Дипломдық жұмыс. Білім беретін мектеп оқушыларының тұлғалық және танымдық дамуы

ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ОРТАЛЫҚ АЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

 

         ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

Білім беретін мектеп оқушыларының тұлғалық және танымдық дамуы

 

 

Алматы — 2009

Мазмұны

 

Кіріспе…………………………………………………………………………………5-10

 

I тарау. Баланың жас ерекшеліктері

• Жеке тұлға туралы түсінік……………………………………………………11-14
• Адамның тұлғалық ерекшеліктері және адамның құмарлығы….…15-18
• Адамның өмірді және өзін-өзі танып білуі…………………………………19-26

 

II тарау.

2.1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы педагогикалық теориялар……..…27-29

2.2. Жалпы   білім  беретін мектеп оқушыларының тұлғалық және

танымдық дамуының психологиялық ерекшеліктері…….……………..….30-37

 

Қорытынды…..……………………………………………………………………………38

Пайдаланылған әдебиеттер…………………………………………………………39-41

 

 

 

КlРlСПЕ.

 

Тақырыптың көкейкестілігі.

Бүгiнгi таңда бiлiмнiң мемлекеттiк стандартына сәйкес республика мектептерiне бiлiм беру мен тәрбиенiң мазмұнын туындауда. Оның  басты себебi республика өзiнiң тәуелсiздiгiне ие болған жағдайда экономикалық, экологиялық, этномәдени ерекшелiктерiн ескерте отырып, жастарды оқыту мен тәрбиелеу iсiн қайта құрудың аса қажеттiгi пайда болды. Оның үстіне, өтпелi кезеңдегi нарық қыспағынан жұмыссыздықтың етек алуы, рухани жұтаңшылыққа Ұшыраған әрбiр отбасның экономикалық ауыр хал-ахуалы тәрбие мәселесiне керi әсерін тигiзiп отырғанын да ескермеуге болмайды. Ата-аналар күн көрiс қамымен базар жағалап немесе жұмыс iздеп, бала тәрбиесiне көңiл бөлмеуде, ал ол оқушы жастардың қараусыз қалуын туғызды. Бұл 11-13 жастар жеткiншектердi шылым шегуге, iшiмдiкпен, нашақорлықпен, жезөкшелiкпен айналысуға, ұрлық iстеуге, т.б. қылмыстық әрекеттерге топтасуға, қатiгездiкке итермелеуде. Сонымен бiрге мекетепке қоғамға пайдалы iстердiң бәсеңдеуi оқушылардың бiлiмге, өнерге деген қызығушылығын төмендеттi, сондай-ақ мектептердегi оқу-тәрбие iсiнде етек алған формалистiк көзқарас, тәрбие жұмысын бiр мерзiмге жүргiзiлетiн науқанға айналдыру, оқу бағдарламасын, жоспарының және оқулықтардың бiр сарындылығы, оқыту мен тәрбиелеу әдiстерiн қолдануда жыныстық және жеке басқа тән дербестiк ерекшелiктерге көңiл аудармау, балаларға тек бедел арқылы ықпал етуге негiзделген әкiмшiлiк, әмiр етушiлiк сияқты келеңсiз жағдайлар тұлғаны еркiндiгiнен айырды. Ол оқушылардың бойында тәрбие мәселесiне керi көзқарас туғызды. Сондықтан оқушылардың көпшiлiгi жеке басының ерекшелiктерi мен икемдiлiктерiн дамытуға мектеп мүмкiндiк бермейдi деп санайды.

   Әр оқушының қызығушылығын бiлмегендiктен және олардың психологиялық ерекшелiгiн ескертiп отырмағандықтан, көп жерде оқушылардың ата-аналары мен мұғалiмдер арасында түсінiспеушiлiк жағдайлар жиi кездеседi. Осының бәрi тәрбие жұмысының үстірт жүргiзiлуiне әкелiп соқтыруда. Оған жол беру тұлғаның дербес ерекшелiктерiне қалай болса солай қараудан, оқушылардың өзiн-өзi тәрбиелеудегi iшкi мүмкiндiктерiн ескермеуден, олардың қабiлеттерiн әлеуметтiк жағдаймен байланыстырмау салдарынан туындап отыр.

Соңғы жылдары оқыту мен тәрбие мәелесiне қатар жарыспалы үрдiс немесе тәрбиенi оқытуға қосымша деп қарау, олардың өзара байланысын ескермеу, жалпы бiлiмнiң базалық сынарларын дұрыс таңай бiлмеу, бiлiмдi iзгiленруде тәрбиелiк мүмкiндiктiң толық ескерiлмеуi, этникалық мәдени бiлiмнiң дүниежүзілiк мәдениетпен байланыста қарастырылмауы сияқты терiс көзқарастар байқауда. Тәрбие iсiнде отбасымен, балабақшамен, бастауыш және орта мектептермен кәсiптiк-техникалық училищелермен тұрақты сабақтық байланыс сақталынбай қалды. Оқу орындарындағы, мектепке дейнгi және мектептен тыс мекемелердегi, баспасөздегi, теле-радио хабарлардағы және қоғамдық ұйымдардағы тәрбие жұмысын орталықтандырудың жеткiлiксiз екенi  байқалады. Тәрбие жұмысының сапасыздығының тағы бiр себебi – олардың ғылыми негiздерi дәрежесiнiң төмендiгiнен болып отыр. Педагогика ғылымы көп ретте жеке тұлғанның дамуын өмірге сәйкессiз тұрғыда қарастырып келдi. Ғылыми зерттеу жұмысындағы өмірден алшақтық, адам туралы басқа ғылымдардың, әсiресе, биологияның, медицинаның психологияның жетiстiктерiн ескермеудiң салдарынан тәрбиеге бiр жақты қараушылық мектеп тәжiрибесiнен орын алып келдi.

Осыған орай, өтпелi кезеңдегi жасөспiрiмдер тәрбиесiнiң мақсаттары мен мiндеттерiн қайта қарайтын оның орнын айқындайтын уақыт келдi. Бүгінде стратегиялық бағдарлы  тұлғалық ойлардың шығармашылық түрлерiн қалыптастыратын, Қазақстан Республикасы халықтары арасында бейбiтшiлiк пен татулықты орнатуға қабілеттi, қоғамды iзгiлiктi адамгершiлiк тұрғыдан жаңартудың әлеуметтiк-экономикалық мiндеттерiн жүзеге асыруға жәрдемiн тигiзетiн жаңа тұрпатты азамат тәрбиелеудiң ғылыми әдiстемесiн жаңа тұжырымды ғылыми негiзде жасаудың қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай мақсаттағы қажеттiгi алға қойылып отыр. Осындай мақсаттағы стратегиялық бағыттарға байланысты Ы.Алтынсарин атындағы ңҚазақ Бiлiм академиясының этнопедагогика және тәрбие лабораториясы соңғы жылдары пайда болған ңҚазақстан Республикасы азаматтының жаңа әлеуметтiк-экономикалық мiнез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасынаң. (1995), ңБiлiм саласындағы мемлекеттiк саясат тұжырымдамасынаң (1996), ңБiлiм саласындағы Республикадағы этникалық мәдени бiлiм тұжырымдамасынаң (1996) ңҚазақстан Республикасында орта бiлiмдi дамыту тұжырымдамасының жобасынаң (1997) ңҚазақстан Республикасының Бiлiм заңынаң (1999), ңРесей Федерациясына оқушы жастарды тәрбиелеу тұжырымдамасынаң (1991), ңҚазақстан Республикасының үздiксiз бiлiм беру жүйесiндегi кешендi тәрбие бағдарламасың (2000), сондай – ақ зерттеушiлердiң  ғылыми еңбектерiне, әсiресе Н.Козлованың ңТәрбие теориясына кiрiспең (М., 1990), В.М. Гинецинскийдiң ңПедагогика теориясының негiздерiң (М., 1994), Е.Бондаревскаяның ңВоспитание – как возрождение гражданина, человека культуры и нравственностиң (1993), Гончаровтың ңұлттық мектептiң моделi (1994), Л.М. Фридман мен Г.А.Пушкинаның ңОқушылар ұжымында олардың жеке басын зерттеуң (М. 1988), Б.С.Грушинскийдiң ңФилософия образования ХХl векаң (1998), ±.К. Нұрғалиеваның ңТұлғаның құндылық бағытын  қалыптастырудың методологиясы, теориясы, практикасың(Алматы,1994), П.И.Пидкаистыйдың редакциясымен шыққан ңПедагогикаң (М.,1996), И.П.Подласыйдың ңПедагогикасың, Б.Лихачевтың ңПедагогика курсы лекциясынаң (1998), А.М.Іасабеков пен Ж.Алтаевтың ңҚазақ философиясының тарихына кiрiспең (Алматы, 1995), А.С.Арсеньевтың ңЖасөспiрiмдер философтар көзқарасыменң (М., 1996), °.Нысанбаев пен М.С.Орынбековтiң ңАбайдың дүниетанымы мен философиясың (Алматы, 1995) сияқты оқулықтары мен  оқу құралдарына сүйенiп, басқа да материалдарды басшылыққа ала отырып, оқушылардың  тәрбиелеудiң теорисымен әдiстемесiн жасады.

Жоғарыда аталған еңбектердiң бәрiнде қазіргi бiлiм мен тәрбие берудiң даму өресiне қойылатын негiзгi талаптар төмендегiдей үш түрлi бағытта құрастырылған. Олар: 1) Еркiн тұлғаны тәрбиелеу; 2) Рухани тұлғаны тәрбиелеу; 3) lзгi, адамгершiлiгi мол тұлғаны тәрбиелеу.

Сондай ақ бұл еңбектерде жеке тұлғаны тәрбиелеп жетiлдiру мәселелерiн рухани iзгiлiкке, ұлттық дәстүрге, дәстүр сабақтыстығына, бiртұтастыққа, жүйелiлiк, ұғымдарына сыйыстыра қарастыру көзделген.

Тәрбиенiң теориялық мәселелерiн күнделiктi мектеп пен отбасы тәрбиесiнде iскi асырудың әдiс-амалдарын одан әрi тереңiрек қарастырып, Бiлiм академиясының тәрбие теориясы, этнопедагогика және жас ерекшелiк психологиясы  лабораториясының қызметкерлерi Оқушылардың тұлғалық қасиетiн дамытудың  педагогикалық негiздерi атты монографиялық еңбек даярлап, мектеп басшылары мен сынып жетекшiлерiне көмекшi  құрал ретiнде ұсынып отыр.

Еңбек үш тараудан тұрады. Бiрiншi тарау оқушыны тәрбиелеп қалыптастырудың теориялық мәселерiне арналған. Онда адамның бойында айналасындағы құбылыстардың сыр-сипатын бiлуге деген iштен туа бiткен арқылы адам санасын өсіру процесiнiң жүре басталатыны, тәрбие iсiн қоғамдық қажеттiлiкке биiмдей жаңаша құру, тәрбиенi гуманизациялау, адамдардың  бiр-бiрiне сүйіспеншiлiкпен қарауы, маңайындағыларды қадірлеу, парасаттылық қарым-қатынасы, қарым-қатынастағы еркiндiк, мәдениет жетiстiктерiн тәрбие iсiнде пайдалану, сөйтіп мәдени құндылықтарды меңгерту арқылы қоғамға, өмірге ендiру сөз болады.

Бүгінде тәрбиеге жаңаша көзқарас мәселесi оны iске асырушы мұғалiмдерге де жаңа талаптар қойып отыр, яғни ұстаздың жеке басының үлгі-өнегесi, рухани сапалық қасиеттерiнiң  жоғары болуы, болмысы мен бiлiм өресінiң биiктiгi, кеңңдiгi, оқушылар бойында ұлттық менталитеттi қалыптастыруда шешуi рөл атқаратыны ғылыми дәйектiлiкпен баяндалған. Тәрбие iсi оқушы мен мұғалiмнiң өзара қарым-қатынасына құрылатын болғандықтан, олардың өзара әрекеттесуi әлеуметтiк ортада iске асырылады. Баланың басқалармен қарым-қатынасы, өмір сүруi, өмірге деген көзқарасы, түсінiгi осы ортада қалыптасады.

Еңбекте қоршаған ортаның кеңiстiгiн, заттық, оқиғалық, ақпараттық сипаттары ашылып көрсетiлiп, оқушыны осы ортада iс-әрекетке тартудың механизмi айқындалған. Оқушының қоршаған ортамен қарым-қатынастық iс-әрекетiн iске асыруда ой-түрткiнiң қалыптастырудың құралы қызметiн атқаратыны құрастырылған.

Еңбекте iс-әрекеттi ұйымдастыруда рефлекстiң мәнi, оның оқушыны  өзiн-өзi бақылауына, өз iс-әрекетiне ойша талдау жасауға үйретуге негiзделетiнi пайымдалған. Оқушыны рухани мәдениетке ендiру iсi қарым-қатынас арқылы, басқалардың iс-әрекетiн, мiнез-құлқын салыстыру, баға беру арқылы iске асырылады. Еңбекте рухани құндылықтарды оқушы өз бойына мораль, өнер, ғылым арқылы сiңiрiп, ой түйіндейтiнi, сөйтіп оның әр затқа, қоғамдық құбылысқа деген өзiндiк ой-пiкiр, көзқарасының  қалыптасатыны ғылыми негiзделген.

Тәрбие процесiнiң, тәрбиенiң мақсаты мен ұстанымынан әдiстемесiнен тұратыны, тәрбиелiк қарым-қатынаста жеке тұлғаны табиғи қалпында қабылдаудың маңызы, тәрбие әдiсiнiң, тәрбиенiң мақсатына байланыстылығы, оқушы мен оқытушының қарым-қатынаста қолданылатын әдiстердiң де түрленiп, өзгерiп отыратыны және оның оқушының қабілетiн ашуға, тәртiбi мен көзқарасын реттеп, қазіргi қоғамның мәдени деңгейiне сай келтiруге әрекет жасайтыны айтылады. Әдiстемелiк құралда мектеп бiтiрушi оқушының тұлғалық бейнесiн қалыптастырудың шарттары көрсетiлген. Ол – оқушыны салауатты өмір сүруге бағыттау, өзiнiң құқығын қорғай бiлуге үйрету:

— әр оқушының өзiндiк менiн iс-әрекетте көрсете бiлуге үйретiп, дағдыландыру;

— өзiнiң қоғам алдындағы жауапкершiлiгiн терең сезiне бiлуге баулу;

-қоғамдық тәжiрибенi игерту арқылы iскерлiк пен бiлiм, бiлiк, дағдырларды оқушы бойына дарыту;

— мейiрiмдiлiк, iзгiлiк, аєиқат, сұлулық, қағидаларын берiк ұстануға, шығармашылықпен өмір сүруге үйрету;

— оқушыны айналасындағы адамдарды табиғи қалпында қабылдай бiлуге уйрету;

— оқушы бойында рефлекстiк қабілеттiң  берiк орнығуын қалыптастырып дамыту;

Ғылыми еңбекте тәрбие арқылы оқушы бойында пайда болатын қажеттiлiктiң мәнi, мен түрлерi, әсiресе оның адамның өзiн-өзi тәрбиелеудегi тәлiмдiк рөлi, солардың әсерiнен адам бойында рухани, психологиялық, әлеуметтiк дамудың пайда болуы, қажеттiлiктi қанағаттандырудағы психологиялық  iзденiстер, оның педагог-ғалымдар Ш.Амонашвили (баланы сүю, махаббат қажеттiлiгi), И.С.Кон (үлкендердi құрметтеу қажеттiлiгi), А.В.Петровский (тұлғаны қалыптастыру қажеттiлiгi) А.В.Мудрик (жеке тұлғаның өз  мүмкiндiгiн iске асыру қажеттiлiгi) еңбектерiнен көрiнiс тауып, теориялық және әдiстемелiк тұрғыда шешiлгенi баяндалады.

Екiншi тарауда – жалпы бiлiм беретiн мектептердiң 1-lХ сынып оқушыларына беретiн тәрбие түрлерi, оны iске асыруда балалармен жүргiзiлетiн жұмыстар, тәрбиен iсiндегi мектеп басшылары, мұғалiмдерi мен отбасының және қоғамның педагогикалық әрекеттесуi, тәрбие iсiн ұйымдастырудағы ата-аналардың педагогикалық мәдениетiн арттырудың маңызы және оны iске асырудың жолдары, тәрбие iсiмен айналысушы ортаның ақыл-парасаты мен ынта-жiгерiн кiрiктiре iске жұмылдыру мәселелерi қарастырылған.

Үшiншi тарау орта мектептердiң Х-Хl сынып оқушыларын, гимназия, лицей сияқты жаңа тұрпатты мектептердiң түлектерiн тәрбиелеп жетiлдiруге арналған. Сонымен бiрге бұл тарауда ңТәрбие жұмысын ұйымдастырудың технологиясың сөз болады. Технология грек – сөзi. Техне – өнер, шеберлiк, кәсiп деген сөздердiң мағынасын берсе, логос — ғылым деген мағынаны бiлдiредi. Бiр сөзбен айтқанда, тәрбие технологиясы дегенiмiз тәрбиенi реттеп, басқарудың әдiстемелiк ғылымы деген сөз.

