Дипломдық жұмыс. Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалуды қолдану ерекшеліктері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

 

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалуды қолдану ерекшеліктері

 

 

Алматы — 2012

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

І. НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

• Нейролингвистикалық бағдарламалауға психологиялық негіз

1.2.Жеке тұлғаның бойында субмодальдылықты қалыптастыру

1.3. Нейролингвистикалық бағдарламалуды қолдануда әдіс –тәсілдерді жүйелеу

 

II БІЛІМГЕРЛЕРДЕ НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАУДЫ ҚАЛЫПТАСУЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК СЫНАҚТАН ӨТКІЗУ

2.1 Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалаудың қалыптасу деңгейін анықтау

2.2. Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалаудың тәжірибеде

түзету жолдары

2. 3. Зерттеу нәтижесін жинақтау

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

 

Кіріспе

 

      Зерттеу өзектілігі: Қазіргі нарықтық заманда адам өз шығармашылығын жүзеге асыру үшін әлеуметтік талаптарды нақты түсініп, кез келген жағдайға ене білуі қажет. Қоғамда қазіргі жастар өміріндегі терең өзгерістер мен саналы жеке тұлғаны қалыптастыруда, ең алдымен назарды ел басы Н.Ә.Назарбаевтің «Қазақстан – 2030» жолдауында: «…Жаңа құндылықтар жүйесіне тезірек бейімделіп кеткен, болашаққа жаңаша көзқарасы бар жас ұрпаққа сүйене отырып, бұқаралық сананы төзімділікпен жаңғыртуға тиіспіз. Адамның ой –санасын бір сәтте өзгерту мемлекеттің қолынан келмейді. Бірақ мемлекет өзгерістер процесін обьективті тенденцияларды түсіндіру маңызды ақпаратты халыққа жеткізу жолымен және де, ең бастысы, өзіндік молшылыққа бағытталған әлеуметтік- экономикалық саясатты іске асыру жолымен жеделдетуге қабілетті»,- делінген.[1]

    «Бөбек» қорының президенті Сара Алпыс қызы: «Адам баласы өзінің жан дүниесін қайырымдылық пен қайғыны түсіне білу қасиеттері мен нығайтып, шынайы өмір сүре білуі керек. Біздер мықты маман дайындауды білеміз, ал адамгершілігі зор, ізгі адам қалыптастыру жайында білім беру саласында – жүйелі түрде айтылмайды да, оқылмайды,»- деді.

     Осыған байланысты біз білімгерлерге нейролингвистикалық бағдарламалудың (НЛБ) қалыптасу ерекшелігін айтамыз. НЛБ деп – нейро –НЛБ – нің түйсіну, қабылдау, ес, ойлау психикалық процестерінің физиологиялық негіздері мен тығыз ұштасатынын көрсетеді. Лингвистикалық – психикалық, танымды процестерінің тіл арқылы дамуын көрсетеді. Бағдарламалау – ойлау процесін қалыптастыра отырып, оны адамның қажеттліктеріне сай бағыттап, жаңа мақсаттардың қалыптасуына әсер ететін амал тәсілдерді жинақтау болып табылады.

    НЛБ –ды Джон Гриндер мен Ричард Бэндлер АҚШ –та Фриц Перлз, Вирджиния Сатир, Милтон Эриксондардың көзқарастарын, тәжірибелік психологиялық әдіс – тәсілдерін пайдалана отырып негізін салған.[20;3]

     Грегори Бэйтсон метафора және тарих әлемін моделдеуді ұсынды.Милтон Эриксон пациенттерін гипнотикалық трансқа түсіріп, фобия мен жарақаттың алдын алуын емдеді.

       НЛБ –ды өңдеушілердің бірі болып Роберд Дилтс сенім, динамикалық оқыту, ойлау жүйесі, адам дарындылығы, өнері, көсемділігі және бизнес туралы кітаптар жазған.[12;664]

      Ойлау тілге тәуелді деген көзқарастарды Сеймер мен Уорф айтқан. Д.Скиннердің көзқарасынша тілді меңгеру бихевиористік теориясы мен редукционистік теориясының ерекшеліктерін білу.Айбле – Айблесфельд адам мәдениетінде беттің қимылын өте күрделі деп аңғарды.[11;440]

    Өнер иелері жестке үлкен көңіл бөлген: әртістер және жазушылар (Гиппиус С.В., Волконский С.М., Станиславский К.С., Кристи Т., Татубаев С.С. және т.б.) Әйгілі совет жазушысы А.Н.Толстой былай деген: «Ым –ишараны көрмейінше –сөзді естімеймін».[42;17] Біз НЛБ- ға жеке тұлғаның қатынасы қалай әсер етуге деген сұрақтар толғандырады, сондықтан осы  мәселені зерттеу нысанасы етіп алып отырмыз. Сонымен, біздің қарастырғалы отырған тақырыбымыз: «Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалуды қолдану ерекшеліктері»

Зерттеу мақсаты: Білімгерлерде НЛБ-ды қолдану ерекшеліктерін теорияда незідеп, практикада іс –тәжірибеден өткізу.

Зерттеу міндеттері:

1. Білімгерлерде НЛБ –ды қолдану ерекшеліктерін теориялық мәселе ретінде қарастырып, әдебиеттерге талдау жасау.
2. Білімгерлерде НЛБ –ды қолдануда психодиагностикалық әдістемелерді іріктеу және тәжірибелі сынақтан өткізу.
3. Қолдану процесіне эксперимент жүргізу.
4. Зерттеу нәтижесі бойынша психологиялық ұсыныстар беру.

Зерттеу объектісі: Білімгерлерде НЛБ-ң ерекшелігі.

Зерттеу базасы:

 

Зерттеу болжамы: Білімгерлердің НЛБ –н зерттеуде егерде, болашақ мамандардың кәсіби маңызды қасиеттері анықталса, жеке тұлғаның соңғы мақсаттағы қажеттілігі сыртқы және ішкі стимулдарға сәйкестендірілсе, қақтығыс, үрей, сақталу реакциялары бойынша ішкі реттелу мен жетілдіру жұмыстары жүйелі жүргізілуге күш салынса оң нәтиже беруі мүмкін.

Зерттеудің әдіснамалық негізі: Жеке тұлғаның қарым –қатынас процесінің теориялары мен концепцияларына Л.С.Выготский, Ломов, Шериязданова, Сейпир, Уорфттың негізделе алынды. Ал, психикалық даму ерекшелігіне Р.Бэндлер, Дж.Гриндер, В.Келер, К.Коффка, К.Левин еңбетері қолданылды. Тренингтік топтық жұмыс, психотерапевттік кеңес беруді Ф.Перлз, В.Сатир, М.Эриксон, Р.Дилтс, Г.Бэтсон еңбектері қолданылды.

Зерттеу әдістер: Теориялық талдау әдісі (құжаттық әдіс). Эмперикалық әдістер, әңгіме, интерактивті әдістер, іскерлік ойын, тренинг, терапия, байқау, бақылау әдістері қолданылып, мәнділігі анықталды.

Зерттеу жаңалығы: Білімгерлерде НЛБ-ды қолдану ерекшеліктерін анықтаудың мүмкіндіктері қазіргі талапқа сай неізделді және теориялық талдауды толық лекциялық курсқа пайдалануға болады. Білімгерлердің психологиялық білімін жетілдіруде психологиялық тренингтер арқылы ерекшеліктеріне әсер етуде, мәнін тренинг, кеңес берудің тиімділігі мен анықталды.Эксперимент нәтижелері күнделікті практикада қолдануға ұсынылды.

Зерттеудің негізгі кезеңдері:

I кезеңде. Теориялық негізде психологиялық еңбектерге талдау жасау, библиография түзу, картотека құру.Зерттеу жұмысы бойынша ғылыми аппарат, зерттеу мақсаты, міндеттері, объектісі мен пәні айқындалды.(ж)

ІІ кезеңде. Жинақталған материалдан теориялық тұрғыдан талдау жасалынып, курстық жұмыс қорғалынды.Тақырыбы: «Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалауды қолдану»

ІІІ кезеңде. Диагностикалық нәтиже көрсеткіштеріне байланысты түзету жаттығулары қарастырылып, өндірістік практикада іс –тәжірибеден өткізілді және нәтиже көрсеткіші алдын ала хаттамаға түзілді; диплом жұмысы қорғаудан өтілді.

Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, тұжырымдар мен қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Диплом жұмысының көлемі ——— бет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

• Нейролингвистикалық бағдарламалауға психологиялық негіз

 

     Оқу әрекетінде психологиялық ықпал қиындықтармен тікелей және жанама байланысқан психотерапиялық техникаларды қолдану.Басқа жағынан, қазіргі қазақстандық қоғамның дамуы адамның өмірінде интенсивті даму оқу әрекетінде белсенділік танытып, психотерапиялық техникаға қатынасы бар жаңа технологияны ендіру.Қазіргі психологиялық – педагогикалық зерттеулердің перспективті бағыттарының бірі – оқу әрекетіндегі оқытушы мен білімгердің қарым – қатынасының заңдылықтарының оқып білу болып табылады. Негізгі педагогикалық шеберлік пен тәжірибенің бағытында оқыту әдістемесін құруда зерттеушілермен үлкен жұмыс жүргізілуде.Дегенмен, М.Эриксонның стратегиялық ыңғайына психотерапиялық техниканы қолдануға арналған жұмыстардың жоқтың қасы [6;3]

      Е.Г.Ким өзінің «Применение эриксоновских техник в процессе обучение» деген диссертациясын қорғады.Зерттеудің ғылыми жаңалығы ЖОО – да оқыту тәсілдерінің мәнділігін қолдану және құру, білімгерлердің кәсіби білімінің негізінде жалпы оқу білімін дамытуы мақсатты деп болжаған.Ғылыми жаңалықта сонымен қатар, оқыту үрдісінде эриксондық техниканы қолдану арқылы жеке және танымдық қасиеттердің дамуының негізін жұмыста бірінші рет экспериментте қолданды. Оқыту процесінде эриксондық техниканы педагогикалық – психологиялық құбылыста ерекше және күрделі ретінде қолдану бірінші рет, оның эффективтілігін жоғарылатуының әсер етуіне байланысты [6;5]

      Эриксондық гипноз – психотерапияның бір бағыты, сенімінің жаңа түрін және де гипнотикалық трансты қолдануды зерттейді.Бұл бағыттың негізін қалаған американдық психотерапевт Милтон Эриксон (1901- 1980).М.Эриксон гипнотикалық транс туралы ойларын толығымен өзгертті, оны физиология облысынан жеке адамның қатынас облысына ауыстырды.

     М.Эриксонның стратегиялық ыңғайы Л.С.Выготскийдің дамуда болып жатқан динамикалық өзгерістер әлеуметтік жағдайдағы даму идеясымен келіседі.Сонымен қатар, қарым – қатынас үрдісінің интериоризациясы болып табылады.

     Оқу процесінде эриксондық техниканы қолдану мүмкіндігі әлеуметтік интеллекттің дамуының көтерілу деңгейінен көрінуі мүмкін, мінез – құлық ерекшелігінің дамуының көрінуі, мінез – құлықтың вербальді және бейвербаольді экспрессияның тепе – теңдік көрінуі өзара қарым – қатынастағы күрделі жағдайдағы дамудың түсіну логикасы, болашақ специалист – психологтың прфессионалды белгілері болып табылатын ерекшеліктер.

     Теоретикалық зерттеулер, оқу үрдісінде эриксондық техниканы қолдану эффективті қамтамасыз етуі білімгердің жеке және когнитивті ерекшеліктерінің дамуына  әсер етуін көрсетеді.Басқаша айтқанда оқу үрдісінде эриксондық техниканы қолдануы білімгердің әлеуметтік интеллекті, рефлексивтілігі және оқу – тәжірибесінің өзін — өзі тануы дамуының факторы болып табылады.Сонымен қатар, білімгерлердің жеке ерекшеліктерінің дамуын анықтауға мүмкіндік бар.[6;7-9]

     Әлеуметтік бақылаудың эффективті жүйесі мына принциптерге негізделеді: генезиске әлеуметтік бақылау жүйесінің адекваттылығы және девиантты мінез – құлық неше түрлі формасының заңдылығы, эффективтілікке қарағанда кәдімгі сыртқы бақылаудың регрессивті сферасының төмендеуі; нашақорға мекемеде иілгіш, формализді емес құрылым және әлеуметтік көмек қызметін ұйымдастыру; құқық сақтау мекемесінде, пенитенциарлы мекемеде кадрларды дайындау және де педагогтарды, дәрігерлерді әлеуметтік бақылау жүйесіне кірген.[2;8]

      Г.Е.Шлымованың пікірінше, әлеуметтік дезадаптация асоциалды мінез – құлықта мораль мен құқық нормасының бұзылуын көрсетеді.Екі стадиясын көрсетеді: мектептік дезадаптация; әлеуметтік төмендеу.Дезадаптивті мінез жас кезде жиірек көрінеді, өйткені жастарға психиканың қарама – қарсылығы тән.[2;11]

     А.Н.Леонтев тұжырымдамасындағы «тұлғаның жүйелі қасиеттерге ие болуға, танымдық қабілеті мен тұлғалық қасиетінің дамып жетілуі, сыртқы ортамен әрекеттестігі жағдайында жүзеге асады».Ғалым ұстанған тұжырымның мазмұны бойынша этномәдени сәйкестіліктің дұрыс қалыптасуы тұлғаның өзін — өзі тануына жеке даралық қасиеттің ашылып, көрінуіне әсер ететін әлеуметтік – психолодгиялық механизм болып табылады.

     Ғалым С.Л.Рубинштейн адамның белсенділігін сыртқы орта әсерімен. Оның ішкі жан дүниесінің өзара әрекеттестігі нәтижесінде қарастырса, ал ғалым С.М.Жақыповтың “адамның өмірде сәтті әрекеттенуі қоғамда болып жатқан жаңалықтарға, өзгерістерге бейімделгіштік қасиетімен байланысты ”,- деп тұжырымдайды. [4;4-5 ]

     С.М.Жақыпов былай деген: «шешімнің тепе – теңдік әдістің бірі ол – интеқарқынды оқыту әдісі» оқу әрекетіндегі адамның әлеуметтік психологиялық механизмінің біріккен белсенділігінің негізінде.[3;3]

      Психолингвистиканың, этнопсихологияның мәселесін тарихи – этностық тұрғыдан зерттеген атақты психологтар: А.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин, М.Г.Ярошевский, М.М.Мұқанов, Б.Б.Жарықбаев, Б.Г.Ананьев, Н.А.Логинова, С.М.Жақыповтың еңбектері басшылыққа алынды.[5;9]

     Әлемдік лингвистикалық ой – тұжырымдарда этнос тілінің ұлттық мәдениетпен тығыз байланыстылығы, ұлт мәдениетінің сол этностық тілінде сақталып, дамып, болашақ ұрпаққа жеткізілетіндігі туралы идея атақты ғалым Вфон Гумбольдтың «Тіл – халық рухы, халық рухы тіл арқылы көрініс табады».Тіл – ойды жарыққа шығаратын негізгі құрал.Тіл мен ой бір тұтас ұғымдар. Әрқайсысы тіл білімімен логика сияқты өз алдына жеке ғылым обьектісі болса да, бірінің қызметі екіншісіне тәуелді категориялар болып табылады.[7;4]

    «Тіл мен дүниетаным бірлігі» туралы идеяны алғаш Америка этнолингвистері Ф.Боас, Э.Сепир, Б.Ли Уорф өз еңбектеріне негіз етіп алғаны белгілі.[7;8]

      Антропоцентрикалық ыңғай дүние жүзінде және отандық ғылымда кең мағына алды. «Адам тілде» деген қиын жұмысқа Ю.Д.Апресян, Н.Д.Арутюнова, Ю.Н.Каракулова, Ю.С.Степанова, О.Г.Поченцова, А.Г.Зубкова, Э.Д.Сүлейменова, Б.Хасанұлының және т.б. – ның жұмыстары арналған. Антропоцентрикалық ориентировті және қызметтегі ыңғай – ғылымның интегралдауын ұсынатын зерттеу орталығының нысанасына адамның қиындықтарын қояды — әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, когнитивті лингвистика, коммуникативті лингвистика, прагмалингвистика және т.б.

      Тіл тек коммуникативті функция емес, ол және де толықтырушы функция екенін полифункционалистер ойлаған. Бұл бағыт лингвистердің арасында кеңінен жайылған, ал олардың пікірі анық, аргументті болған. Осы бағыттың өкілдері тіл функциясының қатынасын белгілей отырып, оны иерархиялық жоспарда көрсеткен (Р.В.Пазухин) [1;5-13]

      Баяндина С.Ж. «Функции языка в контексте» атты диссертациясын қорғады. Ғылыми жаңалығы: тіл функциясы және тілдің бірліктері қазіргі лингвистикалық парадигма контексінде зерттеген. Алғаш рет тіл функциясының комплексті зерттелуі жүргізіліп отыр. Тілдің бірлік функциясы білім формасында және жекелік әлеуметтенуде үйретілген.[ 1;6 ]

      Қ.Жұбанов ойлау мен сөзді өзара байланыста қарастырған.Лекцияның материалды жеткізуді ойлау әрекеттерінің бинарлық принципіне негіздей отырып, ғалым шәкірттерінің сөз – бейнелік ойлауын дамытуға, фонетика түсінігін терең ұғындыруға, оның ішінде салыстыруды, саналы түрде шәкірттерінің сөз сөйлеу қабілетін, ой»лау қызметін дамыту мақсатында санада сабақтастық байланыстар орнықтыруға, басқа сөзбен айтқанда, ойлаудың бірінші және одан кейінгі деңгейлерінің өзара байланыстылығына сүйене отырып пайымдады.

      В.А.Артемов, И.А,Зимняге, З.И.Клычниковалар ойлау прцесі және оның ұғынумен байланысын, онымен қатар қабылдауды қарастырған.

