ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ОРТАЛЫҚ АЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

Ж. АЙМАУЫТҰЛЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІНЕ ТАЛДАУ

 

Алматы — 2010

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………….

 

1 ТАРАУ  ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТҰЛЫНЫҢ ӨМІРБАЯНЫ

1.1 Ж. Аймауытұлының өмірі……………………………………………………………..

1.2 Ж. Аймауытұлының шығармашылық жолы………………………………….

 

2 ТАРАУ  Ж. АЙМАУЫТҰЛЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ

2.1 “Психология” кітабы туралы……………………………………………………….

2.2 Ж. Аймауытұлының педагогикалық психологияға арналған еңбектері…………………………………………………………………………………………..

2.3 Ж. Аймауытұлының еңбектеріндегі ұлттық терминология мәселелері………………………………………………………………………………………..

 

3 ТАРАУ  Ж. АЙМАУЫТҰЛЫ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ КӘСІП ТАҢДАУ МӘСЕЛЕСІ

3.1 Кәсіби бағыт – бағдар берудің психологиялық астарлары…………….

3.2 Мінездің жіктелуіне байланысты мамандық таңдау…………………….

3.3 Кәсіп таңдау жолында жастарға көмек беру………………………….

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………….

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………………………….

ҚОСЫМША……………………………………………………………………………………….

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеудің өзектілігі.

   Халќымыздың   ғасырлар  бойы  біртіндеп қорланып  қалыптасқан  рухани  қазынасы  тоталитарлық режим кезінде орасан  зор  күйзеліске  түсіп, тоқырап   қалғаны  қазір  екінің  біріне  мәлім бола бастады. Бұл  жағдай  өскелең  жас  ұрпақтың  туған  халқының мәдениеті  мен салт-дәстүрінен ажырап қалуына, мәңгүрттер қатарының көбейе  түсіуне  мықтап  әсер  етті. Жас  өспірімнің ата-баба мұраларынан толық  қол   үзіп  қалмауы – елдігіміз  бен егемендігіміздің негізгі критерийлері  екендігі  дауссыз.

Осы  айтылғанға  орай  ғалымдарымыз  халқымыздың  сан ғасырлық рухани мұрасын, әсіресе оның тәлім-тәрбие, ұлттық педагогика мен психологияға байланысты асыл қазыналарын, ғылыми-теориялық биіктен талдап,  зерделеп көрсете білуі тиіс.

Психология  ғылымының  тарихын   зерттеуде  бұрынғы  Одақ  көлемінде біраз іс тындырылғанын айта кеткен абзал. Мұндай  ғалымдардың қатарына: А. Н. Ждан,  А. А. Никольская,  А. В. Петровский,  А. А. Смирнов,  В. М. Теплов,  М. Г. Ярошевский /Ресей/ ; Г. С. Костюк,  Д. Ф. Николенко,  М. А. Мацейкив /Украна/; Р. Г. Натадзе,  А. С. Прангишливи /Грузия/; Р. Е. Устоев /Тәжікстан/; А. Абдусаттаров, М. Вахидов /Өбекстан/; Ш. С. Агаев,  А. С. байрамов,  А. Т. Баќшалиев /Әзірбайжан/; М. А. Мазманян,  Л. А. Саакян /Армения/;  А. С. Гучас /Литва/ ; Я. М. Анспак,  И. Э. Плотниек /Латвия/; К. А. Рамуль /Эстония/,  т.б. еңбектерінде бұрынғы ССРО еліндегі  психология ғылымдарының тарихы, оларда көтерілген іргелі де келелі теориялыќ проблемалар мен әдіснамалық  арналар  жайлы  кесек  зерттеулер   жүргізіліп, диссертациялар   қорғалды,  ғылыми  еңбектер  жарық  көрді.

Қазақстан жағдайында да ұлттыќ тәлім-тәрбие саласының єр түрлі проблемалары,  әсіресе   қазақ  психологиясының  сан ғасырлық тарихы зерттеу объектілеріне айналып келеді. Тек соңғы жылдары ғана осы салада бірнеше  диссертациялар қорғалып, жекелеген еңбектер жарық көрді. Бұлардың  ішінде А. Ақажанованың,  Н. Жєнділдиннің,  К. Жөкештің,  Н. Елікбаевтің,  Қ. Жарықбаевтың,  Т. Тәжібаевтің,  В. Чистортын   т.б. еңбектерін  аймар  едік.

Сондай-ақ, қазаќ  халқының психологиялық мұрасының  қазіргі  кезде жекелеген  мєселелеріне  арналған  зерттеулер  /Ә. Алдамұратов,  С. Жақыпов,  Ж. Намазбаев,  К. Өмірбекова,  Р. Сүлейменова,  Қ. Рахымбеков,  Ж. Түрікпенұлы  т.б. /  бар.

Халқымыздық он төрт ғасырлық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің тарихындағы  аса  көрнекті  ғұлама  тұлғалар  көптен  бері   зерттеу  объектісіне  айнала  бастады. Ғалымдарымыз   Әбу  Насыр әл-Фарабидің, Жүсіп Баласағұнидің, Махм±діњгек Ќашќаридіњ, Ыбырай Алтынсаринніњ, Абай Ќ±нанбаевтыњ, Шєкєрім Ќ±дайберді±лыныњ,  М±хтар Єуезовтыњ , Маѓжан Ж±мабай±лыныњ м±раларын педагогикалыќ жєне психологиялыќ т±рѓыдан  талдауѓа, диссертациялар  ќорѓалды. Сондай-аќ, «ќазаќ  халќыныњ тєлімдік  ой-пікірлер  антологиясы»  /Алматы. – Рауан. – 1995/,  «Ќазаќ  тєлім-тєрбиесі» /Алматы. – Санат. – 1995/, «Ќазаќ психологиясыныњ тарихы» Алматы. – Ќазаќстан. – 1996/  т.б.  осы  секілді   ірг елі  ењбектер   жарыќ  кµрді.

Тоталитарлыќ  режим  т±сында  ќуѓын-с‰ргінге   ±шыраѓан халќымыздыњ аса кµрнекті ѓалымдары, ќоѓамдыќ ќайраткерлер – А. Байт±рсын±лыныњ,  Х. Досм±хамед±лыныњ,  М. Дулатовтыњ,  Нєзипа Ќ±лжанованыњ,  М±нара±стафа Шоќайдыњ тєлім-тєрбие саласындаѓы ѓылыми м±ралары  зерттеле   бастады.

Осы орайда ХХ ѓасырдыњ бірінші ширегінде жазыќсыз жапа шеккендердіњ  бірі – Ж‰сіпбек Аймауыт±лыныњ /1889 – 1931/ алатын  орны ерекше. К‰ні б‰гінге дейін б±л ѓ±лама туралы тµрт диссертация  /Р. Досжанова, Ќ. Єбдікова, Д. Ќ±саинов, Г. Шоќымова /, екі монография  /С. Ќирабаев, Р. Саѓынбек±лы/ жазылѓан. Аталмыш зерттеулерде Ж. Аймауыт±лыныњ психология  ѓылымы  саласындаѓы  мұралары  тікелей  сµз болмайды. Бұл  зерттеушілер  м±ұны  µздеріне  маќсат  етіп ќоймаѓан. Б±л жерде тек профессор Ќ. Жарыќбаевтыњ  ѓ±лама ѓалымныњ  психологиялыќ м±расы  жайлы жазѓан бірнеше ењбектерін  атап  µтеуміз  ќажет. Єріне, осы автор да Ж‰сіпбек  Аймауыт±лыныњ  психологиялыќ кµзќарастарын жан-жаќты  талдауѓа  алмаѓан  жєне   аталмыш  таќырыпты  терењдете зерттеуді µзіне  маќсат  етіп  ќоймаѓан.

Олай  болса, Ж.Аймауыт±лыныњ  жалпы   психологиялыќ м±расы, єсіресе  оныњ  педогогикалыќ  психология саласындаѓы кµзќарастары осы кезге дейін зерттелмей отырѓандаѓы, м±ныњ  еліміздегі  ±лттыќ  психология ѓылымыныњ тарихына да, ќазіргі к‰н талабына ќажеттілігі зор екендігі туындап, бізді   осы  таќырыпты    арнайы  зерттеуге  альп  келді. 

Зерттеу объектісі. Ж. Аймауыт±лыныњ  тєлім-тєрбиелік  м±расы.

Зерттеу пєні. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ психология саласындаѓы кµзќарастары, оныњ  ќазаќтыњ  ±лттыќ  психология  ѓылымына ќосќан  ‰лесі  мен  алатын  орны.

Зерттеу маќсаты мен міндеттері. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ психология саласындаѓым±раларына талдау жасап, оларды теориялыќ жаѓынан сипаттау. Ќазаќ елінде  ХХ ѓасырдыњ ілкі ширегінде – аќ психология  ѓылымыныњ  µзіндік болмыс – бітімініњ ќалыптаса бастаѓанын дєлелдеу, оларды  єлемдік  психология  ѓылымыныњ   тарихымен   сабаќтастыра   зерттеп, еліміздегі ќазіргі психология ѓылымыныњ баѓыт-баѓдарымен  ‰ндестіру.

Зерттеудіњ єдіснамалыќ /методологиялыќ/ негізі. Зерттеу ж±мысы диалектикалыќ – материалистік, детерминистік, тарихи —  салыстырмалы ±станымдарына, сондай-аќ, ќоѓамдыќ жєне гуманитарлыќ ѓылымдардыњ /педагогика, саясаттану, єдептану, эстетика, тарих, этнология т.б./ теориялыќ астарларын  негізге  ала  отыра  ќазаќ  халќыныњ  ѓасырлар   бойы  ќалыптасќан тєлім-тєрбиелік ой-пікірлерініњ даму тарихын кµрсетуге баѓытталѓан. Ќазаќ халќыныњ психологиялыќ  ой – пікірі  тарихыныњ  Єбу Насыр єл-Фарабиден  басталатын,  кейіннен  А. Ќ±нанбаев, Ш. Ќ±дайберді±лы, С.М. Торайѓыров,  Ѓ. Ќараш±лы,  М. Ж. Кµпей±лы, т.б. ѓ±ламалар жалѓастырды, теориялыќ т±жырымдарына негізделе отырып, б±лардыњ   Ж. Аймауыт±лыныњ психологиялыќ пікірлерінен кµрініс тапќандыѓы   белгілі.

Зерттеудіњ негізгі идеясы мен гипотезасы. Аймауыт‰лыныњ  рухани м±нара±расы наќты ѓылыми педакогикалыќ ќызметі ќазаќ психологиялыќ ѓылыми ой-пікірлер ж‰йесініњ ілкі бастауы, бастапќы т‰п – тµркіні болып табылады. Егер Ж. Аймауыт±лыныњ психологиялыќ м±ралары жан – жаќты зерттелген   жаѓдайда , м±ныњ негізінде  ѓылыми  оќу – єдістемелік  баѓдарлама жасалып, м±ны  б‰ткіл  зиялы  ќауым  тєлім – тєрбие  ісінде  пайдаланатын болса, б±л жєйт оќушылар мен студенттердіњ жалпы ±лттыќ  тєлім – тєрбиеге  ќызыѓушылыѓын арттырып, олардыњ ой µрісі мен д‰ние танымын кењейте т‰скен болар еді.

Зерттеу кезењдері.

Бірінші кезењ  — Ќазаќстандаѓы жєне ТМД елдеріндегі жарияланѓан ќоѓамдыќ – гуманитарлыќ, педагогикалыќ – психологиялыќ, этнографиялыќ, этика, эстетикалыќ  єдебиеттерді  салыстыра   саралап,  оларды талдауѓаалу, сондай-аќ зерттеу таќырыбына байланысты библиографиялыќ  єдебиеттер жинастыру, осы мєселеге байланысты ќорѓалѓан   диссертациялармен  танысу.

Екінші кезењ- Ж. Аймауыт±лыны педагогикалыќ                             психология  саласындаѓы  пікірлерін  белгілі  ж‰йеге  келтіріп,   оның  ішінен қазіргі  кезеңге  аса  қажетті,  өміршң,  көкейкесті   аспектілерін іріктеп, оларды зерттеуіміздің негізгі желісі ету. Зерттеу барысында жиналған материалдарды теориялық жағынан тұжырымдап, зерттеу нәтижелерін апробациялау.

Зерттеу әдістері. Тарихи тұрғыдан жазылған орыс, қазақ тілдеріндегі әдебиттерге  талдау жасау, сондай-ақ , Аймауытұлының психология саласындағғы  мұраларын  тарихи,  салыстырмалық,  өмірбаяндық, контент-анализ  әдістері  мен  архив  деректерін  пайдалану.

           Зерттеу көздері. Диплом  жазуда  қазан төңкерісінде дейінгі қазақстандық, шетелдік, бұрынғы Кеңес одағы, қазіргі ТМД елдеріндегі ғалымдардың /философтар, саясаттанушылар т.б./, әр  заманда   өмір  сүрген  ұлы ойшыл, ғұлама  ғалымдардың тәлім-тәрбиелік мұрасын талдауға алған зерттеулері /баспа беттеріндегі жарияланандармен қолжазба түріндегілермен/ пайдаланылады. Мұнымен бірге Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивінен, Қазақ Республикасы ұлттық кітапханасының сирек кітаптар орынан материалдар алынады.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Аймауытұлының педагогикалық психлогия саласындағы мұралары қазақ психологиясының әдіснамалық-  теориялық  негіздерінің  аса мәнді құрамдас бөлігі болып табылады. Мұны жалпы білім беретін орта мектептердегі  «Әдеп және жантану», жоғары оқу орындарындағы  «Психолгия тарихы», «Қазақ психологиясының тарихы» арнаулы  курсын  оқытуда  негізгі  материал  ретінде пайдалануға болады.

       Зерттеудің ғылыми жаңалығы.

 -Ж. Аймауытұлының педагокилалық психология саласындағы көзқарастарының негізгі ұстанымдарын, оның Дж. Уотсон, П.П.Блонский ілімдерінен  кейбір  айырмашылықтары  тұңыш  рет  дәлелденеді.

    -Ж. Аймауытұлының ұлттық педагогикалық психологияның ғылыми атауларын   алғаш   жасаушы екендігі, оның  бұл  саладағы  қайталанбас  өзіндік орны  анықталады.

 -Ж. Аймауытұлының   педагогикалық психология саласындаы мұрасын оқып-үйренуге  орай   арнаулы   дәрістің   бағдарламасы   құрастырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I ТАРАУ  ЖҮСIПБЕК   АЙМАУЫТОВТЫҢ   ӨМIРБАЯНЫ.

 

1.1. Жүсiпбек   Аймауытовтың  өмiрi.

 

Екi заман шекарасында көзiн аша бастаған туған халқының арқылы, ойы, ары, баскөтерерi болып ,оның  қамы  үшiн,тағдыры  мен  болашағы  үшiн  бастарын  тауға да,тасқа да соғып, ақыры  бiр кездерде  бiздiң елдi  жайлаған,зорлық-зомбылы дертiнiң,социолисттiк  заңдылықты  бұзудың  құрбаны болып кеткен  арыстарымыздың  қатарында  Жүсiпбек  Аймауытовта бар.

Ол- ақын, прозашы, рамашы сыншы,  публицист,  аудармашы. Әдебиеттiң  әр алуан  жанрларында  белсендi  қызмет  ете  отырып, Жүсiпбек  жаңа  дәiрдегi  әдебиеттiң  негiзiн  салушылардың  алды легiнде  болды. Көптеген  iрi  шығ   армаларымен  жаңа iзденiстердi  орнықтырды.        

Жүсiпбек  Аймауытов  1889 жылы  Семей  губерниясының  Павлодар  уезiнде  Қызылтау  болысының  бiрiншi  ауылында  туған. Арғы  аталары  ауқатты  болған  деседi. Бiрақ  Жүсiпбектiң  өз  әесi  Аймауыт  та, оның  әесi  Дәндібай  да  шағын  шаруалы  адамдар  екен.  Руы-Сүйiндiк. Бұл  жағынан  келгенде , Сүйiндiк  iшiнде  Айдабол ,Көлiктен  шыққан  атақты  ақындар  Сұлтанмахмұт  Торайғыров , Мәшкүр  Жүсiп  Көпеевтермен  Жүсiпбек  әрi  жерлес , әрi  аталас .  Жүсiпбектiң  15-жасқа  дейiнгi  өмiрi  ауылында  өтедi.Ол  ауыл  молдасынан  оқып   сауатын  ашады.Тиiп-қашып, әр  қилы  молдалардың, өз айтуынша, Жүнiс  Қожа, Шаймерден  Қожа, Қожаахмет  Қожа, Қапар  Қожа, Мұхамеджанның  алдын  көрiп, ескiше  едәуiр  бiлiм  алады. Содан  кейiнгi  бiраз  уақыт өзi  де  молдалық  құрып, бала  оқытады. “Қартқожа»    романында  Жүсiпбек  Аймауытов  бала  молда  ретiн де  өз  өмiрiнiң  осы  тұсын  суреттеген.

1907  жылы  Жүсiпбек молдалықты тастап, Баянауылға барып орыс мектебiне түседi. «Оспанның(Аймауыттың  iнiсi) Серебрянников  дейтiн  тiлмашы  менi  тәуiр  көрушi  едi. Баянда  соның  үйiнде  жаттым. Баянда  бiр  қыс  оқып,екi  бөлiмiн  бiтiрiп, келер  жылы  Керекудегi  қазыналық ауыл  шаруашылық  школiне  барып  емтихан ұстадым» — дейдi  ол.