Тәрбиелiк қарым-қатынаста оқушылар мен мұғалiмнiң iс-әрекетiн ғылыми тұрғыда ұйымдастырудың маңызы зор. Iс-әрекеттi ұйымдастыруда ең алдымен белгiлi мақсат көзделуi керек. Мақсат iс-әрекет арқылы жүзеге асырылады. Мектептегi iс-әрекеттер сыртқы формасы жағынан оқу әрекетi, сыныптық және мектептегi iс-шаралар, сыныптан тыс әрекеттер (үйiрме, клуб, секция жұмыстары) болып бөлiнедi. Ал мазмұны, бағыты жағынан: ақыл-ой, дене-қимыл, эмоциялық ерiк, адамгершiлiк-моральдық, қасиеттiк iс-әрекет болып бөлiнедi, сондай-ақ топ басқарушылық-ұйымдастушылық iс-әрекет, орындаушылық қарым-қатынастық iс-әрекеттерi бар.

Мектепте оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына сәйкес келетiн, олардың қабілетi мен iшкi қажеттiлiгiн қамтамассыз ететiн iс-әрекеттердi ұйымдастыру көзделедi. Соған сай олардың қабілетiн ашуға мүмкiндiк туғызатын спорт, дене еңбегi, қол өнер, көркемөнер, техникалық  шығармашылық т.б. iс-әрекетке үйрету үйірмелерi мен секциялар ұйымдастырылады. Әр оқушы кез келген үйірмеге, секцияға, клубқа өз жүрегiнiң қалауымен қатысып, өзiнiң жеке басына тән қасиетiн, яғни өзiндiк менiн басқаларға танытуға мүмкiндiк алады.

Мектепте ұйымдастырылатын iс-шаралар әр оқушының дүниетаным қалыптастыру, өмір жайындағы түсінiгiн кеңейтудi көздеп, жеке басына тән қасиетi мен қабілетiн ескере отырып жүргiзiлуi керек.

Еңбекте оқушылардың iшкi сезiмдерi мен қажеттiлiктерiн, өзiндiк ұстанымдарын сыныпта және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында iске асырудың жолдары қарастырылған. Сол сияқты тәрбие процесiн басқарудын принциптерi, әсiресе ұстаз бен оқушының ерiк беру, көтермелеу, адамгершiлiк қасиеттерiн дамытуға, өзiн-өзi тануына, өзiн-өзi тәрбиелеуге жағдай туғызу, психологиялық микроклимат жасау iсiнiң маңызы қарастырылған. Сондай-ақ бұл тарауда тәрбие iсiнiң нәтижесiн бағалау, оны iске асырудың анкеталық сұрақ дәстүрлi бақылау, ұстаз бен оқушының және мұғалiмдердiң өзара пiкiрлесу арқылы iске асыру жолдары көрсетiлген.

Тарауда жаңа тұрпатты мектептердiң тәрбие жұмыстарының ерекшелiктерi де айтылады. Онда бүгінгi қоғамда болып жатқан өзгерiстер, ғылыми –техникалық прогресс, iзгi қалыптастыру қоғам процесiне байланысты бiлiм жүйесiне де енген жаңалықтар, жаңңа тұрпатты лицей, гимназия мектептерi, олардың оқу-тәрбие iсiндегi мiндеттерi мен мақсаттары, негiзгi ұстанымдары, мектеп басқарудың құрылымы мен iстi жоспарлау, бақылау әдiстерi, үлгiлеу, кiрiктiру, түрлі өзгерiс жасау т.б. сараланып таңдалған.

 Бүгінде қоғамдық өндірiс күштерi мен өндірiстiк қарым-қатынастардың жаңаруы материалдық игiлiктердi пайдалануда да жаңа көзқарасты қалыптастыруды қажет етiп отыр. Ол қоғам мүшелерiнiң  материалдық игiлiктердi өндіру мен пайдаланудағы Бiрi бәрi үшiн, бәрi бiрi үшiндейтiн социалистiк принциптi теориялық тұрғыда мүлде жаңартуды талап етедi.

Қазақстандық политолог, культуролог, философ ғалымдар бұл мәселмен әзiрге түбірлi айналысқан жоқ. Ал ол педагог, психолог, ғалымдарға қоғамдық саяси-идеологиялық стратегиялық бағдарлы тұжырым жасауға қиындық келтiрiп  отырғанын ескере келiп, соған қарамастан, соңғы жылдары ТМД елдерiндегi педагогика, писхология, культурология саласына шыққан азды-көптi теориялық еңбектерге сүйене отырып, жеке тұлғаны тәрбиелеп, қалыптастырудың теориялық және әдiстемелiк мәселелрiн шешуге тырыстық.

Зерттеудің объектісі.  Жалпы білім беретін орта мектептердегі бастауыш сыныпты оқыту және тәлім – тәрбие беру сапасын жетілдіру. 

Зерттеудің мақсаты.  Республика экономикасының өркендеуі кезеңіндегі жалпы білім беретін мектептерінің педагогикалық проблемаларын айқындау, жас буынды оқыту  және тәрбиелеу процестерін жетілдіру тәсілдерін  көрсету,  оны іске  асыру.

Зерттеудің міндеттері:         

Жалпы және кәсіптік білім берудің мақсаты – жастардың жан-жақты дамытып, өмірге, еңбек іс-әрекетіне және кәсіптік орта, жоғары оқу орындарына түсуге даярлау.

       Білім берудің қазіргі кездегі жоғары талаптарға сай жазылған оқу бағдарламалары мен оқулықтарға байланысты. Жалпы білім беру мазмұнына оқылатын пәндердің үш негізгі циклдері кіреді: ғылыми жаратылыс, гуманитарлық циклдер, еңбек және дене шынықтыру дайындығы.

1. Жалпы және кәсіптік білім беру мазмұнын, оқу жоспарын, бағдарламаларды, оқу құралдарын жетілдіру, жаңарту.
2. Әрбір пән бойынша сабақ берудің сапасын арттыру.
3. Политехникалық білім, еңбек тәрбиесі мен оқыту, кәсіптік бағдар беру.
4. Жалпы білім беру мазмұнын ізгілендіру және гуманитарландыру.

Дипломдық жұмыстың құрылымы –  кіріспеден,  екі тараудан,  қорытындыдан,  пайдаланылған  әдебиеттер  тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І – ТАРАУ. БАЛАНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

 

• Жеке тұлға туралы түсінiк.

 

Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, тарих т.б. қоғамдық  ғылымдардың  көптен айналысып жүрген көкейтестi мәселелрi. Бұл жјнiнде кейiнгi жылдары жарық көрген философиялық, педагогикалық, психологяилық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастраға арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдың, М.Ф.Харламовтың Педагогика (М. 1995-1997) атты еңбектерi, Н.Козлованың Тәрбие теориясына кiрiспе         (М. 1990), В.М.Гинецинскийдiң Педагогика теориясының негiздiрi (М. 1994), Б.С.Гершунскийдiң ХХl ғ. Бiлiм берудiң  философиясы (1998), В.А.Сухаевтiң  Бiз әр түрлi тiлде сөйлеймiз (1998), А.Ф.Малышевский, В.А.Корпунин, К.С.Пираговтардың Философияға кiрiспе (1995), А.С.Арсеньевтiң Жеткiншектер философтар көзқарасымен, А.М.Іасабеков пен Ж.Алтаевтың   Қазақ философияның тарихына кiрiспе, Д.Кiшiбековтың  Философия (1996), Г.К. Нұрғалиеваның Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудың методологиясы, практикасы (Алматы, 1995) секiлдi ондаған монографиялық аса құнды ғылыми еңбектер жарық көрдi.

Бұл еңбектердiң бәрiне де жеке тұлға мен қоғамдық қарым-қатынас, жаңа қоғам мүшелерiн тәрбиелеудiң өзектi мәселелерi сөз болды. Әсiресе, Д.Кiшiбековтың Философия атты еңбегiне Жеке тұлға деген не? Тұлғаның  қоршаған ортаны танып бiлу механизмi қандай? Танып процесiндегi қарым-қатынастың маңызы қандай? Жеке тұлғаның ұжымдағы орны не? – деген мәселелер философиялық тұрғыда жан-жақты талданған.

Осы еңбектерге сүйене отырып, жеке тұлға деген не, оның тұлғалық ерекшелiктерi неге байланысты, әр адамның айналасын танып бiлуiнің сыры неде деген мәселелерге тоєталамыз.

Адам баласы материалдық және рухани өмірдiң ортасында тiршiлiк етедi де, өзi өмір сүрiп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудың мүшесi ретiнде өзiндiк ақыл-парасатымен, жеке бастың өзiне тән ақыл-ой, ерiк-жiгер, мiнез-құлық ерекшелiгiмен көрiнуге тырысады. Қоғам мүшелерiнiң бәрiне ортақ бiркелкi мiнез-құлықтық қаситеттiң болуы мүмкiн емес. Әр адам өзiнше жеке тұлға.

Адамдар тұлға болып, өзiндiк жеке бас ерекшелiгiмен бiрден дүниеге келмейдi. Әрбiр жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетiлдiру қажет. Өзiне немқұрайды қарайтын кейбiр қоғам мүшелерi басқалар қалай өмір сүрсе, мен де солай өмір сүремiн деген принциптi ұстанғанымен, шын мәнiнде өмірде олай емес.

Жеке тұлғаның ерекшелiгi дегенiмiз – ол оның өзiне тән  мiнез-құлқындағы, iс-әрекетiндегi, көзқарасындағы ерекшелiгiмен даралануы.

Қоғамдық тұлғаларға орталық этикалық бiрынғай талаптардың болуына қарамастан, қоршаған орта жјнiнде әр адамның қалыптасқан өзiндiк ой-пiкiрiн, көзқарасының болуы, олардың өзi көрiп бiлген құбылысқа деген көзқарасын, ой-пiкiрiн бiлдiруi заңды құбылыс. Мәселен, бiреулер айналасындағы құбылысєа таңдана, тамашалай қараса, ендi бiреулер сын көзiмен қарап ой қорытуы,  сын пiкiлер айтуы мүмкiн.

Адамдардың қоршаған ортадағы құбылыстарды түсінiп қабылдау да әр түрлi. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық, биологиялық ерекшелiктерiне байланысты. Мәселен, бiреулердiң бiр нәрсенi жасауға iскерлiк қабілетi болса, екiншi адамда оның болмауы, бiреудiң ұйымдастырушылық қабілетi күштi болса, екiншi бiр адамның ұйымдастыру iсiне қабілетсiз болуы, бiреуi бiлiмдi тез қабылдаса, екiншi адамның бiлiмдi сылбыр, баяу қабылдауы, бiреудің дене күшi дамыған болып келсе, екнiшi адамның абстракциялық ойлау қабілетiнiң баяу дамуы, бiреулердiң сурет салуға немесе ән салуға бейiмдiлiгi болуы мүмкiн. Жеке бастың бұл ерекшелiктерi адамдардың басқалармен ұжымдық қарым-қатынасында байқалады.

Сонымен бiрге, адамның өмірде үздiксiз тәрбие құшағында болатынын, бұрынғы игерген бiлiм, билiк, дағдылары бiртiңдеп көмескiленiп, оның орнына жаңа бiлiм, билiк, дағдыларды меңгерумен шұғылданатынын ескеруге де тура келедi. Жеке тұлғаның ой-санасының, бiлiм көлемiнiң толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгiлi құбылыстарға баға беруiн де де өзгерiстердiң болуы, толысып жаңартып отыруы заңды құбылыс. Бұған қоса, әлеуметтiк ортаның, отбасы мүшелерiнiң, жолдас-жораларының, таныстары мен достарының да белгiлi мөлшерде әсер ететiнiн ескерсек, жеке тұлғаның ерекшелiгiнiң басым болуына оның да ықпалының  зор болатынын байқаймыз. Мiне, осы жағдайлардың бәрiн ескере келiп, К.Маркс жеке тұлғаның ерекшелiгi жјнiнде Адамның жеке тұлға ретiнде қалыптасуын оның өзiнiң  мiнез-құлқы жағынан белсендi әрекетiне және әр түрлi әсерленуiне қарамастан, саяси-экономикалық, идеологиялық, адамгершiлiк-эстетикалық, дiни т.б. қоғамдық қатынастардың бiрлiгiнде қарастыру керек. – деген қорытындыға келдi. Оның, себебi, ол қатынастардың өзара байланысы, бiр-бiрiне ықпалы қоғамдық ортада бiркелкi болмайды да, ол адамдарға әр түрлі дәрежеде әсер етедi, сондай-ақ адамдардың басқалардың  көзқарас, ой-пiкiрлерiн қабылдау дәрежесi де түрліше болады.

Өмiрде бiр анадан туған егiз балалрдың тұр жағынан бiр-бiрiне ұқсас болуы мүмкiн. Ал олардың мiнез-құлқы, iс-әрекетi, өмірге деген икемдiлiк, қабілетi бiрдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзiнше дараланған жеке тұлға деп қараймыз.  Бiр қоғамда өмір сүрушiлерге ортақ әлеуметтiк, моральдық –этикалық заңдардың ортақтығына қарамастан, жеке тұлғалардың әлеуметтiк қарым-қатынаста айна қатесiз бiрдей болуы да мүмкiн емес.  Олай болса, жеке тұлға деген түсінiкке не кiредi? Адамның саналық, мiнездемелiк қасиеттерiнiң қандай тұрлерi жеке тұлғаны анықтай алады дегенге, ол сана мен өзiн-өзi саналандыру қасиеттерi  деуге тура келедi.        

Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы бiркелкi дамымайды. Адамдар бiрiн-бiрi бағалауда қателiктер жiберуi де мүмкiн. Олар көбінесе өзiнiң жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады. Абайдың өмірде Көре алмас iшi тар, несi артық менен деушiлердiң көп болатынын дјп басып айтуы да осы ойға саяды. Сонымен бiрге жеке тұлға өзiн-өзi бағалауға да, өзiнiң iс-әрекетiн, оның нәтижелерiн басқалардың бойындағы қасиеттермен салыстырып көре,  тани бiлуге, соған теңелсем, сондай болсам екен деп ұмтылыс, iс-әрекет жасауға да қабілеттi.

Жеке тұлғаға тән қасиет – ақыл, ес, яғни өмірдi өзiнiң сана-сезiм өлшемiмен қарап бағалауға бейiм тұруы. Сондықтан өмірдi танып бiлу дегенiмiз – миллиондаған жеке тұлғалардың  сезiм, түсінiгiнен тұрады.

Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардың тәжiрибесiн жинақтауға да негiзделедi. Әрбiр тұлға оларды оқып, көрiп, оқыған, естiгенiн, көргенiн өз ойына тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзiнiң iс-әркетiн мiнез-құлқын, сана-сезiмiн байытады, толықтырады.

Адам өмірде өзi жiберген қателiктерден де, басқалардың қателiктерiнен де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзiн-өзi тәрбиелеуi деп атайды. Басқалардың јнегелi iс-әрекетiнен үйрену, оны өз бойынын жақсы қасиетiне айналдыру өмір заңы. Осы қаситеттi көре бiлген Абай:

Болмасаң да  ұқсап бақ

Бiр ғалымды көрсеңiз,

Ондай болмақ қайда деп,

Айтпа ғылым сүйсеңiз, — деп текке айтпаса керек. Адамның есi оныңң iшкi ой-сезiммен тығыз байланысты.

Сезiмнiң сыртқа шықпас әлi бар ма?

Оны ұғарлық адамда сана барда – деген Абай сөзi де осыны растайды.

Мысалы, суретшi алдымен өз ойында  қорытылған iшкi сезiмдi жинақтап, қыл қаламмен бояу құдіретiмен айналасындағыларға сурет арқылы бейнелеп бередi немесе ақын, жазушы өз замандастары туралы эссе жазу арқылы олардың жақсы, я жаман қасиеттерiн оқырмандарға бiлдiрдi.

Тұлға – жеке адамның мақсатынының орындалуы ғана емес, оның ерiк-жiгерiнiң iске асуы, яғни өзi жөнiндегi ойын, еркiн iске асырудың дайындығы және оны iске асырудың нәтижесi, көрiнiсi. Ерiк-жiгер механизмi дегенiмiз-адамның өзiне тән жеке басы қасиеттерiнiң iске асыруы. Адам ойына келген iс-әрекеттi iске асыруда ерiкке жол бередi. Бiрає адам бiр нәрсенi iстерде алдымен еркiн ақыл-парасат таразасына салып, осы iстi iске асыру жјн бе, басқалар оған қалай қарар екен? – дгене ойға қалады. Олай болса, ерiк-жiгердiң iске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.

Ерiк әлдi немесе әлсiз, сылбыр немесе қайратты, сақ немесе бұзып-жарушы болып  бөлiнедi. Өмiрде кейбiр адамдар бiр iс-әрекеттi iске асырарда өте байыппен қарап, осының нәтижесi қалай болар екен деп мың ойланып, жүз толғанып iске кiрiседi, ал кейбiреулер бiрден ойына алғанын апыр-топыр iске асырып, кейiн опық жеп жатады. Осының бәрi адамның ерiк-жiгер күшiнiң  түріне байланысты.

Сонымен бiрге, тұлға дегенiмiз – сезiмнiң, әсердiң, iшкi күйiнiш-сүйiнiштiң  бойға жинақталған көрiнiсi.  Мысалы, стадиондағы футбол жарысына қатысушылардың қызбалылығынан осыны байқаймыз. Театрда спектальдi көрiп отырып, бiреулердiң солқылдап жалауы немесе iшегi қатып күлуi әрбiр жеке тұлғаның iшкi сезiмнiң сыртқа шығуы.

Алайда әр тұлғаныңң эмоциялық сезiм дүниесi әр басқа бiреу жауыздықты көргенде айғайлап, баєырып, iшкi сезiмнiң сыртқа шығуына еркiндiк берсе, екiншi бiреу iштей бұлығып, көгерiп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады. Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезiмiн ұстай алу еркiне байланысты құбылыс.