      Сөздік мәндер мен динамикалық мағыналық жүйелердің психологиялық қарым – қатынастағы бірыңғай жүйеде болып саналуын, С.М.Жақыпов «мағыналық құрылым жүйесі» деген терминмен белгілегендігі айтылды. С.М.Жақыпов ойлау мен сөйлеудің, ойлау мен қарым – қатынастың, интеллект пен аффектінің принциптерінің бірыңғай жүйесін нақтылы зерттеп, іс- жүзіне асыруға мүмкіндік алғандығы мәлім.[5;14-15]

     Ойлау анықталған түрде тілге тәуелді. Алдымен бұл пікірді екі антрополог Сейпер және Уорф айтқан болатын, бірдеңені ойлау үшін тілде кейбір сөздер болу керек. Сондықтан адамдар үш түрлі түстің атын білсе, одан да көп түсті ажырата алмай немесе оны ойлай алмайды. Бұл теорияның шеткі варианты, лингвистикалық релятивизмнің гипотезасы деп атайды. Дегенмен, көптеген кроссмәдениетті зерттеулер ойлау тек тілде тәуелді емес екендігін көрсетті.[11;219]

    Тілге деген бихевиористік ыңғай Скиннердің «Вербальді мінез – құлық» (1957) деген кітабында құрылған.Скиннердің көзқарасынша тілді меңгеріп алу процесін екі басты ерекшелікті білу керек: біріншіден, бұл бихевиористік теория, тілді жай түрлі мінез – құлық ретінде қарастырады. Екіншіден, бұл редукционистік теория «стимул – реакция» типінің элементарлы байланысын тілді меңгеру процесін байқайды.[11;228]

      Интонациядан бөлек тілдік қатынаста паралингвистикалық компоненттер бар. 1965 ж Кэси мен Мэйл қобалжыған кезде біздің тілімізде, сөзімізде түсіндіру көп кездеседі, немесе бірнеше рет қайталаймыз. Сонымен қатар, Кэси мен Мэйл біздің дауымыздың тембрі әр түрлі жағдайда неше түрлі болып естілетінін аңғарды.Тембр мысалыға біз ғашық болған кезде ол жұмсақ және терең; ашулы кезде нақты және тез болады.[11;432]

      Эрджайлдың (1975) пікірінше көздің қатынасы қарым – қатынасы жасауда негізгі төрт функцияны атқарады: бірінші, сөйлесуді басқарады; екінші, сөйлесушіге кері байланысты атқарады; үшінші, эмоцияны көрсетеді және төртінші, екеуінің арасындағы қарым – қатынасты ақпараттандырады.[11;435]

      Айбле – Айблесфельд (1974) адам мәдениетінде өте күрделі беттің қимылын аңғарды және де олар бірдей мағына береді. Көздің төмен қарауы ұялуды немесе қынжылу деген жатады.[11;440 ]

      Сакейм (1978) беттің сол жағын, оң жағына қарағанда эмоционалды екенін анықтады.Ол қатты эмоциясы көрінген фотосуреттерді екіге бөліп, сол жақты және оң жақты бірге біріктіреді. Оң жақты біріктірген суретке қарағанда, сол бетті біріктірген суретке қарағанда сол бетті біріктірген фотосурет эмоционалдық екені көрінеді. Сакейм былай түсіндіреді: беттің сол жағы мидың оң жағымен байланысты, ол эмоция мен интуицияаға жауап береді, ал мидың сол жағын психологтар оны логикалық ойлау және тілмен байланыстырады. Сонымен қатар, егер мидың оң жағы эмоционалды аспектімен байланыстырса, онда ол эмоцияның көрінуіне маңызды роль атқарады.[11;442]

     Бэндлер мен Гриндердің мақсаты — әрекеттің нәтижелі моделі өзінің бірінші жұмысында «Магияның құрылымы»  (The structure of Magic, Vol. І,ІІ, 1975, 1976) олар атақты психотерапевттердің Ф.Пергздің және В.Сатирдің вербальді және мінез – құлық моделін жазды. Олардың келесі жұмысы «Милтон Эриксонның гипноз техникасының моделі» (Patterns of the Hypnotic Technigues of Milton H. Erickson, M.D. Vol, І, ІІ, 1975, 1976) Милтон Эриксонның вербальді және мінез – құлық моделін зерттеуге арналған.

      Осы бастапқы жұмыстардың негізінде Гриндер мен Бэндлер өздерінің модельдерінде анықтама берді, әр атының өзін жеке анықтады: «Нейролингвистикалық бағдарламалау», ми, тіл және дене қарым- қатынасты символдап көрсетеді.Негізгі жағдайлар келесі баспаларда көрсетілген: «Из лягушек в принцы» (Бэндлер, Гриндер, 1992) «Нейролингвистикалық бағдарламалау (1980) «Рехфрейлинг» (Бэндлер, Гриндер, 1995); «Используйте свой мозг – дия изменений (Бэндлер, 1998)

      Бұл жаңа психотерапиялық мектеп болған емес, практикалық бөлім және жұмыс тәжірибесін терапевттер интуициямен қолданған.

       Бэндлер мен Гриндердің коллегасы ағылшын философ Григори Бэйтсон метафора және тарих әлемін модельдеуді ұсынды. Милтон Эриксон пациенттерін гипнотикалық трансқа түсіріп, фобиямен жарақаттың алдын алуын емдеді.

      Нейролингвистикалық бағдарламалауды (НЛБ) өңдеушілердің арасында ерекше Роберт Дилтсті атауға болады, ол қырықтан астам кітаптар жазған, сенім, динамикалық оқыту, ойлау жүйесі, адам дарындылығы, өнері, көсемділігі және бизнес жайында. [12;664-665]   

      Гештальт – терапия (нем. сөзі Gestalt —  түр, құрылым, грек сөзі therapeia – емдеу) – психотерапияның бір түрі, Ф.Перлздің гештальт – психология рамкасында құрылған.Гештальт – терапия – бұл психотерапияның бір бағыты, адам өзінің мақсатын санасының кеңеюіне қояды, осы оймен өзін адам ретінде түсінуі, қабылдауы, сыртқы ортамен  жақсы қарым – қатынаста болуы және де қоршаған адаммен.[12;307]

      Гештальт – психология өтіп жатқан тәжірибенің феноменологиясының маңызын түсінуге көмектеседі. Оның негізін қалағандар В.Келер, К.Коффка, М.Ветгеймер дискретті жағдайды құрылымдайтын және оған ой беретін қабылдаушының белсенділігін айтады.[14;326]

      Гештальтпсихолог Курт Левин психологиялық кеңістіктің теориясын құрды. Оның мәні, адам өмірінің кеңістік конфигурациясында жалпы мінез – құлықпен анықтайды.

      Гештальтпсихологияның теориялық ашылуын психотерапияның тәжірибе жүзінде XX ғ. 40 ж әйгілі психоаналитик Фриц (Фредерик Соламон) Перлз қолданған. Сол уақытта оны психоанализдің көптеген жағдайына қанағаттанбаған. Фредерик Перлз өзінің психотерапия жүйесін құруға ойланған. Сонымен 40 ж ол гештальт – терапия ұғымын ендірген.[12;308]

      Жанұя психотерапиясының психотерапиялық практикасынан өзінше бөлініп шығуы XX ғ. 60ж басында басталған. Оның бастау алуы адамның мінез – құлқындағы қиындықтарды түсіндіру жүйесіне теориялардың дамуы. Жаймен жанұяға ыңғай жасауы психологиялық анализ бірлігіне және психологиялық қатынасқа көптеп белгілі болуы. Жанұя терапиясы жанұялық мекеменің функционалдық түрін шартпен құрүын жұмыс жасайды. (Черников, 1999)

     Бүгінде отбасыға психологиялық кеңес берудің неше түрлі түрлері бар. Олар анықталған клиенттің топтық орентациясын айыра алады. Бұл айырмашылық сол немесе басқа көмек моделін түрлендіреді. Осындай модельдің әрбірі өзіндік теориялық базасына және өзіндік жұмыс әдістерін қолдануға әсер береді.(Бодалев, 1989) [13;7-8]

     Жанұя терапиясы психологиялық көмектен бастау алуы XX ғ. 50 ж бастады.

      Майкл Николстың пікірінше, отбасы психотерапиясының жетекшісінің бірі, алғашқы жанұя психотерапевті Джон Белл деп санады. Ол өзінің тәжірибесін топтық психотерапия принципіне негіздеген. Неше түрлі қиындықтарды шешу мақсатымен жанұя сеансында ашық дискуссиялар өткізуге талпынған.[13;76-77]     

     Осы жерде сол кездегі психокоррекцияның НЛБ әдістерінің бөлек құрылғандағы бағыты емдеушілерге тек тілімен әсер ететінін айта кету керек.Дэбид Гордонның « Терапиялық метафора» құрылымы туралы сөзінде Эриксонның әңгімелерінде гипносеанстық дәстүрді жалғастырушылар, бірақ НЛБ – да бұл аспектті өз бетінше емдік қабылдауды бөліп алады.[57;81]

     Басқа сөздермен, НЛБ – да әдістерін қолдану трансқа түсіруі гипнобельділік жағдайын. Деактуализациялайды, бар уақытта гипнотерапевттердің «өмірін қиындататын» НЛБ – ң қарамағындағы сөзсіз гипнотизацияның психотехникалары көбісі психотерапиялық қарым – қатынас текстурасына қосылуға мүмкіндік береді.[58;90]

      Зерттеудің бұндай түрін неміс философы Г.В.Лейбництің «Новые опыты о человеческом разуме» (1765) атты кітабындағы «О словах» деген шығармасынан бастасақ дұрыс болатын еді. Ол белгілі фразамен басталған: «Құдай, адамды жаратқанда тек қоғамдағы тіршілік иесі деп емес, оған үміт пен өзі сияқтылардың ортасында өмір сүрсін деп және де оған маңызды құрал және қоғамдағы барлығымен қатынас жасау үшін тіл берді.

      НЛБ – ң негізін қалаған Р.Бэндлер мен Дж.Гриндер «Структура магии» (1975) атты қазіргі заман жұмысында тілдің екі функциясына зейін қояды, осы жерде Лейбницті қолдайды.

      Біз тілді екі амалмен қолданамыз: біріншіден, оның көмегімен біз өзіміздің тәжірибемізді айқындаймыз, — бұл түрді біз түсіндіру, ойлау, фантазиялау, қайталап айтып беру деп атаймыз. Тілді репрезентативті жүйе ретінде қолдансақ, өзіміздің тәжірибеміздің моделін құраймыз….; екіншіден, біз  тілді өзіміздің модельді немесе репрезентацияны беріп отыру үшін қолданамыз. Бұны біз әңгіме, талқылау, бірдеңе жазу, лекция оқу, ән айту деп атаймыз.

      Француздық философ – ағартушы Этьен Боно де Кондильяк (1715- 1780) былай деп жазған: «Сонда да адамдар, әсіресе тілі болғанменде, олар өздері туралы немесе бірдеме туралы ойлау аз мағына беретін. Тек белгілер ғана оларда басқаша зат болған, олардың жан – дүниесіне байланысты аттарды бергенде оларды қандай қиындықтар туғанына таң қалуға болады.[59;88-95]

      НЛБ – ды дамытуға үлес қосқан британ антропологы, психотерапияда, кибернетикада және биологияда көптеген жұмыс атқарған Грегори Бэйтсон еді. Дегенмен, басында зерттеушілер терапияның өзіндік әдісіне таба алмай, табысқа жетуде елдерге нешетүрлі қызмет сферасына жетуде НЛБ тез дами бастады.

       Жеке деңгейде НЛБ – ды темекі шегу және басқа да зиянды әдеттерден құтылуға қорлданады. Дәстүрлі психотерапиядан түрлі өмірлік фобийдан құтылуға НЛБ – ң көмегін, оның сенімділігін, тиімділігін, нәтижелерін және тезділігін ұсынған. Көптеген адамдарға елдің алдына шығудан және жұмыс табудағы сөйлесуден қорқатындарға көмектеседі.

      Кез келген адам себеп құрылу облысында, шешім қабылдағанда, шығармашылық және қатынас стратегияларын қолданып, үйреніп, қызметте неше – түрлеріне жоғары деңгейге жетуге болады. Бұл жағдайда сіз сәттілікке немесе туылған жағдайыңызға тәуелді болмайсыз Машина айдау, жүзу немесе компьютерде отыру сияқты, сіз жеке ұмтылысқа жетудегі әдеттерді үйрене аласыз. НЛБ – ң де мәні осында. [20;18]

     Нейролингвистикалық бағдарламалаудың (НЛБ) тарихы ғасырдың 70 жылдарында АҚШ – ғы Санта – Круз университетінде негізделген. Лингвистикалық кафедраның ассистенті Джон Гриндер мен психология және математика факультетінің студенті Ричард Бэндлер атақты психологтар Ф.Перид, В.Сатир, М.Эриксонның көзқарастарын, олардың тәжірибелік психологиялық әдіс – тәсілдерін пайдаланған.

      НЛБ – ды құрастырушылардың негізгі мақсаттары – адамдар арасындағы қарым – қатынас әдіс – тәсілдерінің ұжымда жолдарын табу болды. Алғашқы кезде НЛБ жоғары нәтижелі тәжірибелік психологиялық тәсілдер жинағы болса, кейінгі кездерде НЛБ ғылыми тұрғыдан негізделіп, ерекше тәжірибелік психологиялық ілімге айнала бастады.

    НЛБ индивидтің жеке адамдық қасиеттерінің деңгейін көтеретін, ерекше қалыптасқан өнер және ғылым деп анықтайды. НЛБ – ң бір жағынан өнермен, екінші жағынан психология ғылымымен тығыз байланысуы оның тәжірибелік психология саласына жататынының негізгі белгісі.

    НЛБ – ды термин ретінде анықтасақ : нейро – НЛБ- ң түйсіну, қабылдау, ес, ойлау психологиялық процестердің физиологиялық негіздерімен тығыз ұштасады. Лингвистикалық – психикалық, танымдық процестердің тіл арқылы дамуын көрсетеді. Бағдарламалау – ойлау процесін қалыптастыра отырып, оны адамның қасиеттеріне әсер ететін амал – тәсілдерді жинақтау.[52;3-4]    

    Психология адам әрекетінің құрылымы және түрлерімен айналысады. Сөйлеу тілде адам әрекетінің бір түрі болып табылады. Осы негізде психолингвистика ғылымы пайда болды. Р.С.Немовтың анықтамасы бойнша, психолингвистика ғылымы – «адамның сөйлеу қабілеті, оның пайда болуы және қызметімен айналысатын психология мен лингвистика шекарасындағы ғылым» Э.Д.Сүлейменова психолингвистиканы шектес сала ретінде емес, ұғымдастыру үрдісін, қабылдау, қалыптастыру және сөйлеу қызметінің әсерін зерттеуге мүмкіндік беретін жеке ғылым саласы ретінде қарастырады.

    Тілді әрекет арқылы үйрету ұстанымға ерекше көңіл бөлген А.Ш.Асадуллин «оқыту тиімділігінің төмен болуының негізгі себептерінің бірі… сөйлеу әрекетінің психикалық заңдылықтарын үйрету жүйесімен сәйкес келмеуін көрсетеді».[53;12]

     Психолингвистикадағы соңғы зерттеулер « сол тілді қолданатын адамның тілі басқа да барлық психологиялық үрдістерімен қарым – қатынаста ғана қызмет етеді», яғни тілдегі шындықтың бейнелеуін қабылдау, ес, ойлау, зейін көмегінсіз жүзеге аспайды деген тұжырымға саяды. Психологиялық жағынан тілді білу және оны іс жүзінде қолдану – түрлі психологиялық шарттар мен әр алуан ми – жүйке механизмдерін талап ететінін ескеру қажет. Ю.А.Самарин «не істеу керектігін білуде және сол әрекеттің өзінде әр түрде механизмдер бар» деп дұрыс түсіндіреді.[53;13]

    Тұлға аралық қарым – қатынастағы мағыналардың берілуі мен оны ұғыну, мағыналардың айналуының мәселесіне қатысты болып табылады. Бір адам екінші адамды қалайша қабылдайды, біреудің ішкі дүниесін өзге бір адамның ұғына алуы. «Ішкі дүниенің» мазмұны мен динамикасын айқындаушы мағыналық құрылым, адам санасына  өте жақын, терең құрылым болып саналады.Бізге өмір тәжірибемізден мәлім, басқа адамның жан – дүниесінің мағынасын түсіну жеткілікті дәрежеде белгілі бір мөлшерде шындығында мүмкін болар; басқа жағынан қарағанда, бұл өте күрделі міндет, өзге кісінің ішкі пиғылын біліп, жағдайымен санаса білуіміз қажет.[51;41]      

 

1.2.Жеке тұлғаның бойында субмодальдылықты қалыптастыру

 

     Образдар жеке адамның ішкі психологиялық кеңістігінде белгіленеді және белгілі ақпарат жүйелі анықталған образда қалады, яғни модальдылық: көру, есту, сезу т.б.

     Бэндлер психикалық қызметтің былай айтқанда субмодальдылықтың маңыздылығына бірінші болып зейін қойды, адамның ішкі психикалық бағдарламасын құруды функциялайды. Субмодальдылық – бұл сезім түрінің жеке мінездемесі, берілген модальдылықтың ішкі құрылымы. Көру модальдылығына, мысалы ашықтық, контрасттілік, ракурсы және субъектінің басқа «субъективті суреттің» басқа мінездемесі болып табылады. Есту модальдылығына дауыс ырғағы, темір, т.б. жатады.

    Керек емес психикалық күймен күресу нейролингвистикалық бағдарламалаудың (НЛБ) көз қарасынша, сол нақты образдардың және оларға тән субмодальдылықпен күресу болып табылады. Сондықтан әр психокоррекция «субъективті сурет» негізінен маңызды этапты белгілеу. Психокоррекцияның практикасы кері күйде болатын образды модифицирлау немесе бұзу болып табылады.[60;85-91]

     НЛБ – ң жалпы түрде барлық «жұмыс кеңістігін» екіге бөлуге болады:бірінші, «жұмыс құралы» — түрдің модальдылық және субмодальдылық градациялары болып табылады.

     Сөзден гөрі түрдің бағыттаушы күші күшті және қозғалмалы, оның негізінде жай гипноз құралады. Психикалық функцияның бағыттаушының көбісі НЛБ – ды құраған адамдармен толығымен бағаланған.

    Екінші сигналдық жүйе психиканың кеш дамыған түрі, сондықтан оның бағыттаушы функциясы әлсіз көрінеді. Әсіресе осымен Бэндлерге «сөздер тек тәжірибенің анықтайтын тепе – теңдіксіз жарлық» деп берді. Сонымен қатар, сөйлеу психотерапиялық коммуникация стилі ерекше түрдегі жүйе ретінде қолданды: түзету метафоралары, санасыз сенім т.с.с. [58;90]

    Психотерапияның психоаналитикалық маңызды сферасының мәнділігі – бұл невроздың түрлілігі, және де керексіз және бейрационалды психикалық күйдің жетекші реакциясы деп Фрейд санаған. Психоанализ өте жіңішке зат және нәтиже шығарғанда, ұсыныстарға, тыйым салынған ескертулерде асықпауды, тактикалықты, байқағыштықты талап етеді.