  Бiрақ  ауыл  шаруашылық  мектебiнде  ұзақ  оқи  алмайды. Бiр  айдай  ауыл  шаруашылық жұмысына  қатысып, одан  кейiнгi  екi  ғана  оқуға  мүмкiндiк  алған, Жүсiпбек  мектеп  режимi  мен  әдiлетсiздiкке  қарсы  бой  көтерген  балалардың  қатарында  оқудан  шығып  қалады. Осыдан  кейiн  бiраз  уақытын  ол  ауылда  бала  оқытумен,Баяндағы  мектептiң  үшiншi  класында  оқуын  жалғастырумен  өткiзедi. Содан  1911 жылы  Керекуге  келiп,  екi  класты  орыс-қазақ мектебiне  орналасады.  Әуелi  сол  мектепте , кейiн  интернатта  бiлiм  алып,  1914 жылы  Семейдегi  мүғалiмдер  семинариясына  түседi, оны  1919 жылы  бiтiредi. Семейде  ол «Абай»  журналын  шығарысады.Аймауытовтың  саяси-әлеуметтiк   қызмет  сапары  1919  жылдан  басталады.

 1919  жылы  Жүсiпбек  Алашордадан  бөлiнiп, Кеңес  үкiметi  жағына  шығады.  Коммунисттiк  партияның  қатарына өтедi.Семейде , Павлодарда  партия, кеңес  жұмыстарын  атқарады. 1920 жылы  Қазақстан  кеңестерiнiң  съезiне  делегат  болып  қатысады,сол  жылы  қаңтар  айында  Жүсiпбек  партия  қатарына  кiредi. Содан  кейiн  Қазақ АССР  Халық ағарту  комиссариятында  басшылық қызметте ( комиссардың  орынбасары болып )  қалады. 1921 жылы  Семей  губерниялық  оқу  бөлiмiнiң  меңгерушiсi, кейiн « Қазақ  тiлi » газетiнiң  редакторы  болып  iстейдi.  1922-1924 жылдары  Қарқаралыда  мектеп  мұғалiмi, ал, 1924-1926  жылдары  Ташкентте  шығатын  « Ақ жол » газетiнiң  редакциясында  қызмет  атқарады. Бұдан  кейiн  1926-1929  жылдары Шымкент  педагогтiк  техникумының  директоры  болады .  Ара-тұра  сол  кездегi  саяси  науқандарға  араласады.  Торғай  уезiнiң   ашықққан  халқына  жәрдем  ұйымдастырып, жиналған  малды  « өзi пайдаланып  кеттi» деген  жаламен  жауапқа  тартылып, артынан  ақталады.  Содан  1929  жылы « Қазақстандағы  ұлтшылдық  ұйыммен  байланысы  бар » деген   сылтаумен  қайта  тұтқынға  алынады.

 1931жылы Жүсiпбек  Аймауытов  42 жасында ,нағыз шығармашылық толысқан кезiнде қыршынынан қиылды.

 Алғаш өлең жазумен әуестенiң Жүсiпбек   13 жастан деп санайды.«Дұғалық жазатын кiшкене қара шолақ кiтапшама тiленшi шалға есiгiн ашпаған бiр кемпiрдi,көшкенде байталға мiнбеймiн деп әкесiн ренжiткен қызды өлең қып жазып қойғанымды әкем көрiп,маңдайымнан иiскегенi әлi есiмде. Содан  соңғы  өлең  жазғаным  19-20  жастар  кезiмде  болса  керек. Бiр  бала  молдамен  айтысып, өлең  жазғаным  бар. 1912  жылы  жазған  өлеңдерiм  ескi  дәптерiмде  әлi  сақтаулы. Абайға  елiктеппiн. Ең  алғаш  басылған  сөзiм – 1913  жылы  болса  керек , бiр  ақылық  алыпсатардың  болыс  болам  деп , елге бiр  месте  шай  апарып , елдiң  қулары  болыс  қоямыз  деп, шайларын  алдап  алып , бос  қайтқаның  жазып  едiм. Бұл  хабар  «Қазақ»  газетiнде  басылды. Сол  хабардың  басылуы  қалам  ұстауыма  үлкен  себеп  болды. 1916  жылы  қазақтан  жұмысшы  алудың  артынан  пьеса  жаза  бастадым.Алғаш жазған  5 перделi  пьесам  жарыққа  шықпады » -деп  жазған.

  Оқуы  мен   қызмет  бабына  байланысты, 1914  жылдан  бастап  , он  жылдай  Семейде  болған  кезiнде  Жүсiпбектiң  жақсы  қарым-қатынас    жасасқан, көңiлдес, достас  адамдары,  Шәкәрiм ,Көкпай , Сұлтанмахмұт , Сәбит  Дөнентаев , Иса  Байзақов , Жұмат  Шанин , Майра , Әмiре  сияқты  әдебиет , өнер  қайраткерлерi.     

  Жүсiпбектен  қалған  мұра  аса  бай. Оның  iшiнде  «Қартқожа», « Ақбiлек» романдары, « Күнiкейдiң  жазығы» повесi  мен  көптеген  әңгiмелер, « Рабиға » , « Мансапқорлар» , « Сылаң  қыз », « Ел  қорғаны », «Қанапия-Шарбану » ,« Шернияз » атты  пьесалар, өлеңдер  мен  « Нұр  күйi » поэмасы, балаларға  арналған  ертегi  кiтапшалар, сын  мақалалар  мен  көптеген  аударма  кiтаптар,  оқулықтар  бар. ‡з  кезiндегi  газет-журналдар  бетiнде  Жүсiпбек  жазған  мақалалар  да  бiрсыпыра.

Әлеуметтiк  төңкерiстер  заманында  өмiр  сүрген  Аймауытов  өзiнiң  қысқа  ғұмырында  артына  аса  бай  әдеби, ғылыми  мұра  қалдырды.  Ол  В.Шекспир, В.Гюго, Г.Мопассан, А.Дюма, А.С.Пушкин, Р.Тагор, Н.В.Гоголь, Л.Н.Толстой, Дж.Лондон  шығармаларын, « Интернационалды», бiрқатар  ғылыми еңбектердi  қазақ тiлiне  аударды. Педогогикалық психология, методика,  эстетикалық  тәрбие  туралы  зерттеулер  жазды, әдебиет, эстетика, сын  саласына  қатысты, сан  алуан  публицист  мақалалар  жазды.

1918-1919  жылдары  М.Әуезовпен  бiрге  Семейде « Абай » журналын  шығарып, «Екеу»  деген  біркеншiк  атпен , Әуезовпен  бiрлесiп, «Абайдың  өмiрi  және  қызметi» (1918  №2) , « Абайдан   кейiнгi  ақындар » ( 1918 №3) деген  мақалалар  жазды. 

 

            1.2 Жүсiпбек  аймауытовтың  шығармашылығы.

 

Жүсiпбектiң  « Қартқожа »  романы  1926  жылы  тұңғыш  рет  Қызылорда  қаласында  жеке  кiтап  болып  шыққан . Бұл- ауылдағы  қарапайым  қазақ азаматының өмiрiн, оның  әлеуметтiк  арпалыстар  кезiндегi  күрделi  тағдырын  этикалық үлгiде  көркем  бейнелеуге  арналған   қазақ  әдебиетiнiң  алғашқы  көлемдi  шығармасы. Онда  қазақ ауылының  революция  алдындағы  және  әлеуметтiк   қақтығыстар  кезiндегi  тiршiлiгi , азаттық  жолындағы  күрестен  кейiнгi  жаңаша  ұмтылысы  шыншылдықпен  бейнеленедi. 1916  жылғы  ұлт-азаттық  қозғалысының  басталуы  мен  оның  1917  жылғы  ақпан  революциясына  ұласуы, қазақтарын  ел  iшiндегi   әлеуметтiк  күрестерге  араласуы, « Алашорданың »  құрылуы, Октябрь  революциясы  мен  азамат  соғысының   оқиғалары  роман  сюжетiне  желi  боп  кiредi.  Шығарма  қаһарманы  Қартқожа  да,  оның  елi,  жұрты да  осы  оқиғалар  фонындағы  тартыста  есейiп, есiн  жинап , iлгерi  басады , болашаққа ққарайды.

Романда  айрықша  көзге  түсетiн  нәрсе – көшпелi  қазақ  аулы  өмiрiнiң   жүдеулiгi , қоғамдық   әдiлетсiздiк. Мұны  бiз  Қартқожа  туып-өскен  ортаның  семьялық  тiршiлiктiң , ескi  ауылдағы  әлдiнiң  әлсiзге  жасаған  зорлығы  фактыларынан ,  осы  негiздегi  қақтығыстардан  танимыз.

Шығарма  қаһарманы  жайындағы  жазушы  толғанысында  бүкiл  романның  пафосы  жатыр.  Автор қазақ  ортасынан  шыққан  жас  Қартқожаны  « елi  үшiн  күйген, еңбектi  сүйген , ер  жүректi, жұртшылық көсемi- жалынды  жастардың » қатарынан  көргiсi  келедi.  Оның  халықтың  ойлары  Қартқожа  бейнесi  арқылы  өрбiп  дамиды. 

 Шығарманың  шұрайлы   тiлi – жазушы  шеберлiгiнiң  айқын  көрiнiсi. Ондағы  суреттер  ел  өмiрiн , дала  тiршiлiгiн , ондағы    адамдар  ұғым- түсiнiгiн  оқырманның  көз  алдына  жайып  салып  отырады.

Бұл    « Қартқожаның »  жалпы  идеялық ,  тақырыптық  маңызына  қоса  қазақ  романының  тарихындағы  көркемдiк  ролiнде , жаңалығын  да  аша  түседi.           

« Ақбiлек » —  жеке  кiтап  болып  басылып  үлгермеген  шығарма.  Ол  кезiнде « әйел  теңдiгi » журналының  1927-1928  жылдар  iшiндегi  бiрнеше  санында  жарияланған . Бiрiншi  рет  1989  жылы  Жөсiпбектiң  таңдамалы  шығармалары  iшiнде   жарық  көрдi.

  « Ақбiлек » тақырыбы  жағынан  « Қартқожа »  романымен  үндес. Егер  « Қартқожада »  жазушы  ескi  қоғамдық құрылыс  жағдайында  теңсiздiкте  өмiр  кешкен  қазақ  жiгiтiнiң  құлдықтан  құтылып , азаттық күрес  жолына  шыққан   суреттесе, «Ақбiлектеде »  осы  идеяны  жалғастырады.  Мұнда  феодалдық- рушылдық  ортада  жiкшiлдiктартыстардан  қорлық  көрген  қазақ  қызының  жаңа  заман  шындығын   пайдаланып , өз  бағытын  табу , тең  құқылы  азамат  болуы  бейнеленедi.

 Жазушы  халықтық  көзқарасы  романдағы  байлар  мен  кедейлер  өмiрiн, олардың ара  қатынасын, рушылдық , жiкшiлдiк , пендешiлiк  ұсақ  мiнездерден  туған  кикiлжiңге  әлеуметтiк  сипат  бере бейнелеуiнен  көрiнедi.  Ол  тұрмыс – салттың  ұнамсыз  жақтарын да  көңiл  аударады. Әлдiлердiң  тарапынан  әлсiздерге  жасалып  жатқан  зорлықы  көре  бiледi.  Жалпы  алғанда

« Ақбiлек »- бiр  қыздың  тағдыры  негiзiнде  әлеуметтiк  революциялар  дәуiрiндегi  қазақ  ауылының  жанаруын  суреттейтiн  алғашқы  қазақ  романының  бiрi .

 « Күнекейдiң  жазығы »  повесi  1928  жылы  « Жаңа  әдебиет »  журналында  жарияланған. Мұның  да  тақырыбы әйел  тағдыры.

 Повестте  сол  кездегi  ел  iшiндегi  қыз  ұзату , көшу , жастардың  ойын  сауық  ұйымдастыруы , халықтық  әзiл- қалжыңдар  сияқты  тұрмыстық  суреттер  мол. Ол  өмiр  тануға , дәуiр  шындығын  түсiнуге  қажет  этнографиялық  материалдар  бола  алады. 

 Ақ  өлең  үлгiсiмен  жазылған  шығарманың  тiлi  Жөсiпбектiң  прозадағы  жаңа  бiр  iзденiсiн  танытады.  Оның  ырғақты  прозасы  ескi  рухани  тiршiлiгi  өлеңмен  байланысты  болған  халықтың  жаңа  жанрды  игерудегi  өзгеше  тарады. 

 Жүсiпбектен  қалған  бiрталай  әңгiме бар. Олар « Бетiм-ау  құдағи  ғой »( 1918 ), « ‡мiр  деген  осы  ма » , « Мысыққа  ойын , тышқанға  өлiм » ( 1923 ), « Елес », « Оралдан  поезд  өткенде »,      « Қойшы  Тастамақ»,  « Жаңа  өмiрге  аяқ  басты », « Жидебайдың  баяндамасы » ( 1924 ) , «Жетi  азбан » , «Жол  үстiнде » , « Көшпелi  көжебай » , «  әншi » ( 1925 ) , « Боранды  болжағыш  әулие »         ( 1926) т.б.  Бұлардың  көбi  сол  кездегi  газет-журналдар  беттерiнде  жарияланған.  Әңгiмелермен  қатар  баспасөз  беттерiнде  Жүсiпбек  қолынан  шыққан  өлеңдер , публицистикалық   мақалалар , фельетондар  аз  емес .

Жүсiпбек  әңгiмелерi , негiзiнен , жазушы  өмiр  сүрген  дәуiрдiң  шындығын  суреттеуге  арналады. Оларда  ел  тұрмысындағы  өзгерiстер , адам  психологиясындағы  жаңалық , әлеуметтiк  теңсiздiк  пен  оған  қарсы  күрес , өнер  тақарыбы , уақыт , заман  туралы  толғаныс , т.б.  мәселелер  сөз  болады. 

 Жүсiпбектiң  драматург  есебiнде  көзге  түсуi де  тым  ерте  басталған. Ол  Семейде  оқыған  жылдары  жастардың  ойын-сауық  кештерiне   қатысып , домбыра  тартып , ән  салып , спектакьлдер  қойған , өзi  басты  рольдерде  ойнаған. 1917  жылы  17  желтоқсанда  Семейде  оқитын  жастардың  әдеби  кешi  болып , онда  Жүсiпбектiң « Ескi  тәртiппен  бала  оқыту » ,« Рабиға »  атты  бiр  перделi  пьесалары  қойылған.  Ол  жөнiндегi  хабар  кезiнде  жергiлiктк  баспасөзде  жарияланған . Кейiн  « Ел  қорғаны » (1925, « Мансапқорлар » ( 1925 ),  « Қанапия  мен  Шарбану » ( 1926), «Шернияз» (1926) атты драмалар жазЈан.

 Жүсiпбек –әдеби шығармашылығын  ақындықтан бастаған адам . Бiрақ өлендерi жиналып басылмай, кезiнде жарық көрген  күнделiктi  баспасөз  бетiнде  қалған. Қазiр  бiзге  белгiлi Жүсiпбектiң  поэзиялық туындыларының   iшiнде   « СарыАрканың сәлемi»,  « Ах-ха-хау» , « Көшу»,  « µршығым»,  « әскер марселлезасы»,  « Тұңғиық, түпсiз  астында »  тағы да  басқа  өлендер мен  «Нұр күйi»  атты  поэмасы бар. «Нұр күйi»  атты  поэмасы  1929  жылы  Қызылордада жеке  кiтап  болып  басылған. Оны автор   «күйлi сөз»  деп атаған. Поэма уақиғасы  Жiбек анананың жаңа  туған  нәрестесiне  толғанып  айтқан жыры  мен  басталады. Бiрақ  ана  қуанышы баласының  соқыр  екенiн  бiлiп  тез басылады. Алайда  бала өнерпаз, күйшi  болып  өседi. Өнерiмен , жұртты таң қалдырады. Кейiн  орыс  дәрiгерлерiнiң  көмегiмен  көзi  жазылып  ол  қуаныш шаттық күйiн  тартады. Автордың « Нұр күйi» дейтiнi  сол. Ақын сол  арқылы  өнерпаз  бала  көрген, оның  келешегiн  айқындаған нұрдын ,  жарық  сәуленiң  шатты  сезiмдерiн  жырға  қосады. Поэма  жастарды  өмiрдi  сүйюге , қиыншылыққа  мойымай, онымен  күресе бiлуге  тарбиелейдi. Едiгенiң орыс  дәрiгерiнен көмек алуы арқылы автор халықтар туысқандығының да проблемасын  өзiнше  шешуге ұмтылады. Поэманың жазылу үлгiсiнде де ақ өлең  көбiрек  қолданылады.

 Жүсiпбек көп шығармаларын жаңа , жас ұрпаққа арнады. Соларды жаңа рухта , күрескерлiкке, адамгешiлiкке тәрбиелейтiн кiтаптар  жазды. Оның  балаларға арнап  жазған  « Жаман тымақ » ,

« Шал мен кемпiр», « Көк өгiз », « ¦ш қыз», сияқты ертегiлерi бар. Олар суреттi кiтапша  үлгiсiнде жазылған.

Жүсiпбек  көптеген  сын  мақалалар   да  жазған . Олардың  iшiнде  М.Әуезовпен  бiрiгiп  жазған   « Мағжанның  ақындығы  туралы» ( 1923 ) ,« Аударма  туралы »(1925 ),« Сұңқар  жыры »(1925 )  атты  еңбектерi  автордың  әдебиет  жөнiндегi , оның  ерекшелiктерi  туралы , жазушы  шығармашылығын  түсiнудiң  принциптерi  жайындағы  ұғым-түсiнiгiн , көз қарасын  көрсете  алатын  елеулi  туындылар. 