Сонымен, жеке тұлғаның ерекшелiктерiне тән қасиеттер оның санасына, өзiне-өзiнiң сын көзiмен қарауына, адам баласының есiне әсер ететiн iшкi және сыртқы түсінiк, түйсiктердiң әсерiне және оның ерiк-жiгер күшi мен әсерленiшiлiк сезiм дүниесiне байланысты құбылыс демекпiз.

Әрине, бұл қасиеттер жеке адамның тұлғалық бейнесiн айқындай алмайды. Жеке тұлғаны анықтауда оларды тұтас бiрлiкте тығыз байланысты, бiрiнсiз-бiрi жоқ деп қарағанда ғана әр-тұлғаға тән өзiндiк менiн айқындай аламыз. Әр адамның тұлға ретiнде қалыптасуы адам өмірiнде сыртқы күштердiң  — табиғаттың және әлеуметтiк жағдайлардың әсерiмен, iшкi күштердiң  бiрлiгiнде ғана iске асырылады.

Бiз әр адамның өзiндiк өмір жолы бар деп қарасақ, оған туған-туысқандары мен жора-жолдастарының да, мектептес, сыныптас достарыныңң да, ауыл –аймақтың да әсерiнiң болатынын естен шығаруға тиiстi емеспiз, яғни жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру iсiнiң қоғамдық ортадан тысқары болуы мүмкiн емес.

Ж.Аймауытов 1918 ж. өзiнiң Абай журналында жариялаған Тәрбие атты мақаласында Тәрбиеге әсер беретiн нәрсе  өскен орта, ата-ананың тәрбиесi. Соңғысы күштi болмаса, бара-бара әсерлер адамды замандас, жолдастың азғырып не түрлі жаман мiнездi жұқтыратыны белгiлi. Тәрбиеге туған жұрттың тiлi, мiнезi, тұрмысы да әсер қылмақ. Қысымшылық көрген, жасқаншақ болған, жалыншақ, жабынқы елдiң баласы да сондай  болмақ. Дiндар елдiң баласы дiндар келедi. Тәрбиеге үлкен әсер беретiн шарттың бiрi — медресе. Баланың ақылын арттырып, бiлiм беретiн, iлтипатты, табанды. Талантты, ыждаһатты қылатын, өмірлiк азық беретiн жақсы медресе болу керек – дейдi.

Ұлы ойшыл Абайдың әркiмдi заман өсіредi. Кiмде –кiм жаман болса, оның замандастарының бәрi виноват деуi де адам тәрбиесiнiң қоғамдық ортамен тығыз байланыстығына саяды.

 

 

1.2. Адамның тұлғалық ерекшеліктері және адамның құмарлығы.

 

Адамның бiлмегендi бiлуге құмарлығы. Адам мiнезiне тән қасиеттер – әсерленушiлiк сезiммен бiрге оның түпсiз құмарлығы да болып саналалы. Оның ауқымы өте кең: ол мейрiмдiлiк пен опасыздықтан басталып, аспандағы                 және жер бетiндегiлердiң бәрiне, мәңгiлiк және дiни ырымдарға деген құштарлықты қамтиды. Адамзаттың құмарлығы ашуға арналған мыңдаған көркем шығармалар философиялық және дiни трактаттар, публикациялық эсселер бар.  Адам жанына көсемдiк, үстемдiк пен жауыздық, көре алмаушылық пен қызғаншақтық, билiк құмарлық пен мараңдық т.б. қасиеттердiң бәрi тән. Тiршiлiк аталуы бүкіл әлемдiк құмарлыққа негiзделген. Онсыз адам баласның күйiнiш-сүйiнiш болмає емес.

Бiлуге құмарлық күштi, ауқымды, күйреткiш немесе әлсiз, қалқыған болып келедi. Көбінесе ол адамдарды күйретуге қабілеттi, оның бүкіл өмір жолын өзгертуге әкеп соқтырады. Бiздiң құмарлығымыз басқаларға ерекше әсер етiп, өлгенiн тiрiлiп, өшкенiн жандыруы мүмкiн. Құмарлық жақсы болсын, жаман болсын өмір сүредi. Сүйіспеншiлiк пен қызғаншақтық, жақсылық пен жамандық өмірде егiз жүредi. Мысалы, Дездемонаны құлай сүйген Отеллоның оны өлтiрiп тыныуы осы асқан құмарлықтыңң, ғашықтықтың әсерi. Немесе ңҚыз Жiбекң- деген сүйіспеншiлiгiнен туған құмарлықтың нәтижесi. Әсiресе, құмарлық жақсылыққа да, жауыздыққа да апарып соқтыруы мүмкiн.

Адам жаратылысынан бiлмегендi бiлуге құмар. Бiлiмге құмарлық та қызығушылық туғызып, адамға бiлмегендi бiлiп тынғанша жай таптырмайды. Әсiресе әйелдердiң құпияны бiлуге деген құмарлығы ерекше Л.Толстойдың Сырыңды жасырам десең, жарыңа айтып көр, жарты әлем бiлмесiне мен кепiл деуi осыны меңзейдi.

Балада да бiлмегендi бiлуге құмарлық күштi болады. Ес бiлмейтiн баланың қолына ұстағанның бәрiн аузына салып, тiстеп, сорып немесе ойыншықты қиратып, iшiн ашып көруге құмартуы, бала бойындағы iштен туа бiткен құпияны бiлуге  деген инстинкттiк құмарлықтың әсерi. Әдетте бала жаны құпияны бiлуге құмартып тұрады. Егер балаға бiрдеменi iстеме, бүлдiрме десең, ол әдейi бұлдiруге, iстеме дегендi iстеуге тырысып бағады. Адам баласына тән құмарлық – бiлмегендi бiлуге, табиғи жасырын сырдың құпиясын ашуға деген ынталық адам физиологиясының iшкi сырына тән қасиет. Сондықтан адамның құмарлығы дегенiмiз- адманың бойындағы қарама-қайшы сырларды ашуға кiлт болып табылады. Ол бiлмегендi бiлуге талпыныс жасауға iс-әрекетке итермелейтiн iшкi  фактор. Әр адамға өзiндiк жасырын сырға толы жұмбақ тұлға деп қарасақ, басқалардың мiнез-құлқындағы, iс-әрекетiндегi жұмбақ, iшкi сырын бiлуге деген құмарлық та әр тұлғада әр түрлі болады. Мысалы, бiреу өз жолдасынан бiр жасырын сырдың шетiн естiп  сезсе-ақ. Соны тәптiштеп сүрап бiлуге құмартады. Ал екiншi бiреу өзi айтпаса, оған ерекше назар аудармайды.

Ендi адамның өмір сүруiнiң құндылығы неде дегенде келсек, ол өмірде өзiнiң құмарлығын қандыруды мiсе тұтпайтын, өзi өмір сүруге қажеттi шекараны аттап өтіп, өзiнiң мүмкiндiктерiнен арғы нәрсенi де бiлуге тырысатын жан иесi. Мысалы, 4-5 жасар  баланың аспандағы айды, күндi, жұлдызды көрiп: ол қалай тұр? Бiрде көрiнiп, бiрде неге жоқ болып кетедi? Үнемi неге көрiнiп тұрмайды? – деген сияқты сансыз сұрақты қойып, құпия сырды бiлгiсi келетiнi осыған айғақ. Бiз бұдан жеке тұлғаның қаситеттерiн бiлу шекарасының аса кеңдiгiн байқаймыз.

Адам өзiнiң өмір сүру жолмен талпаныс жасайды. Бiрiншiден, ол өзiнiң өмірде бар екенiн, осы өмірдегi тiршiлiк иесi екенiн басқаларға бiлдiрудi мақсат етедi. Адамның өмірде өзiн-өзi нығайтудың, өз мүмкiндiгiн iске асырудың жолдары алуан түрлі: ол сурет салудан, кесте немесе өрмек тоқудан, таңертеңгiлiк жаттығудан басталып, спорт пен көркемөнердiң, саяст пен ғылымның алуан тұрлерiмен айналысу, түрлі қызмет атқару арқылы iске асырылады. Сөйтіп, адам өмірде өзiнiң бойындағы қабілетiн iске асыруда басқаларға Ұєсамайтын өзiндiк қолтаңбасымен ерекшеленуге тырысады. Мысалы, шебер Ұсталар соєқан пышаєты немесе қанжарды, неесе тоқымашылар тоқыған алаша, кiлемдерге қарап отырып, оның кiмдiкi екенiң бiрден айыруға болады. Адам, өмірде де бiр-бiрiне Ұєсамайтын өзiндiк мiнез-құлық ерекшелiгiмен дараланса, өнерде де өз қолтаңбасымен дараланады. МҰны адамдардың өмірде өз бойындағы қабілетi мен талантын танытуы, ерекшеленуi деймiз. Екiншiден, адамдар өздерiнiң бұл өмірде бар екенiң айқындауды қоғамдық ортада басқалармен қарым-қатынастан табады. Ал басқа адам да сол сияқты қарым-қатынаста өзiнiң бойындағы қасиетi мен iскерлiгiн танытуға тырысады. Сөйтіп, әр адамның өмірдегi қабілетi мен iскерлiгi адамдар арасындағы қарым –қатынаста ашылып, белгiлi бола бастайды. Немiс философы Л.Фейрбах (1804-1872) адамзат қоғамындағы қарым-қатынаста мен мен сеннiң арақатынасын философиялық тұрғыда қарастырып, оны адамдардың жоғары дәрежесi деп атайды, яғни әр адамның қоғамдық ортада өзiндiк ерекшiлiгiн көрсетуге тырысуы оның iшкi инстинкттiк физиологиялық қасиетi деп қарайды. ¶шiншiден, адам баласының өзi өмір сүрiп отырған ортадан ары шығуға талпынуы, өзiнiң iс-әрекетiн өзiнен жоғары, үлкен өмірге қатыстыру арқылы iске асыруы.

Адам өз бойындағы мүмкiндiгi мен қабілетiн басқалармен қарым-қатынас арқылы iске асыратын болса, өзiне мҰрат тұтатын, үлгі-јнеге алатын озыє ойлы табыну аєындарға, шешендергенемесе асыл ойдың иесi кемеңгер ғалымдарға табыну, немесе Ұйымдастыру қабілетiмен, ерекше iскерлiгiмен көзге тұскен халыққа асқан мҰрат тұту сияқты болып келедi. Жастырдың мектепте оқып жүргенде атаєты батырлардың немесе актерлердiң, суретшi. Футболшылардың өнерiн кјгiлдiр экраннан көрiп, олар жайындағы кiтаптарды оқып, сонлай болуды армандауы осындай мҰрат тұтудың, табынудың нәтижесi, яғни әр уақытта өзiнен жоғары тұрған Ұлыларға табыну, соларға Ұєсап бағу, солардың жолын єууды армандау да адам баласына тән табиғи қасиет. МҰны ғылым тiлiнде адамның өмірге деген ынта, ықыласының саналы түрде iске асуы деп қарайды. °р адам өзiнiң менiң саналы түрде өмірге ендiру арқылы оны (өмірдi) өз ұйiме айналдырдым деп есептейдi. Немiс философы М.Хайдеггер (1889-1976) адамның қоғамдағы өмір сүруiн тұрмыстық ұйi деп қараған.

Адам өмірi жоғарыда айтқандай, материалдық және рухани болып екiге бөлiнедi. Рухани өмірдiң қажеттерiн өтеудегi адамзат қоғамының ең жоғарғы құндылықтары —  шығармашылық, сүйіспеншiлiк, бостандық, еңбек пен баєыт, қайғы мен єуаныш сезiмдерiнiң бiрлiгiнен тұрады. Осылардың нәтижесiнде қол жеткен табыстарды бiз рухани құныдылықтар деймiз.

Жоғарыда аталып јткен рухани құндылықтардың әрқайсының адам өмірiнде атқаратын өзiндiк мазмұндық мiндеттерi бар және олардың әрқайсысы адам өмірiнiң белгiлi бiр қызметiн көрсетедi. Мысалы, шығармашылықты алып қарасає, ол адамның iшкi толғанысынан туындайтын iс-әрекет және әр тұлғаның өзiн қоршайтын ортаның бейнесiн өзгертуге өз ұлесiн єосудағы талпынысының нәтижесi. Ол iшкi таланттың, адам бойындағы энергияның сыртқа шығуы. Шығармашылық еңбек нәтижесi адамғаєуныш та, ренiш те әкелуi мүмкiн. Мысалы, суретшi немесе жазушы сәттi шыққан шығармасына өзiн қоршаған ортадан қолдау тапса єуанышєа баєытєа кеңеледi, ал ол сынға алынып еңбегi сәтсiз болып шыєса, ренжидi.

Адам баласның өмір сүруiндегi аса зор жоғары құндылық єуанышты немесе қайғылы уаєиғаларды тҰғызатын махаббат болып саналады. Сүйіспеншiлiк адамның өмірге деген құштарлығынан туйындайды, яғни ол құшає жетпесе құшыға, өмірден баєыт табуға Ұмтылушылықты, өмірге деген құштарлықты тҰызады. Адам материя мен рҰхтың бөлiгiнен тұратын, жер мен кјктiң, жаратушы мен жын-шайтанның арасында өмір сүретiн тiршiлiк  иесi. Шынайы сүйіспеншiлiк арқылы адам жан мен тәндi бiктiрiп, жеке бастың рухани мҰратына жетуiн мақсат етедi. Сондықтан ол кейде адамды баєытсыздыққа Үшыоатып, жан азабын тарттырады.

Ең қиын, ең қымбат құндылық – бостандық. Бостандықты аңсамайтын адам жоқ. Бостандық дегенiмiз не? Адам баласы қандай бостандықты аңсайды? Барлық адам бiрдей бостандық алуға тұра ма дегенге келсек, ол жјнiнде жауапты адам өмірiнен iздестiруге тура келедi. Философ Н.А.Бердяевтiң пiкiрiнше, адам баласы әрi өлшеусiз күш иесi, әрi әлсiз, ол бiрде өмірге құл, бiрде өмірге єожа, ол еркiн өмір сүругетиiс. Еркiндiк дегенiмiз – әрбiр тiрi организмнiң дамуына, јсiп-јркендеуiне қажеттi шарт. Адам еркiн болғанымен, жауапкершiлiктi де сезiне бiлуi керек. Себебi өзi iстеген iс-әрекеттi еркiмен iстегендiктен ешкiмге жауапкершiлiктi арта алмайды. Еркiндiкте адам өмірмен  бетпе-бет кездеседi. Адам өзгелерсiз тiршiлiк ете алмайды. Сондықтан ол бiреулеуге бағынып, ендi бiреулердi өзi бағындырып тiршiлiк ете алмайды. Сондықтан ол бiреулерге бағынып, ендi бiреулердi өзi бағындырып тiршiлiк кешедi. °рине, әр адам өз өмірiн жоспарлап тiршiлiк етедi, iс-әрекет жасайды. Сонымен бiрге, ол жай ғана өмір сүргiсi болса, адам өмір жолын таңдауға, өзiне қолайлы жағдайды iзжестiруге, соған сай iс-әрекет жасацға ерiктiлiктi аңсайды, яғни адам өмір сүрудiң стратегиялық жолын таңдайды. Ол жолдар философ С.Кверкегердiң айтуынша, үш түрлі болады: эстетикалық, этикалық, дiни.

Эстетикалық өмір сүру дегенiмiз – табиғатты тамашалау, достарымен єунашты өмір сүру, сүйіспеншiлiк ләззат алу. Адам құндылықты сол сәтте шапшаң сезiнiп, дәл осы минутта сезiм құшағына бөленiп, ләззат алады. Бiрає эстетикалық өмір ләзатты сол сәттегi јткiншi сезiмге құрылатындықтан, ол тез өтедi, оның бойында тұра бермейдi. Адам ұнемi ләззат сезiмдi єуа берсе, ол депрессияға Ұшырап, кұйiнiшке, тiптi қайғыға душар болуы мүмкiн.

Адам өмірiнен тұраєты орын алатын-этикалық жол. Оның негiзiне адамның қоғам алдындағы мiндетiн өтеуi жатады. Адам этикалық өмірiнде оны орындаудан рахат сезiмiн алмаса да, қанағаттанушылыққа ие болады, яғни қоғам мүшелерiнiң бәрiне ортақ жоғары  этикалық заңдарды орындауды өзiнiң адамдық парызым деп санайды.

Эстетикалық, этикалық өмір сүру заңдары адамның тiршiлiк ету мiндеттерiне қажеттi заң болып есептеледi. Адам өмірiңдегi сәсiздiктер мен басқа тұскен қиыншылықтар ерiксiз қорғыныш туғызады. Бұл өмірдiң єысқалығын, јткiншiлiгiн, өмірдiң јлiммен Үштасатынын ойлатады. Сәтсiздiктердiң неден болатының бiлгiсi келедi, себепсiз ешбiр iстiң болмайтынын ақыл-сана арқылы ойлап-бiлетiн адам сәтсiздiктердiң себебiн ойша iздестiредi. Осы жерде адамға дiн иелерi жақсылық пен жамандықты iзгiлiк пен жауыздықты бiр Алла жiберiп тҰр. Ол сенiң  жер бетiндегi, бұл өмірдегi күнәларыңды есiңе тұсiрiп, тәубана келтiру үшiн Алланың жiберген пәрменi. Одан арылу үшiн ақирет дүниесiн ойлау керек. ІҰдайға құлшылық етiп, күнәларымды кешiре көр – деп жалынып-жалбаруының керек. Егер шын Аллаға сиынсаң, Алла күнәларынды кешiрiп, жамандықты аластатып, жақсылыққа қолынды жеткiзедi деп уағыз айтады. Адам бойында пайда болған қорєыныш пен үйрейдi сейiлтiп, о дүниеге деген сенiмдi күштейдi. Адам өмірден кұдер ұзгенде сенiмнен айырылады, онда сенiмсiздiк, ұмiтсiздiк, өмірден кұдер ұзу пайда болады. Ал өмірден кұдер ұзу ерiксiз адамның өмір үшiн кұресiн тоєтады.