     Сауатты психоанализ адамдардың мінез – қүұлқының ішкі механизмдерін ашады, жекелік арасындағы қатынасты «мөлдір» етеді. Сонда аналитик үшін вербальді информация көп мағына бермейді, керісінше, оның астарында не жатқаны мағыналы.[19;96-97]

     К.Г.Юнг (1875-1961) өзінің мағынасы бойынша З.Фрейдке тең фигура болып табылады. Олармен құралған психоаналитикалық бағытты аналитикалық немесе терең психология деп атайды. Ғалымдардың, оккультисттердің айтуынша, бұл ғылым тарихында бір ғана адам.[17;130]

     Адлер «психоанализ» сөздік индивидуалды психология терминіне ауыстырады. Сонымен қатар, Адлер индивидуалды психологияның атын тек Фрейдтен тәуелсіз ғана болу үшін емес, клиенттің қобалжуын бөлек қарастыру жұмыстарын қоймады, ол жеке өмірлік стилінің жалпы бағасын қойды.[21;105]

    Тіл мен бағасын ойлаудың арасындағы байланысты бірнеше теориялар бар. Теорияның іішіндегі біріншісі бехевиоризм позициясында тұрған психолог Дж.Б.Уотсонның теориясы (1913). Ойлау – ол тілден мағынасы емес деп ойлады Уотсон.[11;218]

     Бұл теорияның басқа нұсқасын философ Витгенштейн ұсынған. Ол ойлау – лингвистикаға тәуелді (тілге) деп айтқан. [12;219]

     Телефонмен сөйлескенде, бізге сөйлесушімен көру контакті жетіспейтін секілді. Көру контакті – бұл біздің қарым – қатынасымыздың арсеналындағы ең мықты вербальді емес кілт. Біздің көптеген бейсанамыз арқылы адамдар туралы нәтиже шығаруымыз, олармен ұзақ көру контактіне түсуімізде. Стесс пен Уиллис (1967) эксперимент жүргізді, зерттеушілерге екі адамды таныстырып, экспериментке қатысу үшін екеуінің біреуін таңдатқызады. Бір адамды зерттелінушінің көзіне ала жүгіртуді ұсынды. Қорыта келгенде, зерттелінушілер танысу барысында көзіне тіке қараған адамды таңдаған.[22;434]

    Эрджайлдың пікірінше, көру контакті қарым –қатынас жасауда негізгі төрт функцияны атқарады: 1. сөйлесуді басқару; 2. сөйлесушіге кері байланысты атқарады; 3. эмоцияны көрсетеді; 4. екеуінің арасындағы қарым –қатынасты ақпараттандырады. [27;435]

     Лефебр 1975 ж. Көру контакт басқа адамның жақсылықты қажет ететінінен көрінеді деген.[8;436]

   Алкем, Гилмор, Эрджайл 1972 ж. Тілдің маңызды рөлін дәлелдеу үшін зерттеу жүргізді. Олар зерттеушілерге ақпаратты үш түрде: нейтральді, достық, қастық жеткізу үшін тіл мен бетқимылын қолданды. Вербальді ақпарат та әртүрлі болды. Біреулерінде сөздері қастық мағына берді, басқаларында сөздер нейтральді болды, үшіншілерінде –достық мағынада. Қорыта келгенде, зерттеушілер вербальді сөзге қарағанда, вербальді емес хабарламаға көбірек әсер етті.[30;432]

    Біз өзіміздің сезім мүшелерімізді сыртқы өмірді қабылдауға, оны зерттеуге, қайта жаңғыртуға қолданамыз. Дүние өзімен бірге бітпейтін неше түрлі болуы мүмкін сенсорлы құбылыстарды көреді, бірақ біз осы нешетүрлінің тек аз ғана бөлігін қабылдаймыз. Және тек біз қабылдайтын бөлік біздің бірегей тәжірибемізден өтеді, олар мәдениет, тіл, сенім, бағалық, қызығушылық.

    Нейролингвистикалық бағдарламалау (НЛБ) екі фундаментальді принципте құрылған (Дилте, 1998)

    1.Карта территория емес. Адам құндылықтар ешқашан барлық шындыққа жете алмайды. Біз нені саналы түрде қабылдасақ –ол тек біздің, қабылдауымыз.Біз қоршаған ортаның көрінуін құраймыз және оны сенсорлы репрезентативті жүйе арқылы сезінеміз. Шындықтың өзі біздің мінез –құлқымызды және оған ой берер емес, ол әсіресе біздің «нейролингвистикалық» картамыздың шындығы анықтайды. Біздің алға жүруіміздің түрткі болуы немесе керісінше, тоқтатып қалуы шындықтың өзі емес, біздің карта осы шындықтың бейнесі.

    2.Өмір және сана жүйе процесстері болып табылады. Осы сияқты жүйелер белгілі бір «өзінқұру» принципіне негізделеді, және әрине, оптималды тепе –теңдік немесе галеотаз күйіне келуіне ыңғайланады.

     НЛБ-ң барлық моделі мен техникалары осы екі принципте негізделеді. Өмір мен біздің сол өмірді қабылдаудың арасында жойылмайтын айырмашылық бар. Даналық өмір «карта» сының «нақты» сы немесе «дұрыс» тығының біріне ие болмайды, немесе оның пайда болуы адамның мүмкіндігінің басым болуы.

     Өмірдің жеке моделі. НЛБ айналысатын облысты «субъективті тәжірибе» ретінде анықтауға болады. Әртүрлі контексте «ойлау», «сана», «ақыл» деп аталады және кең мағынада біздің барлық жүйке жүйеміздің қызметіне  жатады. (Бэндлер, Гриндер, 1994)

     Осы түрде, біріншіден, өмір мен әр нақты модель немесе өмір репрезентация арасында айырмашылықтар бар; екіншіден, біздің әрқайсысымыз құрайтын өмір моделі ол да бір –бірінен ерекшеленеді. Бұны көптеген тәсілдерден көрсетуге болады.

      Нейролингвистикалық бағдарламалауда біз миымыздың хабарды қабылдайтын, сақтайтын репрезентативті жүйелер –суреттер, дауыстар, сезімдер, иістер, дәмдер бар.

      Репрезентация біздің тәжірибеміз қалай ұйымдастырылған және біз әлемді қалай суреттейтінімізді анықтайды: сеземіз (кинестетика) образ түрінде (визуалды жүйе); дауысты (аудиалды жүйе); білімнің жиыны ретінде (рационалды немесе дискретті жүйе) немесе анда –санда қолданатын иіс және дәм сенсорлы сезімдер типі. Біздің ішкі әлемімізді суреттеуде сөзімізге (предикат) байланысты, оны біз қатынас жасағанда, мимикамызда, жестімізде көрінеді. Сөйлесуші біздің қандай предикатты қолдануға қарамастан, ол бізді түсініп, ести алады, бірақ оған өзіне байланысты эмоционалды спецификалық предикатты қолдансақ түсініктірек болады. Әңгімелесуші біздің сөздерімізді байқап, бізге маңызды сөздерді қолданып біз тез шешім қабылдауымызға болады.

      Әркімнің өзінің хабары қай жүйе арқылы қабылдайтыныбар: біреу текстті өзі оқығысы келеді, ал біреулері  -оны білетін адамдармен талқылағысы келеді, ал үшіншілер оны өзі сезінбесе, ешкімге сенбейді.

     Бірінші репрезентативті жүйелер: визуалды аудиалды, кинестетикалық жүйелер деп саналады. Иіс пен дәм олар маңызды емес, бірақ та кинестетикалық жүйеге қосылып кетеді.[12;681-682]

    Нейролингвистикалық бағдарламалау адамның психикасын төрт репрезентативті жүйе ретінде қарастырады:

    1.Визуалдық репрезентативті жүйе (көз арқылы ақпарат қабылдау жүйесі) сырттан қабылданатын ақпаратты көру дбейнелері арқылы талдап, қорытып отырады.

2. Аудиалды репрезентативті жүйе (құлақ арқылы ақпарат қабылдау жүйесі) есту арқылы ақпаратты қабылдайды, талдайды, қорытады.
3. Кинестетикалық репрезентативті жүйе (дене мүшелері қалпын өзгерткенде пайда болатын түйсіну процестеріне байланысты) ақпаратты кинестетикалық (сезімдік ) бейнелер арқылы қабылдап, талдап қорытады.
4. Аралас репрезентативтік жүйе –айтылған үш жүйені қолдана лтырып және оған қосымша иіс, дәм түйсіктері арқылы қалыптасқан бейнелерді есепке алып, сырттан қабылданған ақпаратты қабылдау және талдау барысында қолдана алады.[52;4]

    Кейбір авторлар дискретті жүйені көрсетеді. Бұлар жаңалықты сан, белгі, логикалық дәлелдеу арқылы қабылдайды.

    НЛБ өкілдерінің пікірлері бойынша әрбір жеке адам психикасында осы төрт түрлі репрезентативті жүйе қатар қызмет етеді, бірақ оның ішінде біреуі ғана жетекші рөл атқарып, сырттан қабылданған ақпараттың көбін өзі реттейді. Сол себептен әрбір индивид басымдылық түрде осы жүйелердің біреуін ғана ақпаратты қабылдау және талдау барысында қолдана алады.

     Осы теориялық ілім қарым –қатынаста пайда болатын түсінбеушілік (конфликтілік) жағдайлардың салдарынан анықтап бере алады. Мысалы, бір –бірімен сөйлесіп тұрған екі адамның біреуінің жетекші репрезентативтік жүйесі визуалдық болса, ал екіншісінің жетекші репрезентативтік жүйесі кинестетикалық болса, олар бірін –бірі ұқпай қалулары мүмкін. Мысалы, жаңбыр астында қалған екеуінің визуалдық репрезентативтік жүйе иесі кемпірқосаққа қарап, қандай тамаша ауа райы десе, кинестетикалық (сезімдік) репрезентативтік жүйе иесі, жәй тұрғанша киім кептіретін жағдай туғызбайсың ба дейді.

     Айтылған төрт түрлі репрезентативтік жүйелердің ерекше сыртқы белгілері болады. Біріншіден, олар адамның сөйлеген сөздерінен байқалады. Мысалы, біреу айтып тұрған әңгімесінде басымдылық түрде аудиалдық бейнелерін қолданса, оларды қабылдаушыларға жеткізу үшін сол бейнелерге қабылданатын болады. Оны байқаған біздің сөйлеп тұрған адамның репрезентативтік жүйелердің жетекшісі –аудиалдық жүйе екеніне көзіміз жетеді.[35;5]

    Кәдімгі тілдегі сөздерді (зат есім, сын есім, етістік) келесі репрезентативтік жүйе категорияларына бөлуге болады:

    Визуалды сөздер: қарау, сурет, фокус, сцена, сөз ашылу, соқыр, қиялдау, елестету, көрініс, жарқылдау, көз, қарап шығу, қамтып көрсету, ашылу, болжау, иллюзия, байқау, түр, көру, көзқарас, пікір, көрсету, анонс, түсіініксіз, қараңғы, оқиға.

    Визуалды айтылу: көрініске жету; нақты түсіндіру; көмескі идея; көз алдыңа келтіріп, қарашы т.б.; ой өрісі болу; көруімше, бұл солай; ойға алдану және т.б.; мен көмескі ұсыныстарын; сіздің ойыңыздағыны маған көрсетіңізші; сіз мынаған қараңызшы, күлесіз; көз алдыма шешім қабылданды.

     Аудиалды сөздер: акцентирлеу, әңгіме, тон, рифм, қатты дауыс, дыбыс, керең, резонанс, монотонды, екпін, есту, анық естілетін, дискуссия, мәлімдеу, тыңдау, сыңғырлау, тыныш отыру, айту, қоңырау, вокалды, диссонанс, мылқау.

    Аудиалды айтылу: кілтті сөз (фраза); деталіне дейін айту; жай әңгіме; бұл менде дауысталды; бұл ішкі дауысқа ұқсайды; бір құлаққа кіріп, екінші құлақтан шығу; естілмейді, сөйлем.

    Кинестетикалық сөздер: ұстау, беру, итеру, үйкеу, қатынаста болу, қатты, жылы, алып ұшу, басып кету, сезімді, көрнекті, басу, жұмсақ, қолдау, тиіп өту, ауырлау, жылтыр, суық.

     Кинестетикалық айтылу: ойды ұстау; ауыр (жеңіл) іліну; сезіп тұрмын; ішімнен сезіп тұрмын; зейін салу; бұл мені қысады; мені сізбен біргемін; бұны іш бауырымен сезіп тұрмын; қолым қышып тұр.

    Дәм сезуі: ащы, тәтті, қышқыл, тұзды, езілген, ауыз қуыратын дәм.

    Иіс сезу: хош иіс, хош иісті кофе.

    Полимодальді: шешу, білу, ойлау, есте сақтау, түсіну, оқу, бағалау, алмастыру, дәлелдеу, қатысу.

    Нейролингвистикалық бағдарламалауда (НЛБ) соңғы жылдары тәжірибеде қолданылатын тәсілдерде көптеген әртүрлі мәнді мінез –құлықты, сана күін өзгертуге арналған модальдылықтар жұмыс атқарып жүр. Модальдылықтар үш типін оқу процесінде біз олар туралы кейбірін білдік. 

    Енді адам санасының терең мақсатында субмодальдылық туралы қарап өтейік. Субмодальдылықтың астында әр модальдылықтың бөлігі болып табылатын элементтер түсіндіріледі.

    Субмодальдылықтар –бұл біз миымыз тәжірибені және сорттайтын тәсілдер.Субмодальді техниканың өзгеруі адам бағдарламасының модификациясын қолдануға болады.

     Біз сыртқы әлемде өзіміздің сезім мүшелері көмегімен табатын айырмашылықтарды, ішкі әлемдерде де таба аламыз. Ішкі суреттердің, дауыстардың, сезімдердің айырмашылығы субмодальдылық деп аталады. Бұл біздің ішкі әлеміміздің бағалы түсініктемесі, майда кірпіштерден тұратын біздің тәжірибеміз.

     Түс және қимыл визуалды субмодальдылық мысалы болып табылады. Дыбыс пен бағыт аудиалды субмодальдылық болып табылады, ал температура мен күш бұл кинестетикалық субмодальдылық болып табылады.

     Субмодальдылықтар –бұл кодтау тәжірибенің тәсілі. Біздің барлық ойлануымыз, үмітіміз, сеніміміз, қорануымыз субмодальді құрылым болып табылады. Егер біз субмодальдылықты өзгертсек, онда біз өзіміздің тәжірибеміздің құрылымын және оның мағынасын өзгертеміз. Мағына өзгерген кезде, біздің ішкі реакциямыз да өзгереді.

     Біз негізгі үш ойлау қабілетін айттық: дыбыс, сурет, сезім арқылы, бірақ бұл тек бірінші қадам. Егер сіз бұрын көрген суретті айтқымыз келсе, онда көп жиындар бар, сіз нақты білу үшін. Ол үшін  -түсті немесе ақ –қара болды ма? Бұл фильм бе, әлде слайд па? Ол алыс па, жақын ба? Аналитикалық түрде дауысты да анықтауға болады, жоғары немесе төмен, жақын немесе алыс, жарқын немесе әлсіз. Сезімдер күшті немесе әлсіз, ауыр немесе жеңіл, өткір немесе топас. Бұл ерекшеліктер әдебиетте НЛБ –да субмодальдылық деп аталады. Егер репрезентативтік жүйе модальдылық болса, онда субмодальдылық –бұл сурет, дауыс, сезім неден қаланатын қабылданатын кірпіштер.

    Жиі кездесетін субмодальдылық келесі тізбекте:

 

   Визуалды: Ассоциоциялық (өзімнің көзімен көріп тұрмын) немесе диссоциоциялық (өзімді сырттан көріп тұрмын). Түрлі –түсті немесе ақ –қара. Рамкаданемесе ол жоқ. Тереңдік (екі немесе үш метрлі). Орын (оң немесе сол жақта, жоғарыда немесе төменде). Менен суретке дейінгі арақашықтық. Жарқындылық. Контрастілік. Тездік (өмір кеткен немесе сиқырлы). Қимыл (фильм немесе слайд). Жылдамдық (тез немесе әлсіз).

 

  Аудиалды: Стерео немесе моно. Сөздер немесе дауыстар. Даусы (жоағры немесе төмен). Топ (жұмсақ немесе қатты). Тембр (дауыстың жиілігі).Дауыс шығатын жер. Шыққан жерге дейінгі қашықтық. Ұзақтық. Үзіліссіз немесе дискреттілік. Жылдамдық (тез немесе әлсіз). Тазалық.

 

  Кинестетикалық: Локализация. Интенсивтілік. Қысым (қатты немесе әлсіз). Дәреже (қаншалықты күшті). Текстура (жылтыр немесе қатқыл). Ауырлық (жеңіл немесе ауыр). Температура. Ұзақтық. Форма.

    Бұл барлық адамдар істейтін субмодальдылық ерекшелік емес.Субмодальдылық адам миының фундаментальді операциялық код ретінде қарастыруға болады.[33;683-686]

                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                          визуалдық

 

 

 

 

 

 

визуалдық құрастыру                                                    визуалды еске

                                                                                                       түсіру

 

 

 

 

 

 

 

 

 

аудиалды құрастыру                                                  аудиалды еске

                                                                                                   түсіру

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

кинестетикалық сезім                                                     ішкі диалог

 

      Біз қалай ойлаймыз, солай жүйелі түрде өзіміздің көзімізді әр жаққа қимылдатамыз. Көздің тіке және көлденең қимылы бас миының түрлі бөліктерінің белсенділігімен байқалады деп неврологиялық зерттеулер көрсеткен. Бұл қимыл әдебиетте неврологияда латеральді көз қимылы деп аталады. НЛБ –да бұл көз сигналына қатынасы деп аталады, өйткені олар визуалды сигнал болып табылады. Адамдар хабарды қалай қабылдауы бізге түсінуімізге байланысты. Репрезентативті жүйе және көз қимылының арасындағы ішкі байланысты анықтайды.