 Аударма  еңбектерi  бiр  төбе.  « Интернационалды»  қазақ  тiлiне  асқңн  шеберлiкпен  аударуынығ  өзi-ақ  Жүсiпбектiң  аударма  өнерiнiң  өрен  жүйрiгi  екенiн  айнытпай  танытады. Пушкиннiң « Сараң  серi » ( Скупой  рыцарь ), « Тас  мейман » ( Каменный  гость ) ,  Гогольдың  « Бајылаушы » ( Ревизор ) пьесаларын  аударған. Джек  Лондоннан  аударған  « Теңiз  телегей  аттаныс » ( Всеобщий  поход )   шығармасы  1926  жылы  « Жаңа  мектеп » журналының 4,5  сандарында  басылған.  Жүсiпбектiң  көп  аударма  еңбектерiң  әлi  бiлмеймiз.          

Оның  артында  бiрталай  ғылыми  мұра  да  қалды.  Ол  халыұ  ағарту  комиссариатында  педагогикалық  оқу  орындарында  қызмет  iстей  жүрiп, жас  ұрпақты  жаңа  рухта  тәрбиелеуге, олардың  ғылымның  әр  саласында  жан  жақты  бiлiм  алуын  көздеген  еңбектер  оқу  құралдарын  жазды.  Олардың  iшiнде « Тәрбиеге  жетекшi » (1924 ) Психология 1926 , Жан  жүйесi  және  †өер  тандау  1926  атты  елеулi  кiтаптары  бар.  Бұлар, әрине, бүгiнгi  педагогика  мен  психологиның  методология  тұрғысынан  әлсiз  көрiнседе, өз  дәуiрi  үшiн   аса  пайдалы  қызмет  атқарды.                          

Ендi  бiр  ең  елеулi  тарихи  еңбегiн  атап  айтуымыз  керек. Сұлтанмахмұт  алдында  айтып  кеткенде  Жүсiпбекке  туыс  болып  келедi.  Сұлтанмахмұт  өлген  соң 1920 жылы , оның  шығармаларын  он  жыл  бойы  жинап-терiп  баспаға  әзiрлеп,  өмiр  тарихын  жазған  Жүсiпбек  едi. Жүсiпбек  Аймауытов  —  қазақ  әдеби  тiлiнiң  жүлде  бермес  жүйрiгi, Терең  ойлы, нәзiк  сезiмдi,  ұшқыр  қялды , кен  құлашты , нағыз  классик  жазушы.

Жүсiпбек  музыканы – ән  мен  күйдi  жанындай  жақсы  көрген  адам.  Атақты  композитор  Александр  Затаевич  Жүiпбектен  Қазақтың  оннан  астам  әнiн  жазып  алып , оны  «Қақтың  1000  әнi »  деген  кiтабына  енгiзген.  Жүсiпбек  өзi  де  ән  шырқаған.

Жүсiпбек  Аймауытов  Сталиннiң  қара  жүрек , қанды  қол  қарақшы  жендеттерiнiң  қолынан, 1931  жылы  41  жасында  қыршынынан  қиылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II ТАРАУ   ЖҮСIПБЕК   АЙМАУЫТОВТЫҢ  ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ      ЕҢБЕКТЕРIНЕ    ТАЛДАУ   ЖАСАУ .

 

2.1 « Психология » кiтабы  туралы.

 

« Психология »  кiтабы  12  тарау, 102  параграфтан  тұратын   оқу  қґралы  үлгiсiнде  жазылған, бұл  зерттеу қазақ  тiлiндегi  , осы  бағыттағы  алғашқы  жемiстi  iзденiстердiң , олжалы  табыстардың  қатарына  жатпақ.

Ғалым  тарихына , пәлсапа  тарихына  терең  бойлай  отырып , көптеген  мысалдар , деректер  келтiрiп , сан  алуан  оқымыстылар  туындыларына  сүйенiп , кейде  келiсiп , кейде  келiспей  , психология  ғылымының  пәнiн  зерттеу  обьектiсiн  анықтайды, жан , ден , сана , ой , ақыл , сезiм , қиял , түйсiк , қайрат , серпiлiс , ынта , қабiлет т.б.  ұғымдардың  мәнiн  ашады.

 Психологияның  сан  алуан  түрлерiн  айта  келiп , дәлдi  зерттеу  үшiн  бақылаудың , анкетаның , сұраудың , математикалық  тәсiлдердiң  атқаратын  қызметi  ашылады .Бiздi  ерекше  таң  қалдыратыны — адам  психологиясын   зерттеуде   математиканы , оның  варияциалық   статистика  дейтiн  саласын  қалайша  пайдалануға   болатындығы  жайлы  мәселе , Қазақ  топырағында  мұны  Аймауытовтан  басқа  ешкiм  күнi  бүгiнге  дейiн  көтермеген. Адам  мiнезiн  анықтауда  ым, жүз  құбылысы , көз  әлпетi , бет  әлпетi, қол , саусақ  қимыл  ерекше  ескерiледi.  Аймауытұлы  адамның  қылығын  зерттеуде  сұрау-жауап  қалайша  пайдаланатындығын  және  оның  кейбiр  кемшiлiктерiн  байқаған  фактiлер мен  мәлiметтердi  қалай  жазу  керек , әсiресе   психологияда  математикалық  әқiстi  қалай  пайдалануға  болады  дейтiн  мәселелерге  жауап  берген .

Үшiншi  тарауда  « Тiрi  заттардың қјылығын  жалпы  мiнездеу  »  деп  аталады.  Мұнда  психофизикалық   және  психофизиологиялық    феномендер , атап  айтқанда , оргонизмнiн  тiтiркенушiлiк  пен сезгiштiк  қасиеттерiнiң  ерекшелiктерi , жануар  мен  адамның  дағды , инстинктерi, бұлардың  бiр – бiрiнен  айырмашылықтары , өсiмдiктер  дүниесiндегi  тiршiлiк  белгiсi – тропизмдер  ғылыми  талдауға  алынады.  Осы  тарауда  академик  И.П. Павловтың  әйгiлi  шартты  рефлекстер  туралы  iлiмiнiң  негiзгi  қағидалары  сөз  болады.  

« Психология »  кiтабының  келесi  бiр  көңiлге  ұялайтын ,қјазiргi  ғылыми  тұжырымдарға  өте-мөте  жақын  жерi  « Денедегi  мүшелер,  олардың  қызметтерi »  туралы  мәлiметтер.  Бұл  жерде  автор  жоғары  жүйке  саласына  арнайы  талдау  жасайды. Жүйке  саласы  дегенiмiз  ми , жұлын, сол  екеуiнен  тарайтын  бұтақтар.  Бұлардын  iшiндегi  ең  маңыздысы – үлкен  ми . Мида  үнемi  қозғау  жүрiп  отырмаса, жан  жүйеде  көрiнбейдi.  Мидағы  өзгерiстер әркез  алуан-алуан  сипатта  жүрiп отырады , осыған  байланысты  жанның  аңысы да  түрлi – түрлi  болады. Егер  ми  зақымданса , жан  шындықты  дұрыс  бейнелей  алмайды  деп  айтқан.   Бұл  тарауда  ол  жүйке , ми  туралы  әр  замандағы   оқымыстылардың түрлi  пiкiрлерiне  дәйектi  ақпарат  бере  отырып  жазған.  Ол  тағы  бiр тарауында  адамның  саңылау  мүшелерi  жайлы  түсiнiк  берген. Саңылау  мүшелерi- дегне  ұғым  қазiргi  психологияда  сезiм  мүшелерi  деп  берiлген

Аймауытұлының   психологиясында  беттегi  әр  түрлi  ым- ишаралардың, дене  қозғалыстарының  адам  психологиясының  тандаулы   рөлi  де  тамаша  көрсетiлген.  Осы  тарауда  автор  көру , есту  түйсiктерiне  байланысты   Гельмгольц  қисының, яЈни  оның  резонанстық  теориясының  мәнiн  қазақ  оқырмандарына  түсiндiрiп  бередi.  Сондай-ақ  түске  соқырлық ( цветовая  слепота)  деген  мәселелерге  бесiншi  тарауда    тоқтаған.  Автор  адамның  келбет  бiтiмiне  тағыда  тоқталып  кетедi. Ол  адам  жанының  генетикалық  жақтарымен  қатар  оның  әлеуметтiк  астарларына  тоқталып , нақтылап  айтсақ , қорқыныш , үрей , мазасыздану , елiктеу , бәсеке , тағы  басқа  осы  секiлдi  психологиялық көрiнiстерiне  өзiнше  талдау  жасайды.

  Түйсiк  пен  қабылдау , перне  iлiктестiгi    ассоциация , ынта  мен  iлтипат , ес пен елес ,  қиял  мен  творчество  мәселелерi  алтыншы , сегiзiншi  тараулардын  басты  тақырыптары.Алтыншы  тарауда  — автор  зерделi  қылық  ұғымына  тоқталады. Мұнда  жекелеген   жан  қуаттарының  сыр – сипатына , мүддеге , апериепция,  қиял , оның  жекелеген  түрлерiне  тоқталып , бұларды  қазақ  өмiрiнен  алынған  нақты  мысалдар  арқылы  баяндайды.

Сегiзiншi  тарауда  автор  елестету , ес , ұғым  мен  сөйлеу , ұғым  мен  сөздiң  арақатынасы , ойлау  процесiнде тiлдiң   атқаратын  ролi  ойлау  тәсiлдерi  мен  түрлерi  туралы  түйiндерiн  ортаға  салады .  Бұл  мәселелердi  баяндауда  автор  психология  ғылымының  сол  кездегi  жетiстiктерiмен  байланыстыра  келiп , оларды  тағы  да  қазақ  ұғымына  жақын  тұжырымдармен  дәйектей  түседi.

 Тоғызыншы  тарауда  ерiк – жiгер , қажыр – қайратты  тәрбиелеу  жайлы  әңгiме  болады. Мұнда  сол  кездегi   психологияда  айтылатын  еркiндiк  пен  лажсыздық  секiлдi  философиялық  мәселелер  орын  алған . Онда  бостандық  пен  лажсыздық , жеке  тұлғалардың  қоғамдағы  тарихи  орны  секiлдi , жалпы  психологияға  қатысы  жоқ  жайттар  да  сөз  болған . Оныншы  тарауда  — ұйқы , түс  көру , көз  байлау  т.б.  парапсихологиялық  құбылыстар  жайлы  айтылады.

 Он  бiрiншi , он  екiншi  тарауларда  әдет – ғұрып , салт – сана , дәстүр , түрлi  оң , терiс  қылықтардың  табиғаты , кiсiнi  әлеуметтiк – қоғамдық  тұрғыдан  қалыптастыру , сондай-ақ  мәдениет  пен  өнердiң , дiн  мен  пәлсапаның , географиялық  ортаның , тап  тартысының , тiл  мен  әдебиеттiң – адамның  жан  дүниесiне  тигiзетiн  әсерi  ежелгi  дала  тұрғындары – көшпелi  қазақтардың  өмiрiнен  алынған.   Жалпы  қылық  мәселесi   бихевиоризм  бағытын  ұстағандардың , сондай-ақ  П.П.Блонскийдiң  ерекше    мән  берген  проблемасы. Ол  терiс  қылық  туралы  кезiнде   Аристотель  мен  Абайдың , Леонардо  да  Винчи  мен  Шекспирдiң , Кант  пен  Дарвиннiң  тағы  басқа   ұлы  кемеңгерлердiң   айтқандарын   мысалға  келтiрiп , терiс  қылық  кейде  есi  ауысқан , есi  кiресiлi – шығасылы  адамдарда  кездесетiндiгiне   тоқталып , мұны  патопсихология  дейтiн   ғылым  зерттейдi  деп  түсiндiредi. Ал  есi  бүтiн  ақыл – есi  дұрыс  адамдардың   тәрбиесiнiң  кемдiгiнен , бiлiм  мен  әдет – дағдысының, икемiнiң  аздығынан , өзiн — өзi  басқара  алу  қабiлетiнiң  нашарлығынан   деп  түйiндедi.  Бұл  айтылғандардын  ғылыми  тұрғыдан  еш   ақаулығы   байқалмайды. Ал  он  екiншi  тарау   адам  қылықтарының   әлеуметтiк   шаруашылық   негiздерiне  арналған.Бұл  тарау   сол  кездерi  болған   қоғамдық  психологияның  ықпалымен  жазылғаны  байқалады.  Мұнда  автор  адам  қылығының  әлеуметтiк – шаруашылық  негiздерi , әлеуметтiк  дегенiмiз  не , оның  қандай  түрлерi  бар т.б.  осы  секiлдi   мәселелерге  түсiнiк  бередi.Бұл  тарауда  ол  тап  психологиясы  жайлы  айтады.

Психологияда   термин  жағы  баршылық. Олардың  жалпы  саны  3  мыңнан  асады . Ассоциация , аппецепция , тропизм , рефлекс , инстинкт , интеллект  т.б.  ұғымдар  Аймауытов  еңбектерiнде  де  көптеп  кездеседi. Мәселе , 6-тараудың  бiр  параграфында « Апперцепция »  дейтiн  ұғымның  мәнi  баяндалады. Айналадағы  түрлi  заттар  мен  құбылыстарды  дұрыс  қабылдау  кiсiнiң  өткен  тәжiрбиесiне , жан  дүниесiнiң  мазмұнына  тәуелдi 

Болып  отырады.  Мұны  психологияда  апперцепция  деп  атайды.  Адамның   өмiр  тәжiрбиесi , тiршiлiк  барысында  миына   жиған – тергенi    айналаны  тереңiрек , толығырақ  бiлуге  жәрдемдеседi.

 Жүсiпбек  Аймауытґлының  жалпы  психология  туралы  айтқандарын  қорыта  келе  айтарымыз – бұл  сол  кездегi  психологияның    бiраз  мәселелерiн  баяндай  алғандығы  және  бұларды  қазақ  өмiрiмен  байланыстыра  бiлетiндiгi , сондай-ақ  ғылымның  осы  саласының  терминдiк    жасауымен  айналысқан , психологиядағы  жалпы  мәселелермен   қатар  қоғамдық  психологиянында  маңызы  көрiнiс  тапты.  Ж . Аймауытұлының  психологиялық  еңбектерiнiң  тақырыбы  да  сан  алуан  екендiгiн  атап  өтiп , оның  қазақтың  педагогикалық   психологияның  жалпы  мәселелерiмен  қатар  оқу , тәрбие , ұстаз , тәлiмгер  өнегесi  шәкiрттердiң , олардың  жеке-дара  қасиеттерiмен  санасу , мамандық  таңдауына  байланысты  өмiршең  проблемаларды  сол  кездiң  өзiнде – ақ  кҐн  тәртiбiне  қойғаның  талдап  көрсеттiк.

 

 2.2  Ж.Аймауытовтың  педогогикалық  психологияға арналған  еңбектерi.

 

1924  жылы  мектеп  мұғалiмдерi  мен  педагогикалық  оқу  орындарында  оқитындарға арнап  «  Тәбиеге  жетекшi » (Орынбор, Госиздат ,86 бет )  атты  кiтабы  шығты. Абай , Шәкәрiм   шығармаларында  iргесi  қланған ,қјазақи  педагогикалық  психологияның  ұғым-түсiнiктерiнiң  арнайы   тұауын  кескен,бұларды қазақ  жұртына  тұңғыш  паш  еткен  осы  еңбек.Кiтаптың  бiрiншi  бөлiмiнде  тәрбие  негiздерi ,оның  нақты  мақсаты  мен  мүддесi , негiзгi  принциптерi ,бұларды  жүзеге  асырудың  жай-жапсары , сондай-ақ , тәрбиенiң  ұлттық  және  әлеуметтiк  болатындығы , заман  ағымына  қарай , ол  түрлi  өзгерiстерге  түсiп  отыратыны  жан – жақты  сөз  болады.  Кiтаптың дидактика  атты  екiншi  бөлiмiнде ( ол  он  сегiз  параграфтан  тұрады ) , бiлiм  дегенiмiз  не , оны  бағдарлау  не  үшiн  қажет , дидактиканың психалогиалық  астарлары , нақтылап  айтқанда  шәкiрттердi  оқуға  ынталы  ету , мұның  қандай  әдiстерi  мен  жолдары  бар , дағдылану , машықтану , оқыту  процесiндегi  көрнектiлiктiң  ролi , сабақтың  басынан  аяғына  дейiнгi  жүрiсi , яғни  оның  түрлi  аспектiлерi  т.б.осы  секiлдi  мәселелерi  20-жылдары  жаңадан   түлей  бастаған  дүнияуи  қазақ  мектебiнiң  нақты   өмiрiнен  алынған  деректер  келтiру  арқылы  талданады. үшiншi  бөлiмiнде – мектеп  басқару  мәселелерi , яғни  мектептiң  тазалығы  мен  жинақтылығы , эстетикалық  талғамы , деңсаулық  сақтау  шаралары , мектеп  үйiнiң  құрылысы , т.б. осындай  жайттар. Қазақ  ұғымына  лайықты  түсiнiктермен  баяндалған ,      « Тәрбиеге  жетекшi »  кiтабының  он  екi  параграфтан  тұратын  төртiншi  бөлiмде  жаңа  тұрпатты  қазақ  мектебiн  қалай  құру  керек , ұстаз  бен  шәкiрт  ынтымағының  басты  белгiсi  қандай  болмақ , мектептерде  жіргiзiлетiн  еңбек , тазалық , дене  тәрбиесi  қалайша   жізеге  асырылуы  тиiс , тiптi  сейiл – серуеннiң    өзiн  қалайша  тиiмдi  етiп  ұйымдастыру  керек т.б.  осы  секiлдi  « ұсақ-тійек »  көрiнетiн  мәселелерге  де  автор  ерекше  мән  берiп , бұларға  аса  зерделiкпен қјарап , олардың  әрқайсысына  өз  пiкiрiн  бiлдiрiп  отырады , зерттеуде  бұл  айтылғандарға  тиiстi  талдау  жасалған.