Екiншi дүниежүзілiк соғыс кезiнде фашисттердiң концлагерiнде тұтєында болған австриялық психолог В.Франкл лагерьдегi  адамдардың мiнез-құлқына бақылау сағанда, өмірден кұдер ұзгендердiң тез јлiп кеткенiн, ал қиыншылыққа шылдап, қайтсем тiрi қалам, өмір сүрем дегендердiң тiрi шыққанадарын мысалға келтiре отырып, адам бойында   өмір үшiн кұресуге деген iшкi мүмкiндiктердiң орасан зор үшiн кұресуге деген iшкi мүмкiндiктердiң орасан зор екенiң алап јткен.

Бүгінгi адамдардың єасiретi-уақытша басқа тұскен нарық қыспағына шыдай алмай, iшiмдiкке салынуы, анаша шегуi, бара-бара өмірден кұдер ұзiп, өзiн-өзi өлтiруге дейiн єадам жасауы өмір үшiн кұресте ерiк-жiгерiн Ұстай алмаудан, жiгерсiздiктен болатын құбылыс екенiн бүгінде дәрiгерлер, психологтар дәлелдеуде.

Адам басына қиындық тұскенде: Не үшiн өмір сүремiн? ґмiр сүрудегi мақсат не? – деген сұрақ туындайды. Еркi мыєты тұлға қорєыныш пен ұрейдi ақыл-санаға, ерiк-жiгерге жеңгiзiп, қиыншылық атаулыға шыдап бағады. Бұл жағдайда өмір сүрудiң кјкжиегi кеңейедi. Сондықтан адамды қиыншылықты жеңе бiлуге ұнемi баулып, оның ерiк-жiгерiн жастайынан шындау керек. Ерiктi  шыңдау өмір сүру үшiн кұресе бiлудiң алғышарты болып табылады. Оған өмірден көп мысалдар келтiруге болады. Мәселен, кешегi µлы Отан соғысы кезiнде екi аяє, бiр қолынан айырылып шјрке болып қалған КСРО халық мұғалiмi Іұрмаш НҰрғалиев өз ерiк-жiгерiн шындаудың арєасында орта мектептi, иснтитутты сырттай оқып бiтiрiп, 35 жыл үздiк мұғалiм, Боран орта мектептiң директоры қызметтерiн атєарды, немесе қызылордалық жазушы Зейнолла Шұкiров полиомиэлит ауруынан жастайынан аяєтарының жансыз болып қалуына қарамастан, орта мектептi алтын медальмен бiтiрiп, университеттi сырттай аяєтауы, екi-үш роман, оншаєты повестердiң авторы болып жүртєа танылуы өз ерiк-жiгерiн шындаудың нәтижесi.

 

1.3.  Адамның өмірдi және өзiн-өзi танып бiлуi.

 

Немiс философы И.Кант (1724-1804) өмірдi танып бiлу процесiн зерттей отырып, оның аса күрделi және көп сатылы құбылыс екенiн ашқан болатын. Ол адам ойынын қателiгi сонда,ол өзiнiң өмірлiк зәулiм сарайын бiрден тұрғызуға асығады. Кейiн сол сарайдың iргетасы берiк пе, әлденеше қабат ұйдiң қабырғаларын көтеруге жарамды ма, жоқ па дегендi ойластырады дейдi.

ґмiрдi танып бiлудiң iргетасы неге байланысты адамның өмірдi танып бiлуi неден басталады дегендi қарастырайыє. Танып бiлу дегенiмiз – негiзiнен талдау танып бiлу объектiсiн ойша бјшектеп қарауға, әр құбылысты жеке-жеке талдап, онан шыққан нәтиженi жинақтауға байланысты. Іорытыныдылау кезiнде басты мәселелердi айқындап алуға, оның ерекшелiктерiн ажырата бiлуге баса кјңiл бөлуге тура келедi. °р заттың адам еркiнен тысєары өмір сүруiнiң аєиқатын да естен шығармау керек. Сондай-ає бiр құбылыс пен екiншi құбылыстың арасында себеп-салдарлық байланыстың болу заңдылығын Ұмытпау абзал. Себепсiз ешнәрсе жаратылмайды, себептi туғызатын салдар деп єаруға тура келетiндiктен, оны заттан бөлек єарстырады. Ол заттың бiр қасиетiн үлкейтiп қарауға, сөйтіп оның басқа қасиеттерiне қарама-қайшы єоюға  әкеп соқтыратыны, мҰның өзi қателiкке Ұшыратынына, терiс түсінiк тҰғазытыны Гегель философиясында ашыє айтылған. Мысалы, адам ұй мен жаңа жауған   єарды бақылау арқылы заттарға жеке-жеке ат єояды. Бұл жерде ұйдiң неше қабатты, ағаштан, я тастан жасалғаны ажыраталмай, жалпы ұй деген Ұғымды бiлдiредi. Сол сияқты єар таза ма, кiр ме, єиыршыє па, дымқыл ма, ол жағы ажыраталмай , жалпы єар деген түсінiк бередi. Бiз әуелi әр затєа тән қасиетiн белгiлеп, анықтап алып, оларды топтастыру арқылы бiр заттан екiншi заттың айырмашылығын ажыратамыз. Мәселен, олардың тұсi, қаттылығы, сүйыєтвғв, еруi т.б. єасеттерiне қарай ұй мен єар екеуiнiң де ає болатынына қарамастан, бiрiнiң ерiмейтiн зат екенiн, екiншiсiнiң ергiш, сүйыєтық қасиетiне қарай ұй мен єарды бiр-бiрiнен ажыратамыз.бiр затты екiншiсiнен ажыратуда неге олай, неге бұлай – деген сияқты сұрақтар қойылады да, бiр заттың қасиетiн екiншi заттың қасиетiмен салыстыра талдау арқылы ажырматамыз, яғни сұрақ-жауап, әңгiмелесу арқылы ойлау жүйесiне талдау жасай отырып, аєиқатєа жетемiз.

Философияда танымның екi дәрежесi: сезiм арқылы (жабайы эмпирикалық) және Ұғымды түрде танып бiлу қарастырылған.

Сезiм арқылы танып бiлу сезiм мүшелерiнiң (көз, құлає, тiл, терi сезiмдерi) қызметi арқылы заттың қасиеттерiн ажыратуға бағытталады. Адамның сезiп бiлуi өмір тәжiрибесiне негiзделедi. Мәселен, жас  бала шоєєа қолын кұйдiрiп алады да, екiншiде  шоєтың ыстық екенiн, қолының кұйгенiн сезе бастайды. Олай болса, сезiп, бiлуi өмір тәжiрибесiмен Үштасады екен. Сезiп, көрiп бiлу  бес сезiм мүшелерiнiң қатынасы арқылы iске асырылады. Мәселен, заттың ыстық-суыєтығын сиапап, терi сезiмi арқылы анықтаса, ащы-тәттiлiгiн тiл арқылы, тату сезiмi арқылы ажыратамыз. Сезiм арқылы танып бiлудiң негiзi элементi қабылдау, сезу, көз алдына елестету арқылы iске асырылады.

Ал Ұғымдық таным дегенiмiз ол танымдық дүниенiң ең жоғары сатысы болып табылады, ол ойлау арқылы бнлгiлi бiлiм қорын жинаудың негiзi болып есептеледi. ґмiрдi саналы түрде танып бiлудiң негiзгi формасы ойлаудың түсінiк, пайымдау және ой қорыту деген бөлiмдерiнен тұрады. Ол логикалық ойлау заңдылықтарына сүйене отырып, бiлiм беру теорияларына, белгiлi көрiнiстер жјнiндегi жүйелi бiлiм қорына қарай ойысады. Адам басында белгiлi бiр заттың қаситетерi жјнiндегi түсінiк берiк орнап, түсінiк сезiну, қабылдау арқылы пайда болады.

Сезiну дегенiмiз (жоғарыда айтылған сезiм мүшелерiнiң бес түрінiң қатынасымен) – адам миында сол зат туралы алғаш  пайда болған түсінiк. Адамды қоршаған өмір оның сезiм мүшелерiне жанасу арқылы сол заттың қасиеттерi жайында миға хабар бередi. Мидағы қабылдау сол затты басқа заттардың қасиетiмен салыстырып, ажырата талдау жасайды да, содан ол заттың өзiне тән қасиеттерiне негiздей отырып, ой қорытады. МҰны психологияда жеке объектi жјнiндегi ойды жинақтау, бейнелеу деп атайды, яғни сезiм мүшелерiнiң қатынасымен тұйсiну арқылы заттың қасиеттерiн қабылдау процессi жүре бастайды да, сол заттың бейнесiн ойда немесе көз алдында елестету арқылы түсінiк пайда болады. °р заттың қасиетiн анықтап алғаннан кейiн, оның қасиеттерiн есте сақтау шартты рефлекстердiң кјмегiмен ми қызметi арқылы iске асырылады. Адам есiнiң мимен тiкелей байланысты екенiн төмендегi фактiден көруге болады. Мысалы,  адамның желкесiне зақым келсе, ол бұрын көрген нәрселерiн тани алмайтын болады. Самайына зақым келсе, бiр естiгенiн екiншi естiгенде тұсене алмайды. Бұдан бiз адамның есi мидың  қызметiне байланысты екенiн, адамның есi мидың үлкен жарты шарлары єыртысының iс-әрекетiнен екенiн бiлемiз. Ес-өте күрделi жан єуаты. Естiген мен көргендi ойда қорытып есте қалдыру үшiн қайта жаңғырту, тану және есте сақтау деген бөлiктерi қызмет етедi. Естiгендi немесе көргендi есте сақтауда жаттығудың маңызы зор. Бiр рет қабылдап қайталаған нәрсенi бiр дегеннен адам есте сақтай алмайды. Ол үшiн материалдарды бiрнеше рет қайталап, арнаулы тәсiлдермен жаттығып отыру керек. Егер есте қалдыратын материалдар дамның јткен тәжiрибесiмен, бұрыңғы көргендерiмен байланысып отырса, есте қалдырудың нәтижесi тұраєты болады.

Есте қалдырудың механикалық және логикалық тұрлерi бар. Мысалы, кјбейту кеғстесiн жаттау арқылы механикалық түрде есте қалдыруға жол ашамыз немесе жүргiзушi дол белгiлерiн көру және есте қалдыру материалдың мазмұнын, мағынасын, оларды бiр-бiрiмен өзара себеп-салдарлық байланыстыру, ойша салыстыру арқылы қол жететiн нәтиже.

Логикалық есте қалдырудың шарттары: есте қалған материалды түсіну, оны ой елегiнен јткiзу, жаңадан қабылданған материалдың бұрынғы естегi материалдармен байланысын айыру, ой єазығын, желiсiн таба бiлу, даттау мен қайталау арқылы тұраєтандыру т.б.

Бұрынғы алынған мәлiметтердi еске  тұсiру iсi екi жолмен iске асырылады. Ол ерiктi және ерiксiз болып екiге бөлiнедi. Ерiксiз еске тұсiру деп кiсi әдейлеп ерiк-жiгерiн жҰмсамаса да, бұрынғы бейненiң адамның есiне өз –өзiнен ерiксiз тұсуiн айтады. Ерiксiз еске  тұсiруде ассоциация заңдарды үлкен орын алады. Ерiктi еске тұсiруде адам јткен тәжiрибесiнде кездескен бейнелердi әдейлеп алдына мақсат қойып, ерiк-жiгерiн жҰмсап еске тұсiредi.

Адам, есiнiң дамуы мамандығына да байланысты. Мысалы, жүргiзушiлердiң көргеннен есiнде сақтауы, музыканттың есту сезiмi арқылы ән ырғағы мен заттың қасиетiң (әсiресе соқырлардың адамды даусынан тануы) тани бiлуi, сонлай-ає дегустаторлардың iшiмiдiктердi дәмiне қарап ажыратуы, аспазшылардың әр тағамның дәмiн тату арқылы танып бiлуi т.б. дамыған.

Адамның рухани байлықты   игеруiне сенiм мен пiкiрдiң және бiлiмнiң маңызы аса зор. Күнделiктi өмірде адамдар сөйлегенде ңМен бiлемiн…, ңМенiң ойымша осылай…деген сөздердi жиi қолданады. Бұл сөздердi қолдану арқылы адам ңМенiнең (жеке басына) ерекше мән  беретiнi байқалады, яғни ол адамдардың рухани мүмкiндiктерiне тыңдаушының көзiн жеткiзу, сенiмiн арттыру үшiн қолданылады. ґз пiкiрiн баса көрсету, өз сенiмi мен бiлiмiн сөзiне кұә ету бiр жағынан шартты түрде алынса, екiншiден айтушының яки iстi орындаушының жауакершiлiгiн сездiредi. ңБұл менiң имандай сырым. Маған сеңсендер, осы пiкiрдi дұрыс деп қабылдаңдарң деп тұрған сөйлеушiге сенiмсiздiк көрсетудiң өзi қиын болады. Адам өзiнiң бiлiмiне еркiн сенiп, соған арєа сүйеп пiкiр айтса, ол пiкiр ғылыми дәлелдi болса, оған сенбейтiн адам болмайды.

Бiлiм арқылы адам өзiнiң дүниетанымдық ауқымын кеңейтiп толықтырады. Оның үстіне, бiлiмдi күнделiктi қолдана бiлмесе, ол ештемеге жарамсыз бос дүние болып шығады. Нағыз шынайы бiлiм әр адамның еңбегңн жеңiлдетедi, өмірiне пайда келтiредi. Ал бiлiмнiң пайдасы күнделiктi өмірде қолданылып, iске асырылғанда ғана оның иесi де, айналасындағы жаєын туыстары да, шәкiрттерi де, пайдасын көредi және ғылым-бiлiмнiң өміршеңдiгi тәжiрибеде сыналып, өмірде iске асқанда ғана оның пайдалылығына өзгелердiң көзi жетiп, кјңiлi толатын болады.

ғылы, бiлiмнiң ұнемi јсуi, жаңаруы, адам еңбегiне де жаңалық енгiзiп, әлеуметтiк жағынан ұнемi жаңарып, тұрленiп дамып отыруын талап етедi. Педагогика ғылымындағы дамыта оқыту, дамыта тәрбиелеу деген терминдердiң  мәнi осы талапєа байланысты туған.

Бiлiм мен сенiм егiз. Бiлiмi таяз кiсiнiң сөзiне сенiм де шамалы болады. Бiлiмнiң толықтығы мен тереңдiгi тыңдаушыға ерекше әсер етiп, ерiксiз Ұйытады. Бiлiп, сөйлеген адамға єарсы дау айтудың өзi арсыздық. Бiлiмдi адамның сөзi тыңдаушысының жүрегiне тез жетiп, оған деген сенiмдi еселеп арттырады.

Сенiмнiң артуына адамның әсерленушiлiк iкi сезiмi  де қатар қызмет етедi. Сезiм мен бойдағы бiлiмдi тыңдаушыға жүрек тебiренте жеткiзе бiлген лекторды немесе мұғалiмдi тыңдаушылар Ұйып тыңдайды. Кейбiр адамның бiлiмi мол болғаны мен оны тыңдаушыға әсерле етiп жеткiзiп бере алмайды. Сондықтан ондай адамның бiлiмi тыңдаушының  жүрегiне жетпей, бос сөз болып көрiнуi де мүмкiн. °сiресе, мұғалiмге бiлiм мен єоса, оны оқышуға шеберлiк пен жеткiзе бiлетiн шешендiк шеберлiк керек.

Қоғам деген не? Жеке тұлғаның қоғамдағы рөлi қандай? Іоғам дегенiмiз адамдардың  жиiнтығы болып шығады. Шын мәнiсiнде адамдар қоғамдасу арқылы өзiне тән қасиеттерге ие болып жеке тұлғалық бейнесiн танытады. Адам өмірде белгiлi бiр әлеуметтiк ортаға тән болып өзiндiк тұлғасын қалыптастырады және өзiне тән мiнез-құлық ерекшелiгiн ашып көрсетуге мүмкiндiк алады. Сөйтіп, өз бойындағы табиғи қабілетiнiң ашылуына және осның дамуына жағдай жасайды. Адамдардың бiрдесiп еңбек етуi өмір сүруi рухани бiрлестiктi (көзқарас, санасезiм, кәсiптiк т.б.) туғызады. Сөйтіп, әр бiр жеке тұлға басқалармен мыңдаған байланыс тұрлерi арқылы әлеуметтiк, қоғамдық байланысєа қарым-қатынасєа тұседi.

°р бiр жеке тұлға отбасында, кјшеде қоғамдық кјлiкте, жиындарда жұмыста немесе оқу орындарында, күнделiктi өмірде ұнемi жана адамдармен кездесiп, өзара пiкiрлесiп, байланысєа тұсетiнiң ескерсек мҰның бәрi ерiксiз қоғамдасып пiкiрлесудi туғызатының    байқаймыз. Ал қоғамдыстыққа пiкiрлесу жеке тұлғаның рухани јсуiнiң және өзiндiк  ңМенiңң көрсетудiң жолы. Мұның бәрi жеке тұлғаның қоғамнан тыс өмір сүре алмайтының, оның бар өмірi қоғамдасу, Ұйымдасу, пiкiрлесу мен өтетiнiне, айналасындағы адамдармен үздiксiз қарым-қатынасєа құрылатынына дәлел бұл алады.