    Біз өткенді ойлағанда, біздің көзіміз жоғары және солға қарайды. Ал болған емес нәрсені еш уақытта көрмеген нәрсені көзімізбен елестеткенде жоғары және оңға қарайды. Дауысты еске түсіргенде көз көлденең солға қарай барады, ал көлденең оңға қарай дауысты құрастырады. Бірдеңені сезгенде көз төмен және оң жаққа қарайды. Сіз өзіңізбен сөйлескенде, көз төмен солға қарайды. Көз тіке қарап тұрса, ол да визуализацияға жатады.[34;683-684]

   Тәжірибені психолгқа белгілі қабылдаумен элементтердің модальдылық схематизациясы көмек беруі мүмкін.

 

Қабылдау модальдылығы	Әр модальдылықта «жүйені» дәлелдейтін элементтер
көру       Визуалды         1 2 3         4 5 6         7 8 9        суреттер	бағытталған сызықтағы көз қимылы      (нөмірлер) 3 2 1	сөйлеудегі қол манипуляциясы, негізінен жоғары деңгейде	Даусы.  Қалыпты сөйлеу баста-лып, аяғында жоғарылайды.
есту       Аудиалды        дауыстар        (құлақ)	бағытталған сыз-ықтағы көз қимылы     (нөмірлер)         4 5 6	сөйлеудегі қол манипуляциясы, негізінен орта деңгейде	Даусы. Басталуы, жалғасуы, бітуі қалыпты.
Сезімді-қозғалмалы кинестетикалық	бағытталған сызықтағы көз қимылы (нөмірлер)        7 8 9	сөйлеудегі қол манипуляциясы, негізінен төмен деңгейде	Даусы. Басталуы қалыпты, бірақ сөйлесу процесінде ауысады.

 

     Айтып өткеніміз нейролингвистикалық бағдарламалаудың тек қана бір жағын көрсетеді, яғни оны НЛБ –ң психология саласына қосқан диагностикалық үлесі деуге болады. Нейролингвистикалық бағдарламалауды толық алатын болсақ, ол диагностикадан басқа коррекциялық, жеке адамды жаңа істерге (мақсаттарға ) талаптандыру, қарым –қатынастағы қиындықтарды (конфликтілік жағдайларды) жою, тағы басқа психологиялық және әлеуметтік психологиялық мәселелерді шешуге көмектеседі.[40;202]

    Демек, НЛБ –ң ең тиімді әсері –ол кез –келген қарым –қатынаста психологиялық ұласу мәселесін тезірек шешу жолдарын көрсетеді. Психологиялық ұласудың қарым –қатынасқа, адамдардың бір –бірін дұрыс ұғуларына, әсіресе оқыту процесі арасындағы ара –қатынаста қажеттілігі бәрімізге де мәлім. Оқыту процесінде сабақ барысындағы оқушылардың танымдық іс -әрекетінің нәтижелілігі, біріншіден, оқытушының балалармен тіл табысып, оларға мотивациялық жағдай туғызып, қуаттандыруына байланысты.

     Күнделікті жағдайдағы қарым –қатынасты алатын болсақ, онда да біреумен бірінші рет кездесіп, сөйлескенде әрі қарай қатынастың дамуы, адамдардың бір –біріне жылы қарап түсінуі, психологиялық ұласудың қалыптасуына және дамуына байланысты. Сондықтан бұл жерде де НЛБ –ң қағидалары мен әдіс –тәсілдерінің көмегі зор. Тек қана жетекші репрезентативті жүйені дұрыс пайдалана білу керек.

     Психологиялық ұласудың қалыптасуы нәтижелі болсын десек, көрсетілген жағдайларға қосымша ұқсастық принципін қолдану қажет. Қысқаша айтқанда, психологиялық ұласудың негізі -әңгімелесіп тұрған адамдай болу, оған ұқсау. Ол үшін оның тілінде сөйлеу қажет, яғни соның жетекші репрезентативтік жүйесіне сәйкес келетін сөздерді қолдану. Оған қосымша сөйлеп тұрған адамның дене қимылдарын қайталап отырып, оны жабық позициядан ашық позицияға көшіру. Мұндай істі тәжірибелік психологтар ұқсастану деп атайды. Сөйтіп, НЛБ ұқсастану мәселесін де шешуге әсер етіп, оның нақты жолдарын көрсетеді.[31;402]

    Нейролингвистикалық бағдарламалаудың тағы да бір психология саласына қосқан күрделі үлесін айта кету керек. Ол шығармашылық процестің нәтижелігін жоғарлату мәселесі. Осы мәселені шешуге арналған НЛБ саласында тағы да бір ерекше психологиялық ұғым қалыптасқан. Ол –шығармашылық визуализация.

     Шығармашылық визуализация алға қойған мақсаттарды нақтылауға әсер етіп, оларды тездетіп орындауға арналған жолдарды анықтап береді. Ол үшін, мақсат қалыптастыру барысында, әрбір іс -әрекеттің негізгі нәтижесіне апаратын жолдарын адам өзі көз алдына елестетіп отырып нақтылауы қажет. Бұл жерде қалыптасқан ішкі бейне барлық репрезентативтік жүйелер арқылы анықталуы керек.

     Жетістікке жететін адам осы шығармашылық визуализация техникасын қолданып, олар «тірідей» өздерінің болашағын құрастыра отырып, өздеріне ақылға сыймайтын сценарий құрастыра алады. Ішкі бейнелілік түрінде өзі тірілте алатын ой мен ниеттер автоматты жауап бола алады. Осы жерде адам позитивті икемделсе –позитивті, ол негативті икемделсе –негативті әрекет тудырады.[29;5-6]

 

1.3. Нейролингвистикалық бағдарламалуды қолдануда әдіс –тәсілдерді жүйелеу

 

    Адамда тілдік қарым –қатынас дамыған кезде, олар өзінің ата –тегінің тілін мүлдем ұмытқан жоқ, ол –сөйлеу мен тыңдау, ескі тәсілмен айтқанда –көрсету және көру. Ф.И.Шаляпин былай дейді: «жест – дене қимылы емес, тән қимылы». Ал, З.В.Савкова жест пен мимиканы сезім тілі дейді, «Сөйлеу –бұл тек адамның ішкі өміріндегі бір ғана экспрессивті ағын деп ойламау керек. Оратор 2каналмен  (көру, есту) қабылдайды, көру қабілеті естуден күштірек, сондықтан да сөйлеу процесінде қарым –қатынас жест, мимика түрінде болу керек….. Сөйлемейтін құралдар қарым –қатынастың көмекші құралы болып табылады. Олар көмектеседі, сынайды, сөзді талқылайды, оның терең мағынасын ашады.[54;224]

     Э.Г.Багиров былай дейді: «Сөз және сурет –екі маңызды жүйе белгісі. Әр жүйенің өзінің адамдармен қарым –қатынастағы рөлі мен орнын анықтайтын артықшылығы мен кемшілігі бар. Сурет белгілерінің құны –оларға қол жеткізуінде немесе олардың белгіленген обьектімен ұқсастығы сақталынады. Сөз құны –нақтыдан абстракциялану қабілетінде.[55;223]

    Қарым –қатынаста адамдар өздерінің ойларын тек жестпен емес, өзінің психологиялық күйін мимика, көз қарастармен көрсете алады. Орыс және латын тілінің профессоры Н.Каменский өзінің «Частная риторика» деген кітабында былай деп жазады: «Біздің дене мүшелерімізде, келбетімізде тән сезімі ешқашан осылай көрінбек емес. Ешқандай ғылым көзге от, бетімізге шырай бермейді, егер ораторды тән суығы ұйықтап жатса оратордың дене қимылы тән  сезімімен келіскен, ерік күшімен, дауыс ырғағымен әрқашанда құпия болады»

    Дене қимылы сөйлеушінің шындығын белгілейді, басқа адамдарға деген қатынасы және шын көңілін белгілейді.Сондықтан тыңдаушлар не айтылғанына сенбей, қалай айтылғанына және айтылған сөз қалай көрінеді соған сенеді. Біреуге жақсы сөздер айтып, ал жест, мимика, көз қараспен басқаша көрсетіп тұруыңызда мүмкін. О.М.Казарцева мимиканы, яғни бет пішіні (көз, қас, тіл) сезімнің маңызды көрсеткіші деп атайды.[54;226]

     НЛБ категориялары мен әдістер типтер мен деңгейдің айырмашылығы шын және керекті күйді анықтау мен шығаруға ұйымдастырылған. Қажетті және жеткілікті ресурстарды мәнділігі мен экологиялық өзгеруді қамтамасыз етуге апаратын керекті күйді бағалау және қолдану.

     Метамодаль. Тіл біздің жеке тәжірибеміздің күшті фильтрі болып табылады. Ол біз өскен мәдениеттің бөлігі болып табылады, және ол өзгермейді. НЛБ тілдің жағымды картасына әсер етуді құрайды, оны әдебиеттерде НЛБ бойынша метамодель деп атайды. Метамодель тілді түсінікті болу үшін қолданады, ол сөз төркінін қалай түсінуге көмектеседі, ал тіл мен тәжірибенің арасындағы байланысты қалыптастырады.

    Метамодельдің не екенін түсіну үшін, терең құрылым және үстірт құрылым түсінігін енгізейік. Үстірт құрылым –бұл біз не ойлап, айтанынымыз.Үстірт құрылым терең құрылымды репрезентациялайды. Метамодель –толықө лингвистикалық құрылымның ережесін суреттейтін табиғи тіл моделі.[26;665-673]

    Мета – модель көмегімен нейролингвистикалық бағдарламалауда тілдесуде кейбір шаблон мен схеманың жеңілдігін бөліп алуға болады. Күнделікті қатынаста қолданылатын жоғарғы құрылым тілі бар, және барлық типтегі ойлау схемасын өзіне қосатын терең құрылым тілі бар. Біз осы құрылымдарды бөле алсақ, бізге хабардың түйіні неге жоғалып немесе бұзылып кететіні түсінікті болатын еді.

    Мета –модель негізінен тілдің құрылымдық анализіне мән берсе, нейролингвистикалық бағдарламалауда (НЛБ) кең қолданыста. «НЛБ моделі» деп аталғанның барлығы бес тип қабылдауында көріну керек: көру, есту, иіс, түйсіну және дәм сезу.

    Мета –модельді қолдану сізге мыналарды береді:

— істің ортасына тез сіңуге, шын келеңсіздікті алдымыздан бөліп алуға;

— жүре отырып ойлау;

— тұйық себептерді шығару;

— әрбір келеңсіздікті қойылатын сұрақтардың көмегімен шешу;

— нақты ойлану:

— өзіңнің сезіміңді бақылап, тілдің жоғарғы құрылымына көп мән бермеу;

— сіздің қатынасыңызды мәнді ету;

— өзіңізге сенімді қатынасты дұрдараздан қашу;

— әңгімелесушіні тыңдау қабілетімен дамыту;

— басқалар не ойлап, не сезіп жатқаның анқтап үйрену. 

    Мета — модельді тәжірибеде қолдануға үйрену біртіндеп болу керек. Бастапқыда көп сөйлемеуге тырысыңыз, немесе тыңдаңыз.Өзіңіздегі барлық көптеген сөздердің мағынасын және тілдің мағынасын түсінгенде не сезінгеніңізді белгілеп отырыңыз.Сосын мета – модель схемасына жауапты белгілеп, сол кездегі сезіміңізді тұжырымдаңыз. Мета –модельде қолданылатын дұрыс емес қадамдар сізді қатынастың жоғалуына, құртылуына әкеледі. Және әр уақытта қатынаста қандай мақсатты ұстанатыныңыз есіңізде болсын. Сізде әр уақытта таңдау бар. Сіз негізгі назарыңызды логика немесе образдың ойлауға, оң немесе сол жарты шар миын немесе екеуінде қолдана отырып ыңғай жасауға болады. Сол үшін өзіңізге тиімді, бағалы күнделікті өмірде қолдана алатыныңызды алуға болады.

    Мета –модель –бұл лингвистикалық хабар жинағына арналған, нақты жазылған тәсілдер жинағы. Ол тәжірибенің адам сөйлеуімен байланысады.

    Бұл әдістің қолдану негізінің мәнділігі, тіл – тәжірибе емес, ол тәжірибенің көрінуі. Дегенмен, егер біз өзгергіміз келсе, ол артықшылық болады. Бізге мек картаны өзгерту керек, басқаша айтқанда өмірді өзгерту емес, оның субъективті қабылдауын өзгерту керек. Біздер өзіміздің тәжірибемізді тілдің көмегі арқылы қабылдап немесе құраймыз, бірақ Мета –модельмен ұсынылған тәсілдер жинағы бағалауға жатпайтын болып шығады. Шындығында, Мета –модель тіл мен тәжірибе арасындағы байланыстырушы қызметін атқарады.

    Мета –модель тыңдаушыға зейін қоюды және оның әңгімелесушінің хабарына әсер етуді мақсат етті. Мета –модельдің көмегімен ұсынған ақпараттың шегі мен әртүрлілігін тез көруге болады.

    Мета –модель категориясын үш класқа бөлуге болады:

1. Ақпарат жинау;
2. Әңгімелесуші моделінің шегі;
3. Семантикалық бұзылыс.

1.Ақпарат жинау – бұл ұсынған материалдың толық және нақты суреттердегі сұрақтар мен жауаптың алынуы. Бұл процесс сөйлеушінің тілі мен тәжірибенің байланысуға көмек береді. Бұл класс төрт топқа бөлінеді:

     а) ерекшелік;

     б) көрсеткіш индексінің болмауы;

     в) нақты емес етістіктер;

     г) наминализация.

а) Ерекшелік. Кездесетін ерекшелікті бөліп және адамға ерекшелігімен ақпаратты қайта алуға көмектесе отырып, біз оның тәжірибесінің толық қайта келуіне мүмкіндік туғызамыз. Өтіп кеткен ақпаратты қайта қалыптастыру үшін, былай сұраңыз (белгілі септікте): «Кім туралы ?» немесе «Не туралы ?»  сөз болып жатыр. Мыс: «Мен түсінбеймін»

                                                                    «Сіз әсіресе нені түсінбейсіз ?»

б) Көрсеткіш индекстің болмауы – бұл адам дүниесінің моделін шектейтін, одан нақтылығы мен бөлігін ерекшелейтін жалпы қорытындының мысалы. Соған қоса, адам тәжірибесінің толық өзгеруін және басқа түрді қалыптасқан жалпы қорытынды процесі. Өтіп кеткен көрсеткіш индексті қайта қалыптастыру үшін сұраңыз: «Әсіресе не ?», «Әсіресе кім ?»

               Мыс: «Адамдар бұны түсінбейді».

                         «Әсіресе қандай адамдар бұны түсінбейді ?»

в)Нақты емес етістіктер – толық түсінген тәжірибенің суреттеуін құрамайды. Барлық етістіктер белгілі бір мөлшерде нақты емес. Дегенмен, «сүю» етістік «жақындау» етістігінен нақтырақ. Егерде біреу сізге оның ренжіткенін айтса, сіз ол адамға біреу жаман көзбен қарағаны ма, әлде көшеде біреу итеріп жібергені ме, оны сіз білмейсіз. Етістіктің нақтылануын сұрау үшін сіз сол тәжірибені адаммен қосасыз. Нақты емес етістіктерді нақтылау үшін, сұраңыз: «Әсіресе қалай ?» немесе «Әсіресе не ?»

               Мыс: «Мен түсінбеймін»

                         «Әсіресе сіз қалай түсінбейсіз ?»

г)Наминализация – бұл белгілі бір процесті сипаттау үшін етістіктің орнына зат есімді қолдану. Бұл болып жатқанда, сол роцесс зат немесе жағдайға айналады. Гриндер, Бэндлердің айтуынша, белгіленген қайта құрылған наминализация адамға көмек береді, ол біткен және оған тәуелсіз жағдай -өзгертуге болатын жалғасқан процесс екенін түсіндіруге болады. Наминализация жай зат есімнен айырмашылығын бірнеше тәсілдермен көрсетуге болады. Визуалды жақсы көретіндер «арбаны» қолдануға болады. Сіз арбаға: бүкіл зат есімнен тұратын заттарды: мысық, үстел, автомобильді салғаныңызды көз алдыңызға келтіріңіз. Ал, енді арбаға қайғыруды, маңыздылықты, қобалжуды салыңыз. Көріп тұрсаңыз, наминализация –арбаға салатын зат және орын, адамды білдірмейтін зат есімдер.

    Процеске байланысты наминализацияны қайта сөзге қалыптастыру үшін, өзіңіздің жауабыңызды етістік ретінде қолданыңыз.

          Мыс: «Менің көңіл –күйім жаман»

                    «Сен қалай көңіл –күйіңді өзгерткің келеді ?».

2. Келесі категория әңгімелесушінің моделінің шегі. Бұл жерде белгілі өмір моделінің кеңеюі және баюы мүмкіндігінің жоғалуы, шектелуін айқындау. Бұл категория екі класқа бөлінеді:

             а) жалпылық кванторлар;

             б) модельді операторлар.

а) Жалпылық кванторлар деп «барлық», «әр қайсысы», «әрқашан», «ешқашан», «әр кезде», «ешкім» деген сөздерді айтады. Оларды білудің бірден бір тәсілі, жалпыланған пікірдің кеңеюі –дауыс ырғағы және де жалпылық кванторларының толық кірісуінен құралады. Осымен сіз адамдарға оның жалпылығынан ерекшелігін табуға көмектесесіз, сонымен қатар оған таңдау мүмкіндігін бересіз. Басқа тікелей өзгерудің тәсілі –оның өзіндік жалпыламасында кері әсер беретін тәжірибе болғанын сұрау. Мыс:

                  «Сіз мені әрқашан алдайсыз»

                  «Мен сізді әрқашан алдаймын ба ?»

б) Модельді операторлар –«міндетті», «істей алмаймын», «қажет», «керек» деген сөздер. Осы модальді операторлардың өзгеруі әлі қолданбаған адамды шектеу сыртына шығарады. Біреуге толық, нақты бай өмір модельіне жетуге көмектесуде сұрақтың маңызды болуына зейін қою керек. Мыс:

              «Мен бұны істей алмаймын»

              « Егер сіз оны жасасаңыз не болады ?»

3.«Семантикалық бұзылыстарды білу, адамға оның моделінің бұрмаланғанын, тәжірибесіне жетуінің кедейлігін тауып, оған міндетті түрде көмектесу» (Гриндер, Бэндлер). Семантикалық бұзылыстар моделінің бөлігін өзгерте отырып, адам өмірмен таңдау және еркін байланыса алады. Семантикалық бұзылыстар үш класқа бөлінеді:

             а) себеп –салдар;

             б) ойды оқи білу;

             в) орындаушыны жоғалту.