 Оқыту  баланың  табиғатына , жеке – дара  ерекшелiгiне  орай  жүргiзiлуi  тиiс . Ол  сонда  ғана  шәкiрттiң   жан  қуаттарының  өсiп , жетiлiп , қалыптасуына  жағдай  жасайды.  Автордың   пiкiрiнше , баланың  табиғатын  ескерiп  оқыту  дегенiмiз ,- оның  бұрынғы  тәжiрбиесiне , азды – көптi  бiлiмiне  сійену  деген  сөз. өйткенi , жаңа  бiлiм  әркез  адамның , бұрынғы  бiлетiндерiне  сійенбейiнше  тиянақты  болмайды.

 Автор  « Оқыту  түрi »  дейтiн   тақырыпта  осы  мәселеге  орай  алуан  түрлi  әдiс – тәсiлдердi  жете  бiлудi  басты  назарға  алады. Ол  оқытудың  басты  түрлерiне  , сөйлеу  және  сұрау  түрлерiн  жатқызады. Мұғалiмнiң  сабақтағы  көздерiн  шәкiрттер  алаңсыз  тыңдап  жазып  отырса , бұл – сөйлеу  түрi  болады . Ал  мүғалiм  мен  шәкiрттер  арасындағы  сұрақ , жауап  төңiрегiндегi  диалогты – сұрау  түрiне  жатады.

 Ж.Аймауытұлы  көрнекiлiк  мәселесiнде  де  психологиялық  қағидаларды  басшылыққа  алады.  Оқыту  жүйесiнде , әсiресе  әрбiр  сабақтың  көрнектiлiкпен  ұштасуы  шәкiрттер  ой – санасына  әрi  қонымды , әрi  практикалық  мәнi  де  зор  дейдi.

Аймауытұлының  педагогикалық   психалогияға   байланысты  жазған  келесi  еңбегi – 1926  жылы   Мәскеуде  шыққан  « Жан  жійесi  және  өнер  таңдау » .  Бұл  тігелдей  педагогикалық  психалогияға  қатысты  еңбек.  Автор  жас  адамның  мамандық  талдау  мәселесiн   сөз  ете  отырып , оның  өзiндiк   психалогиялық  ерекшелiктерiне  сипаттама  бередi . Бұларды  өзiнiң  жүргiзген  тәжiрбиелерiне ,сондай-ақ  шет  ел  ғалымдарының , әсiресе  америка  психологтарының  жіргiзген  зерттеулерiне  сійене  отыра   баяндайды.

Ж.Аймауытұлының  тағы  бiр  еңбегi « Комплекспен   оқыту  жолдары »  атты  кiтап  ( Алматы , 1929 ,113  бет ) . Мұнда  да  педоггогикалық психологияға  қатысты  жекелеген  түйiндер  жасалған.  Оқу  құралы  шағын  9  тараудан,  бiрнеше  парагрофтан  тұрады.  Оның  бiрiншiсiнде  оқу  бағдарламасының жекелеген  түрлерiне  түсiнiк  берiледi.  Осы  еңбегiнде  қазақ  шәкiрттерiнiң  сұлулық  талғамының  өзiндiк  ерекшелiктерi  туралы  айта  келiп,  былай  дейдi: « Жерi,  тұрмыс  жағдайына  қарай  әр  елдiң  сазы,  ән –күйi  де  әр  алуан.  Түркiстан  елiнiң  әнi  бұлтарысы  жоқ,  тiк  тартар  айқай,  қайырмасы  жоқ  келте  немесе  бiрiңғай  текiрек  болып  келедi,  түйеге,  атқа,  есекке  мiнген  адам  болсын,  ауылдан  былай  шыға  берiп «Ауылың  сенiң  белде  едi,  ариайдай  », — деп  қозғайды.  Ақаның  әнi  толқынды,  ырғақты,  айқайлы,  зарлы,  қайталамалы  ,  қайыруы  ұзын  болып  келедi.   Терiскейдiң,  батыстың  әнi –мұңды,  зарлы , шерлi  ,желдiрме  ,көй-көй  болып  келедi.»  Автор  бұл  жерде  этностық  ерекшелiктердiң  ән,  музыка  саласында  да  ерекше  орын  алатындығын  айтып  отыр.

Осы  айтылғандар  Аймауытұлының  ұлт   психологиясына  байланысты  түйiндерiнiң  iрге  тасы. Ғалым  өзiнiң  ұлттық  мiнез  туралы  жасаған  тұжырымдарында  әр  этностың , әр ұлттың  өзiне  тән  мiнез – құлқы  секiлдi  қасиеттердiң  бiршама  тұрақты  да , тұрлаулы  болатындығын , сондай-ақ , олардың  бiртiндеп  қалыптасуына  оның  өскен  ортасы , тұрмыс – салты , әдет – ғұрпы  әсер  ететiндiгiн , ұлттық  қасиеттердiң , ұдайы  бiр  қалыпта  тұра  бермейтiндiгiн , олар  баяу  болса  да , өзгерiп  отыратындығын  баяндайды. 

Аймаутов  кiтаптарының  ерекше  назар  аударатын  тағы  бiр  ерекшелiгi – бұлар  төл  тiлiмiзде  туындаған  тұнғыш  психология  пәнi , оқулығы  болумен  қатар , бүкiл  советтiк  түркi  тектес  халықтар  тiлдерiнде  алғаш  жарық  көрген  бiрден – бiр  туындылар  екендiгiнде. өйткенi  қырқыншы  жылдарқа  дейiн  әзiрбайжан ,өзбек , түрiкпен , қырғыз , қарақалпақ , башқұрт  тiлдерiнде  психология  жөнiнде  ұлттық  еңбектердiң жарық  көрмегенiн  ескерсек , осы  басылымдардың  бағасы  онан  сайын  арта  түсетiнi  сөзсiз. Әрине , осындай  өресi  биiк , ғылыми  түйiндерiмол  төл  туындылардың  сол  кездегi  Отандық  психология  ғылымының  талап – тiлек  деңгейiнде  жазылғаны  белгiлi.  Елiмiзде  отызыншы  жылдарға шейiн  психология  маркстiк  сара  жолға  түсе  қоймағанын , шет  аймақтағы  Қазақстан  түгiлi , орталықтағы  ғылым  ордаларында  да  белгiлi  ғалым  психологтар  буржуазиялық – идеалисттiк   түсiнiктерден  арыла  алмағанын  ескерсек , Аймауытов  кiтаптарының  маркстiк – лениндiк  методология  тұрғысынан  там – тұмдап  ақсап  жатқанын  айту  оған  үлкен  қиянат ,ғылыми  ағаттық  болар  едi .

 

 

 

 

 

 2.3  Жүсiпбек    Аймауытовтың   еңбектерiндегi   ұлттық терминология мәселелерi.

 

 Жүсiпбек    Аймауытұлы  жалпы  психология мәселелерi  жөнiнде  айтқан  түiн-тұжырымдарына  қатысты маңызды  мәселенiң  бiрi-ғылымның  төл  атауларын  жасау, осы орайда  құлама қалымның  алатын  орыны  жөнiндегi мәселе . Бiз төменде оның әсiресе , психологиялық педагогикалық  психологияға қатысты атаулары  мен  ұғымдарды жасау жөнiндегi  ұстанымдарына  тоқталамыз. Халқымыз қай  заманда  болмасын  сөз  қасиетiнiн  құдiретiн  кәусар бұлаққа балап ,  оны сарқылмас  рухани  байлық  ретiнде пайдалана  бiлiп, оның небiр  асылдарын  халық  ұғымында  ұрпақтан ұрпаққа  жеткiзiп  отырған.  Ел намысын  оятатын  да, елдi  ұйытатаын да сөз  құдiретi.

А.Байтұрсынұлы , « Тiл  құралы » мен Ж.Аймауытұлының  « Психологиясы » және  М.Жұмабаевтың « Педагогикасында »  жинастырылған тарминдiк сөздер күнi  бүгiнге дейiн  өзiнiң  мәнiн жоймай  келедi. Ұлттық терминдердi  қолдандырудағы  үшiншi  кезең – 20-шы  жылдардың  басымен  30-шы жылдардың  аяғын  қамтидi. Бұл бiздiң  қазақ  елiнiң  латын  графикасына  көшiп , өзiнiң  ұлттық  тiлiн , ғылымын , атауларын , бiршама  дамыта  түскен  кез  едi. Бұл кедерде  терминология мәселесi  жұртшылық  назарына  ерекше  түстi , ғылым  тiлi  дамуын төртiншi  кезенiне  40-80 жылдар  аралығын  жатқызуға  болады.  Бұл таза  кириллицаға  негiзделген  орыс  жазуын  әбден  мойындап, оны тiлiмiзге  етене ендiрген  кезең. 1985жылдан  күнi  бүгiнге  дейiнгi  аралықты  бiз  қазақ  теимнологиясы  қалыптасуын  бесiншi  кезенi  деймiз. Қазiргi  қазақ тiл  ғылымы  терминологиялық  тасқынды  басынан  кешiрiп  отыр. Барлық  баспасөз  беттерiн  сарапқа  салсақ , осы жәйiттi айқын байқауға  болады. 1927 жылы Қызылорда қаласында пән  сөздерi деген  араб грамматикасымен терминдер сөздiгi  шықты. Мұнда жекелеген ғылымдардың  төл тiлiмiздегi  басты-басты  терминдерi жинақталған едi.  1931 жылы  Алматыда  « Атаулар сөздiгi » деген екiнiшi  басылым жарық  көрдi. Бұған  латын графикасымен  жазылған  8000-нан астам  сөздер мен атаулар  ендi. Терминология мәселесi  дамуында  1931 жылы Мәскеуде  ґйымдастырылЈан Бґкiлодајтыј кеЎестiЎ де м„нi  зор  болды. Бґл жиын  бұрынғы  ССРО халықтары үшiн  ортақ  терминдер  жасау  ,  яғни  интернационалисттiк  терминдердi  унификациялау, оларды  белгiлi бiр  жүйеге  келтiру  мәселелерiмен  айналысты. Осындай   бас қосулылар бұдан кейiнгi  жылдарда   да ауық-ауық  өткiзiлiп  тұрды . 1936 жылы Қазақ ССРО Халық Комиссарлар  кеңесiнiң  жанынан республикалық  терминология  құрылды. Оның  ұлттық  терминдердi  қалыптастыру iсiне  тигiзген көмегi  аз болмады.

Ж.Аймауытұлы   қолданған   психологиялық  терминдердiң  басым  көпшiлiгi  қазiргi  қазақ  психологиясынан  орнықты  орын алып отыр. Ғұлама  ғалымның  термин  жасау  тәжiрибесiн  қазiргi  жағдайда  бiрден-бiр үлгi  ретiнде  ұсынсақ  қайырма  ұтылмаймыз.  Мәселең, ол психолог  мамандығын  қазақша « жан  тамыршысы » деп  алыпты. Ал, сангвиник  деген  темпераменттiн атын  « ыстық қанды », флегматик темпераментiнiн  өкiлiн — « салқын  қанды», холериктi  қызбалы, « ұйтқымалы» деп  нағыз  төл тiлiмiздегi  атаумен  айшықтапты.  Ғұлама  ғалымның  адамның  жеке қасиеттерiнiң  төл  тiлiмiздегi  беру  шеберлiгiнде  қайран  қалдырады. Осы  тұрғыдан  жаңғалақ ,  желөкпе, сенделме, күйгелек , ұрда  жық, орнықты, желiгу,бояма ,желiкпе т.б. ұғымдар  психологиялық  тұрғыдан  көкейге  аса қонымды. Қазiргi  қазақ  психологы  төл  тiлiнде  еңбек жазғанда « бiрде бие, бiрде түйе », ой ағысын «түкiнiң құйрығындай бґландатып » отыр деген сияқты  тiркестердi  қолданып  жүр.

Ендi  бiз Ж.Аймауытґлының сихологиялық  термин  жасау  т„жiрбиесiне, нақтылап  айтсақ  педагогикалық  психология  саласындағы  ғылыми  атауларды  јалайша  iрiктеген,  оларды  топтастыру  принциптерiне  талдау  жасап  көрейiк. Термин – ғылымның  тiлi, терминсiз  ғылым  дамымайды , қорланып, сұрыпталмайды, пәндiк  терминдерсiз  ол  өмiр сүруден  қалады , дейтiн негiзгi  қағиданы Ж.Аймауытұлы   қатты ескерген.

   Ғұлама  ғалым сондай-ақ, ғылымның  өзіне  лайық  төл  тума терминдері  мен негізгі атауларын  анықтамай   тұрып, орыс   тілді  оқу  құралдарымен, оқулықтар,  бағдарламалар жасау мүмкін еместігін де жақсы түсінген. Сондықтан да, ол  термин   жасаудың  әдіснамалық  жақтарына  ерекше  мән беріп,  оның жасалу принциптерін қатты ойластырған. Оның пікірінше, терминсіз ғылым жайдақ, үстіртін жалаң, өйткені белгілі заңдылықтарға негізделмеген  пән  атауларын   қарапайым   түсінік    дәрежесінен   аса  алмайды. Ж. Аймауытұлының ұлттық тәлім-тәрбиелік терминдер жасау мәселесіне ерекше көңіл бөлуі – оның сол кездегі әлеуметтік сұраныстан туындағаны да белгілі.

 Автордың жалпы ғылыми терминдер  жасау  жөніндегі  принциптерін топтастырсақ,  мына  ұстанымның төңірегінен табылар еді. Біріншіден, ғылыми  атауларды  сұрыптауда, шет   жұрттан  алынған   ұғымдарды барынша  төл  тілімізге  жақындатып, оған лайықты ат табу. Екіншіден, термин жасауда төл тіліміздің өзіне тән ішкі заңдылықтарын, яғни дыбыс жүйесіне қатысты өзекті жақтарын мықтап ескеру; үшіншіден – шет ел тілдерінен — /Еуропа, араб, парсы т.б./  терминдер   алғанда   оған аса сақтықпен  қарап, бұларды  Ала  қойған жағдайдың өзінде өз тіліміздің айтуына қарай икемдеп қолдану; төртіншіден, шет ел тілдерінен алынған термин  сөздерді  қабылдауда  орыс  тілінің   дәнекерлік  рөль атқаратындығын, яғни жалғастырушы  болатынын  әркез  есте  ұстау. Автор кейбір психологиялық терминдерді орыс ғұламалары, өз тілінің заңдылықтарына  сәйкес  өзгертіп  алғанын  еске сала келіп, ғылыми атауларды  түзеген   кезде, оның  түп төркінін, шығу тегін яғни, этимологиясын тексеріп, осыған  орай оларды төл мағынасына жақындата қолданған жөн дейді. Ж. Аймауытұлы шет ел тілдерінен енген атауларды тіліміздің    ерекшелігіне, бағындыра   қолдану   қажеттігін  ерекше атап кетеді.

Аймауытұлы  кездейсоқ  қолына  түскен  сөзді  термин  етіп  ала бермеген, ол халықтың   ауыз  әдебиетіндегі  інжу-маржандарды   ғана  ұлттық психологиямыздың қажетіне жаратуға тырысқан. Ол қазақтың мақал-мәтелдерін, жыр-аңыздарын, эпикалық дастандарын, лироэпос жырларын, ертегі-әңгімелерінде  кездесетін  небір  сөз  асылдарын   елеп-екшеп,  ғылыми ұғымға жарайтындарын іріктеп алып отырған. Ғұлама ғалымның пайымдауынша, психологиялық ұғымдардың төл тілімізде дұрыстап сұрыпталуы  аса мұқияттылықпен  ыждахаттылықты   қажет  етеді. Сондықтан да  біз әрбір терминнің  мән-мағынасын  сол  ғылымның  өзіндік   табиғатын көрсететін  құбылыс екендігін, терминдік атаулар логикалық жағынан сомдала, ширай түсуін ерекше  еске ұстауымыз  қажет. Өйткені  сол  кездің өзінде-ақ Аймауытұлы белгілі бір ғылыми ұғымның баламасында алынып, отырған термин сөздің сол ұғымның мән-мағынасын білдіру  қажеттігімен  қатар  бұрын  да  айтқанымыздай, олардың   төл тіліміздің сөздік қорына айналуына ерекше көңіл бөлген екен.  Ж. Аймауытұлы өзінің «Психология» кітабында, әсіресе педагогикалық психологиялық  қатысты  көптеген  атауларды  сомдаған. Енді  сондағы  кейбір ғылыми атаулардың талдауына қысқаша тоқталайық. Ұлттық психологиялық атаулардың дені Аймауытұлының көлемді еңбегі «Психология» кітабында берілген. /Мұндағы атаулардың көпшілігі оның «Тәрбиеге жетекші» /4/ кітабынан  алынып  отыр. –А. М./.

