіше сипаттауын алайық:

 

Құлағын біздей қадаған,

Кекілін қыздай тараған,

Жүргенде ізін санаған,

Бауыры тартық жараған,

Қысыр жылан өзекті,

Қолтыраудай танаулы,

Саптаяқтай ерінді,

Сарымсақтай азулы,

От орнындай тұяқты;

 

Сол сияқты Тайбурылдың шабысынан бір мысал:

 

Жоғарғы ерні көк тіреп,

Төменгі ерні жер тіреп,

Даусы күндей күркіреп,

Жаңбырдай тері сіркіреп,-

 

болып табиғаттан тысқары шабысқа айналып кетеді. Бірақ, бұл жоғарыда айтқандай мифологиялық емес, гиперболалық әсірелеу [7.144].

         “Алпамыс” жырының үш нұсқасында да батырдың айналасындағы адамдар сан қырлы, сан қилы жағдайда көрінеді. Бірақ сол үш нұсқада да үнемі араласып жүретін ортақ кейіпкерлер бар. Соның бірі – батырдың қысылтаяң, тар кездегі жәрдемшісі, астындағы аты – Байшұбар. Бұл образдың да бірде “Ер Төстік” ертегісіндегі Шалқұйрыққа тән ертегілік сипаты, Тайбурылға ұқсаған эпостық жағы  бар. Алпамыс бала кезінде өзіне серік келетін атты тауып ала алмай жүргенде үйір жылқы ішінен Байшұбардың өзі келеді де тілек білдіреді.

 

         Ошақтай бар жауыры,

         Тартылып қалған бауыры,

         Жал құйрықтан дымы жоқ,

         Шабатұғын күйі жоқ.

         Заты артық демесең,

         Сұлулықтан міні жоқ.

         Құнан тісін тастаған,

         Шұбар дөнен жолықты

         Мені ұста деп Байшұбар

         Көлденең тартып тұрады. [15.230].

 

         Алпамыс оны кемсітіп, жүгенмен басқа салып қалады. Құйрығынан ұстап лақтырады. Бірақ дөнен жүгенделіп, ер-тоқым салынғанда, ер қанаты – тұлпар ат болып шыға келеді. Содан бастап Байшұбар үнемі Алпамыспен бірге болып жорықтарда оның шын серігі ретінде суреттеледі. Байбөрі малын Тайшық хан қуып кеткенде Алпамыс оның артынан осы Байшұбарға мініп аттанады. Батырдың астындағы Байшұбар жырда былай суреттеледі:

 

Байшұбардай тұлпардың,

         Ойынды еті бұлтылдап,

         Төрт аяқтан шыққан ат,

         Шақпақ тастай жылтылдап.

         Құлақ салсаң дыбысы,

         Тау суындай сыққындап,

         Қолтығынан аққан тер,

         Тебінгіде сылпылдап

         Шүу дегнде, Шұбар ат.

         Ұшқан құстай озады…

 

         Байшұбар, тек сәйгүлік тұлпар ғана емес, ақылды да. Мыстан кемпірдің айла-әрекетін күні бұрын сезіп қалған. Ол батырға кемпірді жақындатпайды. Алдына келсе тістейді, артына келсе тебеді. Сөйтіп, мыстан кемпірдің батырға хауіпті жау екенін былайша қимылмен ескертеді:

 

         …Байшұбарға мінбекке,

         Дұшпан зәлім қу мыстан,

         Оқтайланып келеді.

         Адамнан есті жануар,

         Қос аяқтап тебеді.

         Сонда кемпір құлады,

         Ұзынынан сұлады…

 

         Алпамыс зынданға түскенде, Байшұбар жауға берілмейді.