Мәдениет деген не? Мәдениет пен јркениеттiлiктiң өзара байланысы қандай? ґркениеттi  қоғам қалай пайда болады және қалай дамиды? ґркениеттi қоғам байлықтарын жасауға Ұлттар мен Ұлыстардың және жеке иҰлғалардың қатынасы қаншалықты дәрежеде деген мәселелердi қарастырайыє.

Бiрiншiсiне ұй, өндірiс, киiм-кешек т.б. ал екiншiсiне – ауыз әдебиетi мен жазба әдебиетi үлгілерi туындылары дын ғылымы Ұғымда жатады. Мәдениет – адам јркениетiнiң, саналы қызметiнiң көрiнiсi. Олай болса   сол әрекет, қызмет нәтижелерi де мәдениет дәрежесiн паш етедi. Адамның тiршiлiгi үшiн еңбек құралдары керек. Еңбек құралдарының жабайы түрі єас, құла дәуiрiндегi тас балға, балтадан басталып темiрден жасалған құрал саймандарға ауысып, одан бұл, электро машиналарына кјшкенге дейiнгi аралықты қамтиды. Техникалық прогрестiң нәтижесi бүгін де ғарыш кемесiн, есепетегiш – компьютерлiк техниканы өмірге әкелдi. МҰның бәрi материалдық  байлықты кјбейту үшiн, еселеп јнiм шығару үшiн адамынң еңбегiн жеңiлдету үшiн қажет болды. Материалдық байлықтың нәтижесi рухани мәдениеттiң (ой еңбегiнiң жемiсiмен тығыз байланысты. Еңбек неғҰрлым күрделенген сайын, мәдениет те  жаңа сипат алып, эволюциялық јсуден революциялық јсу пайда болатыны байқалады. Мәселен, садає пен жебе бiр кезде адамның табиғатпен байланысындағы тјңкерiстiң кұәсi болса, бүгінгi ғылыми-техникалық революция жетiстiктерi де, өндірiстегi жаңа техника мен технология да материалдық мәдениеттегi тјңкерiстердi бiлдiредi.

Мәдениет адамсыз жасалмайды. Адамның дамуы мәдениетке тiкелей байланысты. Жеке Ұлы тұлғалардың ғылыми жаңалықтары бiр жағынан санада тјңкерiс жасап, ғылымды дамытса, екiншiден сол арқылы қоғамда ғылыми-техникалық тјңкерiс жасалып, материалдық игiлiктердi молайтады. Олай юолса, тарихты жасаушы адамдар жеке Ұлы тұлғалар екен.

Мәдениеттi түсіну үшiн тарихи дәуiрдi бiлу, сол қоғамдағы өндірiстiк қатынастардың қандай болғанын анықтау, өмір салты, рухани дүниесi қандай ерекшелiктермен анықталатынын ажырата бiлу қажет. Олай болса, мәдениеттi адамның iс-әрекетiнен, оның қоғамдағы қызметiнен бөлiп алып қарау мүмкiн емес.

 Мәдениет пен јркениеттiлiк деген екi Ұғым бiр-бiрiне өте жаєын. Бiрає бiр емес. ґркениеттiлiк деген термин үш түрлі мағынада қолданылады. Оны кең кјлемде алғанда алғашєы єауымдастық құрылыстан таптық қоғамға кјшу, одан тарлау мағынада – бiр қоғамдық формациядан екiншi қоғамдық формацияға кјшу, тар мағынада – әрбiр јркениетi, ұндi јркениетi, Вавилон јркениетi т.б. Алғашєы қоғамға қарағанда құлдық қоғамда  көп iлгерi дамығандық болды. МҰнда таптық мемлекет пайда болды, жазу-сызу мәдениетi, қоғамдық ел билеу тәртiбi орнатылды. Сондықтан мҰны адамның тағылықтан јркениетке кјшуi деймiз. Бiрає бұл дамудың шегi емес. Іоғам одан әрi дами бередi. Бiр јркениеттен екiншi јркениет жоғары бола бермек. Іол құралының (қайла, балта т.б.) бу машиналарына алмасуы, одан электр, атом єуатының пайда болуы т.б. јркениеттiң кјкжиегiнiң кеңуi.

Мәдениет дамудың объективтi жағын  көрсетсе јркениеттiлiк – сол объектiнiң адамға тиiмдiлiгi, игiлiгi. Мәселен, қазіргi жеңiл машина да, өнер, бiлiм де мәдениет жетiстiктерi, ал оларды пайдалану – адамға жасалған жеңiлдiк, игiлiк.

Мәдени байлықтарды пайдаланудың прогресивтiк те, реакциялық та сипатты бар. Мәселен атом, сетегi єуаттарын соғыс құралы ретiнде пайдалану – жауыздылық. Ал оны адам еңбегiн жеңiлдетуге, бейбiт өмірге пайдалану јркениеттiлiк. Олай болса, јркениеттiлiк прогреске, қоғамдық заңдылыққа қайшы келмеуi керек, ол iзгiлiкке, әдiлеттiкке прогреске қызмет етуi тиiс. Бiздiң демократиялық құқыєтық, iзгiлiктi ел болуға Ұмтылуымыз да сондықтан.

ґркениеттi ойлар жер бетiнде мыңдаған жылдар салтанат құрып, бүкіл адамзат қоғамдағы барлық таптар мен топтарға, барлық Ұлттар мен Ұлыстарға ортақ мҰралық қызмет етедi. Мәселен, ертеле өмір Платон, Аристотель, Конфуций, Будда, Мухаммед, Сократ, °л-Фараби т.б. Ұлы ойшыл ғҰламалардың ой-пiкiрлерi – бүгінгi Ұрпаєєа да ой салатын, рухани қажеттiне жарата алатын єазына. Тарихта мәдени байлықтарды қиратып, адамдарды єырып жоюмен аты қалған Александр Македонский, Шыңғысхан, Темiрлан, Напалеон, Гитлер т.б. ұстемдiгi уақытша болған да, ал ақыл-парасат иелерiнiң ой-пiкiрлерi мәңгi салтанат құрған. Оның себебi бiрiншiлерi – бүкіл адамзатєа ортақ рухани мҰра бiлiм ғылым өнер рухын себушiлер болды. Олар Ұлтына, дiнiне, нәселiне қарамай, барша халыққа ортақ мҰра қалдырды, ал екiншiлерi- жер бетiне јлiм рухын сеуiп, ұстемдiк жүргiзудi, басқаларды тәуелдi етудi армандады.

ґркениеттiң дамуы, јсiп јркендеуi Л.Н.Гумилевтiң пайымдауы бойынша қоғамдық, мәдени-экономикалық жағдайларға байланысты бiркелкi дамымайды. Ол бiрде шапшаң, бiрде баяу, єисыє доға iспеттi дамуды бастан кешiредi екен. Мәселен, бұдан мыңдаған жылдар бұрын Египет, Іытай елдерi әлемдегi јркениеттi елдер болған. Сол сияқты кјне єыпшає, сає мәдениеттi де тарихтан белгiлi. Кейiн ғылыми-техникалық прогресс шығыстан батысєа ауысып, Хl-Х ғ.ғ. Батыс Еуропа елдерi жаңа јрлеу дәуiрiн бастан кешiрдi. Англия, Франция, Италия, Гнрмания, сияқты Батыс Еуропа мемлекеттерi алдыңғы қатарлы јркениеттi елдер қатарына шыєты. Екiншi дүниежүзілiк соғыстан кейiн АІШ мемлекетi ең алдыңғы қатарлы јркениеттi дамыған болып отыр.

Этностар мәдениетiн анықтауда археологиялық єазба ескерткiштердi тарихи салыстыру  әдесiн қолдану арқылы анықтауға тура келедi. Бүгінгi бiзге жеткен мәдениет Үшығы сол кјне этностардың јткендегi мәдени өресіне өлшем бола алмайды. Себебi олар кјне мәдениеттiң Үшығы ғана. Этностар мәдениетiн анықтығанда, ағаш пен киiздi былай қойғанда, єиыршыє құм, тас сияқты құрылыс материалдарының өзi желдiң, жаңбырдың әсерiнен ұгiлiп, тозып, жоқ болатының естен шығаруға күштердiң әсерiнен, мәдентеттiң жоқ болатының  естен шығаруға болмайды. Сондай-ає жер сiлкiнiс, су тасєыны т.б. табиғи күштердiң әсерiнен, мәдениеттiң жоқ болуы немесе жер-су астында қалуы мүмкiн. Олай болса, адамзат қолымен жасалған мәдени ескеркiштердiң көбінiң јткен дәуiрлердегi лсындай жай-кұйi этностар мәдениетiнiң јткенiн дұрыс анықтауға мүмкiндiк бермей, ғалымдарды қателiктерге Ұрындырып, терiс көзқарастар туғызады. Мәселен, ортағасырлық идеалситiк бағыттағы философ-тарихшылар этностарды тарихи емес тағы этностар да бар деп қателiктерге Ұшырады. Бұл қателiктердi ХХ ғ. Еуроцентристiк көзқарастағы батыстық ғалымдар да қайталап (әсiресе кешегi кеңестiк дәуiрде) Щығыс, тұркi халықтарын мәдениеттен мешеу тағылар деп қателесiп келгенiн айтпай  кетуге болмайды. ґркениеттi  жаєтаушылар Кеңес Одағына қараған орыстан басқа халықтарға мҰрын шүйіре менсiнбей қарап келдi. Этностар мәдениетi жјнiндегi мҰндай терiс көзқарас кеңестiк әкiмшiл-әмiршiл замңда кеңiнен јрiс алып, Ұлы халық, кiшi халық деген теорияны шығарды. Олар Адамның тұлғасы оның бойының Ұзын-єысқалығымен өлшенбейтiн сияқты, халықтардың да үлкен-кiшiсi санының аз, я көптiгiмен өлшенбейдi. ґткендегi тарихи мҰрасымен, адамзат игiлiгiне єосқан ұлесiмен өлшенедi деген В.Гюгоның қағидасын ескермедi.

Кјне мәдениеттiң жүрнағы жер бетiнде аз да болса қалады. °р этнос әлемдiк мәдениетке өз шама-шарєынша ұлес єосады. Осы жерде академик М.°уезов °лемдiк мәдениетке әр халық өзiнше ұлес єосады. Француздар асқан сҰлу кесiн өнерiмен, итальяндар әсем сазды музыка иәдениетiмен, египеттiктер атаєты пирамидаларымен, єытайлар фарфор бҰйымдарымен iз қалдырса, єазає халєы бай ауз әдебиетiмен ұлес єосты деген Ұлағатты ой-пiкiрiн еске ала кету орынды демекпiз.

°лемдiк јркениетке әл халєының єосқан ұлесiн сөз еткенде Ұлы тұлғалардың ерен еңбегiн айтпай кетуге болмайды. Мәселен, Аристотель, Платон, Галилей, Коперник, Гегель, Фейрбах, Дарвин, Мичурин, Ломоносов, Лобачевский, декарт, демокрит, Абай, Науаи, Луи Пастер, С.П.Боткин и т.б. ғылым мен өнердiң алуан саласында јлмес Ұлы мҰра қалдырған iрi тұлғалар. Олардың ғылым мен өнердегi асыл мҰралары барлық адам баласына бiрдей ортақ. Олардың Ұлты мен шыққан тегi, јскен ортасы алуан түрлі. Олай болса, әлемдiк мәдениеттiң алтын қорына әр Ұлт јкiлi өз ұлесiн єоса бiлген екен.

µлттар мен Ұлыстар бiр мемлекет аумағында бiрлесiп еңбек етiп өмір сүре отырып, материалдық және рухани байлықтарды да бiрлесе жасайды. Оған Қазақстанда тiршiлiк етiп жатқан жүзден астам Ұлттар мен Ұлыс јкiлдерiнiң достық өмірi, бiрлескен еңбегi, Қазақстанды ортақ ұйiмiз деп есептеуге айғає.

Бiрлесе қимыл –әрекет жасау єашан жа жеңiске жеткiзедi. Оған мысал – кешегi кеңес халєы бiрлiктiң арєасында немiс-фашист басєыншыларын күйрете жендi. Қазақстандағы тың көтеру, ондаған шахталар мен жүздеген фабрика, зауыттарды, салып, iске єосуда да Ұлттар достығы, бiрлiк берекелi еңбек жеңiстiң тұтєасы болды. Соғыс жылдарында єуғынға Ұшырап, Қазақстанға жер ауып келген немiс, чечен, ингуш, карачай, єырым татарлары сияқты елiнен, жерiнен ауған халықтарды єазаєтар достық құшағын жая єарсы алды. Адамның кұгi адаммен дегендi олар Ұмытуға тиiстi емес. Сол себептi де кез келген халық iзгiлiкке ыстық ықыласпен қарап, достыққа достық сезiммен жауап берiп, ынтымає – ырыс көзi, құт – берекенiң бұлағы – деп қарауды мақсат тұтады. Бұл ой-пiкiр халықтық афоризм сөздерде, мақал-мәтелдерде ежелден ой өзегi болған.

Шын мәнiнде, қоғамдық ойдың шапшаң дамуына жеке тұлғаның әсерi болатытын немесе толықсыған ақыл-парасатты мол кјсемдерiн сабырлық сабасына келтiруге ықпал ететiн жоққа шығаруға болмайды. Олай болса, тарихи оқиғалардың шешiлуiне жеке тұлғалар рөлiнiң зор екенiң  мойындауға тура келедi. Өмір таласы Ұлыларды туғызады, ал атає шығару үшiн кұрес талантта танытады деген К.А.Гельвейцийдiң, µлы тұлғалар аспанда жарып шығып, жарє еткен нажағай iспеттi, ол жолындағыларды јртеп, єырып-жоймай тынбайды деген Т.Карлейльдiң немесе Бiлгеннiң сөзi – јнеге, јнегелiнiң соңынан еру де ерлiк деген Ахмет Иүгінекидiң, Ұлы аєын Абайдың

Единица – жақсысы

Ерген елi бейне нјл,

Единица кеткенде

Не болады јңкей нјл? –

 

деген тұжырымдары Ұлы тұлғалардың тарихтың кјшбасшысы бола бiлетiнiн дәлелдей тұскендей.

Табиғаттың тылсым сырын ашушы, оны адамзаттың күнделiктi қажетiне жаратушы, айға Үшып, аспан әлемiндегi, кеңiстiктегi тiршiлiктiң сырын ашушы жеке Ұлы тұлғалар көрнектi ғылымдар. Олай болса тарихты жеке тұлғалар жасайды деген қорытынды жасауға болады.

Ендi әлемдiк јркениет пен Ұлт мәдениеттiң байланысы дегендi қарастырайыє. °лемдiк мәдениеттiң Ұлттық мәдениетпен оның озыє үлгілерiмен толығып отыруы тарихи заңды құбылыс. Сондықтан бүгінгi јркениеттi әлемдiк мәдениетке жергiлiктi жердегi (әр мемлекеттегi) Ұлттық мәдениеттi кiрiктiре пайдаланудың қажеттiгiн өмірдiң өзi талап етiп отыр. Осыған байланысты Ұлттық сана және Ұлттың өзiн-өзi саналандыруы деген мәселенi єарстыруға тура келедi. µлттық сана мен Ұлттардың өзн-өзiнiң саналандыруы жалпы әлеуметтiк (қоғамдық) сананың бiр бөлiгi болып саналады. Бiрає, бұл түсінiк бiрыңғай Ұєсас болғанымен, тепе-тең емес. Ұлттың өзiн-өзi саналандыруы дегенiмiз – Ұлттық сананың шынайы мазмұны. Ұлттың өзiн-өзi саналандыруына әр этнос јкiлдерiнiң өз тарихы мен оның бүгінге және болашағына деген көзқарасы, бағалуы, пiкiрi, қатынасы жатады. Сонымен бiрге, басқа этнос јкiлдерiмен қарым-қатынасын да қамтиды. Оған сол Ұлт јкiлiнiң өз Ұлтытын мәдениетiне деген көзқарасы мен iшкi сезiмi де енедi.

µлттың  өзiн-өзi саналандыруы – Ұлттық сананын эмоциялық сезiмiн бiлдiретiн ядро болып есептеледi, яғни оның өз Ұлтының мәдениетiне деген сүйіспеншiлiк сезiмнiң iргетасы болып саналады. Ол Ұлттық-этникалық  қарым-қатынастан көрiнiс табады. Әр Ұлт јкiлiнiң өз Ұлтының рухани және әлеуметтiк-саяси өмірiне деген қатынасын бiлдiредi. Солай болғпндықтан, әр Ұлт јкiлiнiң өз Ұлтының мәдениетiн қаншалықты бойына сiңiргенiн жеке басынын үлгісiмен көрсетуiн талап етедi.