Аймауытұлы педагогиканың психологиялық саласында қолданысқа түсірген атаулардың кейбірі мыналар: «білімдендіру» /образование/, «балалық» /детство/, «дәріс» /лекция/, «жетілу» /развитие/, «жеткіншек» /подросток/, «жігіттік» /юношество/, «мазмұндау» /изложение/, «ұлығат» /словарь/, «оңтай» /прием/, «сіңіру» /давление/, «пысықтау» /повторение/, «сабақ реті» /расписание уроков/, «түсіндіру» /объяснение/, «істей білу» /умение/, «әдіс ғылымы» /технология/, «пішіндеме» /геометрия/, «саулық сақтығы» /гигиена/, «келістік» /гормония/, «көрікті жер» /ландшавт/ т.б. Бұл атаулардың  қай-қайсында қазіргі педагогикалық психологияда жөнді өзгеріске  түспей  қолданылып  жүр. Сондықтан да мен бұлардың мән-мазмұнын тәптіштеп талдауды жөн көрдік. Мәселен, автор осы кітапта «иллюзия»  деп  талатын  ұғымды  «алдану»  деп  алыпты.Мұнысы өте  дұрыс, бұған  дауласа  алмаймыз. «Коллектив»  ұғымы – «бірлестік»  деп алыпты, мұнысы  онша  келіңкіремейді. Қазір  біз  бұны  «ұжым»  деп  жүрміз. Ол «психические процессы»  деген  терминді  «жан қуаттары»  деп   алған.  Бұл атауды кезінде Фараби мен Абай да қодлданған. Әл-Фарабидің айтуынша, бұл  атау арабтың «әл-қуат ан-нафс» деген  сөзінен  алынған. Мұнысы  қазақ жанына  біртабан  жақын  екені  хақ. Сондықтан біз алдағы жерде «психикалық процесс» деген  тіркесті  «жан қуаттары»  деп.  алсақ,  осы  тексті қазақша сөйлеткен боламыз. Мұны бұрынғы «психикалық» немесе «психологиялық процестер» десек, мұнымыз қазақша болып шықпайды. Аймауытұлы  осы жәйтті сонау 20-шы  жылдардың  өзінде-ақ  дұрыс  аңғара алғаны    ғажап. Автор  адамның  жоғары  сезімдерінің бірі эстетикалық сезімді, «әдемілік сезім» деп.  алыпты. Қандай тамаша десеңізші! Ол  сондай-ақ, орыс тіліндегі «детство» деген  терминді «балалық», «память» — деген ұғымды  «жад»  / «ес» / — А.М./ деп.  алыпты. Бұл екеуі бірін-бірі толықтыратын ұғымдар. Автордың орыс тіліндегі «развитие» деген психологиялық  атауды «жетілу» деп  алғаны  көңілге  ұялайды, қазірде  бұл атау «даму» деп  алынып  жүр. Мұның  екеуінің  де  мағынасы  бір-біріне өте жақын. Психологияның  барлық   салаларына қатысты аса іргелі «деятельность» деген  терминді  біз  қазір  де  «іс-әрекет» деп.  алып жүрміз. Ал  автор  мұны  бірде  «іс», «қызмет» деп.  алған. Алынғанына 70 жылдан асып  бара  жатса  да, бұл  ұғымның  да  бәлендей  сөлекеттігі  байқалмайды. Жас психологиясында жиі қолданылатын    «отрок», «подросток» дейтін терминдерді  «жеткіншек» деп  алған Әрине, мунда  да   онша   қолапайсыздық жоқ. Біздіңше, «жас өспірім» деп.  Алған  дұрыс сияқты. Өйткені, «жас өспірім» деген ұғым орыстың  «подросток» деген сөзінің диапазонәл мағынасы. Жеткіншек деген сөз қазақ ұғымында көбінде ұл балаға байланысты   айтылады.

 Осы  қазақша  атаулармен  қатар  автор  жақша  ішінде  олардың   ежелгі атауларын да келтіріпті. Мұнысы да бізге өте ұнайды. Автор сондай-ақ «материализм» деген   ұғымды  «затшылдық» деп.  алыпты. Әрине, бұл  туралы әлі ойлаумыз керек.  Өйткені, материализм  деп.  айтуға  біз үйреніп  кеттік  қой. Жоғарыда айтқанымыздай психологияның көпшілік терминдерді тек Еуропа елдерінің  тілінен  алынған  ғой. Ендігі  жерде  мұны   шектемесе болмайды. Сонау 20-шы жылдары Аймауытұлының мұншама қазақы ұымдарды қайдан тауып  алды  екен? Біздер  «дайын асқа тік қасық» дегендей  орыс  тілінде  дайын тұрған шет елдік ұғымдарды ала қоюмен әдеттенгенбіз. Алдағы жерде осы келеңсіз жәйттерден біртіндеп арылмасақ болмайды.

Тағы да термин жайлы  пікірімзді   әрмен  қарай жалғастырайық. Мәселен, психологияда көп тараған ұғымның бірі-«ассоциация» ұғымы. Мұны автор «іліктестік»деп алыпты. Өте тамаша балама!Батыс психологиясында әсіресе, америка  психологтары  жиі  қолданатын «стимул», «реакция» дейтін  ұғымдар бар. Аймауытұлы  «реакция» терминін  «серпіліс» деп.  алыпты. Біздіңше, серпіліс  тітіркену  ұғымына  қарағанда  айтуға  қолайлырақ. Өйткені адам болсын, жануар болсын тітіркенгеніне серпіле жауап қайтарады ғой. Психологияда  орысшасы    «поведение», ағылшыншасы «бихевиоризм»атты термин  бар. Қазақтың  кейбір  аудармашылдары  мұны  «тәртіп психологиясы» деп алыпты, ал енді біреулері  «жүріс-тұрыс»дейді. Бұл ұғымдардың  қай-қайсысы  да  осы  ұғымның  мағынасын  бермейді. Ж. Аймауытұлы  «поведение» ұғымын  бірде «мінез-құлы» деп  алыпты, ал  бірде «қылық» деп  алған. Мұның екеуі  де  жарасымды.

 Аймауытұлының психологиялық терминдерінің нобайын төл тілімізден іздестіруін  құба-құп дей тұрсақ та,автор қолданған кейбір терминдер олпы-солпы, жаңсақтау  болып  шыққан.

 Ж. Аймауытұлының термин жасау жөніндегі басты ұстанымдары, психологиялық  ұғымдары  іріктеудегі  ұлттық стиль мен  колорит- бұл  өз  алдына тәртіштеп  зерттетін  үлкен  тақырып. Сондықтан  біз, аталмыш  мәселені  алдағы кезде  зерделеп  зерттей  түсуге  психолгтар   назарын   аудара  едік.

Ғұлама  ғалымның  психологиялық  мұралары  туралы  айтқанда  біз   оның   осы  мәселедегі  негізгі желісі мына төмендегі қисындардың төңірегінен табылады деп ойлаймыз. Бұлар біртуар ғалымның психология саласындағы өзіндік орнын, қайталанбас  ерекшелігін  жақсы  байқатады. Тіпті  автор түзген түйіндер  нақты  қағидаға, белгілі  заңдылыққа айнала бастаан ұстанымдар секілді. Мәселен, ол  тән  қуаты  ажарлы болады дейді. Енді бірде  «нашар жаннан, осал  мінездер  туады»  десе, «жалынды сөз-жалынды жүректен шығады», «баланың іспен емес, сөзбен, ақылмен үйреткен адам сорлы»дейді. «Адамның денесі қандай мысқалдап өсетін, жетілетін болса, пікірі де сондай бірте-бірте  жетіліп, өркендейді». Ерлік, қайрат  үнемі   ірі жұмыста көріне бермей, күнделікті  уақ-түйек   жұмыста  да  көрінуі  керек, тағы   басқасы   секілді толық жатқан ой-пікірлер мен тұжырымдар «қысқа да болса, нұсқа» дегендей, қазақы   құлаққа  бір ден  ұялайды.

 Сөз  соңында  айтарымыз, Ж. Аймауытұлының  психологиялық мұрасын да қазіргі  қазақ жұртына, соның  ішінде жастарымызға айтылған өсиет сөздер мен  ақыл-кеңестер жетіліп артылады. Бұларды да алдағы жерде арнайы зерттейтін  болсақ   құба-құп.

Біздің  зерттеуімізге   Ж. Аймауытұлының   психолгиялық мұралары толқын  түгелдей  қарастырылып, талданды деп айта алмаймыз. Біз мұның алашқы түрінің ғана салғандаймыз. Сондықтан  бізден  кейінгі зерттеушілер  айтылғандарды тереңдете арастырса екен дейміз. Психологтя саласындағы іздушілер Аймауытұлының психологиясын тереңдете зерттеу арқылы талай кандидаттық, докторлық   диссертациялар қорғап, арнаулы монографиялар жазып, еңбектер   жазатындыы   ақиқат.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III ТАРАУ ЖҮСIПБЕК    АЙМАУЫТҰЛЫ   ЕҢБЕГIНДЕГI   КӘСIП  ТАҢДАУ   МӘСЕЛЕСI.

 

3.1 Кәсіби бағыт-бағдар  берудің психологиялық астарлары.

 

Әлеумет  тұрғысындағы зор  кемшiлiктiң  бiрi  әлеуметтiк  мүшесi, әр  адам « өз  орнында »  қызмет   етпеу. Адам — өзiнiң  ыңғайымен, еркiмен  қызмет    ететiн  зат.  Кiсi  iштен  туғаннан-ақ  белгiлi  бiр  өнерге, қызметке  икем  болып  табылады.  Басқаша  айтқанда, әр  адамда  бiр  нәрсеге  талап, ыңғай, қабiлет  яки  зеректiк  болады. Бiреу  бала  оқытуға ,бiреу  етiк  тiгуге , бiреу  әкiм  болуға, бiреу  мал  бағуға ,бiреу  әскерлiкке , бiреу  жазушылыққа , бiреу  дәрiгерлiкке , бiреу  саудаға ,бiреу  сөзге, бiреу  дауға   ыңғайланып  жаралады .өмiрде  түк  жүмысқа  икемi  жоқ  адам  сирек  болады.  Ең  болмаса  өтiрiк  айтуға  зерек  болып  жаралады. Кiмде – кiм  өз  ыңғайымен , өз  жолымен  жүрiп  қызмет  етсе  ол  өзiнеде , әлеуметке  де  пайда  келтiредi.  « өз  орнында »  iстеген  адамның  жґмысы  да  өнiмдi , берекелi  болады. Қайғы  сол: өз  жолын  тез  тауып  алатын  адам  сирек  кездеседi. Адамның  көбi  ана  жолға , мына  жолға  бiр  түсiп  өмiр  бойы  өз  соқпағын  таба  алмай , сенделумен  өтедi.

 Санап  қарасақ  әр  өнер , әр  қызмет  мемлекетке , әлеуметке  керек. Әлеумет  те  , мемлектте  әр  адамның  еңбегi , берекелi , пайдалы  болуын  тiлейдi. Егер  әр  мүшенiң  еңбегi  жемiстi  болса , соғүрлым  әлеумет  тұрмысы да , тез  оңалады.  Әр  адамның  еңбегi    қашан   жемiстi  болмақ. Әркiм « өз  орнында »  қызмет  iстегенде.  Олай   болса  бұл  негiзгi  мәселе.

Әр  адам әлеуметтiң  мүшесi  болып , әлеуметке  пайдасын  тигiзу  керек. Екiншi , әр  адам   өз  пайдасын , өз  мақсатын   көздемек. Бас  мақсаты  бiр  жола  ұмытып  ,  әлеумет  қызметiне  түгел   берiлетiн  адам  болу  мүмкiн  емес! Ондай  адам  кемде  кем.  Бiреу  әлеумет үшiн  еңбегiн  көп  жұмсайды. Бiреу  бойын  тежеп , бас  мақсатын  көбiрек  сақалайды. Айырма  жалғыз  осында . Бұл адамның  табиғатынан  туатын  заң.

 Адамның  өзiн  тану , өз  жолын  табу  өте  қиын. Бұл  қиындық  әсiресе  жастардын  басында: олар  тәжiрбиесiз , олардың  көңiлi , ойы  құбылмалы , толқымалы , сондықтан  өзiн  сынай  алмайды. Жастар  өздерiн  қай  жолға  түсерiн  бiлмей  дағдарады.

Әр  адам  әлеуметке  мүше  болғандықтан , әлеумет  iсiне  көмектес  болуға  мiндеттi.Көмектес  болу  үшiн  кәсiп  таңдау  керек.Бұл  күнгi  сот ,қазына , дәрiгерлiк  т.б.  оқитын  жастардын  көбiсiнiн  ойы  әкiмдiк , комиссарлық.Олардын  iшiнде  әкiмдiкке  таланты  бары  да  жоқ  емес , бiрақ өнерi  қысқаннан  ұмтылып  жүр  деуге  тым  көп. Анығында  бұл  бiр  жұқпалы  селебе  дерт  болу  керек. Қазақ  айтады: « Бәрiн  бiрдей  қойшы  болсаң – құл  боласың , бәрiң  бiрдей  тойшы  болсан – жын  боласын »  дейдi.

Әр  бiр  өнер  белгiлi  мiнсiз  қасиетiн  тiлейдi. Ондай  қасиетi  болмаса , қызмет  жемiстi  болмайды. Белгiлi  бiр  өнерге  арналып , бейiм  бола  туған  адамда  ондай  қасиет  анық  байқалады. Мысалы , артистiк – бойына  бiткен  мiнез  қасиетi. Бiреудiң  басынан  кешiрген  халiн  ұға  бiлу , өзiн  өзгенiң  орнына  қоя  бiлу. Басқалардың  қалпына  түсу. Оның  үстiне  артист  болуға  өткiр  сезiм , күштi  қиял , жаттау  қабiлетi , үстамдылық  сипаттары  да  керек . Саудагер  болуда , құнтақты , ептi , айлакер , пысық , епшiл , тапқышыл , жылмаң  болмай  болмайды. Саудагер  көрсе қызар , шыдамсыз , күйгелек  болса  ұрынады , ұтылады.  өткiр  сезiм  , күштi  қиялдық  саудагерге  түкке  керегi  жоқ. Әскер  қызметi  көнбiстiктi , ерлiктi , тәуекелшiлдiктi , тез   байыптақыштықты  тiлейдi. Осындай  өзгеше  сипаттар  әр  адамға  белгiлi  рең  бередi. Қай  адам  қандай  кәсiп  iстейтiнi  түрiненде  көрiнiп  тұрады. Әскери  адамның  жүрiс – тұрысы , сөз  дауысы тез , тың , келiсiлмелi , тақ- тақ  келедi. Дүкеншi  болса , әдепшiл , жылмаң , жарамсақ  келедi.Жақсы  оқытушы  болу  үшiн  iлтипатты, тұрақты , кең , мiнезi  ауыр , жатық  бойына  берiк , ұстамды  болу  керек. Шәкiрттерiнiң  қылт  еткен  қылығын  байқап,  жауабына  әзiр  болу  керек.

Өнерге  ыңғайлы , болу  үйренумен , машықтанумен , жүре  табылмайды. Адамiштен  туа  өнерге  бейiм  болып  туады. Ол  өзайтқан  iшкi  дауысымен  жүру  керек.Бiрај  көбiнесе   олай  болмай  шығады. Өнер  таңдау  оңай  iс  емес. Қазiргi  кезде  бұл  мәселенi  шешуге  мектепте  жараған  жоқ. Мектеп , үй  iшi  де бұл  жағынан  келгенде  жас  буынға  түзу  жөн  сiлтей  алмай  келедi.  Үй  iшi  баласын  белгiлi  бiр  өнерге  арнағанда , оның  ыңғайымен  есептеспейдi. Көрнектi   орында  шен  алатын , мал  қызмет  еткенiн  қалайды. Ал  ендi  жас  буынды  өз  еркiмен  жiберсек , өзi  одан  ары  адасады. Кейде  жолдасы  қай  жолды  таңдаса , ол  да  соған  елiктейдi. Кейде  бiреудiң  орнына , дәрежесiне  қызығып , соның  жолын  көксейдi. Сонымен  терiс  жолға  түсiп  кетедi. Өз  жолында  қызмет  ету  ырыстың  басы. Шу  дегеннен  өзiнiң  тура  жолын  тауып  алатын  ырысты  адамдарда  бар.

 Өмiрде  ешбiр  iске  ыңғайсыз , қабiлетсiз  адам  сирек  болады. Бiрақ  сол  қабiлет  қандай  қызметке  керек  тiгiн  табу  керек. Әрине , бiреудiң  қабiлетi  артық , бiреудiкi  кем , бiреудiкi  өрге  домалайды , ол  жґмысты  екiншi  бiреу  iстесе , орнынанда  мызғыта  алмайды. Бiреудiң  басы  милы , бiреудiң қолы  ептi. Мұның  екеуi  де  әлеуметке  керек.  

 Бiр  iске  олақ  адамды   ешнәрсеге  икемсiз , мүлдем  топас  адам  деуге  болмайды. Рас , адамның  көбi  iске  тұрлаусыз , табансыз , бiрдi  бастап , бiрдi  тастағыш  келедi. Мұндайлар  толық  адам  емес. Бұлар  дауыстың  өзi  емес , жаңғырығы. Бұлар қай  ортаға  кез  келсе , сол  ортаның  жағдайына  ыңғайланып  жүре  бередi. Өз  ойынан  шығаратын  өздiк  өнерi  болмайды. Олар  есекке  қосақталса  да , атқа  қосақталса  да  үйiр  болып  кетедi. Тура   жолына  түсуге  адамды  табиғаты  тура  жетектей  бермейдi  және  адамның  жетiлуi  де  дәйiм  бiр  бағытпен  жүре  бермейдi.

 Адамның  қабiлетi , икемдiгi  жетiлуге , я  болмаса  жетiлмей  кешiгуге  өзiнен  болмаған  сыртқы  шарттардың  ықпалы  бар. Бұл  күнде  адамның  қызмет  таңдауына  сыртқы  жағдайдын  салмағы  күштi.