 

         Алдына келсе тістеді,

         Артына келсе тебеді,

         Бетіне түгіл Шұбардың,

         Сыртына адам келмеді,

         Жем қояды шөбімен,

         Ешбірін шұбар жемеді…

         Қаншама көп болса да,

         Шұбарға әлі келмеді,

         Неше дәулер жабылды

         Бәрін де Шұбар сүйреді

         Ұшып кетіп кәлләсы,

         Көбейді қалмақ өлгені…

 

         Жырда Алпамыстың зынданнан босанып шығуына да Байшұбар көмектеседі. Ханның қызы Алпамыстың киім-кешегін киіп, диуана болып келгенде:

 

         …Сезді біліп жануар

         Жерге тарпып табанын…

 

         Сөйтіп, Байшұбар ат алдымен өзін, содан кейін Алпамысты қалмақ тұтқынынан құтқарады.

         Байшұбар ересен жүйріктігімен батыл тапқырлығымен Алпамыстың абыройын арттырып, оның шын мәніндегі  батыр болуына жәрдем етеді. Ол, әсіресе Алпамыстың Қараханмен арпалысы кезінде батырдың қалмақ зынданынан құтқарылуы тұсында, жаулармен бел шешініп күреске түскен мезгілінде асқан белсенділік, қатты қамқорлық көрсетеді. Мәселен, Байшұбар әрі жолдасы, әрі иесі Алпамысты қалмақ батыры, қарадүлей Қараманның опасыз жұдырығынан былайша қорғайды:

 

         …Қарғып кетті Шұбар ат,

         Шыдай алмай астында

Үстінде бала бар еді,

Келмеді әлі басына.

 

Жау мен досты білетін, дұшпанына берілмейтін Байшұбар еліне келгенде, жылқылар оның иісін біліп, соңына еріп жүреді. Ал серкелер болса, Алпамыстың үзеңгісін иіскеп тұра қалады.

Жырда Байшұбардың шабысы әсіреленіп берілген. Құлтай бабаң шұбарға мініп, Жәдігерден сүйінші сұраған жерде:

 

Айт, жануар, шұбарым,

Мойныңда алтын тұмарың.

Тасып-толып тарқасын,

Бүгінгі күні құмарым

Сенің шабар күнің-ді,

Менің жүрер күнім-ді,

Он бестегі күнімдей,

Жайнатты құдай гүлімді,-

 

деп қайда жасағандай болады. Байшұбар өзінің үстіндегі батыр ғана емес, оның аталарын да таниды [6166].

         Ол бәйгеге қосылып төрт жүз тоқсан қалмақтың атын қуып жетіп, басып озады. Ғажап ұшқырлығының арқасында қалмақтардың кесірлігінен тапқан аяғының жарасына қарамастан, бәйгеден бірінші болып келеді. Өйткені ол: “Жиырма күндік жолдарды жеті күнге шақтапты”.

         “Алпамыс” жырының барлық нұсқаларында Байшұбардың шабысын, күшін көрсетуде мына тәрізді дәстүрлі қызық-қызық теңеулер қолданылады: “Бұлтылдап”, “жылтылдап”, “сыңқылдап”, “есіктей”, “бесіктей”, “жібектей”, “мақпалдай” т.б. Байшұбардың шабысы төмендегіше шеберлікпен жырланған:

 

         Ләшкәр тартып келеді,

         Ауыздықпен алысып,

         Ұшқан құспен жарысып…

 

         Алпамыстың еліне қайтқан кезінде:

 

         Енді Шұбар шабады,

Жер жобасын табады.

Таудан аққан тасқындай

Төгіліп Шұбар жөнелді,

Неше қиын жерлерден

Тегістей шауып келеді,

Жарбаңдап ұшқан қарғадай

Тағы жерге тимеді.

Төрт аяғы атқан оқ,

Әртүрлі шабыс бастады,

Алдында жатқан аңғарды

Жер ошақтай тастады,

Құбылып ұшқан сұңқардай,

Жердің жүзін сыпырды,

Қалың жыныс ағашта

Қос құлақты жыпырды…

 

Мұндағы әсірелей сипаттаушылық батырдың атының тек тамаша жүйріктігін анықтап қоймайды, сонымен бірге Алпамыстың тез арада ойлаған жеріне, көздеген мақсатына жетуін тілегіндік те аңғарылады. [5.87].