Ал саяси тұрғыда Ұлттың өзiн-өзi саналандыруы екi жақты көрiнiске ие болады. Бiрiншiден, ол әлемдiк јркениетi, мәдениеттi меңгерген, оны өз бойына еркiн сiңiрген болуы керек. Екiншiден, өз Ұлтының мәдениетiн жақсы меңгерген, жанындай сүйген патриот болуы керек. ґз Ұлтының мәдениетiн жетiк бiлiп меңгермеген, оны сүйе бiлмейтiн азамат әлемдiк мәдениеттiң озыє ұогерiнен де шынайы ләззат ала алмайды. Бұл жерде патриотизм мен  әлемдiк мәдениеттi  кiрiктiре игерудi, сөйтіп адамзаттың жасаған рухани байлығын еркiн меңгерген азамат болуын талап етедi. Гуманизм идеясы оның жүрегiмен тұраєты орын алады, яғни жан-жақты жетiлген, Ұлттық сана-сезiмi оянған азаматта Ұлтжандылық қасиет пен гуманистiк қасиет бiрге келiп, адамзаттың бәрiн бауыр санау, дос тұту, жақсыда жаттық жоқ, жақсы барша халыққа ортақ деп қарау сезiмi мыєтап орнайды. Мiне, осындай көзқарас әр Ұлт јкiлдерiнiң санасында тұраєты орын тепкенде ғана Ұлттық сана қоғамдық сананың бөлiнбес бiр бөлшегiне, егiздiң сыңарына айналады. Ол Ұлттардың өзара қарым-қатынасы нығайында, Ұлттық түсінушiлiк, бiр Ұлттың екiншi Ұлтты тең құқыєты қоғам мүшесi деп қарау күнделiктi өмірден тұраєты және берiк орын алғанда ғана iске асады. Бұл идея Президентiмiз Н.°.Назарбаевтың Қазақстан – 2030 стратегиясында да, 1998 ж. наурызда республиканың зиялы єауым јкiлдерiмен кездескенде сөйлеген сөзiнде де өзектi орын алған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ – ТАРАУ.

 

2.1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы педагогикалық теориялар.

 

Педагогика ғылымында тәрбие терминiне әрєашан ерекше мән берiлген болатын. Көптеген жылдар тәрбиеге Тұлғаның дамуын басқару деген анықтама берiлiп келдi. Педагогика деген сөздiң мәнi, мазмұндық ауқымы бiртiндеп кеңейiп, Баланы өмірге үйретудiң шеберлiгi деген мағынаға ие болды, яғни ол баланы оқытып тәрбиелеу, оның рухани және физиологиялық жағынан јсiп-жетiлуiн басқарып, бағыттау деген сөз. Сонымен, бүгінгi педагогика ғылымына ең єысєа және дәл анықтама беру керек болса, оны адам тәрбиелеу жјнiндегi ғылым деп атаған болар едiк. Бұл жерде тәрбие сөзi кең мағынада балаға әрi бiлiм берiу, әрi тәрбие беру, әрi дамыту мағынасында қолданылып отыр.

Тәрбие теориясы педагог-практиктердi кәсiптiк бiлiммен єаруландыра отырып, әр жастағы топтардағы балаларды оқытып, тәрбиелеу ерешелiктерiн, әдiс-тәсiлдерiн меңгеруге, тәрбие  iсiнiң нәтижесiн алдын ала болжауға және оны жоспарлап, iске асыруға мүмкiндiк туғызады, тәрбиенiң нәтижесiн анықтаудың тиiмдi деген ғылыми жолдарын қарастырады. Тәрбие мәселесiн ғылыми тұрғыдан анықтауда педагогика оны жалпы тұрғыда қарастырмайды. Іоғамның тарихи даму сатысындағы тәрбиенiң белгiлi мақсаты мен мiндеттерiн айқындай отырып, оның сол қоғамның тiлек-мұдделерiне сай келуiн зерттеп iздiстередi. Бұл жағынан алғанда педагогика iргелi ғылым болып саналады, сондай-ає тәрбие теориясына сүйiне отырып, оқу-тәрбие жүйесiн құрудың жолдарын, оны iске асырудағы әдiс-тәсiлдерi сөз етедi. Сөйтіп, қолданбалы ғылымның ролiн атқарады. Педагогика ғылымы теориялық жағынан iргелiк сипатта болса, тәрбие мен оқытудың теориясын iске асыру жағынан қолданбалы сипат алады.

Тұлғаның құрылымдық компоненттерi үш бөлiктен тұрады. Бiрiншiден, оның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын жетiлдiру; екiншiден, адамзаттық јркениетi тұлғаның бойына бiртiндеп сiңiру; үшiншiден, жеке тұлғаны iс-әрекетке ендiру арқылы өзiн-өзi тәрбиелеуге белсене қатыстыру. Тұлғаны тәрбиелеп жетiлдiруде осы үш компонент тығыз бiрлiкте қызмет етедi.

°леуметтiк көзқарас тұрғысынан қарағанда, тәрбиеге қоғамдық бықылау және тұзету енгiзетiн, жастарды мемлекеттiк және қоғамдық құрылымдар арқылы басқарып бағыттайтын, қоғамның қазірг.i және болашає өмірiне мақсаттылықпен даярлау iсi деп қараймыз. Тәрбие iсi адамның қабілетiн қоршаған ортада және оның санасында қалыптастыруды мақсат ететiн болғандықтан, ол – психологиялық процесс.

Тәрбие адамдарға тән әлеуметтiк категорияға жатады және тұлғаны дамытуда шешушi рөл атқарады. Тұлғаны қалыптастырудың тиiмдi жолдары баланы белсендi түрде демеп отырған жағдайда ғана сәттi болады. Баланың жеке басындағы әлеуметтiк-психологиялық өзгерiстер оның өзiнiң белсендiлiгiн арттыру жолымен iске асырады. Кез келген тәрбиелiк мiндет белсендiлiктi арттыру арқылы шешiледi. Мәселен, дененiң дамуы дене шыныєтыру жаттығулары арқылы, ал адамгершiлiк тәрбиесi дамгершiлiк тәрбиеге тұраєты түрде бағыттау арқылы iске асырылады. тәрбие iсi екi жақты байланыс арқылы жүзеге асады.

 

Тәрбиенiң екi жақты байланысы. Тәрбие жүйесiне оқушы мен оқытушың қатынасы екiә жақты байланыс арқылы iске асырылады. Бiрiншiден, тәрбиешiден тәрбиелiнушiге  дейiн тiкелей байланыс арқылы iске асырылатын, мiндеттi саналатын iс-әрекет. Екiншiден, тәрбиеленушiнiң жауабы, iс-әрекетi арқылы тәрбиешi Ұстазға келiп жететiн ақпараттар, бiлiм, бiлiк үлгілерi. МҰны керi байланыс деп атайды. Тәрбиешi –Ұстаздың қолында керi байланыс арқылы жинақталған хабарлар неғҰрлым көп болса, тәрбиелiк ықпылдың солғҰрлым мақсаттылықпен iске аырылғанына  айғає болады. Сондықтан, оқу-тәрбие жүйесiндегi мұғалiм мен оқушының қарым-қатынастық iс-әрекетi мұғалiмнiң шебер Ұйымдастыра бiлуiн қажет етедi. Тәрбие жүйесiндегi iстiң нәтижесi – оқушының сабақ үстіндегi белсендiлiгi мен оның мiнез-құлық, iс-әрекетiндегi көрiнiсiнен байқалады.

Тәрбиелiк қызмет неғҰрлым єарєынды, саналы түрде жүргiзiлсе, тәрбиенiң сапасы да соғҰрлым жоғары болады. Бұл үшiн тәрбиешi өз шәкiртiн жақсы көруi және тәрбиелеушiнiң жеке басын жоғары адамгершiлiкпен бағалай бiлуi қажет.

Тәрбиеленушiге еркiндiк берiдiң және шығармашылық көзқарастың маңызы. Тәрбие үрдiсiне iзгiлiк маңызды  рөл атқарады. Тәрбиеленушiнiң жеке басында өзiндiк еркi  болмайынша, тәрбиенiң негiзгi идеяларын, жеке басына дамыту идеясын, өзара ынтымаєтастық иидеяны жүзеге асыруға толық мүмкiндiк тумайды. Тәрбие iсi күштеумен жүргiзiлетiн болса, онда балада да, мұғалiмде де адалдық шындылық, әдiлдiк сияқты адамгершiлiк қасиеттердiң толық сақталуына нҰєсан келуi мүмкiн. Бала өз ойын Ұстазына  iркiлмей толық және ашыє жеткiзуi үшiн оған еркiндiк беру керек. Бала мұғалiм алдында өзiн неғҰрлым еркiн сезiнсе, ойын соғҰрлым ашыє айта алатын болады. Тәрбиешi баланың бiлiмге қызығушылығына, ой-єиялына азаматтық борыш сезiмiне, өз бетiнше әрекет етуге тырысушылығына, шығармашылығына сүйенген жағдайда ғана тәрбиеленушiнiң еркiндiгi көрiнiс табады. Бұл зандылыққа сәйкес педагог баланың басқа адамдармен алуан түрлі қарым-қатынасєа өзiндiк ңменiңң саналы түрде көрсетуiне мүмкiндiк бередi. Бала өзiнiң iс-әрекетiн ой елiгiнен јткiзiп, өзiне-өзiнiң баға беруiне, iс-әрекетiне сый көзiмен қарауға, үлкендерiмен қарым-қатынастық мiнез-құлықты бағалай бiлуге үйренетiн юолады.

Баланы еркiндiкке тәрбиелеу мұғалiм тарапынан қатан бҮйрыєсыз, сапайы қарым-қатынастың болун қажет етедi. Сол арқылы педагог пен оқушының өзара қарым-қатынас әдеби күшейе тұседi, өзара түсінушiлiк тең адамша сөйлесу олардың араласу стилi мен мәдени байланысының үлгілерiн оқу-тәрбие жүйесiне енгiзуге мүмкiндiк туғызып, бiр-бiрiн жаєындастырына тұседi.

 

Тәрбиенiң Ұжымдық бағыттылығы. Бұл зандылық әзiрге мектеп өмір сүрiп отырған  жағдайда өзiнiң мәндiлiгiн жоғалтпайды. Мектептiң жаңа Ұйымдастырушылық құрылымы, оқу-тәрбие үрдiсiнiң мақсаты мен мазмұны, оқушылармен жүргiзiлетiн жекелей, топтық, сонымен қатар Ұжымдық iс-әрекет сол қалпында сақталуға тиiс. °рбiр адам Ұжымда қолайлы жағдайға ие болу үшiн және өзiнiң қабілетi мен iскерлiгiн, күш-єуатын, неге  икемдiлiгiн көрсету үшiн Ұжымдық  қарым-қатынасты қажет етедi. Адам бойындағы қабілет пен икемдiлiк Ұжымдық қарым-қатынаста еркiн ашыла тұседi.

µжымдық  қарым-қатынасты орнатудың тиiмдiлiгi, Ұжымiшiлiк қатынастардың стихиялық  түрде болуы баланың кјңiл-кұйiне ықпал ететiн түрлі факторларға байланысты. Ондай факторларға мыналар жатады: оқушының өзiнiң ерекшелiгi (дарындылығы, әсерленушiлiгi, көпшiлдiгi немесе өзiмшiлдiгi, јжет немесе Ұяндығы, өмірге сенiмдiлiгi, сыртқы түрінiң тартымдылығы), оның адамгершiлiк бейнесiн сипаттайтын белгiлерi (күшi, көркi, еркi, батылдығы, ептiлiгi). Бiрає өмір тәжiрибесi көрсетiп отырғандай нарық, еңбек, өмір жолын (мамандық, еңбекке қатысу т.б.) таңдау кезiнде бәсекелестiк көп болуы керек. µжымдық –серiктiк қарым-қатынасты орнатудың тиiмдiлiгi, алған  бiлiм мен дағдырлардың дәрежесiне, ойдың шығармашылық стилiне, кез келген кұтпеген жағдайларда өздiгiнен қабылдаған шешiмнiң дұрыстығына байланысты.

Тұлғанын қалыптасуы мен дамуына мектептiң, отбасының және ортаның тәрбиелiк ықпалын Үштастыруда педагогикалық ынтымастық қажет. °р жеке тұлға өзiн өмірде сирек кездесетiн тұтас бiр ерекше жан (феномен) түрінде сезiнедi. Бұл заңдылық мектеп мұғалiмдерiнiң, отбасының және қоғамның педагогикалық күш-жiгерiнiң бiрлiгi мен келiсушiлiгiн жүзеге асыруды күнi бұрын белгiлейдi.

Тәрбиелiк үрдiстiң күрделiлiлгi, оның төтенше және дер кезiнде тұзету ендiру қажетсiнетiн кјшедегi терiс ықпалдарының етек алуы, нашақорлық, темекiге, iшiмдiкке, саудаға үйірлiк, оқушы жастардың әдепсiздiк, дјрекелiк iс-әрекеттермен жиi айналасуына, бҰзыєтық жолға тұсуiне мүмкiндiк туғызып отырғанын да жасыруға болмайды. Олай болса, мектеп қоғамның заң орындарымен, әкiмшiлiк, ұй басқаларымен, баспасөз мекемелерiнiң бiрлесе отырып, пәрмендi тәрбие жұмысын Ұйымдастырудың тиiмдi жолын қарастыруы қажет. Бұл жағдай тұлғаны тұтастай қалыптсатыру идеясына бағындырылған тәрбие үрдiсiнiң мақсатын, мiндетiн, мазмұнын, түрі мен әдiсiн бiрлiкте қарасатырудың қажеттiгiн туғызды. Тәрбие жұмысы әр жеке тұлғаның қабілетi мен ынта-ықыласын ескере отырып, мектепте, тұрған ауданда Ұйымдасқан түрде жүргiзiлуi әдiс-тәсiлдерiн (оны, бүгінде тәрбиенiң  технологиясы деп жүр. С.І. ) жан-жақты теориялық және практикалық тұрғында қарастырған Ы.Алтынсарин атындағы ңҚазақтың Бiлiм академиясыныңң Тәрбие теориясы, этнопедагогика және жас ерекшiлiк психологиясы лабораториясының қызметкерлерi жасаған мектептегi тәрбие жұмысының теориясы мен әдiстемесi атты ғылыми көмекшi құралды баспа арқылы шығардық. Онда тұлғаның сапалық қасиеттерiн кешендi түрде қалыптастыру және оған педагогикалық ықпал етудiң жолдары сөз болған.

Осы еңбекке негiздей отырып, оқушылардың тәрбиелiк деңгейiн анықтаудың жаңаша өлшемi – тәрбиенiң технологиясына тоєталмаєпыз.

 

2.2.  Жалпы бiлiм беретiн мектеп оқушылардың тұлғалық және танымдық дамуының психологиялық ерекшелiктерi.

 

Мектеп жасындағы балалар проблемасы психологтардың назарынан тыс қалуға тиiстi емес, себебi бұл жас кезеңi адамның этногенетикалық дамуында маңызды орын алады және осы кезеңде пайда болатын психологиялық жаңа құрылымдар мектеп жасының ерекшелiктерiн айқындап тұрады. Осы жаңа құрылымдар баланың әрмен қарай    дамуының негiзгi болып қалыптасады. Психологияда жеке тұлғаның қалыптасу механизмдерiн жетiк түсінуге мүмкiндiк беретiн категориялар жете зерттелiп ойластырылған. Оларға мына Ұғымдар жатады: дамудың әлеуметтiк жағдайы, жетекшi iс-әрекет, әр жас шаманың жаңа құрылымдары.

Жаңа зерттеулердiң қажеттiлiгi бiрiншiден, соңғы жылдары базалық шає мәдениетiнде болып жатқан өзгерiстерден, екiншiден, отбасы және мектеп жағадайында балалардың дамуын анықтайтын Ұлттық мәдени ерекшелiктердiң зерттеудiң жоқ болуынан туындап отыр. Этникалық мәдениеттiң адам дамуына әсер етуi әлемдiк психологияда дау-талассыз дәлелденген шындық, ал бiздiң елде көптеген жылдар бойы халықтар психологиясындағы Ұлттық ерекшелiктердi мойындаушыларға нәсiлшiлдiк және Ұлтшылдық көзқарастырылған деген айып тағылып  келдi. Дегенмен, қазіргi кезеңдегi психологияның мәлiметтерiне сүйенсек, психологиялық  сферада белгiлi бiр этномәдени ерекшелiктердiң орын алатынын байқаймыз, ал бұл ерешелiктердi мойындауды нәсiлшiлдiк немесе Ұлтшылдық сияқты терiс Ұғымда қарастыруға мүлдем болмайды.

°р халықтың өзiне тән Ұлттық ерекшелiктерi бар. Ол әр Ұлт јкiлдерiнiң санасында материалдық және рухани өмірiнiң ерекше қалыптасқан жағдайлармен, тарихи даму жолының өзгешелiгiмен, географиялық және климаттық ерекшелiктерiмен, адамдардың мiнез-құлық, сезiм, темперамент, қажеттiлiк, талғам сияқты басқа да психологиялық құбылыстардың  кјмегiмен әдет-ғҰрыптар, дәстүрлер арқылы мәдени өмірiнен орын алып Ұрпаєтан Ұрпаєєа берiлiп отырады.

µлттық психологияның шын мәнiсiндегi феномен ретiнде Ұлттық элементтерден тұратын өзiндiк ерекше құрылым бар. Бұлардың қатарына Ұлттық мiнез, сезiмдер, салт-дәстүрлер жатады және бұлар жеке тұлғаға үлкен әсерiн тигiзедi.

µлттық психологиялық элементтердiң үшiншi тобына Ұлттық наным-сенiм жатады. Ол отбасындағы тәрбие процесiнiң түрлі арналары арқылы жариялылық көрiнiс тауып, бала психологиясына жастайынан әсер етушi құралға айналады. Мәселен, отбасы ұлекндерiнiң дiни наным-сенiмдерiнiң күнделiктi өмірде көрiп јскен бала ерiксiз соған елiктейтiн, үлкендер не iстесе соны iстейтiн болады.