Маструков  деген  ғалым  оқушылардан  мағлұмат  жинаған. Анықталғаны: тiлеген  оқуға  түсуге  сыртқы  шарттар  бөгет  ететiн  шәкiрттер  саны  50 % , оқушының  өзiнен  болатын  себптермен  өз  жолына  түсе  алмайтындар  20 %, сыртқы  және  iшкi  себептерден  оқи  алмайтындар 30% екен. Белгiлi  қызмет  таңдауды  тiлейтiндер  40% ғана  болып  шыққан. өзгелерi  қандай  өнердi  таңдауды  ойламайды , яғни  өздерi  де  бiлмейдi  екен.

 Келешекте  кiм  арман  етедi  деп  қарағанда , арман  еткен  өнерiнен  азды – көптi  қабiлетi  барлар 29%, күштi  қабiлетi  барлар  14%, екi  тiлегiме  үйқасқаны  барлары  29%, мұратына  жетуге  анық  тiлегi  барлар 4%, ешнәрсеге  икемдiгi  жој  деушiлер  6%, ендi  икемдiгiнiң  бар  жоғын  бiлмейтiн  11% икемдiк  дегеннiң  не  нәрсе  екенiнен  хабарыда  жоқ.

Осы  тәрiздi  « Менiң  қалауым » атты  диффериенцалды  диогнотикалық   сауалнама . Онда  оқушы  мектептi  бiтiрген  соң  кез – келген  кәсiптi  орындай  алады  делiк. Мен  бґл  сауалнаманы   №107  орта  мектебiнiң   9«б»  сыныбына  жүргiздiм. Ол  екінші  қосымшада   көрсетiлген. Осы  сауалнама  бойынша  оқушылардың  қай  кәсiпке  ыңғайы  бар  екенiң  анықтадық.

 « Адам – жаратылыс »- егiншi , малшы , омарташы , зоотехник , мал  дәрiгерi , агроном , орманшы  боламын  деушiлер 9%, ал  «Адам- техникаға » бейiмдiлiгi  барлар  17 % .«Адам – адам » деген  кәсiптiк  түрiнде  32%, « Адам – таңбалар » жүйесiне –бухгалтер , экономист , ғалым , құрастырушы , бағдарлама  жасаушы  т.б.-ды  36%, ал « Адам – көркем   бейнеге »  бейiм  оқушылар  6% құрады. Бұған  қарап  бiз  қазiргi  замандағы  жас  буынның  неге  икем  екенiң  анықтадық. Бiрақ  мұнда  да  олардың  алдында  айтылғандай  тура  жолға  түскенiн , не  түспегенiң  анық  айта  алмаймыз.

Сондыјтан  ең  бiрiншi  жан  жүйесiнiн  әдебиетiмен  танысу  қажет.  Жан  жүйесi  адамға  ең  жақын , керектi , әркiмнiң  кiм  екендiгi ,жан  өмiрi  жайынан  әңгiме  құрады , бiз  көбiнесе  өзгелердiң мiнезiн , мiнiң  көргiш  келемiз; өз  мiңезiмiздi , өз қасиетiмiздi , өз  мiндетiмiздi  көрмеймiз ,көргiмiз  келмейдi. Бiздiң  сыр – сипаттарымызды  басјалар  байјайды . 

 Өзін білу, өз  қасиетін тауып  алу жанның  тереңдігін тілейді. Басқаша айтқанда асқан ақылды, дана кісілер өзін сыпай алады. «Мен», «менен», «менікінің» деген мағынасы екі деп Абай айтқандайын, «Мен» деген мағына әр түрлі. Адамда «Меншік мен» бар, «Мендік мен» бар. «Әлеуметтік мен» бар. Біздің «менікі» деп меншіктеп  жүрген денеміз тәніміз «меншік — мен», «менікі» жалғыз денемен тамам болмайды: менің үй – ішім, әке – шешем, олардың қызығы, қуанышы, қайғысы, менің де қуанышым, менің де қызығым, менің бір мүшем. Ендеше олар да – «меншік — мен». Киетін киім, тұратын үй, кітабым, саймагым, тағы маған меншікті мүліктің бәрі – «меншік менге» жатады. Жалпы көп өмірде «меншік менді» артық көреді, соны бағалы санайды.

Өзімізді бақылау, сынау үшін қақ жарылуымыз керек. Өзімізді ірі сыншының, ірі сыналатын заттың орнына қоя білу керке. Қақ  жарылып, бір өзін екі кісінің орнына қоя білуге, әрине, дағы,  әдет керек.  Өзін  білу оп – оңай, бір жола табылмайды. Бұл ілтипаттың күшейіп, жетілуімен табылады. Ілтипатымызды күшейте – күшейте қақ жарылуды үйренеміз. Өзін — өзі дұрыс, анық бақылап жазған жазушылардың шығармаларын оқудың пайдасы зор. Анық өмірді суреттеген өнерпаздардың сырлы шығармалары жақсы үлгі. Адамның жан құбылыстарын зерттеп, таныс болу үшін сол шығармалардағы кейіпкерлердің (тип) бастан кешірген халдерін бақылау керкек. Өзін бақылауға бұл құрал болады. Әркімге өзінің басынан кешірген хал – жайын күнделікке жазып отырудың да өзін бақылауға маңызы күшті.

«Меңнің» санасыздық жағынан ықпалын көрсету үшін «көңіл – күйін» алайық. Әркімде бір талпыну, шабыт бар. Осы шабыттар түрлі себептермен кейде көтеріліп, кейде төмендеп тұрады. Санамыздың қармағына бір рет ілініп қалған нәрсе кейде мүлдем ұмытылп кеткендей көрінсе де, анығында ол ұмытылмайды, тек орыны ауысып, санасыздық дүниесіне кетеді. Мәлімсіз бір қуаттың ықпалымен сол ұмытылған нәрселер өзін — өзі түртіліп, кейде санамызға қайтып келеді. Ол келсе қиялыммыз қозғалып, іске кіріседі. Жүрекпен сырласып, жүйелі, тізбекті үлгілер, кейіптер туғызады. Сонда біз не көтеріліп шабыттанамыз, не кірбіңдеп жабығамыз. Міне, жандық осндай халін  көңіл — күйі дейміз. Олай болса, санасыздық  дүниесі біздің көңіл – күйіиізге де әсері тиеді екен. Кейбір жұмысты жақсы  істеудің көңілдің көтеріңкі болуы жағымды шарттың бірі.

Адам өзін білуге  күнделік жазып, өзімен кеңесудің пайдасы бар деп жоғарыда айтылды. Шарты табылса күнделік жазу адамды  кірбең қылатын  заттардан құтқаруға  құрал болады. Ол шарт мынау:  күнделікті өз басы үшін ғана жазу; жанының әрбір толқындарын, жүректің терең сырларын, басынан кешірген халдерін асырмай-жасырмай, шын жазу.

Жан дүниесінің жалпы ағынымен таныс болу әр адамның өз жан құбылыстарымен танысып, зерттеуге  пайдасы бар. Өйткені жан жүйесінің мақсаты: жалпы адамның жан құбылыстарын, олардың қатынасын, себебін тексеру. Бірақ жалпы адамдарға тиісті жанның қасиеттерінен басқа, әр адамға хас, өзгеше сипаттар да бар. Адам өзін және өзгелерді ұғыну үшін ғылымнан жолбасшылық керек. Ондай жол басшы болуға жарайтын ғылым, жан жүйесінің жеке адамдар өзгешелігін зерттейтін бөлімі. Рас, бұл бөлім әлі жас, жеке адамда болатын алуан-алуан мінез қасиеттерін түгел тексеріп, жан заңдарын түгел ашты деуге болмайды. Бұл бөлімнің болашағы алдында. Бірақ жаста болса әр адамның өзгеше сипаттарын тексеруге бұл бөлімнен азды-көпті көмек табылады.

Әр адамда болатын өзгеше қасиеттерді жіктеудің ең жабайы, қолайлы жолы сыртқы әсерлерге әрбір адам жанының қалай тебіренуін, қалай жаңғыруын бақылау. Айналадағы дүниеге  адамның жаңғыруын яки серпілуін жан ағыны дейміз. Осы серпілудің айырмасы әр адамның өзгеше қасиеттерін көрсетеді. Адамдардың сыртқы сыртқы әсерге серпілу мінездерін байқағанда екі түрлі негізді айырма барлығы анықталған: тез серпілу, созалаң серпілу. Серпілудің осындай айырмасына қарап, әр адамның мінезін айырамыз. Алдымен бұл айырма бір адамның сыртқы дүниеге, сыртқы затқа қалай қарайтындығын көрсетеді. Тез серпілетін адамдардың қарасында өзіндік мінез болады. Олар қандай іс болса да белсеніп, құлшынып кіріседі. Бір мақсаты – оның өзі істегені. Айналадағы нәрселердің өзіне қатынасы қандай болса, маңызы сондай көрінеді. Бұлар нәрсе болсын, көбінесе өз көзімен қарап, өз сүйемімен өлшейді. «Ашуын қолына ұстап отырады » деп, кейбір ашуланшақтарды айтады ғой жұрт. Сол сықылды бұл кейіптес адамдар өзінің «мендігін» қолына ұстап отырады. «Мен» бұрын жүреді «мен» қашанда болса әзір тұрады. Сондықтан бұл кейіпкерлер тез серпіледі, тез қайталайды. Өзін ұстау оларға қиын. Бұлар өзімдік (субъективный) кейіпкерлер.

Енді біреулер сырттан алған әсерге жуық маңда селт етіп серпіле қоймайды. Азды-көпті ұғынған, саналанған кезде барып қайталайды. Бұлар өзгелік (объективный) кейіпкер. Өзімдік кейіпкерлердің ынтасы, ілтипаты, көбінесе, қозғалысқа, қимылға ауады. Өзгелік кейіпкерлердің ілтипаты терең ойландырарлық әсерге түйіледі. Соңғылар, егер ілтипатын өзіне аударды бар ғой, мәселені өзі сезгенімен, өз қарасымен шешпейді. Сырттан бір түрткі жолыққанға шейін қозғалысын  тоқтата тұруға да шамасы келеді. Қайталаудың осындай айырмасы келешектегі мінездің ұрығы іспетті. Адамда жас басынан-ақ байқалады. Жас баланың қозғалысында есейгенде болатын мінезінің өзгешелігі  көрініп тұрады. Америка ғалымы (психолог) Болдуин балаларда болатын екі кейіпкерді алады. Бірін қозғалғыш, ұшқалақ (ісшіл), ал енді бірін ұстамды (сезімді) байсалды деп атайды. Ұшқалақ бала сырттан алған әсердің ыңғайына тез құбылады. Оны сыртқы ықпал билейді. Бір нәрсенің пысы жеңді-ақ, ол дереу, қолма-қол сол бағытта істей бастайды. Ол ойланбай, тез істеуге икем тұрады. Оның іліктестік (ассоциация) қызметі өте тірі болады.   Ойдың әрбір қылт еткен ұшқыны, егер ол (ұшқын) қимыл тілейтін болса, дереу сыртқа шығады, не іске айналады. 

Ортаның беретін әсерлерінен бұрынғы әдеттенген қызметі арқылы тез сіңдіріп алады. Ондай  ұшқалақ бала әр нәрсеге тез әдеттенеді. Саналы көзқарастан да оның әдеті басым болып отырады. Ұшқалақ баланың ілтипаты онықсыз, сондықтан әрқашан тың әсерге мұқтаж болады. Ілтипаттың орнықсыздығынан не туады? Одан туатын салдар мынау; ойдың талдау қызметіне қабілетсіз болады, тез жалпылауға икем тұрады.  Нәрсенің айырмасын байқауға, жаттауға шамалы келеді.

Байсалды бала көп жерде ұшқалақ  баланың мінезіне мінезі қарсы. Ұшқалақ бала қозғалысты, іске ұмтылуды, белсеніп кірісуді тілесе, байсалды бала жадағайлықты, керенаулықты, баяулықты, іссіздікті, дененің қзғалмауын, алған әсерін ішінде сақтауды, іске өрең асыруды қалайды. Бұл кейіптес балалар жаңа қимылға қиналып үйренеді. Көргенін тез қағып ала алмайды. Терең қадағалайды. Жуырда икемге көнбейді. Бұдай кейіпкерде үйірлік сезімі кем болады яғни бойкүйезденіп, именіп, тайсалып, бұйығы тұрады. Байсалды баланың ілтипаты орнықты жаңа әсерлерге ілтипаты тез көше бермейді, нәрсенің тәптіштерін ұғуға талпынса, малтығып , ауырлап қалады, өйткені бұл кейіпкер өте бақылампаз, байыпты келеді. Оған ақылдың талдау жолы орайдлы. Оның толғамы сенімдірек. «Әділдік», «міндет» деген жақсы сипаттар олардан табылады.

Ересектерде болатын бұл екі кейіпкердің парқын Астауалд жақсы суреттейді. Ол оқымыстыларды (ғалымдарда) негізде екі кейіпке бөледі;

      Үлгішіл (классик), романшыл (романтик) деп. Үлгішілдер ақыл қызметіне шабан, романшылдар шапшаң. Бұл парық екі кейіпкердің  әдісіне де, ғылым еңбегінің нәтижесіне де реңк береді. Романшылдың көп  нәрсеге ынталы болуына тез серпілгіштігі себеп болады.   Романшылдық   басы әрқашан неше түрлі оймен, планмен толулы. Келесі ойларына жол беруге асығып, Романшылдар басына келген планды іске тез асыруды қалайды. Ой қызметіне шалымдылығы жұмысты тез бітіруге қолқабыс етеді. Романшылдар мәселені шешті-ақ, дереу орныдауға тырысады.

Романшылдар жылдам, қозғалғыш қайнаған қаны, қызу жігерімен шәкірттерді еліктіріп, мектепке жан кіргізеді. Өз тұсында замандастарына жұғымды, сүйкімді беделді де болады.

Үлгішілдер бұлай емес, олар өте ақырын, баяу қимылдайды. Басына бір ой келсе, оны әбден салмақтамай, күдіктісін анықтамай өзгелерге айтуға батылы бармайды. Ол бар ынтасын, бар жұмысын бір ойдың төңірегіне түйілдіреді. Ол ойын әбден шынықтырып, кемеліне келтіргенше, тоздырғанша тастай алмаайды.   Сондықтан көлем жағынан қарағанда, оның жұмысы көбінесе елеусіз болып, көзге түсе бермейді. Бірақ бұл оңтай жұмысты түбірлеп зерттеуге жақсы; олардың қызметі көбінесе терең болады. 

 

3.2. Мінездің жіктелуіне байланысты мамандық таңдау.

 

Адамдарды мінезіне қарай жіктеудің негізгі бір белгісі  — олардың сыртқұы дүниеге тез, яки созалаң серпілуі екен. Тез яки созалаң қайталаумен қатар, ол қайталаудың күші де еске алынады. Осы айтылған екі сипаттарды қосқанда бар адамдар негізгі төрт түрлі мінезді туғызады:  

 

1) Қайталауы тез – күшті холерик.

 2) Қайталауы тез – күщсіз сангвиник.

 3) Қайталауы созалаң – күшті меланхолик.

 4) Қайталауы созалааң – күшсіз флегматик.

 

Бұл төрт түрлі негізді мінезді Лазурский былай деп түсіндіреді:

 

С а н г в и н и к – еті тірі, қозғалғыш, тұрлаусыз, әсерленгіш, тез қызынып, тез суынғыш, жеңіл ойлы, бір беткей, ұзақ қызметке шыдамсыз.

М е л а н х о л и к – табанды, алған әсері көпке шейін басылмайды. Ол сангвиник тәрізді емес, оңашаны сүйеді, көпшкілікті қаламайды; ол қиялдауға икем тұрады: бірақ сангвиник сықылды іске жігерсіз, қабілетсіз келеді. Меланхоликтер көп сезеді, көп қиялданады, аз істейді яки өзін сыртқа шығара алмайды. Олардың ақылынан да, қайратынан да сезімі басым болады.

Х о л е р и к – тез қызады, іске икем тұрады. Ісінде жігерлі. Ашуы қолында болады. Философ Кант ол кейіпкерлерді: «Құрмет сүйгіш, өзінің «мендігін» алға қойғыш, төңірегін көтермеші нөкерлер мен толтырғыш, жүйелі ой қызметіне қабілетсіз» деп суреттейді.

Ф л е г м а т и к – аса баяу қызады. Ондай адамды еліктіру, қыздыру өте қиын. Күллі жан ағымдарының бәрі де  шабан. Шабандық оның айрықша белгісі. Іске қабілеті шамалы. Ондай адам бір қозғалып, іске кірісіп кетсе, сол бетінде бірталайға шейін табанды қызмет етеді. Оныкі өздігінен тауып алғандықтан емес, түскен  бір жолында жұмыс ете беруден туған қызмет. Жүріп келе жатқан жолын тастап, тыңнан жол тауып алуға ондай адам топас болады.

Адамдардың мінезіндегі бір айырмасы: өзіне-өзі сенуі әр түрлі болады. Кейде бұл сипат анық байқалады. Өзіне өте сенгіштік яки сенімсіздік салған жерден көзге түседі. Мұндай парық  мінезге де өзгешелік  береді. Бұл сипатпен жанның басқа қабілеттерінің байланысы жоқ.