         Жиемұрат версиясының қазақша нұсқасы “Алпамыстың” басқа версиялары тәрізді батырдың барлық іс-қимылдарына ортақ, жауынгер жолдасы, сенімді серігі, астындағы аты – Байшұбарды дәріптеуге көп мән берген. Байшұбар жыр уақиғасы дамуының орталық тыныс деуге болады.

         Байшұбардың жарысқа түсіп, шауып бара жатқан сиқы мына тәрізді әсіреулермен берілген.

 

         …Асыл туған Байшұбар,

         Қүстай ұшып барады…

Ойпаң келсе еңбектеп,

Жылға келсе желпеңдеп,

Екі көзі телмеңдеп…

 

Жырда осылай әсірелеудің, сөзсіз, ертегілік мәні бар:

 

…Қырқылмаса қанаты,

Сөйлемесе тұяғы,

Жамандатқыр Байшұбар,

Жиырма күндік жолдарды,

Жеті күнге шақтапты…

 

Байшұбардың ерекше алып қимылына сыртқы сымбаты да сәйкес, сәні мен көркі бірдей жарасып тұрады.

Оның:

 

Омырауын көрсең есіктей,

Мойын еті бесіктей,

Талдап өрген жібектей.

Кекілі сұлу жануар.

Базардағы мақпалдай.

Сымбаты сұлу жануар,

Ойға тіккен ордадай,

Сауырсыны сұлу жануар,

Молда қиған қаламдай.

Құлағы сұлу жануар,

Орыстай келген легендей.

Тұяғы сұлу жануар,

Жалтыраған қояндай.

Ауырлығы екі есе

Алты құлаш сайлардан…

 

Батырдың атын осылай етіп суреттеуден оның ғажайып шабысын, асқан төзімділігін аңғаруға болады. Жоғарыдағы тәрізді сыртқы сипатының әдемілігі Байшұбардың батыр үшін жаратылған ерекше қасиетін танытқандай болады.

Байшұбар қайда болса да, қандай жағдайда жүрсе де өзін Алпамыспен бірге сезінеді: “Раң мен жусаннан басқа нәрсе көрмеген жануар дорбаны қайдан білсін, Қаражан маңдайын сипап, омырауын қасып, құлағына басып, дорбаны Байшұбарға зорға іледі. Ілсе де берген жемін сілкіп, шашып жемейді…”

Алпамыс та Байшұбарды қатты қадірлейді. Қалмақтардың қараулығынан жазықсыз жараланған Байшұбарды Алпамыс, Гүбаршынмен, Қаражанмен бірігіп, бапты күтімге алады. Қайткенде де тез жазылып, аяғының жылдам айығуын күтеді.

 

…Төрт қозының құйрығын,

Қазанға салып күйдіріп,

Асылға орап тастады.

Байрақтан келген Шұбарды,

Он бес күн Баршын суытты,

Он бес күн Қаражан суытты

Он бес күн Алпамыс суытты.

Байрақтан келген Шұбарды,

Қырық күн, қырық түн кездірді…

 

Гүлбаршынды анасы Алтыншаш жастайынан-ақ туған жері Жиделі-Байсынды сүюге үйретіп бақты. Осыны дұрыс ұғынып, әбден түсінген Гүлбаршын Алпамыстың батырлығын, оның туған елі мен өскен жерінің, ата-анасының, ағайын-халқының ұлы екендігін қатты ұнатып, қадірлей біледі. Мұны алғаш Байшұбарды Қалмақ елінде көріп, әкесіне арнап айтқан сөзі айқын дәлелдейді:

 

…Сұлтан аман деп көңілім жай еді,

Көзіңнен айналайын Байшұбар,

Мен кеткенде қысыр емген тай едің.

 

Байшұбар топтан озып, тасып жатқан сәйгүліктерді жолда қалдырып, бәйгеден бірінші болып келген кезінде Баршын қатты қуанады.