Отбасы тәрбиесiнiң жеке тұлғаның қалыптасыуында маңызды зор. Отбасы тәрбиесi жеке тұлғанын рухани өмірiне, сана-сезiмiне Ұлттық психологиялық белгiлердiендiрудiң жолдары мен тәсiлдерiнiң бiрi болып есептеледi. Ұлттық салт-дәстүрлердiң деңгейiн, олардың сан жағынан әр Ұлттағы аз немесе көптiгiнен емес, жеке тұлғаны қалыптастыру процесiндегi атқаратын қызметiмен келер Ұрпаєєа тигiзер әсерiмен айқындауға болады.Ұлттық мiнез-құлықтағы этникалық белгiлер дегенiмiз қоршаған әлеуметтiк-экономикалық, табиғи және мәдени идеологиялық отрамен Ұзає қарым-қатынаста   болудың нәтижесiнде адамдар психологиясында қалыптасатын тұраєты өзiне тән белгiлер мен қасиеттердiң жиынтығы . басқаша сөзбен айтқанда Ұлттық мiнез-құлық белгiлерi дегенiмiз- этникалық бiрлiк ерешелiктердiң оған қатысты адамдардың психологиясында бейнеленуiнiң ерекше түрі. Іазiргi кезде бiлiм берудiң мемлекеттiк стандарттары оны этномәдени компонеттермен толықтыруға мүмкiндiк бередi. Ұлттық сана-сезiмдi дамытуға бағытталған өзгерiстерге берiлген талдауларға сүйенсек, қазіргi кезенде мектептер көп қиыншылықтарға кездесiп отырғаны байқалады. Берiлетiн Ұсыныстар көбіне идеалды концепция түрінде болып келедi; мектептерде болып жатқан өзгерiстерге  байланысты әртүрлі пәндерге қосымша аспектiлердi Ұсыну енгiзедi, бiрає мҰндай ұзiк-ұзiк, әрi кездейсоє тұзетулер проблемалар эволюциясын толығымен түсінуге кедергi жасайды.

Жеке тұлғаны қалыптсатыру дегенiмiз оны мәдениетке үйрету, бiлiм, қарым-қатынас ережелерiн, әлеуметтiк тәжiрибенi меңгерту. Ұлттық көркемөнермен, әдебиетпен, ғылыммен айналыстыру, адамгершiлiк құндылықтар жүйесiн Ұғына бiлуге, сөйтіп жеке бастың тәжiрибесiн үздiксiз байытып отыруға себiн тигiзу. Мәдениетке араласу, сайып келгенде, адамның шығармашылық дамуы деуге болады.

Қазақ мәдениетi жас Ұрпаєты тәрбиелеп дамытудың өте маңызды, бай қайнар бұлағы. Оның ғасырлар бойғы тарихы, адам өмірiнде болатын маңызды оқиғалар, жеке тұлғаның даму  ерекшелiктерiн айқындайтын Ұлттық салт-дәстүрлерi, оның ғылымы, шығармашылығы мен өнерi, ғажайып бай тiлi даналық, адамгершiлiк, парасаттылық сияқты қасиеттерге толы, ал ол қасиеттер јнегелi, творчестволық жағынан дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға үлкен себiн тигiзедi. БҰған әрине, тәрбие жұмысы отбасында да, мектепте де дұрыс және толық iске асырылғанда ғана жетуге болады. Бұл жерде балалардың этникалық ерекшелiктердiң ескере отырып, оқытып тәрбиелеудiң айтарлықтай икемдi және белсендi әдiс-тәсiлдердi үлкен роль атқарады.

Жеке тұлғаның белгiлi бiр мәдени ортада болуы оның тұлғалық және танымдық дамуына ерекше әсерiн тигiзедi. Осыған байланысты, жеке тұлғаның белгiлi бiр мәдениеттiң субъектiсi ретiнде дамуына себепшi болатын екi түрлі факторлар бар. Оның бiрiншiсi – сол халықтың мәдени ерекшелiктерi болса, екiншiсi – сол ерекшелiктердi түсінiп меңгеруге себепшi болатын баланың ойлау қабілетiн, танымдық процестерiн, темпераментiн, мiнез-құлқын саналы түрде танып ажырата бiлу.

Қазақтардың этнопсихологиялық ерекшелiктерiне адалдық, аєниеттiлiк, жаужүректiлiк, шыдамдылық, қарапайымдылық, жомарттық деген сияқты т.б. тарихи қалыптасқан қасиеттердi жатқызуға болады. Бұл қасиеттердiң барлығы жеке тұлғалық белгiлер болып саналады.

МҰндай этнопсихологиялық ерекшелiктердi байқау эспериментiн єазає мектептерде ғана емес, сонымен қатар аралас тiлдi немесе орыс тiлдi мектептердiң оқу-тәрбие процесiнде де жүргiзудi ескеру қажет. Себебi тек көпҰлтты мектептерде әр Ұлт јкiлдерiнiң бабалалры оєитынын, олармен жүргiзiлетiн оқу-тәрбие жұмысынынң мазмұндық және формалық ерекшелiктерiн ескертуге тура келедi.

Мәлениаралық  (немесе кроссмәдениеттiк) зерттеулер психологияда айрыєша орын алады. Бiрлiктi емес мәдени, әсiресе этномәдени ортада түрлі психологиялық көрсеткiштердi салыстыру идеясы түрлі психологиялық көрсеткiштердi салыстыру идеясы бұрыннан да көптеген  зерттеушiлердi  қызыєтырған. Психология ғылымында мәдениаралық зерттеулердiң ролi мен маңызын бағалауда да әр түрлі көзқарастар бар. Іазiргi кезенде бiраз шетел авторлары бұл бағытта психологияны дамытуды маңызды парадигмаларының бiрi деп есептейдi.

Бұрынғы одаєтың кезiнде психология ғылымында 20-жылдардан бастап бұл проблема әлденеше рет талқыланды және ардайым шетел зерттеушiлердiң кертартпа реакцияшыл қорытындыларына єарсы шығып отырды. Дегенмен, мәдени еоекшелiктер мен психикалық құбылыстарды байланыстыра қарастырған наєтылы зерттеулердiң өте аз екенiн мойындауға тура келедi.

Осы бағыттағы шетел зерттеулерiнiң iшiнен Эриксонның жеке тұлға дамуының эпигенетикалық концепциясын атап көрсетуге болады. Оның ойынша адамның ңМендiкң негiзi қоғамының әлеуметтiк Ұйымдасуына байланысты. Эриксон екi ұндi тайпаларының балаларын тәрбиелеуде этнографиялық зерттеулер жүргiздi және оларды АІШ қалаларындағы отбасы балаларының тәрбиесiмен салыстырады. Нәтижесiнде байқағаны, әрбiр мәдениет ошағында өзiндiк ерекше аналық стиль болады және әр ана тек соны ғана дұрыс стиль деп деп есептейдi. Эриксонның пайымдауынша, аналық стиль әлеуметтiк топ, тайпа, класс немесе каста балаларының болашағынан қандай ұмiт кұтетiндiгiне байланысты екен. Бiздiң ойымызша, бұл тәжiрибенi басқа да этникалық ортада баланы тәрбиелеп дамытуда қолдануға болады. Шындығында, әр халықтың мәдени ерекшелiктерi мен дәстүрлерi, өмір салты, көзқарастары сол мәдени қоғамның әр мүшесiнiң белгiлi бiр iс-әрекеттерiне әсер етедi.

Бұл бағыттың ең көрнектi јкiлi М.Мид-Леви-Брюльдiң празологиалық ойлау туралы тезисiн мәдениаралық тексеруден јикiздi және Ж.Пиаженiң жабайы адамның белгiлi бiр деңгейдегi ойлау  қабілетiн баланың ойлау қабілетiнiң дамуымен Ұєсастыру идеясымен пiкiр таластырды.

Бұл бағыттың дұрыс жағы – олар алғаш рет жеке тұлға дамуының әлеуметтiк және этномәдени негiздерi туралы проблемвны көтередi. Бiрає бұл зерттеулер аяғына дейiн толықтырылмады.

Салыстырмалы зерттеулерге арналған жұмыстардын 2 бағытты iрiктеп алуға тура келедi. Бiрiншiсi, психикалық салад мәдениеттер араындағы айырмашылықтарды көрсете, екiншiсi, керсiнше, ортақ белгiлерiн, қарым-қатынастарын табуға тырысады. Бiрiншi  тенденцияға Леви-Брюльдiң жергiлiктi халықтың празологиялық ойлауы мен еуропалықтардың логикалық ойлау туралы салыстырмалы зерттеулерi, мәдени релятивизм  тұжырымдамасы, Сэпир-Уордтың лингвистикалық салыстырмалы гипотизасы және т.б. жатады. Екiншi тенденцияға төмендегi зерттеулердi жатқызуға болады: К.Леви-Стростың алғашєы єауымда ойлаудың логикалық күшi мен қазіргi еуропалық јркениет адамдарының ойлау қабілеттерiнiң потенциалды теңдiгiн дәлелдейтiн еңбегi; Леви-Брюльдiң тұжырымдамасын терiске шығарған; М.М.Мұқановтың зерттеулерi. Бұлармен қатар америка ғвлвмдары Дж.Брунер, М.Кун, С.Скрибнердiң жалпы уинерсалды механизмдердi анықтайтын еңбектерi шыєты. Дегенмен, бҰд зерттеулердiң өз кемшiлiктерi те болды.  Олардың көпшiлiгi әртүрлі мәдени ортаның айырылмашылықтарын айқындаумен ғана шектелiп қалды.

Кеңес дәуiрiнiң психологиясына салыстырылмалымәдени зерттеулердi алғаш жүргiзгендер Л.В.Выготский, А.Р.Лурия т.б. болды. Олардың зерттеулерi, тiптi жалпы спихологияны, оның iшiнде адам психологиясының тұаiнуде маркстiк тұрғыдан қарастырды.

Осы мәдени-тарихи тұжырымдаманың негiзiнде – жылдардың басында А.Р.Лурияның басқаруымен бiр топ психологтар Орта Азияның кейбiр єышлаєтарында әлеуметтiк өзгерiстерден туындайтын классификациялар мен өзгерулер негiзiнде сөздiк-логикалық категориялау процесiнiң универсалды ерекшелiктерiнiң анықтайтын арнайы зерттеу жұмыстарын жүргiздi.

Осы ғ,асырдың екiншi жартысында сыртқы әлеуметтiк этномәдени өзгермелi және iшкi наєты психологиялық өзгермелi заңды байланыстары айқындауға бағытталған еңбектер пайда болды. М.Мұқанов тарихи-этникалық аспектiде негiзiнен ойлау әрекетiнiң нәтижесi ретiнде мақал-мәтел, айтыс, сияқты єазаєтың Ұлттық творчествосын зерттедi. Ол, ең бастысы,этникалық парасат мәселесiн зерттеумен айналысты. Т.Тәжiбаев јткен ғасырдағы антропологтардың, этнографтардың сол кездегi єазаєстардың тұрмыс-салты, күш-єуат, ақыл-ой қабілеттерiн зерттеген түрлі мақалаларын келтiредi. Олар єазаєтардың Ұлттық нышан-белгiлерiнiң жағымды жаєтарын атап көрсетедi. Олардың ойы негiзiнен төмендегiдей тұжырымдалған: єазаєтар басқа Азия халықтарынан мүлде өзгеше, әрi олар ғылымға биiмдi, әсiресе оларға азиаттық баяндау тәсiлi түсінiктi, олардың арасында ақыл-ой қабілетi жоғары адамдар жиi кездеседi, сонымен қатар қызығушылық, тапєырлық, зеректiк, сауырып салма дарындылығы, тез тiл табысу  және мәденижетiстiктердi өте жоғары деңгейде қабылдау атап көрсетiледi.

Этнопсихологиялық стереотиптер мәселелерiмен Г.У.Кцоева, Г.В.Старовойтова және т.б. айналысты. Г.В.Старовойтова қала тұрғындарының мiнез-құлықтарының этникалық ерекшелiктерiң зерттедi. Оның пiкiрiнше, қала халєының мiнез-құлық стереотиптерi қала өмірiне тән әлеуметтiк-психологиялық белгiлердiң әсерiмен қалыптасады, екiншi жағынан мәдени дәстүрлер араласқан ортада көпҰлтты қала тұрғындарының этнопсихологиялық ерекшелiктерiн бейнелейдi.

Бiздiң зерттеулерiмiздiң методологиялық негiзi ретiнде психиканың мәдени-тарихи дамуында оның жалпы ториясының негiзi болып саналатын адамның жоғарғы психикалық функциясының мазмұны ғана емес, сонымен қатар оның iшкi құрылымы мен әлеуметтiк себептену жағ,дайы алынып отыр.

Сонымен бiрiншiден, ауылдағы єазає мектебi оқушылары өзiн-өзi бағалауына олардың тәртiбi, iс-әрекетi єазає мәдениетiне тән тiл алғыштық нормаларына сәйкес келедi. Екiншiден, бастауыш мектеп жасындағы єазає оқушыларының өзiн-өзi бағалауының этнопсихологиялық ерекшелiктерi єазає тiлiн бiлу деңгейiне тәуелсiз, дәстүрлi, үлкеннiң тiлiн алуы, өзiн-өзi дұрыс бағалауы сияқты әрекеттерiнен көрiнедi.

Бұл зерттеудiң негiзгi мақсаты єазає және орыс этносы јкiлдерiнiң арасында жеке тұлғаның даралануындағы мәдениаралық айырылмашылықтарды анықтау.

ґзiн-өзi даралау, яғни актуализациялау жеке тұлғаның ең жағымды және нәтижелi жаєтарын айқындайтын көп єырлы психологиялық құрылым болып саналады. Жеке тұлғаның өзiн-өзi даралау құрылымында бiз теория жүзінде оның келесi компоненттерiн айқындадық: қарым-қатынас барысында себеп-салдарлық бағыт, интервальды єадағалау локусы, уақытты жетiк бiлу, мiнез-құлық икемдiлiгi, сензививтiлiк, яғни сезгiштiк құнылықтық бағдарлар, өзiн-өзi құрметтеу, адамдар мен қоршаған әлемдi тұтастай қабылдап Ұғыну қабілетi, тез тiл табысу, танымдық белсендiк, шығарсмашылық және т.б. сонымен бiрге, жеке тұлғаның даралануының психологиялық механизмдерi анықталды. Олар – өзiне тән жеке басының қасиеттерiн, жеке тұлғаның эмоциялы-ерiктiк, себеп-салдарлық жетiлдiру.

Зерттеу мақсатын iске асыру кезiнде  жеке тұлғаның өзiн-өзi даралауда негiзгi параметрлерiн толық және тепетең бейнелейтiн әдiстер қолданылды. Бiрiншiден, сплдарлық бағытты (немесе жеке тұлға стратегиясын) анықтайтын Ю.М.Орловтың Жетiстiктi қажет ету әдiстерi. Екiншiден Субъективтi єадағалау деңгейi әдәсә. Бұл жерде жеке тұлғаның өзiн-өзi даралауы оның айналасында болып жатқан жағдайларға белсендi және  саналы түрде қатынасы арқылы анықталды. Үшiншiден, өзiн-өзi даралауы тестi-әр түрлі параметрлер бойынша 14 шкаламен жоғарғы сыныптардағы жас өспiрiмдер мен жастар тестен јткiзiлдi.

Зерттеудiң нәтижесiнде өте қызыєты мәлениаралық көрсеткiштер алыңды. Қазақ тiлдес топ јкiлдерiнiң көрсеткiштерi төмендегiдей болды: қарым-қатынасты, жетiстiкке жетудi қажет ету, экстерналды єадағалаулокусы (болып жатқан жағдайының себептерiн өзiнен емес сырттаң iздеу), әлемдi тұтас қабылдап Ұғыну қабілетiнiң жоғары болуы, танымалдық єажiттiлiктер, тiл табысу қабілетi және  құндылық бағдалар дамуының жоғары деңгейi, мiнез-құлық икемдiлiгi, сезгiштiк, өзiн-өзi құрметтеу сияқты қасиеттердiң төмен болуы. Бұл олартдың өз бетiнше әрекеттенбейтiнiн, сырттай єадағалау локусын бiлдiредi, яғни сыртқы беделдi ой-пiкiрге сүйенедi. Сонымен қатар, оларда татҰлыққа, достыққа бейiмдiлiк басым екенi анықталды.

Орыс тiлi топтың жоғарғы деңгейдегi көрсеткiшьерi қолдау, өзiн-өзi құрметтеу, мiнез-құлық икемдiлiгi, тiл  табысу, сезгiштiк, агрессияны қабылдау, шығармашылық сияқты шкалалардың байқалды, ал танымалдық қажеттiлiктер шкаласының көрсеткiштерi төмен болды. Жетiстiкке жету қажеттiлiгiн жоғары екенi, яғни болып жатқан жағдайдың себептерiн өзiнен деп бiлу ерекешлiктерi де байқалады.

Зерттеушiлердiң пiкiрiне тән ерекшелiктер: құндылық пен мiнез-құлықтың мыртєы әсерлерден тәуелсiздiгiнiң жоғары деңгейде болуы, өз жетiстiктерiн бағалай бiлуi, өзiн сол кұйiнде қабылдау қасиеттерi  және сонымен қатар икемдiлiк пен импульсивтiлiк (қызбалық).