 Кейбір қызметте өзгелерді  өз беделіне бағындыра білу, асыға өрге домалаудың бір белгісі. Бұл, мәселен, әскерлік қызметі. Әскерді бастап, соңынан ерту, оларды бағындыру, оларға әмір жүргізу әскер қызметінде зор маңызды өнер. Сондықтан әскер жұмысы барлық әскер басығы байлаулы. Әскер басы қандай болу керек деген мәселе әскер жайында көбірек қозғалған, көбірек тексерілген мәселе. Бастық (командир) болуға қандай қасиет керек? Қандай қасиеті болмаса бастық болуға жарамайды? Бастыққа керекті басты қасиеттер мыналар болу керек: күшті қайрат, кейде үздік жетілген қайрат, өз бетімен ойлау, өздігінен істей білу, кейде кенеттен ұшыраған  жұмысқа тез жол тауып, айла құрып, шығыс табу.

Өзгелерге бұйрық  беріп бағындыруда білуде тағыда түрлі қасиеттер керек. Азды-көпті көсемдігі (инициатива), тапқырлығы, қызметке құнты, батылдығы, тәуекелшілдігі, ұстамдылығы, шыдамдылығы болмаса, жақсы басшы бола алмайды. әрине жалғыз шыдамдылықта жетпейді. Бірақ шыдамдылық бірі өзіне-өзі сенімділік, жаңылып кетем бе, жоғары ұлықты ренжітіп алам ба деп өзіне-өзі сенбей қорқа берген әскер басы берекелі іс шығара алмайды. Қызметке қызу наным, өзіне ықтихат ықпал жүргізудің бір шарты. Наным мен қызулық, (желік) қатар жүреді. Қызу ықтихаты бар адам көпті ұйытып әкетеді. Адам өзі ден қоймаған нәрсеге өзгені еліктіру мүмкін емес.

 Жұмыс өнімді болуға тағы бір керекті сипат: жан тәнімен түгел берілу, арманына жетуге бар талабын, ақыл – айласын, жігерін салған әскер басы   өзгелерді де ұйытып соңынан ертіп, мұратына қарай жетектеу күші арта береді.

Қайратсыз, жасық кейпкерде жоғарыда аталған сипаттардың бірі де болмайды. Ол өзгелерге ықпал жүргізуге икемі келмейді. Бұл екі кейіпкер Болудиннің  ұшқалақ, байсалды кейіпкерлерімен ұқсас. Әскер басы   Болудиннің   ұшқалақ кейіпкеріне, жасық кейіпкеріне, байсалды балаға жақын.  Профессор Мейман адамның қайрат жағын тексеріп («оқығандар және қайрат» деген кітабында), бірнеше жікке бөлген. Қайраттың түрлі болуынан мінездері де әр түрлі болады. Және қайрат жанның басқа қуаттары мен (ақыл мен көңілмен) астасып, әр адамға өзгеше сипат береді. Нағыз қайрат жағынан қарағанда, төрт түрге бөлуге болады. Әуелі осы жағынан қарастырайық.    

1) Әр адамның жан дүниесінен қарап сипаттағанда қайраттың бір белгісі – екпінді, я жігерлі болмағы. Бұл қасиеттің жақсы жағы да, жаман жағы да болуы мүмкін. Кіріскен ісін аяқтап, орындап шыққан кісі жақсы кісі. Осы істі орындауға жігер керек. Жігерлі болу қайраттың қасиеті, ендеше бұл қайраттың жақсы жағы. Жігерлі қайраттың жаман жағы мынау: ондай жігерлі қайраты бар адам ойлаған ниетіне жету жолында қандай бөгет киліксе де талғамайды. Жоюға, қиратуға тырысады. Ондай адам мақсат еткен ісін орындауға жолындағы жақсы нәрселерді күйретіп, әлде біреулерге зиян келтіруден бас тартпайды. «Шығынға қарамайды», неғұрлым жолында бөге күшті болса, соғұрлым бөгетті жеңуге ерегесіп кетеді. Әсте бетінен қайтпайды.  Бұлар міне, қайратты, күшті адамдар, кезенген мүддесіне жетуге ондай адам сырттан жолығатын бгеттерді де алысқанмен тұрмайды. өзінен болатын ішкі бөгеттерін де жеңуге қайратын жұмсайды.

2) Қайраттың енді бір өзгеше қасиеті – қайра күшінің аз уақытқа, я көп уақытқа шейін созылуы. Бұл жағынан қарап, табанды, шыдамды қайрат,  шыдамсыз қайрат деп айрамыз. Қайраты берік, табанды адам тез қажып қалмайды, қажыры қайтпайды; ол бір жұмысты орындаумен тынбайды, ұзақ уақыт құныттап, талай ауыр, талай алуан жұмыстарды да істеп шығады. Бұлар қажырлы, құнытты, табанды, нағыз жұмысқа бола жаралған адамдар.

3) Қайраттың өрлеуі, жетілуі жағынан қарап адамды негізді (принципный), негізсіз деп айыруға болады. Негізді кейіпкердің белгілі тұтынған жолы, көздеген мақсаты, арманы болады. Оның ойы да, ісі де сол негізге үйлестіріп соған тіреліп шығады. Негізсіз кейіпкер олай емес. Ол көбінесе белгілі себептерге шарттар арқылы істеуге бейім тұрады. Оның көңілдегі тілегі мен істеу себебі біріне бірі үйлеспейді, қатынаспайды. Бұлардың мақсаты, арманы себепке, шартқа бағынып кетеді.

4) Қайраттың төртінші қасиеті – санаулы қайрат, әділетті қайрат болады. Біреулер істеген  істің мақсатын, себебін анық біліп санасына салып істейтін болса, енді біреулер көбінесе дағдысына, әдетіне, ыңғайына сүйеніп іс қылады. Соңғылары ойланып, толғанбайды, сирек күдіктенеді, жұмысы тез, екпінді болады.

 Қайратқа әдеттің де ықпалы бар, кейбір адам әдеттенген сайын ісі оңайлана береді, өзінен-өзі істеліп дағды болып кетеді. Енді біреулер әдет болған  жұмысты істегенді қаламайды. әдеттің шегінен шығып істеуді қалайды.

Қайраттың одан слңғы бір парқы – ақыл мен сезімнің (көңіл) әсер беруі. Бір нәрсені істеуге ақыл мен сезімі дұрыс тауып, көне ме? Жоқ, теріс тауып тия ма? Міне, осы жағын айтамыз. Ақыл сезімді құп көруі қостамауы кейде тез, кейде шабан болады. Сондықтан адамның қайраты да не батыл, не тайқалақ болады. Батыл қайратты адам алды-артына көп қарамайды, іске белсеніп түсіп кетеді. Тайқалақ кісі шейін толқып, жуырда ештеңеге табан тірей алмайды. Кейде белгілі бір қорытындыға келе алмай, дағдарып қалады.

Таза қайрат түрлері осылар. Бірақ адамның жан өмірі, деректі бір сипаты мен өзгеше сипаттарымен астасып, айқасып, қайнасып біткен, таза түрінде ешбір сипат жоқ. Мысалы, қайрат, ақыл, сезім бір-бірімен байланысып, біріне- бірі реңк беріп отырады. Қайратқа сезімнің әсер беру жағынан қарағанда, адамның қызмет түрлерін былай бөлуге болады:

а) сипат жағынан – қызықты, қызықсыз.

б) орнықтылық – оңай тыныштану, санаға ұзақ уақытқа шейін әсер беру.

в) жігер – аз күшті, көп күшті.

Г) уақыт – тез, иә шабан қызу.

 

Сезімнің  осы жақтары қайраттың әрбір көздерімен тоғысып қызметі де өзгеруі мүмкін.

Адамдардың мінезіне қарай жіктегендегі, өмірге ең жақын жарасатын жіктес, профессор – Лазурскийдікі. Лазурский мінезді жіктеуге ортаның ыңғайына түсуді негіз қылады. Мұны «белсенді ыңғайласу» дейді. Ыңғайласу – толық, кең болуға да, тар, кем болуға да мүмкін. Осыған орай Лазурский адамды үш сатыға бөледі. Ыңғайласуға кем адамдардың төменгі, одан артығырақ болса орта, толық ыңғайласатындарды жоғары сатыға кіргізеді. Олар бір-бірімен әуелі сыртқы қызметінің күрделі, молдығымен, кеңдігімен айырылады. Екінші белгілі қимылдардың күштілігі, табандылығымен айрылады. Үшінші парқы істердің мұраты, саналы болуы. Төртінші белгісі жан қуаттарының бір-біріне бағынуы, осы сипаттардың бәрі қосылып бір адам жасайды. Содан кейін адамдардың төңіректегі өмірге қатынасы жағымды (положительный), жағымсыз (отрицательный) болуға мүмкін. Әрбір адам өзіндей өзге адамға, еңбекке, әділдікке я селқос қарайды, я күйінді кісіше қызу қанмен қарайды және біздің ынтамызды аударатын нәрсенің көлемі әлде кең, әлде тар болуға мүмкін. Нәрселерге біздің қатынасымызда әр түрлі: не белсеніп қатынасымыз, не жадағай қаламыз. Көзденген іске жетем деп талпынамыз, болмаса көңіліміз тез дауалап қалуы да әр түрлі. Табиғатына біткен өзгеше сипаттары, күшті мүддесі өнер қызметі үйлесіп келсе, бұл кейіпкер жасайды. Лазурский мұндай адамдарды «таза» кейіпкер деп атайды. Орта қолды «таза» кейіпкер не ісшіл-дерекшіл, болмаса іске шорқақ, мұратшыл болады дейді. Орта деп ортаның жағдайына ыңғайласқыш адамдарды атаймыз. Ондай орта қолды кейіпкерлерде ғасырлар бойы құралған шарттардың түрі байқалады. Орта қолды адамдар үшін, Лазурский мынадай (таза) кейіпкерлердің мінездерін айырып суреттейді; Ғалым, суретшіл, шаруашыл, әлеуметшіл, діншіл, болжаушыл, көпшіл.

Аталған кейіпкерлердің айырмасы жағынан бірнеше сөз айталық.

1) Суретшілдер (художниктер) — әрі жетік, әрі жүйрік, әрі айқын, бай қиял, аса байымды, бақылампаздық, айқын жатпен айқасқан жеті түйсік, дерексізді талғауға ой қуаты шорқақтық – міне суретшілердің жанына біткен айрықша қасиеттері. Олардың ойы ұшқыр, сырттан алған әсер санасына сап етіп, дереу білім боп түрегеледі. Олардың санасында жасалатын түйін (нәтиже) біржола деректі, айқын үлгі – сурет болып туады. Олар дерексізді деректіге, күдіктіні аныққа, жабайы сұлуға ұйқастыруға икем тұрады. Бұлардың бір өзгешелігі әдемілік сезімі аса ұстарған, жетік болады. Олардың арасынан көркемдік сезіміне бар ындынымен берілген адамдарды ұштастырасың; ондай ынтықтық оның нанымын емес, болмаса тәрбиесінен де емес, туыста сүйегіне біткен жанның құмарлығынан болады.

2) Ғалымдар — әдемі мінезділерге қайшы, ғалымдардың сезім жағы  доғал болады. Олардың өз жұмысына азды-көпті қатынасы бар сезімдерді ғана ұстарады. Қайрат жүзінде де осыны айтуға болады. Олардың қайраты жүйелі ақылына икемдік, қарысқақтығымен көрінеді. Менмендік сезімінен де бұлардың көбіенесе өзімшілдігі  күшті болады.  Ондай өзімшілдік сезімі кейде мінезіне зор сүрең береді. Кейде негізгі мәселеге таласуды тастай беріп, біреудің жүзіне тура салуға да бейім тұрады. Құлық сезімін алсақ, бұларды қызмет жағының ғана борышы, ар-ұяты болады.  Ондай сезімі болмаса оқымысты адамның қызметінен маңызды нәтиже шығуы мүмкін емес қой. Бәрінен де нашар жетілетін олардың әдемілік сезімі.

3) Болжаушыл – діншілдер – бұл кейіптестердің қиялы күшті, өздері қызу келеді. Сондықтан суретшілдерге ұқсайды. Бірақ әдемілік сезімдерімен салыстырғанда, тіпті басқа, бұл кейіпкердің алдыңғы орынға құлық, адамгершілік сезімдерін қояды. Бұларға өте-мөте әсер беретін ар-ұят, адамгершілік борышы. Олардан ісшіл адамдар сирек шығады. Олардың болжаушылдығы, қиялшылдығы тұрмыс қызметіне ысылауға жәрдем бермейді. Олар көпшілікті жаратпайды, бөтен адамдар ішінде қысылып-қымтырылып, жұтылып кетеді; сондықтан көптен бойы аулаққа салады. Жат оларды «қияли», «бір алуан» адам деп жориды, жақындары оларды шын пейілімен қадірлейді, жақсы көреді, табиғатты болжайға, алыстан қарауға орайлы болып жаралғандықтан олардың сыртқы әсерге ілтипат қойып қарауы сирек болады. Дәулеттің игілігі, тіршілігі, қызығы, тән рахаты деген нәрселер олардың көзінде бағасы аз, сол нәрсе тәрізді.

4) Әкімдер – қажырлы қайрат, ұзақ іске орнықты, табандылық – бұл кейіпкерлердің басты белгісі. Мұндай қасиеттер адамның мінезіне өзгеше реңк кіргізеді. Өзіне-өзі  ұстамды, бойына беріктік, қарсылыққа қарсы тұруға, алысып тартысуға  бейімдік, сеніп кіріскіштік, міне, осындай сипаттардың бәрі! Өзгелерді билеп әмір, ықпал жүргізуге үлкен себеп. Наполеонның қай әскер бастығын алсаң да қасиеттерді табасың. Өзгелерді өзіне бағындырып, ұйытып соңынан ерітіп алуға әскер басында көздеген мақсатын анық білетін сана болу керек. «Міндет» деген сезім ондай адамның өміріне аса маңзды нәрсе болып көрінеді. Дұрыс деп тұтінған жолынан өз басының байыптауында, жақындарының тілегінде оны тайдыра алмайды. Басқа\ларды бағындыра білуге өзін-өзі ұстай білу қажет. Бұл сипат өзгелердің көзінде оның беделін көтереді.

Мұндай кейіпкер дене азабына да, құлық азабына да көнпіс, көтергіш, төзімді келеді, бірақ қандай көмпістік менмендікке, қаталдыққа шаппайды. Басқалардың қайғысына қайғырып, олар да есіркейді.

5) Шаруашылдар – бұлардың өзіне хас сипаты есепқорлық, сақтық, байсалдылық. Бұлар әбден ойланып, толғанбай, ақылға салмай кесіп-пішпей, шамаламай іс қалмайды. Мұндай сипаттар жан құрысына да өзгешелік береді. Кезенген жұмысына күрт түсіп кетпей, бойын бағып әдептену, көңілі мен тьілегін үйлестіріп іс қылу олардың шыдамды, байсалдылығына айғақ. Үнемі ойға сала берген адамның сезім қуаты азая бермек. Оның есесіне тұрлаулылық, орнықтылық, тапбасқыштың, ойланған мақсатын нық біліп, сол жолды қадағалап, ретпен іс етушілік сықылды сипаттары күшті болады. Басқан адымын әлде неше рет салмақтап қайта-қайта ойлана беру олардың әдеті болғандықтан, мінезінде сақтық, қала берсе қорғаншақтық сықылды сипаттар да пайда болады. Сақтық, есепқорлық сипаттары бұларды шаруаға ұқыпты, жинақты, күтімді етеді.

6) Әлеуметшілдер – бұлардың негігі бір мінезі: өзін-өзі ұмытқанға шейін дәуірлейтін қызбалы, желікпелі келеді және ішіндегісін бойына сиғыза  алмай, сыртына шығарғанша асық болып, төгіп жібергісі келіп тұрады. Бұған тете бір мінезі сырттан әсер күйттегіш болады. өзінің ішкі жан толқындарына ұзақ түйіліп тереңдеп кете алмайды. Өзіне-өзі есеп бере алмайды. Сезімін төгуге құмар аса желөкпелік өзгелермен үйірілікті, жұғысуды, араласуды, көпшілдікті қалап тұрады.

Той-думан, міне, олардың жаны сонда. Олар бірдеңе істемей отыра алмайды іске белсенгіш келеді, қозғалмай отырып істейтін қызмет олардың ішін пыстырады. Сондықтан олардың қатынаспайтын, кіріспейтін жұмысы болмайды. Іс қылғанда олардың табан тірейтін негізгі – адамдар арасының қатынасы. Бұл қатынас әлеуметшіл өмірдің негізі. Жеке адамның басы, жан дүниесі оларға қызықты емес, бұлар жайдары, кейде елгезек, көбінесе әлеумет ішіндегі адамдарды бірінен-бірі байланыстырып, әлеумет ұйымын сақтайтын әлеуметтің дәнекері, делдалы болады. Бірақ өз ойынан тың нәрсе шығарып, көсемдік етуге, ұйым басқарып жұмысын жүргізуге, қолайы аз болады.