Сөйтіп, Гүлбаршын жанымен Алпамысты ардақтай отырып, оның астындағы атын да аса беріле күтеді. Алпамыстан оны да ешбір кем ойламайды. Ретін келтіріп баптай да біледі (“Он бес күн Баршын суытты”).

Батырға қалыңдығына қосылу үшін батылдық пен табандылық, ерлік пен қажырлық қажет. Ондай қасиет жас Алпамыстың бойында бар. Бірақ, ол жанашыр жақын – достарынсыз жалғыз өзі ештеңе жасай алмас еді. Сондықтан қасындағы серігі астындағы аты, “… Жалы құлағынан асқан төрт аяғын тең басқан, құйрығында бір қолтық сексеуілдің бүршігі бар, жал кекілі жібектей…” Байшұбардың жәрдемі басқалардан айрықша.

“Ер Тарғын” жырында батырдың қысылтаяң, тар кездегі алғашқы жәрдемшісі өзі бағып, өзі өсірген тұлпары – Тарлан.

 

Құлын емдің, тай емдің,

Құлан жаста арда емдің.

Дөнен жаста үйреттім,

Алты қабат ала арқан,

Жібектен өріп сүйреттім…

Алты жаста ақтаттым,

Алшақтаттым, ойнаттым,

Жеті жасқа келгенде,

Арпа, бидай асаттым.

Жер дүңкілдеп келгенде,

Дұшпан көзі қорықта    [39.385].

 

дейді Тарғын.

         Тарғын мертігіп, ауыр жағдайға ұшыраған шағында астындағы атымен сырласады. Ал, Тарлан болса біреудің келе жатқанын пысқыру, алқынын терге малыну немесе тарпыну арқылы Тарғынға сездіріп отырады.

         Тұлпарына сырмінез болағн Тарғын Тарланды осынысы үшін де мақтан етеді, бағалайды, оның сырт сипатына да сүйсініп қарайды:

 

         От орнындай тұяқтым,

         Омыртқаң бар атандай…

         Құйрығыңа балайын:

Қанаттан шыққан қанжардай!

Жолыңа сенің болайын;

Күлтелеген жібектей!

Шықшытыңа болайын;

Орылып жатқан көбектей!

Құлағыңа болайын;

Көлге біткен құрақтай!

Қабағыңа болайын;

Қара албасты қабақтай!

Сағағыңа болайын;

Піскен алма сабақтай!

Екі көзіңе болайын;

Қорқыт жаққан шырақтай!

Танауыңа болайын;

Еділден шыққан аңғардай!,-  [39.385-386].

 

деп жыр Тарланның суретін көз алдыңа әкеледі. Мұндай тұлпарға тек батыр емес жыршы тыңдаушы секілді тұлпарлар ел қорғау үшін ғана емес, күнделікті тұрмыста да айрықша орын алатындығын аңғартады.

         Тарғынның қалмақтарға соңғы шабуылын суреттеген жерін алсақ өз қимылын да, атының шабысын да өте көркем қолданған дамытумен суреттеледі. Атының шабысы, батырдың қимылы алғашқы қарқыннан бәсеңдемей, өрши түседі.

 

         Бір уақыт болғанда,

Толғады батыр найзаны,

Жалғыз жаумен ойнады,

Көтеріп салған көк сүңгі,

Тіріде қанға тоймады.

Бір уақыт болғанда,

Суырды белден қанжарды,

Қалмақ көбі жалбарды…

 

Тарланның шабысы да осы сықылды өрши түседі:

 

Өз-өзінен зырлаған,

Басын тартса болмаған,

Көк айыл болып көпірсе,

Алты басып аттауға,

Айшылықты ойлаған…-

 

деп келеді де:

 

Ұмтыла шапқан Тарланның

Мойнынан жал кетті,

Аяғынан әл кетті.

Неше жүйрік болса да,

Бір тынысы болмады,

Болдыратып күн жетті.

Мойнын барлап қараса,

Өкпе бауыр жалы бар,

Аяғын барлап қараса,

Болар болмас әлі бар.

Он екі күн болғанда,

Болдырды дейді жануар,-

 

деп барып бітіреді.