а)Себеп –салдарды түсіну негізінде, өткен шақтағы бір адаммен болған кейбір әрекеттер, басқа біреуді кейбір эмоциясын және ішкі күйін сезінуіне мәжбүр етуі мүмкін. Осы әсер етіп отырған адамның сезіну салдары, ол өзінің әсерін таңдауға мүмкіндік жоқ. Осы сенім күдікке айналғанда, ол өзінен осы себепті байланыс дұрыс па екенін сұрап, ойланады. Сосын ол тағы басқа қандай әсерлер таңдауына болатынын ойлайды. Мыс:

                   «Сен менің жыныма келіп тұрсың».

                   «Саған басқаша әсер етуге, әсіресе не кедергі жасап тұр ?»

б)Ойды оқи білу –деп айтушының сенімділігі, басқа адамның ойы мен сезімін тіке емес хабардан түсінуге болады. Басқаша айтқанда бұл түсіну тәсілі, біреудің ақпарат негізінде әрекеттенбеуі, өзіндік иллюзиясының негізіндегі түсіну тәсілі. Ойды оқи білу адам өмірінің моделінің пайдасын кішірейтуі мүмкін. Мыс:

                     «Оған не керек екенін мен білемін»

                     «Оған не керек екенін, сіз қайдан білесіз ?»

в)Орындаушыны жоғалту –бұл айтушының өмір моделін -өмірінің өзі емес екеніне есеп бермейтін жалпылама. Әдетте, бұл пікір. Оның өмір моделін алып, басқа адамдарға көшіргенде орындаушы өзін жоғалтады. Осы жағдайды өзгерте отырып, біз адамдарға ережемен пікірін қолданғанда көмектесеміз. Жиі орындаушыны жоғалту пікірінде, адам басқа таңдау мен мүмкіндіктерді түсінуге ешқандай белгілер жоқ. Мыс:

                      «Осылай істеуге болады ма !»

                     «Осылай істеуге болмайтынын кім айтты ?»

    Сонымен, Мета –модель «не ?», «қалай ?», «кім ?» деген сұрақтар қойып, адамның сөйлеу түрлерінің белгілі жауаптары. Мета –модель негізінде адамның интуициясы жатыр. Сондықтан осы интуицияны толық түсінгенде, мета –модельді тез және оңай үйрене аласыз.[20;78-88]

   Модельдеу. НЛБ –бұл мәнділікті оқыту, ал модельдеу –бұл саналы мәнділікті жасайтын процесс. Модельдеу  -бұл процестің максималды толық суреттеуі. Нейролингвистикалық бағдарламалаудың (НЛБ) облысы адамның ойлау дағдысының модельі процесінде дамыған.

   НЛБ техника мен критерийдің айырмашылығын жасап шығарды, адам мінез –құлығының вербальді және бенвербальді стереотиптері көмегімен суреттейді, яғни, адам не айтып, не жасағаны кілтті мамент.

    Стратегиялар. Стратегиялар –бұл бір нәрсенің орындалуына біз ойымыз бен мінез –құлқымыздың қалай ұйымдастырылуы делінеді. НЛБ категория мен техникалық заттардың құрамы біздің жұмсалуымызда көрсетілген. Процестің когнитивті картасын құрайтын, негізінде әйгілі адамдардың және дарындылардың қызметінің нәтижесі жатады.

    НЛБ –мен бірлесе, процестің өзгеру негізі мыналарды құрайды:

1)адамның шын күйін шығару

2)қажетті және жеткілікті ресурстарды қосуға

3)сол адамның керекті күйіне мақсатты бағытталған ауысуы.

      Шын күй + Қажетті ресурс және Керекті күй

   Якорьлық — әртүрлі ішкі немесе сыртқы жағдайлар (дыбыс, сөз, қолды көтеру, интонация, жақындау) арқылы кейбір реакциялар немесе күймен байланыста болуы мүмкін. Якорьлар табиғи түрде болып, және тікелей орналуы керек.

    Жағымды якорь –ресурсты жағдай, күй шақыратын якорь (жағымды қобалжу)

    Жағымсыз якорь –проблемалы жағдай, күй шақыратын якорь (жағымсыз қобалжу)

    Якорь орнатқанда, қойғанда мына үш ережені қолдану керек:

1.Якорь қобалжудың жоғарғы нүктесінде қойылады. Одан кейін жаймен алып тастау керек. Бұл өте маңызды. Тек осы жағдайда байланыс болады: санамыз жағдаймен сыртқы жағдайды байланыстырады.

2.Якорь қимыл, дауыс, жанасу болуы мүмкін.

3.Сіз якорьді нақты қойыңыз. Тура сондай дауыс немесе сөз, тура сондай интонациямен айтылған, тура сондай қимыл мен жанасу.

     Кинестетикалық якорь. Бірден бір ең ыңғайлы сенімді орнатылған –кинестетикалық якорь. Бұл якорь клиент денесіне жанасу арқылы қойылады. Олар шынымен де керісінше ыңғайлы, сенімді, себебі жанасу -әрқашан жанасу. Аудиалды якорь әдетте қиын ұсталады, ал визуалды якорь ыңғайсыз, себебі клиент артқа қарауы немесе көзін жұмып қалуы мүмкін, ал жанасу әрқашан орналады.

Сол үшін әсіресе орнатқан кезде, кинестетикалық якорьден басталады:

—  орнатқан кезде ең маңызды –қай жерге қойғанын ұмытпау.Ұсыныстың бірі –қай қолмен жағымды (ресурсты) якорьды қою, қайсысымен жағымсызды.

— кейбір адамдар жанасуды жек көретінін ұмытпау. Егер сіз оларға кинестетикалық якорь қоюға ұмтылсаңыз, реакция күтпеген болады.

—  күтпеген жерден қойылған кинестетикалық якорь әдетте клиентте күштеу сезімі пайда болады. Сол үшін немесе сізде қатынастың «кинестетикалық» стилі болады, жанасу толығымен табиғи және органикалық болуда, немесе басқа якорьледі қоюға жаттығыңыз.

    Әртүрлі жағдайда қойылған якорь әдетте жағдайға органикалық түрде кіреді, ол жерде табиғи болады, және көрінбейді.

     Визуалды якорь. Визуалды якорь «гипнотизердің позасы», мінез –құлық қимылы, кеңістіктегі қалып, мимика болуы мүмкін. Бірақ есіңізде болсын, көптеген якорьді қандай да ұзақ уақыт ұстаған дұрыс. Егер сіз якорьді қандай да бір күлкілі жестте қойсаңыз, осы якорьді ұстап тұру үшін, сізге осы жестті қайталап отыру керек. Сол үшін әдетте кеңістікте позаны немесе қалыпты қолдануды ұсынады. Бірақ бұл жерде  де сол адаммен қатынаста болғанда басқа қолданбайтын позаларды таңдау керек.

   Аудиалды якорь. Ыңғайлы болу үшін, барлық аудиалды якорьді екі типке бөлуге болады: дауысты және дыбысты. Дауыстылар белгілі мінез –құлық даусымен қойылады: интонация, жоғарлылығы, жылдамдығы т.б. Әрине, бұл жоғарлылықпен, қолдануға болмайды. Дыбысты якорь қол аспаптардың көмегімен қойылады (сыбызғы, қоңырауды және т.б. қолдануға болады).  [32;689-691]

    Біздің барлық қобалжуларымыз – бұл хабардың сенсорлы гештальты. Якорь нешетүрлі стимул немесе стимулдың бірігіуі болып табылады. Қобалжудың кейбір бөлігі көрінгенде, сонымен қатар кейбір кезеңде осы қобалжудың басқа бөліктері қосылады. Сол үшін қобалжудың әр бөлігі якорь ретінде қолдануы мүмкін, осы қобалжудың басқа бөлігіне мүмкіндік беруі.

    Көптеген қатынаста якорь қондыру бихевиоральді модельдегі «стимул –реакция» концепциясын еске түсіреді. Дегенмен, олардың арасында келесі маңызды айырмашылықтар бар:

• якорь орнату үшін ұзақ сәйкестендіру қажет етпейді. Сәйкестендіру (пондиционирование) якорь орнатуға мүмкіндік туғызады, бірақ жиірек якорь бірінші қобалжудан кейін –ақ жақсы орнайды.
• якорь мен реакция арасында ассоциоция болу үшін осы ассоциоциядан шығатын нәтижеден тікелей нығаю қажет етпейді. Бұл дегеніміз, якорь ассоциоцияның тікелей емес нығаюы немесе ақы төлеуінде орнайды. Сәйкестендіру якорьдың орналуына мүмкіндік туғызуы мүмкін, бірақ ол аса қажетті емес
• ішкі қобалжу (яғни, когнитивті мінез –құлық ) мінез –құлық қатынасында мағыналы болып есептеледі.Басқаша айтқанда, ішкі диалог сурет немесе сезіну, Павлов итінің сілекей реакциясы секілді, тура сондай деңгейдегі реакция болып табылады.

 

 

    Якорьді қалай орнату керек.

1.Керекті күйді шақыру;

2.Сенсорлық қабылдаудың көмегімен қобалжудың жоғарғы нүктесін табу;

3.Якорьді жақындасумен, дауыс ырғағымен, жестпен немесе мимикамен қою;

4.Нейтральді күйді шақырып, якорьді тексеру.

     Енді якорь қоюда бастапқы күйдегі физиологияны бақыламасаңыз, онда бұл:

    а) якорь жоғарғы нүктеде орнатылмаған;

   б) якорьдің бірегей болмағаны, яғни стимул басқа реакциямен байланысқан   

       болған.

    в) якорь дұрыс құрылмаған.

    Егер якорь физиологияға қосылмаса, онда бұны кері байланыс ретінде қараңыз. Оны тиісті түрде қолдануды үйрену.

     Якорь орнатуда маңызды аспектілер:

1.Стимулдың (якорьдың) бірегейі.

2.Реакцияның қарқыны және тазалығы.

3.Якорь орнатудағы уақыт.

4.Қосылудың нақтылығы.

    Әдістері:

1.Якорь қоюы: бір –бірімен байланысты бірнеше күйді шақыру, сол якорьдің көмегімен байланыстырылған. Бұл якорь шақыратын күйдің қарқындылығын күшейтеді.

2.Якорьдың жалғасуы: күйлер арасындағы өту немесе орнатылған көпір якорьды өткізу үшін қатарлар орнатылған. Мыс:

    * тұғырық        диссоциациялану         тапқырлық.

    * сөз сөйлеудегі қорқыныш         жүйкелік қозу       жағымды қобалжу.

    * депрессия             сағыныш             түңілу             релакция

    * тұрақсыздану             альтернативаны қарап шығу           шыдамсыздық

       әрекетке ұмтылу.

3.Якорьдың интеграциясы: басында қойылған якорьдың көмегімен әр түрлі екі күй қойылады.[20;103]

     Рефрейминг (ағыл. сөзі frame – ромка) –қайта құру. Болып жатқан жағдайдың мәні біз оны қандай рамкаға қоятынымызға байланысты. Рамка өзгерсе –мәні де өзгереді. Мәні өзгерген кезде, реакция мен мінез –құлық та өзгереді. Жағдайды әр түрлі рамкаға қойып үйрену, және сізге көп таңдау еркін береді. Рефреймингі екі негізгі түрі бар: контекст рефреймингі және мазмұн рефреймингі.

   Контекст рефреймингі. Тіпті барлық мінез –құлық белгілі бір жағдайда жағымды болуы мүмкін. Тек көп емес мінез –құлықтар бағалық пен мақсаты ешбір жағдайда болмауы мүмкін. Контекст рефреймингі «Мен тіпті….» немесе «Мен доғаратын едім….» деген сенімдермен жақсы жұмыс атқарады.

    Мазмұн рефреймингі. Тәжірибенің мазмұны –бұл дегеніміз, не сізге не ұнайтыныңызды біліп өзіңіздің зейініңізді неде алдайтыныңызда. Мазмұн рефреймингін мына сенім типтерінде қолдануға пайдалы: «Мені басқарған кезде, мен ашулана бастаймын» және т.б.[28;111]

      Метафоралар (Нейролингвистикалық бағдарламалауда (НЛБ) (метафора» сөзі жалпы түрде тарихи немесе риторикалық фигураның салыстыруында қолданылады. Ол өзіне жай салыстыруларды және ұзақ әңгіме аллегориялар және нақтыларды қосады.Метафоралар тура емес әрекет етеді. Жай метафоралар жай салыстыруды ұсынады: аппақ, қошақан сияқты; әдемі, суреттегідей сияқты; дәу, піл сияқты. Көптеген бұндай айтылулар клише болып қалды, бірақ жай жақсы метафора түсініксіздікті ұғындыру болады.

    Күрделі метафоралар –бұл көптеген ойлы деңгейді құрайтын оқиғалар. Жақсы айтылған оқиға ресурстар мен ойды іздеуді белсендіріп, сананы аудару. Ол транс күйіндегі адаммен қатынас жасауда жақсы тәсіл болып табылады.

    Бейсана өзара байланысты бағалайды, түс көру қиял мен метафораны қолданады, бір зат екіншісін толықтырып тұрады, өйткені оларды ортақ белгілер бар. Жақсы метафор құру үшін, проблеманың шешілуіне жол көрсету үшін, оқиға элементтерінің арасындағы байланыстар, проблема элементтенінің арасындағы қатынас сияқты болу керек. Сонда метафора бейсанада жақсы естіледі және бейсана ресурстарына кіріседі. Бейсана хабар алып, керекті өзгерістерді құруға бастайды.

    Пайдалы оқиға құру үшін, болған жағдайды клиенттің керекті күйін білу керек. Метафора оқиғаның бірінен екіншісіне саяхаты болады. Екі күйдің элементтерін бөліңіз: адамдар, орын, заттары, әрекет, уақыт. Репрезентативті жүйе мен субмодеальдылықтың әртүрлі элементтерін ұмытпау керек.[38;123]

     Раппорт (сенімге ену, кіру) сөзі ағылшын тілінде гармония, келісушілік, бірлік және симпатя дегенді білдіреді. Бұл әртүрлі арақашықтағы ең маңызды процесс. Раппорт (франц.сөзі гарроп –байланыс, қатынас) –бұл клиентпен ерекше қатынас.

    Мақсатты түрдегі қатынас контекстен толық тәуелсіз болуы мүмкін емес және оның әр мағынасы маңызды компоненттер құрай алмайды. Осы орайда қатынастың мәнділігі адам мінез –құлқының көмегімен жасырын психика резервісімен басқаруы мүмкін. Бұндай қатынастың құрылымы күрделі, оның мынадай стадиялары бар: икем, кіріспе, нақтылау, жаңа құрылым құру және т.б. Берілген контексте мақсатты түрде екі мәнді жағдайды бөліп алу. Бір жағынан бұл қарым –қатынаста қатысып жатқан адамдармен раппорт орнату процесі. Бұл жерде раппорт жақын аралық қатынастағы ойлау, сезім, қызығушылық, эмоция негізінде түсіндіреді. Басқаша айтқанда раппорт  -бұл қатынастағы әріптес арасындағы ынтымақтастық, гармония, сенімділікті бейнелейтін сапалы қатынас. Басқа жағынан, НЛБ әдістерін қолдануда белгілі ережені міндетті түрде ескеру қажет.

     Әңгімелесушімен раппорт құрғандағы әдістеме бірнеше этапта болады.

    Бірінші, клиентпен қатынаста болған процесте психолгқа мақсатты түрде оның модальдылығын білу керек. Ол үшін оның көз, қол қимылына, дауыстың өзгеруне және де демалыс, сөйлеу темпінің жиілігіне және т.б. міндетті түрде бақылау керек. Сонымен қатар, оның сөйлеудегі қолданылатын сөз –предикаттарына зейін қою керек;

    Екінші, вербальді және бейвербальді каналды қолдана отырып, оған қосылыңыз (қол қимылы, дауыс ырғағы, тыныс алу жиілігі, сөйлеу темпі және де қатынас процесіндегі предикаттар). Бұндай тік бейнленген әдіс (шағылысу) деп аталатын, жеткілікті мәнді және модальдылық сәйкес болғанда қолдануы мүмкін. Бөлек жағдайда, сіздің модальдылығыңыз әріптесіңіздің модальдылығына сәйкес болғанда, біірігулеріңіз жолықтыруы мүмкін (мыс: қиын тыныс алу). Осы себептен, жанама бейнелену әдістерін мәнді қолдану керек. Бұндай тәсіл ұзақ уақытқа дейін көптеген адамдармен белсенді қатынас құруына мүмкіндік береді.[15;655]

     НЛБ специалисттері сіз жетем деген нәрсеңізге раппортсыз ешқашан жете алмайсыз дейді.Раппорт құруда алты қадамды білу керек:

1. Сізбен қатынас жасап отырған әріптесіңіздің қабілетін, сенімділігін, компетенттілігін тексеру;
2. Әріптесіңіздің сізге деген сенімділігін тексеру. Сенімділік тек конгруэнттілік күйінде ғана болады.
3. Сіздің әріптесіңіздің даусының тоны мен темпінің сәйкестілігін орнату. Дауыс тоны жоғары темпі тез немесе жай, паузамен немесе онсыз болады. Дегенмен, лезде даусыңыздың тоны мен темпін ауыстыруға болмайды.
4. Әріптесіңіздің тыныс алу сәйкестілігін орнату.
5. Әріптесіңіздің қимыл ритмінің сәйкестілігін орнату.
6. Әріптесіңіздің дене қалыбының сәйкестілігі.

Раппорттық қатынастың екі кезеңі бар: құру (подстройка) ; ұқсасталу.

     Құру –(мінез – құлықтың деңгейінде) –клиенттің бейвербальді мінез –құлықтың элементтерін тура қайталау: поза, тыныс алу, сөйлеу темпі және т.б. немесе тікелей емес.

     Ену, еріп кету –бейвербальді мінез –құлық элементтерін терапевттің өзгеруі және клиентпен болып жатқан бейсана деңгейіндегі тура сондай өзгерулер. Құру мен басқару феномендері осы клиентпен жұмыс атқарудағы терапевттің қызуын қамтамасыз етуіне байланысты.

      Раппорт орнату –бұл дегеніміз басқа адамның «биіне» қосылу. Бұл оның және сіздің өмір моделінің арасындағы көпір. Құру –бұл қайталау емес. Сіз қол қимылына әлсіз қосыла аласыз, дене қимылына –бас қимылымен жауап бере аласыз. Бұл «айқасқан кескін» деп аталады. Сіз дене мөлшеріне және негізгі позаға қосыла аласыз. Адамдар бір –біріне ұқсаған кезде, олар бір –біріне ұнай бастайды. Тыныс алуға қосылу раппорт орнатуда өте мықты тәсіл болып табылады.