Сонымен, жүргiзiлген зерттеулер нәтижесiнде, єазає және орыс жасөспiрiмдерi мен жастардың жеке тұлғалық бейнесiнде едәуiр айырылмашылықтардың болатыны анықтайды. °р түрлі әдiстемелiк зерттеулердiң нәтижелерiне және жоғарыда көрсетiлген зерттеулерге сүйене отырып, оқу-тәрбие процесiнде мұғалiмдердi балалардың этнопсихологиялық ерешелiктерiн ескере жүргiзiлетiн арнайы әдiстермен, оқыту тәсiлдермен қамтамасыз етуiмiз қажет. Айта кететiн маңызды мәселе  оқу-тәрбие жүйесi тек этникалық ерекшелiктердi дамытып қоймай, сонымен бiрге әр түрлі этнос јкiлдерi ретiнде оқушылардың тұлғалық дамуындағы кейбiр психологгиялық кемшiлiктердi өзгертiп, жетiлдiруi қажет. Себебi жеке тұлғаның сапасын жетiлдiру қоғамның және бүкіл Ұлттың дамуын қазіргi жағдайға сай етiп күшейте тұседi.

Алынған ғылыми нәтижелер жалпы бiлiм беру процесiн психологизациялау мен гуманизациялау әрекетiн iске асырады, себебi Ұлттық ерекшелiктер мен айырылмашылықтар – тұраєты факторлар. Балаларды дамытудың эксперименттiк-психологиялық зерттеу қорытындылары оқу-тәрбие процесiн Ұйымдастырудың тиiмдi негiзi болып саналады.

Біздің жүргізілген зерттеулерге қатысты оқу үрдісінің барлық кезеңдерінде диалектикалық тұрғыда бір-бірімен өте тығыз байланысты болатындығы анықталды. Осы бағытта жүргізілген жұмыстарға жасалған талдаулар мен өз байқауларымыз: бізге танымдық белсенділіктің негізгі бөліктерін мынадай белгі шарттар мен көрсеткіштердің жиыны арқылы анықтауға мүмкіндік берді.

 

 

 

 

 

 

Танымдық белсенділік

 

Мотивациялық –тұлғалық

Мазмұндық-амалдық

Процессуалды-жігерлік

Өзін-өзі тану

Өзіне-өзі сену, дамыту

Өзінің танымдық қабілетін дамытуға ұмтылу

Қызығуын қанағаттандыруға ұмтылу

Тіректік білім

Жалпы дидактикалық және арнайы дидактикалық дағдылар

Білімін жетілдіру дағдысы

Танымдық іс-әрекет үрді-сінде кездесетін қиындық-тарды жеңуге дайындық

Өз бетінше жұмыс ітей алу дәрежесі

Танымдық белсенділікке ұмтылыс

 

 

 

Танымдық белсенділіктің әр бөлігі өзіне тән белгілі бір қызмет атқарады: Мотивациялық-тұлғалық қызығуды тудырады, оқу-танымдық белсенділікті оятады. Мазмұндық-амалдық оны іске асыру үшін негіз жасайды және жүзеге асыруға мүмкіндік береді, процесуалды-жігерлік оның аяқталуын қамтамасыз етеді. Әр бөлік өз қызметі арқылы оқу –тынымдық белсенділіктің белгілі бір кезеңін жүзеге асырады.

Мотивациялық-тұлғалық бөлік танымдық-белсенділіктің төмендегідей деңгейлеріне ие.

1.Танымға ұмтылу негізінен жаңа білім игеруге бағытталады. Игерілген негізгі білім жүйесі тек алған білімді қайта еске түсірумен шектеледі.

2.Танымға ұмтылыс білімін толықтыру тәсілдерін игеруге және ол білімнің көзін табуға бағытталады. Негізгі бөлім жүйесі оны берілген алгоритм бойынша шығарылатын есептерді шешу деңгейінде игерілген.

3.Танымға ұмтылыс білім игеруге, оны толтыру тәсілдерін табуға және осы әдістерді жетілдіруге бағытталады. Негізгі білім жүйесі алған білімін еске түсірумен қатар оны шығармашылық түрде қолдана білетінде деңгейде игеріледі.

Біздің пікіріміз бойынша, мазмұндық – амалдық бөлік танымдық белсенділіктің қалыптастырудың мынадай деңгейлерімен сипатталады.

1.Дағды онша маңызды емес мәліметтерді қабылдау және оны қайталау деңгейінде  қалыптасады. Оқу-танымдық іс-әрекеттің мақсатты игерілетін тақырыптың мазмұнына сай келмейді. Олар тапсырмалар мен есептерде нақтыланбайды.  Сондықтан жоспарлау қойылған мақсатқа сәикес келмейді.

2.Дағды хабардың жалпы мазмұнының негізгі идеясы анықталмай тұрып қабылдау мен еске-түсіру деңгейінде қалыптасады. Оқу-танымдық белсенділіктің мақсаты тақырыпқа сай келгенімен, қойылған тапсырмаларға сәйкес нақтыланбайды. Жоспарлау жұмыстың барлық кезеңін толық қамтымайды.

3.Дағды хабардыңнегізгі мазмұны мен мақсатытын танып, қабылдау деңгейінде қалыптасады. Оқу –танымдық іс-әрекеттің мақсаты анықталады және есептерді шешуге нақты айқындалады. Осыларды есепке ала отырып, жұмыстың нақты жоспары жасалады.

Процессуарды – жігерлі бөлік танымдық белсенділіктің қалыптасуының келесі деңгейінен тұрады.

1.Танымдық қиындықтарды жеңу дайындығы төмен. Оқушылардың ерік-жігері әлсіз, сабақ үстінде өздерін босаң ұстайды, Жұмысты  аяғына дейін атқармайды, оқу-танымдық іс-әрекетке өз бетінше белсенділік, жүйелілік танытпайды, т.б.

2.Таным кезіндегі қиындықтарды жеңуге дайындық оқу-танымдық іс-әрекеттің  көпшілік түрлерінде байқалады. Оқушылыр сабақ кезінде ынталанып, жұмысты аяғына дейін атқаруға тырысады. Бірақ үлкен қиындықтарды жеңуге табансыздық танытады.

3.Танымлық қиындықтарды жеңуге дайындық оқу-танымдық іс-әрекеттің барлық түрлерінде байқалады. Оқушылар кез келген тапсырманы аяғына дейін орындап шығады. Жыл бойы  жүйелі түрде жұмыс істейді.

Танымдық белсенділіктің қалыптасуының осы анықталған сипаттамалардың негізінде оқушылардың танымдық белсенділігі үш деңгейге бөлінді:төменгі, орташа, жоғарғы

Төменгі деңгей белгілі бір көлемде теориялық білімнің толық емесігімен күрделі емес тапсырмаларды игеру дәрежесімен, үлгі бойынша тапсырмаларды орындауда өз бетінше жұмыс істеумен оқушылардың оқуға тиісті көңіл қоймауымен сипатталады.  

Орташа деңгей білім деңгейінің болуы оқушылардың білімге, өзіндік жұмысқа құштарлығының қалыптасуы, орта дәрежедегі тапсырманы игеру және оны орындай алу қабілеті арқылы анықталады. Яғни, оқушылардың оқу-танымдық белсенділігі даму үстінде деп саналады.

Жоғары деңгей терең теориялық білімнің болуы, өзіндік жұмысқа деген қажеттіліктің  қалыптасуы арқылы танылады. Яғни, оқушылардың оқу-танымдық белсенділігі жеткілікті дәрежеде дамығандығымен сипатталады.

Оқушыларда оқу –танымдық іс — әрекеттерде өз батінше  жүргізу дағдысын оқытудың аса маңызды мақсаттарының  бірі. Мұны жүзеге асыру оқушыларды жинақтылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді. Білімді саналы түрде игеріп, оны танымдық-шығармашылық және қарапайым есептерді шешуде дұрыс қолдана білуге жетелейді, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін дамытады. Өз бетінше оқып үйрену үшін қажетті мінез құлықтың, ерік жігер мен ақыл ой қабілетінің даму дәрежесі, әсіресе, жоғары сынып оқушылар мен төменгі курс студенттерімен жүргізілген жұмыстарда  айқын білінеді. Сондықтан оқытушы оқушылар өзінің қызығуын толық түрде қанағаттандыратындай, өзінің танымдық белсенділігі мен дербестігін жүзеге асыратындай жағдай туғызуы тиіс.

Танымдық белсенділік, жеке адамның орнықты қажеттілігіне, мінезіне айналу үшін оның бойында өз күші және білім игеру қабылетімен қатар дербес танымдық іс-әрекетке оң көзқарас қалыптастыру керек.

Танымдық белсенділік немесе ізденімпаздық оқушының берілген тапсырманы басқаның көмегінсіз орындаумен ғана шектелмейді. Ол алдына саналы түрде мақсаттар қойып соған сәйкес өзінің іс-әрекетін бағыттап отыру мүмкіндігіне ие болуы керек. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесін санқырлылығын ескеріп және компьютерлік техниканың көмегімен оқу үрдісін жекелеуге мүмкіндік береді, тұлға мен оқу іс-әрекет теориясының негізгі қағидаларына сүйене отырып біз оған мынадай анықтама береміз. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

 

 Дипломдық жұмысымның жоғарыда айтылған маңызды бағыттарымен байланысты жалпы білім беретін мектептің тәрбиесін жаңарту төмендегідей болады:

• Тәрбиенің мазмұнын бүгінгі нарықтық қатынастардың талаптарына сәйкес келтіру;
• Бүгінгі күн талаптарына сәйкес оқушылартәрбиесіндегі ауыртпалықты шығармашылықпен ойлауға, еңбектенуге көшіру арқылы олардың сезім, сана, мінез-құлықтың жағынан дамуын туғызу (оқуға араласу, еңбек, ойын, өнер, түолі мүдделер мен қажеттіліктер);
• Жасөспірім тұлғасының рухани мүмкіндігінің өсуі мен баюы қамтамасыз ету ұлттық рухани мәдениетті біздің еліміздегі басқа халықтардың тарихымен мәдениетімен және тұтастай адамзаттың тарихы мен мәдениетінің кірігуі өзара байланысы негізінде іске асырылады;
• Тұлғаның өзін-өзі жетілдіру мүмкіндіктері, шығармашылық қызметтің жақсы нәтижелері бүгінгі күнгі білімнің талаптарына сәйкес келетіндей болуы мұғалімнің, тәрбиешінің арнаулы өресі мен психологиялық даярлығының кіріктірілуі негізінде іске асырылады.

Тәрбие — әлеуметтік үрдіс. Ол жеке адамның ақылымен және топпен бірге әлеуметтік тұрғыда жасалынған өлшемдерді, құндылықтарды, тәжірибені қабылдау. Оған қатысушылардың саналы және мақсатты қызметінің нәтижесінде біртіндеп және жүйелі түрде өзара әрекеттесудің нәтижесін қоғамдық игілікке айналдырушы үрдіс.

     Тәрбие бірлескен қызмет үрдісі ретінде нақты міндет ңтең емесң оған қатысушылардың міндетін, қатысын тәрбиелік үрдістежасалатын процесс деп қарауға тура келеді.

     Олардың міндеті бәріне ортақ мақсатқа іске асырылатын, бірақ ақыл-ой, іс-тәжірибе жағынан оған қатысушылардың біркелкілігі сақталмайтын тұтас, бірлесе әрекеттесетін күрделі процесс.

     Тәрбиелік міндеттерді шешуде педагогтар жалпы педагогикалық заңдылықтарды басшылыққа алады. Тәрбиенің осы заманғы жүйесінің негізіне төмендегі идеялар жатады: тәрбие мақсаттарының реалистік идеясы; тәрбиенің қоғамдық бағыттылығы; оқушылар мен үлкендер қызметінің бірлестіктегі идеясы; тұлғаның өзін-өзі билеу идеясы;тәрбиедегі оңды істерге сүйену; тәрбиенің ізгілендірілуі; тәрбиенің тұлғалық бағыттылығы;тәрбиелік әрекеттердің бірлігі; тәрбиедегі еркіндік және ұжымдық бағыттылық идеясы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы, Қазақ университеті, 1989.
2. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. – А., 1991.
3. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – Алматы, 1985.
4. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. – А.,1991.
5. АйғабыловаН. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – А., Өнер. 1972.
6. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке  тәрбиелеу жолдары. //Қазақстан мұғалімі, А., 1994.
7. Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие бері. /Методикалық нұсқау. А., 1990.
8. Ақназаров Б. Класс жетекшісі. – А., Мектеп, 1973.
9. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. – А.,1992.
10. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. – А., 1999.
11. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. – Шымкент 1994.
12. Әбиев Ж. Жаңа адамда қалыптастыру. – Алматы, 1988.
13. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. – Алматы, 1997.
14. Әбиев Ж. Оқушыларға атеистік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі , 1959. ғ3.
15. Әбілова Зоқушыларға эстетикалық тәрбие беру. – А., 1972.
16. Әбілова З. Этнопедагогика – А., 1997.
17. Әтемова Қ. Ата-аналар жиналысының мәні. Қаз.мем. 1-1996.
18. Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы, 1987. ІІІ-VI тарау.
19. Болдырев Н. Класс жетекшісі. – А., Мектеп, 1980.
20. Богословский В. т.б. Жалпы психология – А., Мектеп, 1980, 13 тарау.
21. Безкаравайный С., Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи -әдеби кештер. – А., Мектеп, 1968.
22. Бержанов Қ, Тәрбие мен оқытудың бірлігі. – Алматы, 1973.
23. Бержанов Қ., С.Мусин. педагогика тарихы. – А., Мектеп, 1984.
24. Бержанов Қ. Оқу-ағартудағы халықтар достығы. Алматы, 1976.
25. БарановС. Принципы обучения. – Москва, 1975.
26. Бабанский Ю. Педагогика. – Москва 1988.
27. Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процеса. – Москва, 1975.
28. Внутришкольное управление: Вопросы теории и практики. Под ред. Т.И.Шамовой.
29. Дорженов С. Бүгінгі ислам. – Алматы, Білім қоғамы, 1988.
30. Дүйсенбинова Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт //Қазақстан мектебі. 7-1991ж/
31. Елеманов С., Күктілеуов А. Жастарға арналған праволық білім беру негіздері. – А., 1985.
32. Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. А., Мектеп, 1975.
33. Жұмаханов Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. А., 1985.
34. Жас ұрпаққа дамгершілік эстетикалық тәрбие беру концепсиясы. //Қазақ мұғалімі, 1-тамыз 1989.
35. Жақыпов А. Өнеге өрісі- А., Мектеп, 1975.
36. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. А.,1977.
37. Ильина Т. Педагогика. Москва, 1984.
38. Иванова Н., Қозғанбаева М. Оқыту процесінің мәні. – Алматы, 1991.
39. Керімов Л. Праволық тәрбие жүйесі. Алматы, 1991.
40. Капралов Р. Класс жетекшісінің жұмысы. Алматы, 1983.
41. Класный час и его организация. Алматы, 1989.
42. Капралова Р. Сынып жетекшісінің ата-аналармен жүргізілетін жұмысы,- Алматы, 1973.
43. Керімов Л. Қиын бала және оны қайта тәрбиелеу. – Алматы, 1990.
44. Көпжасарова М. Оқушыларды кластан тыс жұмыстарда коллективизмге тәрбиелеу. Алматы, Мектеп, 1978.
45. Көшекпаев Н. Оқыту теориясы. – Алматы, Мектеп, 1976.
46. Кочетов А. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі. Москва, Просвещение, 1967.
47. Крупская Н. Көркемдікке тәрбиелеудің міндеттері туралы. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.- Алматы, 1973.
48. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. Астана,1998.
49. Лемберг Р. Оқыту әдістері. Алматы, 1958.
50. Лернер И. Дидактические основы методов обучения. Москва, Педагогика,1981.
51. Методика правового воспитания. – Москва, 1984.
52. Макаренко А. Ұстаздық дастан. Алматы, 1985.
53. Макаренко А. Ата-аналар кітабы.Алматы, 1985.
54. Маслов., Карагоз Ю. Планирования воспитательной работы в учебной группе. Москва, 1985.
55. Мурзалин С. Рухани байлық. Алматы, Казақстан, 1988.
56. Махмудов М. Мектепте проблемалы оқытуды ұйымдастыру. Алматы,1981.
57. Николаева В. В школе и после школы вместе: Книга для учителя. Москва, Проссвещения, 1988.
58. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік. Алматы, Білім, 1994.
59. Нұрғалиева Г. Оқыту әдістері. Алматы, 1991.
60. Нұрмағанбетов С., Овчиникова Р. Метептегі кластан тыс жұмыстар. Алматы, Мектеп, 1969.
61. Нұрланова Г.К. Орта ғасыр ғұламаларының тәрбие тағылымдары. Алматы, 2003.
62. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу. Алматы, Мектеп, 1975.
63. Основы внутришкольного управления.(Под ред.П.В. Судоминского) Москва, Педагогика, 1987.
64. Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны. (ред. басқарған Макаренко А.С.) Алматы, Мектеп, 1978.
65. Положения о ретинго-тестовой контроля качества знания, навыков и умений студентов. Алматы, Казгумя, 1996.
66. Педагогика школы./под ред. Г.И.Шукиной. Москва, Поссвещения, 1977.
67. Подласый И. Педагогика. Москва, 2000.
68. Сабыров Т. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. Алматы, Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының баспа кабинеті, 1999.
69. Сухомлинский В. Балаларға жүрек жылуы. Алматы, 1976.
70. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. Алматы, 1986.
71. Сухомлинский В. Мектептің жас директорларымен сырласу. Алматы, 1987.
72. Төлеубеков А.Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. Алматы, 1991.
73. Ұзақбаева С. Эстетикалық және экономикалық тәрбие негіздері. Алматы, 1991.
74. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы, 1990.