         Алдыңғы суреттеуге қарағанда, аттың шабысын әдейі бәсеңдете түседі. Тарланның шабысын көрсетудегі бір мақсат шын жүйріктің жайылып, қайта көтерілгенде бұрынғыдан да үдей түсетіндігін аңғарту.

 

Етектейін еріннен

Екі елісі қалыпты.

Жалбыраған жалына

Жалғыз қарыс қалыпты…

Тұла бойын қараса.

Он жеті жерден жаралы.

Сонда да тәңірім алмапты,

Ол жараға болмапты,

Артынан қиқу таянса,

Ет арқасы қозады.

Қос тепкіге салған соң,

Шаршады тарлан десек те,

Жыр басқаннан озады,-

 

деп, он екі күнгі шабуылдан кейінгі Тарланның қимылын әсірелеудің көмегі арқылы бұрынғы шабыстарынан да асырып жібереді. [132].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

        

Жылқы жайлы арғы-бергі тарихта, дамыған елдер тәжірибесінде халықтық тағылымдарда көп айтылып, жазылған-ды.

Жылқы туралы қазақта “төрт түлік” “жылқы – мал патшасы” деген теңеулер айтылады. Ең алдымен жылқы күй таңдамайтын, жыл он екі бойы байлауда бағылатын – түлік, “Қашсаң құтыласың, қусаң жетесің”,- дейді ол туралы халқымыз.

Жылқы ішетін ас, жейтін тамақ. Қазақтың сүйікті сусыны қымыз, жейтін еті – қазы-қарта, жал-жая. Жылқының осындай басты қасиеттерін айтып аталарымыз: “Әй, жылқымен шығарда жаны басқа, қайран қазағым-ай! Ат жалынан қол кетсе, күнің не болар?” деп отырушы еді.

“Ежелгі эллиндерден гректерге жеткен аңызда, аттың құлағында ойнап Жерорта теңізінің жағалауына дейін келген дала халқын алғаш көріп үрейі ұшқан эллиндер оларды кентаврлар деп атап (басы адам, денесі жылқы) олармен соғыспақ тұрмақ үрейлене қашқан”,- демекші [38.10], бұл жерде кентаврлар деп отырған біздің арғы бабаларымыз. Жабайы жылқыны ең алғаш қолға үйреткен өзіміздің қазақтар екен.  Мұны Американың ғалымдары бүкіл әлемге дәлелдеп бермек. Бұдан алты-бес жарым мың жыл бұрын Көкшетау өңірінде үйір-үйірімен жүрген түз тарландарын шыңғыртып басына жүген, арқасына ер салған ең арғы Батай бабамыз көрінеді. [36.10].

         Қазақта байлық жылқының санымен бағаланады, салтанат пен сұлулықтың өлшеушісі қалыңмалға , ат бәйгеге жылқы беріледі, айыпқа ат-шапан төленеді адамның құныны жылқымен төлеген

         Қазақтар барлық мал түліктері ішінде жылқы малын жоғары бағалаған. Жігіттің де сұлулығын, мінез-әдетін, серілігін, таза талғамын жақсы арғымақ аттың, сұлулығымен, тазалығымен салыстырады. Жас балаға деген сүю сезімін “құлыным”, “ботам”, “қозым” деген сөздермен білдіреді. Құрметті қонаққа қойдың басын тарту, ең қадірлі адамға ат мінгізу әдеттері де мал бағу кәсібінен туған.

         Типологиялық және генеологиялық салыстырулардың нәтижесінде тұлпар мифологиялық аңыздарға тән архаикалық кейіпкерлерінің қатарында болғандығын, атап айтқанда бір мезгілде әрі адами, әрі хайуандық реңк алып, зооантропоморфты кейіпте берілгендігін тануға болады.

         Генеологиялық талдау барысында халықта тұлпар бейнесіне қатысты діни көзқарастың жан-жақты қалыптасқандығы байқалады. 