     Дауысқа қосылу раппорт орнатудағы тағы бір тәсіл. Сіз темпке, тонға, сөйлеу ритміне қосылуыңызға болады. Бұл өлең айтуда немесе музыкалық аспапта ойнаудағы сияқты қосылу.[39-703]

      Калибрлеу –(мұхият тыңдау) клиенттің  вербальді және бейвербальді мінез –құлқын берілген күйге мінездемесін көрсету. Әр ішкі күй уникалды түрде сыртқы мінез –құлықта көрінеді. Оған мимика, жест, дауыс тоны, сөйлеу темпі жатады.

      Жеке адамның құрылым, «бөліктер» деп метафорада айтқандай бейсаналы, сенім, бағалықта ұйымдастырылған, анықталған сыртқы мінез –құлықты қолдайтын, ішкі репрезентациясы бар және психологиялық травмада немесе балалық шағында алынған интериоризациялар. «Жеке адам бөліктері» клиенттің бейконгруэнтті мінез –құлқында көрінеді.[37;662]

    Конгруэнттілік. «Конгруэнттлік» сөзі латын сөзінен «congruens» -«кездесіп, келісімге келу» дегенді білдіреді. Біздің әрқайсымызда көптеген бөліктер бар:іскер адам, бастық, ата –ана, сыншы, ойыншы, сауықшыл және т.б. Егер барлық жеке бөліктер нәтижеге жетуге өздерінің күш –жігерін бағыттап қосыла, сонымен қатар, біріыңғай өзара қатынас тәсілін таңдасаңыз конгруэнттісіз. Конгруэнтті болу –ішкі тұтастыққа жетуге маңызды қадам жасау болып табылады. Конгруэнттілікті меңгерудің алты қадамы бар:

1.    Конгруэнттілік пен бейконгруэнттілік күйінің айырмашылығы.
2. Өзінің әртүрлі жеке бөліктерімен танысу.
3. Әр жеке бөліктің мақсатын, ынтасын, тілегін анықтау.
4. Приоритетті мақсаттарды анықтау, яғни дәл осы уақытта ең маңызды

        қандай мақсат екенін, ең бірінші неге жетуге керек екенін анықтау.

 5.Әртүрлі жеке бөліктер арасындағы келіспеушілікке жету.

6. Келісім контрактісінің аяқталуы.

     Бейконгруэнттілік өзін әртүрлі мінез –құлық компоненттерінің арасында қалыпты көрінбейді. Сіз оны көріп, ести аласыз, клиентпен қатынаста болғанда қабылдаудың әртүрлі каналында неше түрлі хабарлар аласыз, сізбен бірге бір уақытта бір –бірімен қарам –қарсы әңгіме айтып жатқан әңгімелесушілер. Зейініңізді мыналарға қоюды ұсынады: қолға (жесті, тұруы) тыныс алуға ( дем алулары), аяққа (тұруы). Сонымен қатар, тағы иек шығыңқы ма, бас иыққа жақын тұр ма, бет әлпетте не көрініп тұрғанын, адам тұнжырап тұр ма, тырысып тұр ма, т.с.с. ескеру керек.[47;668]

     Пойнтерлер. Психология қатынас процесімен жұмыс атқарады, ал лингвистика  -қатынас мазмұнынмен. НЛБ айтылған ойдың және мазмұнының ерекше анықтау процедурасын ұсынып отыр. Оның мақсаты –сұрақ қоя білу, НЛБ –да пойнтерлер немесе көрсеткіштер деп атайды.

1. Пойнтер: зат есім. Бұл пойнтер зат есімнің мағынасын анықтау үшін

керек.

2. Пойнтер: етістік.Етістіктің мазмұнын анықтауға керек.
3. Пойнтер: ережелер. Адам өмірінде көптеген ережелер бар, мына сөздерден көрінеді: «істеуім керек», «болмайды» және т.б.
4. Пойнтер: жалпылау. Жалпы түзетуі жоқ байланыстарға қателіктен қашуға арналған.
5. Пойнтер: салыстыру. Салыстыруларды анықтау үшін қолданылады: «жақсы», «жаман» т.б.

     Пойнтерлер бізге бір –бірімізді жақсы түсінуге керек, қатынастағы әріптестің сол немесе басқа сөздердің әрқайсысының қандай мағына беретінін анықтауға көмектеседі. Және осының негізінде керекті нәтижеге жетуге және жағдайдың шешілуіне тез келуге көмектеседі.

 

II БІЛІМГЕРЛЕРДЕ НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАУДЫ ҚАЛЫПТАСУЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК СЫНАҚТАН ӨТКІЗУ

 

2.1 Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалаудың қалыптасу деңгейін анықтау

 

    Тәжірибелік бөлімде эксперимент алаңы етіліп, зерттеу жұмысына өз институтымыздың (ТарМУ) педагогика және психология мамандығының ПиП 21-3 (бақылау 17 білімгер, және эксперимент 15 білімгер) топтары алынды.Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалаудың (НЛБ) қалыптасу ерекшелігін толық анықтау үшін зерттеудің салыстырмалы нәтижесіне 32 білімгер қатысты. Білімгерлердің шын аты – жөні құпияда болғандықтан, мына тізбекте жалған аты –жөні берілген.

Бақылау тобы:

1. Жантілеуова Айгүл
2. Бектұрғанов Ералы
3. Көмекбаев Жанат
4. Серікбаев Мұрат
5. Оспанов Бахыт
6. Сертекова Салтанат
7. Жарасов Қайрат
8. Сапаров Серік
9. Құрақбаева Шолпан
10. Кемелбекова Қиякүл
11. Үстемірова Айна
12. Аталықова Раушан
13. Аптауов Жамбыл
14. Аяпбергенова Гүлзада
15. Жанайдаров Нұржан
16. Мырқалықова Гүлнар
17. Жарылқапова Ләззат

 

Эксперимент тобы:

 

1. Бейбітова Әйгерім
2. Жаймағанбетова Динара
3. Жаңабаев Тимур
4. Наурызбаева Гауһар
5. Нұрмағанбетова Еркебұлан
6. Қойшыбеков Ермек
7. Қайымов Жанат
8. Махажанова Махаббат
9. Қобдықов Замир
10. Маханбетов Алмат
11. Шыңғысбекова Гүлшат
12. Шонаева Қарлығаш
13. Телесов Жанболат
14. Мойнақова Шынар
15. Жебегенов Мақсат

   Эксперименталдық зерттеу арқылы алынған нәтижелерді дәлелдеу мақсатымен және білімгерлердің НЛБ-ң дәлелдеу құрылымын жеке мотивтер бойынша нақтылау үшін зерттеу жұмыстарының келесі міндеті анықталған әдістемелерді әзірлеу болып табылады.

    Білімгерлердің эмоциялық – сезімталдық қасиеттерінің маңызы, сырт келбеттерінің табиғи және әлеуметтік сипаттамаларының келесі әдістемелер таңдалады:

1. «Жетекші репрезентативті жүйе» — сұрақ –жауап әдістемесі;
2. «Бейвербальді қатынастың экспертті бағасы» сұрақ – жауап әдістемесі;
3. «Визуалды сигналдар» -ға байланысты сұрақтар.

     Білімгерлерді НЛБ-ң ерекшеліктерін толық нақтылау үшін А.М.Кузнецованың « Бейвербальді қатынасының экспертті бағасы» әдістемесін қолдандық.Психологтар дәстүрлі түрде қарым –қатынас процесі құрылымында қатынастың екі деңгейін бөліп көрсетті – вербальді және бейвербальді. Соңғысы осы процестің маңыздылығын құрайды. Бейвербальді қатынас сферасына ым –ишара, мимика және адамның басқа да қимыл әрекеттері, даусы және  дауыс қарқыны, түр, бет — әлпетінің сәндеуі жатады.

     Зерттеуге қатысушы білімгердің альфакторлы және тактильді құбылыстары маңызды мәнге ие. Бұл арақатынас және қарым –қатынас құралының коды деп Ю.Н.Емельянов белгілеген.

     Бейвербальді қатынас құралының негізгі мінездемесі қимыл -әрекет, кеңістік және уақыт болып табылады. Физикалық уайым, дене құрылымы жіне динамикасын құрайтынды дене тілі деп атайды. Бұған кинесика, такесика, просодика және экстралингвистика жатады. Кинесикаға көзбен қабылдайтын және қимылға керекті қатынастың барлық диапазоны жатады. Дене тілінің маңызды компоненті статикалық эксперссия болып табылады.

    Дауыс мәнділігі қарым –қатынастың маңызды құралы болып табылады. Оларға просодикалық және экстралингвистикалық құбылыс жатады. Просодика сөйлеудің ритмика – дауыс қарқындық, дауыстың қатты шығуы, фазалық және лексикалық екпін, акцент. Экстралингвистика – бұл сөйлеуге пауза, жөтел, күлу, жылау, таң қалулар және тағы басқаларды жатқызады. Қатынас процесінде зерттелінуші тактильді құбылыс тудырса (жанасу, қол ұстау шапалақтау, құшақтау, сүю және т.б.) ол тағы да бір бейвербальді қарым – қатынас құралын такесика деп аталатын құрылымын ашады.

    Бірнеше эксперттер осы сұрақнама көмегімен бейвербальді құбылыстарын бағалайды. Бұл әдістеме бейвербальді қатынастың 3 параметрін диагностикалауға мүмкіндік береді.

     Зерттеушілерге келесі нұсқау оқылады: «Мінез –құлық ерекшелігін анықтау үшін өзіңіздің ойыңызды келесі сұрақтарда көрсетуге тырысыңыз. Әр сұраққа 4 жауап – нұсқалары ұсынылады. Сіз өзіңізге нақты мінездеме беретін нұсқаны белгілеуіңіз керек. Сұрақтарды жауап бланкісіне (қосымша) сіз таңдаған жауаптың әрібін белгілеңіз».[23;295]

 

    Білімгерлерде бейвербальді қатынасы төмендегідей нәтижені берді:

 

Деңгей	Проценттік қатынас
	Эксперименттік тобы	Бақылау тобы
Жоғары	23,9	19,8
Орта	41,3	45,2
Төмен	34,8	35

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

             эксперимент тобы                                       бақылау тобы

 

 

     Келесі жүргізілген зерттеуіміз қандай репрезентативті жүйе алып жүретінін нақты анықтауды бағалаудан тұрады.

     Әркімнің өзінің хабары қай жүйе арқылы қабылдайтыны бар: біреу мәтінді өзі оқығысы келсе, ал біреулері – оны білетін адамдармен талқылағысы келеді, ал кейбіреулері оны өзі сезінбесе, ешкімге сенбейді.

     Бірінші репрезентативті жүйелер: визуалды, аудиалды, кинестетикалық жүйелер деп саналады. Иіс пен дәм сезу олар маңызды емес, дегениен кинестетикалық жүйеге қосылып кетеді.

     Берілген тақырыпты зерттеу барысында ғылыми теорияларда кеңінен қарастырылады.Жетекші репрезентативті жүйе (жеке адамның репрезентациясын анықтау).

      Мақсаты: бұл әдістеме сізді қандай репрезентативті (визуалды, аудиалды, кинестетикалық) жүйе алып жүретінін нақты анықтауға арналған.

     Осы әдістемеге берілген нұсқау: «Әр айтылған ойға белгілі рангты қойыңыз, мысалы, 1 – ші рангке – сізді өте жоғары түрде сипаттайтын санды қойыңыз, содан 2 ші рангке 1-шіден кейінгі сипаттайтын санды қойыңы, солай төртке дейін жалғасады». Мысалы:

Сұрақ   жауап/ранг	1	2	3	…	12
І	2	1	…	…	4
II	1	2	….	…	3
ІІІ	3	3	….	…	2
ІV	4	4	….	…	1

 

   Бұл әдістеменің интерпретациясын кестелер арқылы талданып, анықталынады (қосымшада).[10;395] Нәтижесі:

 

Жүйелер	Проценттік қатынас
	Эксперимент тобы	Бақылау тобы
Аудиалды	5 білімгер-24%	7 білімгер-30%
Визуалды	4 білімгер-23%	6 білімгер-25%
Кинестетикалық	3 білімгер-18%	2 білімгер-10%
Дискретті	1 білімгер(ш.г)-7%	2 білімгер-10%

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

             эксперимент тобы                                          бақылау тобы

 

    Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалаудың қалыптасу деңгейін анықтауда үшінші әдістемеміз- бұл визуалды сигналдарға байланысты сұрақтар. Адам көзінің қимылы келесі сұрақтарға жауап беруде ойланғанда жан –жаққа қарайды.

    Мақсаты: тұлғаны танып білуде, оның шын -өтірігі көз қимылы – визуалды сигналдар арқылы анықтау.

    Бұл сұрақнамаға қойлатын нұсқау: «Сізге келесі 12 сұраққа ауызша жауап беруіңізді сұранамын».Экспериментаторға жауап берудегі білімгердің көз қимылына зейін қою керек.

    Сұрақтар:

1. Сіздің бөлмеңіздегі пердеңіз қандай түсті ?
2. Сіздің үйіңізде қанша этаж бар ?
3. Бүгін азаңда үйіңізден шыққанда не көрдіңіз ?
4. Электродриль іске қосылғанда қандай дауыс шығарады ?
5. Өзіңізге ұнамды әніңіздің мәтінін еске түсіріңізші ?
6. Таксидің есігі қалай жабылады ?
7. Суық судың астында тұрғанда не сезінесіз ?
8. Лимонның бөлігін ауызға салғанда қышқыл ма ?
9. Өзіңіздің сүйіктіңіздің құшағында тұрғаныңызды елестетіңіз ?
10. Сізше, инопланетяндар қалай көрінеді ?
11. Егер сіз қара түсті болғанда, айнада сіз өзіңізді қалай көретін едіңіз ?
12. Жолбарыстың үстінен жолақтары кетсе, қандай болады ? [16;85]

Нәтижесін қорытқанда көз қимылының көрсеткіші мынаны берді:

1 – көру түрін құрастыру

2;3;5- көру түрін еске түсіру

4 – дыбысты құрастыру

6 – дыбысты еске түсіру

7;8 –кинестетикалық сезім

9 –ішкі диалог.

 

 

 

  22,7                                                    19,1

 

 

 

                                                                                       22,9

 

 

 

23,5                                                                     5,6

 

                               6,2

 

 

                                Эксперимент тобы

 

                                                       21,3

24,1

 

 

 

 

                                                                                               19,8

 

 

 

 

     17,3                                                                     4,6

 

 

                                    12,9                           бақылау тобы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                       эксперимент тобы                                 бақылау тобы

 

      Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалаудың қалыптасу деңгейін анықтау экспериментінің нәтижесі.

 

Тобы	Проценттік қатынас
	әдістеме №1	әдістеме №2	әдістеме №3
Бақылау	27,4	35,8	36,8
Эксперимент	28,8	33,3	37,9

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 Бақылау тобы                                            Эксперимент тобы

 

 

2.2. Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалаудың тәжірибеде

түзету жолдары

 

     Білімгерлерде нейролингвистикалық бағдарламалуды (НЛБ) жүргізілген түзету жаттығулары және әдісі, техникалары келесі кездесуді талап етеді. Бұл үшін білімгердің өзіне — өзі сенімділігін ойының, сезімнің тұрақтылығын анықтау қажет. Әдіс жоспарды талап етеді. Жоспар ашық, дәл, берік болуы қажет. Әңгіме арқылы жағымсыз мінезі тұлғаға ең бастысы болашақ қажеттілігін көрсету қажет.

    Сезімнің тұрақсыздығы – адамның сезімдері не нәрсеге бағытталған, бұл сезімдердің мазмұны қандай, міне эмоция саласындағы ең маңызды ерекшеліктер осылар.

    М.Ю.Лермонтов «Ой» деген өлеңінде былай жазады: «Сүйеміз және көреміз өзіндікпен». Егер сезім кездейсоқ объектілерге формаланып, не кез келсе, соның ісіне де, тіршілік күресіне де ол мықты тиянақты тұтқа бола алмайды. Бір ол ғана емес сезімнің бұл халге ұшырауы адамды өмірінің негізгі міндетінен басқа жаққа аударып, тиянақты байлау таптырмай, негізгі міндетінен, тура жолынан адастырады. Білімгерлерге ең алдымен өмірінде ең үлкен орын алатын сезімнің, оның дүниеге көзқарасымен және негізгі мақсаттары мен қаншалықты қабысып жатқанын ұғыну керек. Жек көруі, рухтануы, қуануы, қамығуы сияқты сезімдері. Оның жеке басының бағытталуын көрсететін көзқарасын туа ма, принциптен бе, әлде кездейсоқтан ба немесе олар осы минуттағы әсерлерден туа ма, осыларды жақсы ұғыну керек.

     Білімгерлердің бойынан әр түрлі эмоциялық күйлерді көруге болады. Бұларда эмоциялық сезімдердің мұқалғыштығы, жасып кетуі қатты күшейеді. Мұның нәтижесіз берілуі болып табылады. Қақтығыстың конструктивті шешілуі тек қақтығушы жақтардың тиімді қарым –қатынасы процесінде жүзеге асуы мүмкін. Бірақ, көбінесе бақталас жақтар эмоцияналды қозған күйде бола тұрып өздерінің мінез –құлықтарын бақылау алмайды немесе былай деп айтуға болады: бірақ, көбінесе бақталас жақтар ашу үстінде өздерінің мінез –құлықтарын игере алмайды. Олар өздерінің позицияларын жақсы баяндауға, естуге және бірін –бірі түсінуге мүмкін болмайды. Қақтығыстың тығырыққа келіп тірелуімен бітеді.Осының бәрі қақтығыстағы тиімді қарым –қатынастың және рационалды мінез –құлықтың техналогияларының бұзылуының салдары болып табылады. Төменде осы технологияларды қарастырамыз:

Техника №1. «Жаңа мінез –құлықтың генероторы»

Авторы: Дж.Гриндер, Р.Бэндлер, Адлер.

Мақсаты: кез келген тұлғаның бойындағы кейбір ұнамайтын ерекшеліктерін түзету техникасы.

Жүргізілуі: сегіз кезеңнен тұрады.