         Тұлпар – халықтың діни наным-сенімін, дүниетанымын танытып, бірде тотемдік тұлғада, бірде аллегориялық астарда, бірде фольклорлық образды күрделі бейне.

         Осы орайда бітіру жұмыстың бірінші тарауында қазақ халқының жылқы малы туралы наным-түсінігінің арғы бастауларын қарастырдық.

Жылқы адамға ең қажетті түліктің бірі ретінде халық қасиетті санайтын “жеті қазынаның” біріне де кіреді.

         Батырлық жырында халық атты ерге қорған болған, ел намысы үшін жан пида қылған қаһарман батырлармен тең дәрежеде суреттеп, жылқы малы ердің қанаты, сүйеніші ретінде жырланады. Тұлпар, пырақ, тарлан, сәйгүлік, дүлдүл, күлік аталатын жылқылар тіпті жау қолына түссең, зынданға тасталған иелерін өлімнен де құтқарады. Батырлар мінген тұлпарлар иесі мыңға қарсы шапқанда өзінің төзімділігімен, жылпостығымен, айлакерлілігімен және алып күшімен жеңіске жол ашады. “Алпамыс” жырындағы Байшұбар, Қобыландының Тайбурылы, Қамбардың Қарақасқасы, Төлегеннің Ақбозы, Қабанбайдың Кубасы осындай қасиетті жылқылар. Ертеректе Шалқұйрық, Қотыр тай, Қазан ат бәрі де адамның сенімді серігі, тіпті тіл бітіп, иесіне ақыл да айтады.

         Жүйрік ат жайында жазылған шығарма, бейнелеу өнері суреттері, әсем ән күй аз емес. Оларда ер адамды ғасырлар бойы мұратына жеткізген, жан серігі болған пырақтың бейнесі жан-жақты суреттелген. Бірақ тұлпардың ескі замандағы өшпес, ұмытылмас ең кесек тұлғасы қаһармандық эпоста жасалған секілді.

         Эпос ерге серік болған батыр атқа адам мінезін берген Тайбурыл, Байшұбар, Тарлан, Қамбар мінетін Қара қасқа аттар үлкен әдеби-фольклорлық образ болып шыққан. Тұлпар кейде өз иесімен адамша “сөйлеседі”. Батырдың барлық сертін орындайды. Сонымен бірге, ол жырда ел қамын жейтін ат болып көрінеді. Батыр жанында туған ауыр сезімге ортақтасу да байқалады.

         Жырда тұлпарлардың сипаты мен шабысы мейлінше әсіреленген. Тұлпарлардың шабысында халық ой-қиялының алуан түрлі пернелері бар. Ол – бірде ерлік, бірде батыр басында болған қайғылы сезімдердің  символы болған ат. Елімен бірге қуанып, қайғырады.

         Көркемдік жағынан алғанда, өлеңнің әсірелеу түрінде жырланған “Тайбурылдың шабысы” – қазақтағы батырлар жырының аса сұлу, өте шебер суреттелген асқар шыңы деуге болады.

 

         “Эпосы, эпопеясы қыраттарымның,

тұяғымен жазылған пырақтарымның”, —

 

деп Серік Ақсұңқарұлы айтпақшы, тұлпарлар жайлы жазылған құнды еңбек аз емес, әлі де жазылмақ. Айта кетсек, атақты Ақан серінің құс қанатты Құлагеріне арналып небір шалқар ән, күмбірлі күй, поэмалар, драмалық шығармалар, кинофильм дүниеге келді.

 

“Тұяқ тайға жеткізер,

Тай құнанға жеткізер,

Құнан атқа жеткізер,

Ат мұратқа жеткізер”, —

 

демекші, батырлар жырындағы алып батырларымыздың салтанатқа, жақсылыққа, өз мұратына жетуде сенімді серігі тұлпарлардың орны ерекше екені айдан анық.