• ден.Экспериментатор рецепиентке бойындағы қаламайтын мінез –құлқының ерекшелігін, айрықша қасиетін немесе жаңа одан басқа мінез –қүұлық қасиетін ауыстыруын қалайтынын анықтау.
• ден.Эксперитентатор өзгертуін анықтағаннан кейін рецепиентке көз алдына елестеткізу.
• ден.Экспериментатор: «Нақты ситуацияда көз алдыңызға елестетіп көру». Рецепиенттің жаңа пайда болған жаңа өзгерген жаңа мінез –құлық қасиеті кезінде не естиді, не көреді, не сезетінін білу. Экрондағы кинодағы басқа адамның соған кері реакциясын көзіне елестету.Егер рецепиент басқа бөтен адамды елестете алмаса, жақын, туған адамын елестеткізу.
• ден. Егер рецепиент жаңа пайда болған мінез –құлық қасиетіне қанағаттанбаса, тағы да есіне түсіруіне қайталануына оралуын сұранады экспериментатор.
• ден.Рецепиент бойында көз алдына жаңадан пайда болған, ауыстыратын, өзгертетін жаңа мінез –құлық қасиетін көз алдында бейнелеу.
• дан.Үш кезеңге қайта оралып, өзгертетінін өзгертіп, бекіту керек – экспериментатор.
• ден.Рецепиентке өзінің ойында құрастырған елестерді көз алдына елестетіп сезіну, есту, көру.Күнделікті өмірде қалай болатынын елестетіп көру.
• ден.Экспериментатор рецепиентке жаңа пайда болған, өзгерген жаңа мінез –құлық қасиетін дәл қазір көрсетіңіз.[49;155]

Нәтиже: Қ.Ш.рецепиент тізім бойынша №9 ел алдына шығып сөйлеуден ұялатын. Сол өзіне деген жаман қасиетінен құтылу үшін бізбен түзету жұмысында, яғни осы техникамен жұмыс жасады. Қ.Ш.техниканың ІІІ, IV,V,VI кезеңдерде қатты қиналды, дегенмен аяғында жаңа мінез –құлық, яғни ұялудың орнына батыл ер жүрек мінез –құлықты иемденеді.Бұл Қ.Ш. өз бойын ұялу қасиетімен қоштасудың алғы шарттарын толық орындады.

 

Техника №2. «Метафора»

Мақсаты: білімгерлердің жаттығуда қатысушылардың бойынан шығармашылық ойды, қиялды репрезентативті жүйеге негізделе отырып, жаттығулар жасату арқылы қалыптастыру.

Экспериментатор:Әркімнің қоршаған ортаға қандай әсер қалдыратыны қандай ассоциациялар тудыратыны, мәнді ретінде қабылданатыны түсінікті, ал нелер байқалмайтынын білу қызық. Барлығымыз өз әріптесімізге көркем бейнесін бірігіп жасауға шығармашылық жұмысты жүргізуге қатысуды ұсынамын.Ол үшін алдымен, шығармашылық зат болғысы келген өз еркімен шеңбер ортасына шығамын дегендерді шақырамын. Өтінемін. Қазір қатысушыларға тапсырма:

«Біздің кейіпкерге қарағанда сендердің бойларыңда қандай бейне туады. Бұл бейнені қандай суретпен толықтыруға болады. Оны қандай адамдар қоршауы мүмкін. Суреттің фонын қандай интерьер немесе пейзаж құрайды. Бұның бәрі қандай кезеңдерді еске түсіреді. Мысалы: біздің ортадағы өз еркімен шыққан бейнесі сендерді суда жүзген және мұқит жәндіктері қоршаған су перісі жайлы ой келуі мүмкін, мүмкін қайда барары белгісіз, шөл даламен келе жатқан жалғыз ел кезуші болуы мүмкін.Міне, осындай ойлар келуі мүмкін, яғни осындай ойларды өз шығармашылық ойларыңмен ортаға салып бір –бірімізбен бөлісейік»[49;156]

    Нәтижесі: Бұл техниканы бақылау тобымен жүргізгенімізде білімгерлер қысыла бастады.Бірақ, Б.Е. рецепиент (тізім бойынша №2) ортаға шықты. Қалғандары оны аю ретінде қабылдады, қайтадан ініне кіріп кеткен аңға ұқсатты.Эксперимент тобына жүргізгенде, олардан Ш.Қ.(тізім бойынша №12) деген қыз шықты. Ол топ оны түлкіге ұқсатты. Жалпы, екі топ та өз белсенділерін аңға ұқсатты. Олардың шығармашылық деңгейін 50 де 50- ге әкелуге болады.

Техника №3. «Якорь орнату»

Мақсаты: Тұлғада стандартты емес қобалжу шегінен арылтып, нақтылану.

Жүргізілуі: Үш-үштен тұрыңыздар: Гипнотизёр, Клиент және Бақылаушы болып.

1-ден. Күйді шақыру.Гипнотизёр.Рецепиенттен қатты қобалжу жағдайын еске түсіруін сұранады, және осы күйдің сыртқы белгілерін мұқият тыңдайды.

2-ден. Якорь орнату.Күйдің сыртқы белгілерін шегіне жеткенде, Гипнотизер якорь орнатады.

    Бірінші жағдайда Гипнотизер визуалды якорь қояды, Екіншіде  — аудиалды, сосын – кинестетикалық.

     Якорь орнату ережесі есіңізде болсын:

• қобалжу шегі
• стандарттық емес
• нақтылық

3-ден. Қайта құру.Гипнотизер Рецепиентке жай күйге келуін ұсынып, якорьді нақты қайта құруды көреді, Рецепиенттің якорьді орнатуды сыртқы өзгерістерін көреді.Егер өзгерістер керекті жағына бақыланбаса, якорьді тағы бір рет құруға болады.

4-ден. Жалғасы.Тағы да бірнеше 1 -3 қадамын жасап, әртүрлі күйге басқа якорь қойыңыз.Әр күйге қойылған якорьдің өзгеруі мүмкін.(аудиалды, визуалды, кинестетикалық)

5-ден. Ролдермен ауысып, жаттығуды қайталаңыз.[18;720]

Нәтижесі: С.С.Рецепиент (тізім бойынша №6) осы техниканы үш рет орындады: әр ролге кіріп. Ол алдымен Бақылаушы болды, онда екі адамға бақылау жасады. Екінші Гипнотизер ролінде.Ол рецепиенттен қобалжу күйін шығаруға қиналды, дегенмен кинестетикалық якорь орната білді. Сосын өзі Клиент ролінде болды. Ол керекті күйді шақырып, одан көпке дейін шығалмай отырды. С.С.өте сезімтал тұлға, гипнозға тез түседі.

Техника №4. «Якорь интеграциясы»

Мақсаты: Бір немесе екі якорь орнатып, адамның бойындағы сенімділік қасиетін арттыру.

Жүргізілуі: Үш  -үшке бөліну: Клиент, Гипнотизер, және Бақылаушы.

    1.Кері якорь. Алдымен серіктесіңізге кішкене ұнамсыз жағдайды еске түсіруін сұраңыз, сосын оның ең аяғын түртіңіз.Осыдан кейін ол осы шаққа келсін.

   2.Ресурсты якорь. Клиентті ұнамсыз жағдайда жеңіл шыға алатындай ресурсты анықтауын сұраңыз. Осыдан соң оған осы күйге кіруін ұсынып, оны якорьлеңіз. Клиенттен осы жағдайды шешуге ресурстың жеткілігін сұрауға болады. Егер жоқ болса – сол ресурс якорьіне тағы ресурс қосыңыз.

    3.Орнатуды тексеру. Дерексіз тақырыпта сөйлесіңіз әңгіме барысында якорьді құрыңыз, серіктесіңізбен не болып жатқанын бақылаңыз. Егер якорь құруда сыртқы белгілер күйі бақыланса – барлығы нормада. Егер жоқ болса – якорьді қайтадан құруды көріңіз.

     4.Якорь интеграциясы. Ал енді осы екі якорьді бір уақытта қайта құрыңыз. Осының өзі де интеграция. Және осы уақытта Клиентпне не болып жатқанын бақылаңыз. Илнтеграциядан кейін жағдайды қайта құруда не өзгерді ? Егер ресурс жетпесе, екінші қадамға қайта келіп, тағы бір ресурсты якорьлеңіз. Шығу – Клиенттің жағдайды қайта еске түсіруіндегі күйінің сыртқы белгілері және белгілі якорьдің қайта құрылу реакциясы.

      5.Рөльдермен ауысып, қайталаңыз. [25;722]

      Нәтижесі: Топтағы бір жұпты алып қарасақ, М. Г. Гипнотизер болып Клиенттке бірнеше ресурс қосып жатыр. Жалпы М.Г. үш рөлде де белсенді, ақылды атқара білді.

Техника №5. « Визуализация»

Мақсаты: көру есінің дамуын қамтамасыз етеді.

Жүгізілуі: Міндетті түрде 5-7 майда заттарды алып, үстелде қою керек. 2-3 секунд ішінде олардың ара қатынасын есіңізде сақтаңыз. Есіңізде суреттелудіт құрыңыз. Егер күдік туса, онда 1 секунд ішінде тағы да заттарға қарап шығыңыз. Сосын сіздің серіктесіңіз олардың орнын өзгертіп, сосын сіз оны бұзылған суретті қайта қалпына келтіруіңіз керек. Күнделікті жаттығу процесінде заттардың санын біреуге көбейтіп отыру керек. [18;204]

       Нәтижесі: Бақылау тобы: Жоғары – 5 білімгер – 25 % , орташа – 6 білімгер – 35%, төмен деңгейі 6 білімгер — 35%. Тәжірбие тобы: жоғары -7 білімгер — 40%, орташа деңгей -5 білімгер — 35%, төмен деңгей -3 білімгер -25%.

 

 

Техника №6. «Қорқыныш»

Мақсаты: адам бойындағы қобалжу, қорқыныштарынан еске түсіру арқылы арылту.

Жүгізілуі:

     1-ден. Дайындық. Рецепиенттің көз алдына төменгі шеттен белгілі нүктені табуды талап етесіз. Сол нүктеге қарап, адам өзін театрда отырған қылып, ал сол нүктеге сахна тұғысында елестету керек.

     2-ден. Экспериментатор. Сахна пердесін ашқызып,и экранда кино ретінде майда – шүйделеріне дейін көріп шығу.

     3-ден. Рецепиент көз алдына сол фильмді шыжылған, жыртылған аяғынан- басына дейін тез айналдырып көру керек. Содан соң қандай күйде, не сезді, қандай ой келді, не байқады ?

      4-ден. Рецепиент фильмді түрлі – түсті түрде басынан аяғына және аяғынан басына дейін көріп шығу. Рецепиент өзінің өткен шағын елестету барысында есіне әр кезеңде есіне сол рецепиенттің өткен кезеңдегі рецепинет және қазіргі кезеңдегі рецепиенттің бар екенін есіне салып отыру, яғни рецепиент өткен шақтағы күйге беріліп кетпес үшін екі атпен атау керек. Мысалы: өткен Ләззат, қазіргі Ләззат.

     Егер рецепиент эмоцияға берілетін болса, онда оған осы шақта екенін есіне салып ал ол елес болып кеткенін айту.

     5-ден. Есіне түсіріп болған соң бейвербальді позицияның барлығын вербальді сипаттамада беруін сұраймыз. [12;367]

Нәтижесі: Ш.Г. рецепиент бойында қорқыныш бар екен. Ол кішкентай кезінде 5-6 жаста дәу, қабаған иттен қорқыпты. Сол қорқыныш әлі де бар. Сонымен, оған біз осы техниканы қолдандық. Әрине, ол сеанстың ортасында эмоцияға берілді. Дегенмен, аяғына дейін алып шықты. Соңында пердені жапқанда кішкентай Ш. Г. Пен сол ит ойнап, үлкен Ш. Г-ға күліп кете бара жатыпты.

Техника №7. «Қорқыныштан құтылу»

Мақсаты: адам бойындағы үрей- қорқыныштан, қобалжудан, ұнамсыз жағдайдан бой алдыру.

Жүргізілуі: Экспериментатор алдымен құтылғысы келетін жағдайды еске түсіру керек.

     1-ден. Сіз кинотеатрда отырғанын елестетіңіз. Өзіңізді экрандағы қара-ақ суреттелген, нейтралды бірдеңе орындап жатқанын көрдіңіз.

     2-ден. Өзіңізден бөлініп, өзіңізді экранға қарап отырғанын көріңіз.

     3-ден. Сол қалыпта болып сіз «нецтралдағыңыз» келген қобалжуды экрандағы ақ-қара фильм арқылы көріңіз.

     4-ден. Фильмге қатысушы секілді өзіңізге бақылауды тоқтатыңыз, барлығы басылғанда фильмді тоқтатыңыз. Артқа экрандағы суретке кіріп, оны түрлі-түсті етіп, фильмді артқа тез ауыстырыңыз. Сонымен, сіз өзіңіздің суреттелуіндегі фильмді көріп, уақыт кері бағытта жүріп жатқанын көріп, сізде әсер болады.

     5-ден. Ал енді нәтижені тексеріңіз. Болғанды еске түсіріңіз. Енді осыны жаймен ойлай алатындығыңызға назар аударыңыз. Егер иә болса, онда сіз нәтижеге жеттіңіз. Егер жоқ болса, онда сізге барлық процестен қайта өту керек.[12;368]

Нәтижесі: Бұл техниканы эксперимент тобындағы Н.Е. деген білімгермен жүргізіп едік, ол тез трансқа түсіп, барлық елесін экраннан көріп шықты. Соңында нәтижені тексерерде, ол өзінің қобалжуын жай көңіл-күймен ойлайтын болды.

Техника №8. «Сенсорлы жүйе»

Мақсаты: адамның жауабының алдында не деп жауап беретінін алдын –ала білу.

Жүргізілуі: Экспериментатор: «Шамалы білетін адамды өзіңізге серіктес етіп таңдаңыз. Алдымен ол «Иә» деп жауап беретіндей, сұрақтарды қойыңыз, содан серіктесіңіз қалай жауап беретінін ойланып отырғанда оның түріндегі, кейіпіндегі өзгерістерді бақылаңыз. Содан, ол «Жоқ» деп жауап беретіндей сұрақтар қойыңыз, ол «Жоқ» деп жауап беріп отырғандағы тыныс алуындағы, түріндегі, астыңғыи ерінінің өзгеруін бақылаңыз. Оның «Иә», «Жоқ» деп жауап беріп отырғандағы түрін тыныс алуын айыра алғанша сұрақтар қоя беріңіз» [18;663]

Нәтижесі: Бұл техниканы екі топқа да жүргізіп көрдік. Екі топта да белсенділер болды: бақылау тобы: Ж.А(1); О.Б (5); Қ.Ш.(9); Ж.Л.(17); А.Ж.(13);С.С.(8) және т.б. Ал тәжірбие тобында Б.Ә(1); Қ.Е.(6); М.А.(10);

Техника №9. «Сенсорлы сезім»

Мақсаты: адамды мимка кейіп, қойып арқылы жағымды, жағымсыз ойларын білу.

Жүргізілуі: Экспериментатор. Екі –екіден бөліну. Бірінші рецепиент өзіне ұнайтын танысы жайлы ойлануы керек, екінші рецепиент оның түрінің, кейібінің, бұлшық еттерінің, тыныс алуының өзгеруін бақылау керек. Сосын бірінші рецепиент ұнамсыз танысын ойлау керек. Екінші рецепиент  оның бет -әлпетіндегі өзгерістерді бақылайды. 3-4 рет кезекпен қайталау керек: жағымды, жағымсыз танысы туралы ойлау. Сосын екінші рецепиент бірнешеи салыстырмалы сұрақтар қояды.[15;615]

Нәтижесі: Бақылау тобында, тәжірбие тобында да белсенді қатысушылар болды. Олар жақсы бір-бірін түсіне білді.

Техника №10. Табыстың сын есімі

Мақсаты: Адамның мінез- құлқының қасиетін, ерекшелігін жете түсіне отырып, өзінің мінез- құлқының жағымсыз жақтарын түзету.

Жүргізілуі:

      1.Адам.Сізге қарым – қатынас жасауда жағымды , жағымсыз адамның 3 сын есіммен бейнелеңіз.

     2.Мінез- құлық. Осы адаммен қарым – қатынас жасауда өзіңіздің мінез –құлқыңызды 3 сын есіммен бейненлеңіз.

     3.Уақталу. Өзіңіздің мінез- құлқыңызды уақтау:

                         * жиі жымиямын

                         * жай дауыспен сөйлеймін

                         * менің түрім жабырқаулы

                         * менің даусым қатты шығады

Барлық берілгендер екі тізбекте жазылады.

1.Фильм. Осы адаммен нақты кездесуіңізді еске түсіріңіз және өзіңіздің мінез –құлық серіктесіңізді қарама- қарсыға қайта жөндеңіз. Серіктесіңіздің мінез –құлқында не өзгергенін байқаңыз.

2.Болашаққа ұқсасталу. 1-3 адамды тауып, онымен жақсы қатынас орнатуға және онымен бірінші қатынастағыдай өзіңізді солай ұстаңыз , осы қатынаспен не болатынын көріп шығыңыз. [12;750]

Нәтижесі: Т.Ж.-өз ойынан 70%-ке ауысты.

 

Техника №11. «Классикалық қарыштау»

Мақсаты:  жаман, керек емес әдетен, нашар мінез –құлықтан құтылуға арналған жаттығу.

Жүргізілуі:

1-ден. Визуалды кілтті анықтау – бұл мінез-құлық бейнесі немесе міндетті түрде процесте болатын бейне, мысалы, қолда тұрған темекіні шегу жағдайы. Және де кілтті әмбебап етуге маңызды, яғни ол барлық жүйеде қайталану керек. Темекі шегудегі мысалда – нақты темекі қорабы емес, сол қолдың темекісі. Бұл бейне оймен байланыстырылу керек.

2-ден. Экспериментатор. Керекті күйдің бейнесін құрыңыз. Ол келесі ұсыныстарға жауп беру керек:

              * мінез- құлықты емес, адамның қабілеттілігімен ерекшеліктерін бейнелеу;

              * мінез- құлықтың жаңа нұсқасын құру қабілетіне ие болу;

              * рецепиенттің байланысының бұзылуынан болу;

              * өліп кеткен фон иемдеу

              * рецепиентке ұнау

3-ден. Экспериментатор. Осы екі суретті ауыстырыңыз. Кілт бейнесін елестетіңіз. (мінез- құлық жағдайының бейнесімен суретті байланыстыру) Оның керекті күйінің бейнесән өте тез ауыстырыңыз (китафоралар: слайд- проектор екі слайдпен кадрдың тез ауысуы) Аудару: айналаға Қараңыз.