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

1. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991.
2. Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы, 1959.
3. Бердібай Р. Эпос мұраты. – Алматы: Білім, 1997.
4. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984.
5. Ғабдуллин М., Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлар жыры. – Алматы: Ғылым, 1972.
6. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1997.
7. Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы: Жазушы, 2003.
8. Бердібай Р. Қазақ эпосы. – Алматы: Ғылым, 1982.
9. Бердібай Р. Эпос – ел қазынасы. – Алматы: Рауан, 1995.
10. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым 1993.
11. Сейітжанов З. Халық әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.
12. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Санат, 1996.
13. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987.
14. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985.
15. Ақсауыт. – Алматы: Жазушы, 1977.
16. Маухаманов С. Пырақ // Егемен Қазақстан, 2002, 31-шілде.
17. Қазақ халық әдебиеті / Құрастырған: Садырбаев С. – Алматы: Рауан, 1990.
18. Жетпісбаева Б. Символ движении в литературе. – Алматы: Ғылым, 1999.
19. Липец Р.С. Образ батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. – Москва: Наука, 1984.
20. Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1990.
21. Көрұғлы дастаны. – Алматы: Жазушы, 1973.
22. Есенберлин І. Алтын орда. – Алматы: Жазушы, 1973.
23. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994.
24. Төрт батыр / Ред. Асқаров О. – Алматы: Жалын, 1994.
25. Қондыбай С. Арғы қазақ мифологиясы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004.
26. Ковалевская В.Б. Конь и всадник. – Москва, 1977.
27. Киреев А.Н. Башкирский народный героический эпос. – Усра, 1970.
28. Путишествие в восточные страны. Плано Карпино и Рубрика.– Москва, 1957.
29. Қазақ әдебиетінің тарихы. Т. ІІ, ІІ кітап. – Алматы, 1965.
30. Қарақалпақ фольклоры. Т. VІ.– Нүкіс, 1980.
31. Шаракшинова Н.О. Бурятский фольклор. – Иркутск, 1959.
32. Маадай-Қара. Алтайский героический эпос. – Москва, 1973.
33. Дарвин Ч. Происхождение видов. В 4-х томах. Т. 4. – Москва: Вестник знания, 1926.
34. Қасқабасов С. Түгел түркі толғаған толағай жыр // Қазақ әдебиеті, 2002, 21-маусым.
35. Бейсенбек Е. Жылқы онтологиясы // Жетісу, 2002, 28-желтоқсан.
36. Мұқышева А. Қазақ әдебиетіндегі тұлпарлар бейнесі. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. – Алматы, 2005.
37. Қазақ эпосы. – Алматы, 1958.
38. Уақыт және қаламгер: Әдеби сын. 11-кітап. / Құраст.: Әсіпов С. –Алматы: Жазушы, 1985.
39. Ертегілер // Құраст.: Әбдіқадыров Қ. 2-кітап. – Алматы: Жазушы, 1984.
40. Шынар А. Эпостағы арғымақ аттар // Жұлдыз, 1998, № 10.
41. Тоқтабай А. Қазахские тулпары-скакуны. – Алматы: Аруана, 2003.
42. Шынар Ә. Түркі өркениеті қалыптасуындағы тұлпар тұғыры // Заман Қазақстан, 1998, 8-мамыр.

 

 

 

 

 

Қосымша әдебиеттер:

 

1. Сейдімбек А. Күй шежіре. – Алматы: Ғылым, 1997.
2. Сақыпұлы А. Нартуған шайр. – Алматы: Ғылым, 1998.
3. Қанарбаева Б. Қазақтың наным-сенімдерінің фольклордағы көрінісі. – Алматы, 2004.
4. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1986.
5. Әлімқұлов Т. Тұлпарлар тағдыры. – Алматы: Жазушы, 1975.
6. Жұмаділов Қ. Сәйгүліктер. – Алматы: Жазушы, 1984.
7. Тоқтаров Р. Тұлпардың сыны. – Алматы: Жазушы, 1977.
8. Дәдебаев Ж. Тұлпардың сыны мен бабы. – Алматы: Бастау, 1997.
9. Мың бір түн / Ауд.: Әбдіқадыров Қ.Т. 3. – Алматы: Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1954.