     Процедураны 5-7 қайталаңыз. Бейнені ауыстыру процесін әр қадаммен тездетуге тырысыңыз. Сіз кілт бейнесіне, «Керекті Мен» бейнесіне ұзақ қарауыңызға болады, бірақ ауысу өте тез болу керек.

4-ден. Экспериментатор. Жаңа стратегияны тексеріңіз. Рецепиентке визуалды кілт бейнесін еске түсіруін сұраңыз және оның физиологиясын шеттетіңіз. Бұл күй техниканың бірінші қадам күйінен айырмашылығы бар ма ? Рецепиентке визуалды кілт бейнесін ұстап тұру қаншалықты оңай екенін біліңіз.

5-ден. Болашаққа ұқсастану. Рдецепиентке болашақтағы 3-4 жағдайда өзін көруін ұсыныңыз. [47;346]

Нәтижесі: Бұл техниканы бақылау тобында өткізгенде, олардың 80% түзелді. Ал экспермимент тобында 75% түзелді.

Техника №12. «Көптеген мақсаттардың бейнеленуі»

Мақсаты: адам алдына қойған мақсат деңгейін жоғарылату, дамыту, анықтау, түзету.

Жүргізілуі: Уақыт сызығын қолдану.

1. Экспериментатор. «Осы шақта бола отырып, өзіңіздің мақсатыңызды оны қалай ойлайтыныңызды ойланыңыз».
2. Өткен шаққа барып, осы шаққа негіз болғанды табу.
3. Осы шаққа қайта оралыңыз , өткен шақтағы өзіңізге қараңыз, және осы уақытқа дейінгі атқарған жұмысыңызға өзіңізге алғыс айтыңыз.
4. Болашаққа қадам басыңыз және өзіңіз мақсаттарға жеткен сияқты сезініңіз. Оның мәнін тексеріңіз.
5. Өзіңізге осы шақта қараңыз және ресурстарды қалай қолдануды, мақсатқа тез және мәнді жету үшін өзіңізге ұсыныс беріңіз.
6. Осы шаққа оралыңыз.

                          Логикалық деңгейді қолдану.

7. Мақсатты барлық логикалық деңгейден өткізіңіз.
8. Қайтадан болашаққа келіп, өзіңіздің мақсаттарды сезініңіз (оныңтадан болашаққа келіп, өзіңіздің мақсаттарды сезініңіз (оның өзгерісі мен толықтығын) Мәнділігін тексеру .
9. Осы шаққа оралып, болашақтағы өзіңізге ұсыныс, кеңес үшін алғыс білдіріңіз.

                           Үш позициялы бейнені қолдану.

10. Екінші позицияға кіре тұрып, өзіңіздің мақсатыңыз бола тұрыңыз. Өзіңізге мақсаттың «көзімен» қарап, оған жетудегі өзіңіздің мінез – құлық мәнін бағалаңыз. Мақсат түрінде өзіңізге пайдалы ұсыныстар беріңіз.
11. Үшінші позицияға шығыңыз, мақсаттң сізбен байланысын қараңыз, онымен арақатынасыңыздың мәнін бағалаңыз.
12. Үшінші позициядан өзіңізге қараңыз, өзіңіздің өміріңіздегі әртүрлі контекстегі мақсатқа жетудегі.
13. Егер сіз мақсатқа жетудегі нәтиженің арақатынасының жаман болуына нақты адамды байқамасаңыз, онда сіз контекстерден өзіңізге барлық адамдар жағынан көруге болады. Мақсатқа жеткен сізбен қаншалықты оңай қарым- қатынас жасауына назар аударыңыз.
14. Бірінші позицяға кіріңіз, айналадағы адамдарға қараңыз. Олар сізге қалай қарап тұрғанына зейін қойыңыз.[12;767]

Нәтижесі: Бұл техника трансқа түсіру керек болған соң, өте күрделі болды. Бақылау тобында 39% білімгер мақсаттарына саналы түрде жетті, ал тәжірбие тобында 33%

Техника №13. «Ақ поезд»

Мақсаты: Жаман, нашар қасиеттерден таза, жақсы қасиеттерге талпыну, ауыстыру.

Жүргізілуі: Қағазға жаман қасиеттерін жаздыру. Негізі үш қасиетін алып, мыжады. Трансқа түсіріп, яғни көзін жұмып, көз алдыныа ақ поезды көру.и Мыжылға парақты ақ вагонға мініп, қалаған жеріне орналастыру. Вагонды (поезды) жіберу, ақ нүкте, ақ фонға айналу. Ол (поезд) вагон басқа жақтан үш жақсы қасиетпен қайтып келу. Ақ, таза парақты жүрек тұсына апарып, қондыру.

  Көзін ашқан соң қандай, қанша қасиет қалғанын сұрау. [40;149]

Нәтижесі: М.Ш. бақылау тобынан, үш бойындағы жаман қасиетін көзін ашқан соң екі жақсы қасиетін көрді.т Ал, тәжірбие тобындағы Салтанат үш жаман қасиетін жіберіп, қайтадан жақсы қасиетпен біреу болып келген.

Техника №14. «Фокустау»

Мақсаты: зейінді оперативті түрде бағыттауға қабілетті және әр дене мүшелерінің дағдысын үйренуге көмектеседі.

Жүргізілуі: Бұл техника креслода жайлы жалғасуды талап етеді. Көзді жұмып, әр дене мүшелеріне ойша өзіне команда береді. (оң қолына, аяғының саусақтарына, оң жамбасына, мойнына және т.б.) Командаларды 15-100 секунд аралығында қойылады. [41;195]

Нәтижесі: екі топта осы техниканы қолданғанда босаңсу, дене мүшелерінің дағдысын үйренді.

 

Техника №15. «Назар аударуды қалай қабылдау және білдіру керек»

Мақсаты: басқа адамға назар аудару оңай емес екендігін үйрету, назар аударуды қабылдауға, білдіруге үйрету.

Жүргізілуі: Барлық №қатысушылар шеңбер бойынша тұрады. Ішкі және сыртқы, бір- біріне қарап. Бірінші адам қарама- қарсы тұрған серіктесіне шынайы назар аудару белгісін білдіреді. Назар белгісі жасаған әрекетті, дағдысы, түрі және т.б. бағаланады. «Иә, әрине, тағы да менде…» (назар аудару белгісі деп санайтын, өзіне бағалы жақтарын айтады) деп жауап  беру  керек. Сосын бірінші адам келесі шеңбердегі адамға бір қадам жүріп шеңбер жылжиды, жаңа жұптар пайда болады, рольдермен ауысып, бірнеше рет қайталайды.

    Жаттығуды орындап болған соң, топ қатысушылары анықтайды: басқаға назар аударғанда, сіз қандай сезімде болдыңыз ? Сізге назар аударғанда, не сезіндіңіз ? Осы түрде брерілген назар аударуларға әсер ету оңай болды ма ? Неге ? [25;671]

Нәтижесі: Бақылау тобында сізге назар аударғанда- 70% оңай болған, ал тәжірбие тобында — 72%оңай. Ал, сіз біреуге назар аударғанда бақылау тобында -63% оңай ; ал тәжірбие тобында -59% оңай болды.

 

Техника №16. «Мультимәнділік»

 

Мақсаты: адамның есінің мәнділігін көтереді.

Жүргізілуі: Ақпаратты массивті есте сақтау үшін берілген материалмен байланысты мультифильмді жарқын визуалдау, аудиалдау, кинестетикада құру. Мультипликацияны «құру» процесінде анықтаған түр пропорциясын іздеу керек; қимылдайтын персона функциясының орнын ауыстыру; барлық объект пен заттарды белсенді әрекетте көру, олардың санын көбейту.[40;137]

Нәтижесі: Ес мәнділігі бақылау тобында – 75%, ал тәжірбие тобында-78%

Техника №17. «Цицерон»

Мақсаты: естің дамуына мүмкіндік береді, белгілі зат пен сөз қатарын есте сақтауға, кинестетикалық естің дамуын мәнді қолдану.

Жүгізілуі: Экспериментатор: міндетті түрде келесілерді елестету керек сізге барлығы жақсы таныс өзіңіздің бөлмеңізді айналып шығу. Қимыл әрекетінде ойша заттарды (сөздер) қойып шығу керек, сізге міндетті түрде есте сақтау керек. Оны еске түсіру бөлмені аралаған кезде болады: заттар (сөздер) сіз аралаған кездегі тастаған жерде жатады.[24;195]

Нәтижесі: Кинестетикалық естің дамуы бақылау тобында -57%, тәжірбие тобында -63% көрінді.

Техника №18. «Композиция»

Мақсаты: есте сақтауды, адам психикасының резервтерін дамытады.

Жүргізілуі: Мына әдістерді мақсатты түрде қолдану керек: «алфавиттік рет» (сөздерді алфавит бойынша белгілеу); ранжирлеу (әріптердің саны бойынша және т.б.); топтау (сөз арасындағы мәннің негізгі қатынасы); бірінші әріптері бойынша кілтті сөз құру (мысалы, емен – ағаш-оқиға –зат), ритмизация  және рифмелеу

Нәтижесі: Есте сақтау бақылау тобында — 79%, ал тәжірбие тобында — 82% болды.

 

Техника №19. «Айвазовский әдісі»

Мақсаты: Көру есін жүйелі түрде жаттықтыру.

Жүргізілуі: Экспериментатор. Отандық тарихтан суретші Айвазовский бізге белгілі көптеген өзінің суреттерін ес арқылы салған. Осындай ыңғайды негізге ала отырып, жүйелі жаттығуды келесі алгоритм бойынша бастауға болады. 3 секунд ішінде белгілі бір адамды  ,т пейзажды, затты ж

әне т.б. қарап, еске сақтаңыз. Сосын көзді жұмып, осы бейнені визуалдаңыз. Келесіде бар бейнені оригиналмен ойша теңетіру керек. [16;305]

Нәтижесі: Көру есі бақылау тобында-78%, ал тәжірбие тобында — 76% болды.

 

Техника №20. «Өзінің орны»

Мақсаты: адам бойындағы сенімділікті арттыру.

Жүргізілуі: Сенімділік шектеулі ме, жоқ па жағдайға байланысты. Әрбір сенімділікке контекст таңдауға болады, пайдалы болатын, және шектеулі болатын контекст таңдауға болады.

   Сіздің 7-12 сенімділігіңізді жазыңыз, және қай контексте бұл сенімділіктер шектеулі, қайсысында кең болатынын анықтаңыз. Сол үшін кішкене сөздермен ойнауға болады. Мысалы, ашкөздікті – ұқыптылық, жинақылық сөздерімен ауыстыруға болады.

Себебі: Барлығын мен өзім істеуім керек.

Шектелген: басқару, команда да жьұмыс.

Кеңейтілген: өзіндік өмірге үйрену .[12;730]

Нәтижесі: Сенімділік бақылау тобында — 43%, ал тәжірбие тобында — 54% көрінді.

 

                                            Техника №21. «Айна»       

Мақсаты: Қимыл іс-әрекетті, ұқсастану әрекеттерді, қарым –қатынасты жақсартуды дамыту.

Жүргізілуі: Экспериментатор: «Қазір біз сендерге бірнеше тапсырмаларды орындауға ұсынамыз. Тапсырманың шартына назар аударыңдар. Барлығы төртеу:

1. Түймені тігеміз;
2. Жолға жиналамыз;
3. Пирог пісіреміз;
4. Циркте ойнаймыз;

Бұл тапсырманы жұптап орындау, екеуі бір-біріне қарап, біреуі уақытша айна болады., яғни жұптасының барлық қимылын орындайды. Сосын рольдерімен ауысады». [50;106]

Нәтижесі: «Айна» болу бақылау тобында — 65%, ал тәжірбие тобында -59% қызметін атқара алды.

 

Техника №22. «Қарым – қатынасты дамыту»

Мақсаты: Топтағы қарым қатынасты дамыту.

Жүргізілуі: Шеңбер бойынша отыру. Өзіңе және өз мінезіңе ең маңызды, ең мәндісі не болып табылатындығы жайлы ойлау. Оған қысқаша айту формасын тап, мысалы, өлең түрінде де болады, (мұз және жалын), (бірде хайуандай ұлимын, бірде сәбидей жылаймын), енді шеңбер бойымен айтып шығу. Егер ол бір сөйлеммен айтылса да жақсы, немесе өлең, метафора қолдануға болады.. Бір – біріне бір қадам  жасау. Кімнің таныстыруы көбірек әсер қалдырды, талқылауға болады . [50;107]

Нәтижесі: Қарым- қатынас бақылау тобында -89%, ал тәжірбие тобында -79%.

 

 

2. 3. Зерттеу нәтижесін жинақтау

 

    Бақылау эксперимнеті арқылы алдын-ала құрастырған божамның нәтиже көрсеткішінің жетістіктерін салыстырмалы деңгейде көрдік. Өзін -өзі игеру адамның жеке басын жетілдіре түсу мақсатындағы жеке өзіндік әрекеті. Өзін -өзі игерудің бағыт –бағдары кім болғысы, қандай болғысы келетініне тәуелді. Бұл мәселені бір қатар батыс ойшылдары кеңінен зерттеген. Олар: Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, О.Н.Тихомиров, Ф.Е.Василюк және т.б.

     Ұғым түсінігі өзіндік игеру қабілетімен байланысқанда вербальды қатынавсқа ие болады. Бұл қатынас іс -әрекет функциясын бақылайды, бұдан мотивация түсінігі қалыптасады. З.Фрейд ересектердің әлеуметтік бейімделуінің бұзылуы, өзін қоршаған ортаға қажетсіз сезінуі балалық шақтағы (қажетсіз сезінуі), ата –ананың эмоционалды итермелеуі себеп болуы мүмкін. Практикалық бөлімде диагностикалық нәтиже көрсеткаішіне қарай түзету жаттығулары алынды.

      Білімгерлердің нейролингвистикалық бағдарламалауын толық нақтылау үшін, және де қалыптасу деңгейін анықтау мен түзету жолдарының нәтижесімен айырмашылығы, алға жылжуы, мәнділігі бар екен нақтылау үшін М.Снайдердің «Қарым –қатынастағы өзіндік бақылау бағасы» тестін қолдандық. Тест тұлғаның негізгі бақылаулар жүйесін зерттеуге арналған.

     Снайдер бойынша адамдар жоғары байланыс бақылаумен үнемі өздеріне қарап, қай жерде қалай өзін ұстауды жақсы білетін, өзінің эмоциясын басқара алады. Сонымен қоса оларда өзін -өзі көрсету спондандығы қиындығын, олар болжанбаған жағдайларды жек көреді. Олардың позициялары: «Қазіргі уақытта қандаймын, мен сондаймын». Төмен байланыстағы бақылау адамдары бір бетті және ашық, оларда «Мені» қаттырақ, әртүрлі жағдайларда өзгерістерге аз түседі.

     Нұсқау: кейбір жағдайлардың әсерін бейнелейтін 10 сөйлемді назар аударып оқыңыз. Әр қайсысын сізге қолайлысын дұрыс немесе дұрыс еместігін бағалауыңыз керек.Егер сөйлем сізге қолайлы, дұрыс болса, онда нөмірдің қасына «В» әрібін қойыңыз.Егер де қолайсыз,бұрыс болса, «Н» әрібін қойыңыз. «Н» жауабының 1,5 және 7 сұрақтарына және «В» жауабының барлығына 1 баллдан қоясыз.

 

Деңгей	Адам саны	Проценттік қатынас
		Эксперимент тобы
Жоғары	7	35%
Орта	5	46,3%
Төмен	3	24%

 

Деңгей	Проценттік қатынас
	Экспериментке дейін	Эксперименттен кейін
Жоғары	23,9%	35%
Орта	41,3%	46,3%
Төмен	34,8%	24%

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

           Экспериментке дейін                               Эксперименттен кейін

 

    Бақылау экспериментіне сай уақытты бағалау тренингі жүргізілді. Өмірде уақыттан маңызды ешніәрсе жоқтығын тағы да атап өткім келеді.Өзіңіздегі бар уақыттан артық уақыт бере алмаймын барлығымыздың тәулігіне 24 сағаттан уақытымыз бар. Бірақ мен сіздегі уақытты қалай нәтижелі пайдалануға болатынына көмектесемін. 1) сұрақ.

                                                                     2) тренинг: Уақытты бағалау.

Тренер: Қош келдіңіздер. Бүгін заманымыз тыныш, аспанымыз ашық, біз бақытты ұрпақпыз. Осы бақытымыздың баянды болуына әрқайсысымыздың үлесіміз қажет екенін түсінеміз. Ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында «…біз алдыңғы қатарлы 50 елдің қатарында болуға, сондай –ақ бәсекелестікке лайықтымыз» деп, бізге үлкен сенім мен міндет жүктейді. Нарықтық экономика тәртібін біз көзімізбен көрдік, ал кейбіреуіміз өз басымыздан өткіздік те, нақтыласақ материалды жағдайдың мәңгілік емес екенін; жоғалту, сату арқылы келетінін….., ал әлеуметтік жағдайдың бүгінгі бастық, ертең жұмысшы, одан жұмыссыздықтың да ауылы көрініп тұрады. Осындай процестерге тұрақты жауап беретін өзіміздің ішкі ресурстарымыз. Қазақстанда қандай көп қазба байлықтар болса (алтын, мұнай, көмір, газ), сондай қазба байлықтар ішкі жан дүниемізде де бар (қабілетіміз, бір іске икемділігіміз) оны да қазу, өңдеу қажет. Осындай қабілетімізді анықтауды нейролингвистикалық бағдарламалауда, оны уақытпен байланыстырсақ ол тұрақты жемісін беретіні белгілі. Бүгін сіздермен осы мәселе төңірегінде бар түсінігімізді жинақтауға мүмкіндік береді, ендеше іске сәт.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Психолингвистические проблемы семантики. Академия наук СССР.
2. Издательство « Наука» М., 1983. – 283с
3. Психолингвистика – М., «Прогресс», – 1984
4. Психолингвистические исследования значения слова и понимания текста. Межвузовский тематический сборник научных трудов. Калинин, 1988
5. Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі. Қазіргі күйі және болашағы. Халықаралық конференция материалдары. – Алматы « Қазақ университеті», – 300 б.
6. Психолингвистика и социолингвистика: состояние и перспективы: Материалы междунар. конф\\КазНУ им. аль – Фараби; Алматы; Қазақ Университеті, 2003. – 299с

 

Интернет – сілтемелер:

 

23. www.sitniko.com
24. http://www.effection.com
25. nlpcafe.ru
26. www.googl.kz
27. www.massagan.com
28. www.til.gov.kz