7) Көпшілдер – бұлардың меншікті, басты сипаты – күшті сезім. Бірақ әлеуметшілдердікі сияқты бұлардың сезімі сыртқа шығуға талпынбайды. Жанының түкпіріне тереңге қарай тартады. Сондықтан жан қызметі аса орнықты, терең болады. «Көпшіл» деген атынан да көрініп тұр, бұл кейіптес адамдардың өзгеше сипаты өзгелерге жаны ашитын мейірімділік бәлеге, қырсыққа жолыққандарға жәрдем етуге келгенде оларға жақыны, жаты, дос, қасы бәрі бір бас, жылы жүрегі жақсылық етуге әзір тұрады. Менмендік, өзімшілдік  мінездердің қандайынан болса да бұл көбінесе таза келеді. Ілтипаты өзінің жан өміріне көбірек ауғандықтан, бұл адамдар салмақты, табанды, недәуір кісі сығаныш-сыршыл (психолог), ісшіл болады. Тұтылған нанымына (ығытқанына)(иқтыққанына) өте берік, тұрақты, қарысқақ келетін тағы мінезі бар. Бұндай кейіпкерлердің мінезіне лайықты қызметті бүгінгі тұрмыс әлі анықтаған жоқ. Қайткенмен адамдардың қайғысына, мұңына, қажетіне қайрылысып, жаны ашуды, жәрдем етуді тілейтін қызметтерге ол адамдар өте пайдалы.

Жалпы айтқанда, жоғарыда айтылғандай «таза кейіпкерлер» өмірде сирек ұшырайды. Көбінде әлденеше адамдардың сипаттарын бір кейіпкер бойына сиғыза береді. Сондай қосылған қасиеттерден де күрделі кейіпкерлер шығады. Мәселен, оқымысты әлеуметшілдер, оқымысты ісшілдер, суретшілдер, діншілдер, әкімдер…

Ең соңғы жікке бұзылған кейіпкерлер кіреді. Мұндай кейіпкерлердің шығатын себебі: оның жалпы жан қасиеттері мен жүрген ортасының шарттары сәйкессіз, үйлеспегендіктен осындай сәйкессіздік бір адамның өзін екіге бөліп, мәселен екі кіндік жасайды. Ол кіндіктердің бір-біріне қатынасы, жақындығы, үйлесі болмайды; сондықтан өзін-өзі зорлаған, ыңғайсыз әрі-сәрі адам болып шығады. Бұл жікке кіретіндер:

1) Ойшыл – қисыншылдар (қолынан келмесе де іске ұмтылып, әлін білмей әлек болатындар);

2) желөкпе – ісшіл, мен-мендер.

3) есепқор мен мендер (басқаша айтқанда, пайдакүнемдер, мансапқорлар);

4) түкке ыңғайы жоқ бос қиалшылдар;

5) желікпелі – сенделмелер;

6) бағыныш – жігерлілер.

 

Өз мінезін білуге, өзгелердің өмірін оқу да пайдалы деп, жоғарыда айтылып еді, енді өмірді, оқудың пайдасын айтайық.

Жан сипаттарының қатынасын табу үшін Гейманс 110 кісінің өмірін оқып зерттеген. Гейманс жан сипаттарын үш жұпқа бөледі. Үш жұп бірімен бірі айқасып түрлі кейіпкер жасайды дейді ол. Гейманс үш жұпты қосып, түрлі мінездер туғызады. Оның айтуынша, мінез түрлері соңғыдай болмақ.

1) күйгілек (нервный);

2) аяныш жанды (сентементальный);

3) ыстық қанды (сонгвиник);

4) салқын қанды (флегматик);

5) қызбалы (холерик);

6) құмартпалы (страстный);

7) ұйтқымалы (аморфный);

8) сарыуайымшыл (апатичный).

Әрқайсысының мінезін айырып айтайық.

Күйгелек кейіпкердің сезімі өте күшті, бірақ іске тұрақсыз. Алған әсері ұзаққа бармай тез басылаып қалады. Өздігінен істеуі орайы кем, табансыз, қорғаншық, орнығып, сарылып істейтін қызметке икемсіз. Сезім аса күштілікпен тез қозып, тез ашуланып, кенеттен бұрқ-сарқ етеді. Жігер тілейтін қызметке жегілуі себепті кіріседі. Олардың көнілі күзгі күндей тез құбылады. Көнілі алабұртып, құлпыра бергендіктен, ойы мен ісі қайшы келіп, тіресіп қалады. Мұндай орнықсыздық ой ағымын бір тегіс жүргізбей, түлкінің ізіндей, бұлтақтап отырады, байсалдық сипаты  ұстамағандықтан ойдағысын ішіне сиғыза алмай айтып салғысы келіп тұрады. Бұлардың бір қасиеті: сонша қазан бұзар тентек болмайды, момындық, әдептілік сипаттары да болады. Оның есебіне өзін-өзге түрде көрсетіп, боялауға, біреуді еліктеуге, мақтануға құмар келеді. Өзгелер құрмет еткенді сүйеді, бұл сезімдері аса күшті.

  Бұлардың бәрінен күшті бір сипаты-әйелжандық. Бұлар әйелге тсалқынқанмен қарай алмайды. Әйел көрсе қыбыржып отыра алмайды. Еркектер ортасында әйелі бар жерді артық көреді. Олар кішкене баланы да, хайуанды да  жақсы көреді. Ақыл жағынан келсек, ақылы мен қиля орташа деуге болады, бір-ақ терең ойға толғауға келгенде, табанды,  жүйелі іске келгенде мәз береке болмайды.

Бұл кейіпкердің арасынан көбірек шығатын ақындар, ғаламдық шықпайды. Бұлардың ісінен кейде есалаң, ұрдажықтар да, талғақ, қояншықтар да шығады.

  Күйгелектермен  салыстырғанда, аяныш жанды кейіпкерлердің  сезім күші, желігі бәсеңірек болады. Бұлар табанды ұнтақты, салмақты, сырын сыртқа шашпайтын берік келеді. Бұл сипаттар заңның жақсы қасиеттері жетілгендіктен; мәселен, тұрлаулық, ақ бейілділік, сенімділік, не нәрсені жақсылыққа жорып, дәріптегіштік, сыншылық, қасиеттерінің күшті болуынан, өзгелердің пікіріне бұларда шыдамсыз, көп күлмейді, көпшілікті қаламайды. Еркін тәрбиені, тез дамуды жаратпайды, күйгелектерше қылпылдағанды бұлар да тәуір көреді. Бір сыдырғы еңбекті бұлар да онша ұнатпайды. Бірақ өз бетімен істеуге, іске қорғанбай кірісуге бұлар артық. Өзін-өзі сынауға, ақыл-қызыметіне, ән-күйге бұлар бой ұрып тұрады. Деректі ісіне орташа амалдардан гөрі, бұлар шорқағырақ. Мұндай әдіс, жобалардың әзір әлдене түрлігі шығып жатыр. Бірақ бүгін өмір жағдайына қолайлы келетін ешбір әдіс бар деп айтуға болмайды. Оқушының зеректігін табу, жетілу әдісін тағайындау ісін педагогика іздестіріп жатса, онымен қатар бұл күнгі психология (Жан жүйесі) ғылымы тарих жүзіндегі түрлі адамдардың өмірін зерттеуге, әсіресе олардың бала кезіндегі өмірінен мағлұматтарын тексеріп, озат баланың өмірінде болатын құбылыстарын бақылауға артық назар салып кірісіп көрсетеді. Бұл кейіпкерлердің діншілдік адамгершілік сенімдері күшті болып жолығады: сый-құрмет сүйгіштік, күншілдік, пайдакүнемдік сезімдері кеңірек, қайта көпшілік, жинақылық қасиеттері артығырақ ұстарған болады. Әркім бір алдап кетеді. Бұлар тұрмыс ісіне олақтар, кісі алдауды білмейтіндер, өиір сүре білмейтіндер, өйткені іс жүзінде ақылы ұстармайды. Сондай нашар сипаттары. әдісті жүйелі жұмысқа кемдік келтіреді. Бұлар жаңа пікірге  тез түйсініп кете алмайды. Өйткені пікір ауданы  сондайлық кең емес, кейіпкерлерден жазушылар, (әдебиетшілер), (филосвтар) шығады. Бұл кейіпкерден қылмысты адамдар  сирек жолығады. Себебі бұлардың көбінің көпшілдік (альтрихизм) мұратшылдық (идаялизм ) сезімі күшті көп болады.

Ыстық қанды кейіпкерлердің сезім жағы кешірек, іске белсеніп кіріседі әсіресе іске терең із қалдырмайды. Олар қимылдағанды қалайды, жұмыстыда құнттап істейді. Бірақ аса орнықты болып, тереңдеп кете алмайды. Олардың сезімділігі, қызулығы, ашуланшақтығы орташадан гөрі төмен. Ал пайдакүнемдік, құрмет сүйгіштік, мақтанқұмарлық сипаттарына келсек, олардың көбіне бұл қасиеттер  күшті болып жолығады. Бұлардың құнтақтылығы кем, ақ жүректігі мәз емес, сенімділігі ортадан төмен, сенімшілдік қабілеті де нашар, бірақ олар  сабырлы, кісіге сенгіш, нәрсені дәріптегіш, жақсылықа жорығыш, өзінше болдырмайтын ісі жоқ, дүниеге үмітшіл. Өзгелермен қатынаста жеңіл ойшылық, бірақ тапқар, әңгімеші, сыпайы, қалтысы аз, күлкісі шын. Олар жақсы ішілер. Сыртқы нәрсені бақылай да біледі. Ынталы, қызықыш да келеді. Олар жіктеуді, жүйелеуді, реттеуді жақсы көреді. Бірақ ол қызметтерге аса орайлы болмайды. Кітаппен шұғылдануға олар ортадан жоғары. Бұлардың ішінен көбінесе ғылым қызметкерлері шығыды. Суретшілікпен айналысуға талапты. Бұл қызметкерлердің денесі мықты, саулығы күшті, тосынан кйліккен қатерге қарсы тұрып қайрат көрсетуден де тайынбайды. Бұл кейіпкерлер алуан-алуан қызметке жарайды. Бұндай адамдар өте сирек ұшырайды.

  Зерттеуге, талдауға қолайлы келетін кейіпкерлер – салқын қандылар; өйткені бұл кейіптес адамдар өте көп. Бұлардың сезім жағы доғал, іске белсенгіш, бір қозғалып кетсе сол бетінде талмай істей береді. Ыстық қандыларша олардың көңіл-күйі құбыла бермейді. Сондықтан қызметке бөгеттік қылмайды. Оларпдың ілтипаты орнықты, шыдамды, жұмысына тереңдегіш, өз бетімен істегіш, сыр шашпайтын тұйық, дүниесіне ұқыпты, жинақы, күтімді. Кейде бұл сипаттар сараңдыққа шабады. Бұлардық дүниеге көз қарасы өмітшіл, айналасындағы ортаны мадақтауға бейім. Күшті жетілген сезімдері: табандылық, құнттақтылық, ақ пейілділік, сенімділік, көзге түсу, жарқырау,әлде кімге мардамсу, бұларда өте сирек. Бұлардың еркек мінездері: Достық, ұлтын сүйгіштік, бұл сезімдер күшті болып жолығады. Олардың ынтасы көбінесе, ақылынан шығады. Ақыл-оймен шешілетін мәселеге ынтамен кіріседі. Кітаппен шұғылдануға әуес келеді. Бұлардан жақсы шешен өте аз шығады, жәй әңгімеге бұлар жақсы, бірақ өткір ақыл, тапқырлық, қиял жағы кем болады. Ілтипаты қадалмалы, тәртіптеуге, жіктеуге құмар, ұсақ-түйек нәрсемен шұғылдануды қалайды. Хатты ұзын, тәпіштеп жазады. Салқын қандылардың тәні, жаны да тәні сау күшті келеді. Бұлардың ортасынан көбінесе есепшілер (математиктер), ойшылдар, жазушылар шығады. Ақын еш уақытта шықпайды.

 Қызбалы кейіпкерлер – сыртқы әсерге тез түйсіктенеді, қатты әулігеді. Ыстық қандылармен салқын қандыларда қозғалыста шабандырақ, үзілмейтін еңбекке бейімдері өте шыдамды, батыл жұмысқа қабілетті, құнтақты, тереңдегіш, тез әсерленгіштен ілтипаты аумалы – төкпелі, ілтипат нәрсесі құбылуын қалап тұрады. Осындай өзгешелігі қызбалы кейіпкердің татулық сүйгіш қасиеті мен байлаулы оның жетілуі, бір тегіс емес, кедір – бүдір секірмелі болады. Басымырақ сезімдері: бауырмалдық, достық. Менмендік жағы едәуір күшті. Қызбалар еркіндік сүйеді, еркін тәрбиені жақтайды. саясат жүзінде өсерлеуді қуаттайды, әлеумет орнында, көрнекті орында қызмететуді қалайды.

Күйгелектермен салыстырғанда, олар өте әсерленгіш емес, тым қозып, желікпейді, көңілі қобалжи бермейді қайта жігермен жұмыс істеуге қабілетті келеді. Ұяңдық  пен тұйықтық сипаттары сирегірек. Жинақтылық сипаты кем. Бірақ оларда ақпейілділік, сенімділік бар. Айналадағы заттарды айыра біледі. Кісіні жақсы таниды. Олар жаңа пікірдің әуеніне тез түседі, олар сирек ауырады, ауаның құбылысын тез сезінеді, көбінесі кешкі қызметті ұнатады бұл кейіпкерлерге кіретін адамдар көбінесе мемлекет қызметкерлері, дәрігерлер жазушылар болатыны анықталған.

Құмартпалы кейіпкерлерге тиісті сипат: күшті сезім, ішілдік, әсерлі терең із қалдырғыштық. Қызбалы кейіпкерлерге қарағанда бұлар қозғалысты кемірек қалайды, бірақ ілтипаты орнықтырақ. Көңіл – күйі кемірек құбылады, көбірек шыдамайды. Олардың қызып кетуі, күйіп пісуі, кіділенуі өте күшті. Олар бьірдеңені көтеруге, дәріптеуге бейім тұрады,тағы бір бейім мінез, өзгені  сынау, өзгеге сенбеу, өзгенің пікіріне шыдамау. Бұлардан үмітсіз, бай – балам, сары уайымшылдар көп жолығады. Көрінегнді жақсылыққа жоруға икем тұрады. Бұл кейіпкерлерден ақындар, суретшілер, мемлекет қызметкерлері, табиғат ғалымдары ұшырайды. Жалпы айтқанда, бұл кейіпкерлерден шығатын қызметкелер алуан – алуан.

 Әркімнің өзіне біткен өзгеше сипаттарын бақылап, зерттеу үшін кейде жоспар желі жасап алу пайдалы, желіде ең басты қасиеттер көрсетілуі керек. Сондай желлілрдің бірі соңғы.

1. Сыртқы сезім мүшелерінің жай – күйі.
2. Түйсік өткірлігі.
3. Үстем көңілі.
4. Жад.
5. Қиял.
6. Ілтипат.
7. Ойлау.
8. Сөйлеу.
9. Діңге қарасы.
10. Құлық сезімдері.
11. Әдемілік сезімдері.
12. Өз басындағы сезімдер.
13. ӨЗгелермен қатынастағы сезімі.
14. Қайрат (ерік).
15. Күндегі ісі.
16. Төтен істегі қылығы.
17. Тұқым шежіресі.

 

3.3. Өнер таңдау жолында жастарға көмек беру.

 

Өнер таңдау жолында жастарға көмек көрсетуге, алғашқы тәжірибе Америкада істелді.

 Бұл жұмысқа басшы болған Бостон профессоры Парсонс. Бастауыш мектепті бітірген балдардың келешектегі ниеті (жоспары) туралы кеңесуге Парсонс бір кедей ауданның шәкірттерін жинаған. Алғашқы әңгімеден кейін мәлім болған: «Келешектің тұтқасы» болады деп үміт еткен жастардың көбі ьолашақта не істерін болып шыққан. Келешекте белгілі пікірі барлар өте аз болған; оның өзі де қандай қызмет, қандай кәсіп барлығынан хабары кем, нені таңдарын білмейді. Зеректігі, икемі сондай өнерге лайықты ма, жоқ па? Оны біле алмаған. Балармен кеңескеннен алған әсері бұл мәселені зерттеуге Парсносқа түрткі болды. Мұның аяғы 1908 жылы Бостон  шаһарында өнер таңдаушыларға тегін маслихат беретін ұйым жасалады. Ұйымның ізгі ниеті өзгелерді де қозғады. Бостонның мектеп басқармасы, оқушылар қауымы, тағы түрлі ұйымдар Бостон ұйымына кірісіп қызмет істесе бастады. Оқытушылардың кірісуі аса пайдалы болады. Олар баламен жақын танысуға, сенімін алуға, үстем икемін білуге, тағы басқа сипаттарын табуға жат ететін болады. Олар балалардың әке – шешесінің ауқаты, олардың келещектегі ниеті тақырыпты мағұлматтар жинады. Соңғыларға, мәселен, мынадай сұраулар беріледі:

1. Балаңызды жоғары оқу орнына жіберіп, оқытатын ойыңыз бар ма?
2. Болса қандай оқуға? Неліктен ол оқуға?
3. Балаңызды қандай өнерге үйретпексіз? Ол өнерге дайындадыңыз ба?
4. Сізше балаңызға қандай мамандық лайықты? Ол мамандық машықтанды ма?

Әр мектептің бір оқытушысы, шәкірттері жайынан керекті мағлұмат жинауды мойнына алады. Кейбір мектепте айрықша комиссия да жасалады. Онымен қатар Бостон ұйымы сол аудандағы базар жайынан, әсіресе жастар қызметін тілейтін өнер, кәсіптер жайынан мағлұматтар жинайды. Балалардан сұрау, зерттеу арқылы қай жерде қандай саулық сақтығы, сыпарлық жағдайы болатындығы ұйым шәкірттерге суреттеп ұғындырады. Мұндай мағлұматтарды таббу үшін фабрик, дүкен қызметкерлерімен қатынас жасайды. Бұлар бәлендей өнерге аса жарамды шәкірт көрсетуін сұраған; жарамды шәкірттерді өнерге үйреткен, сөйтіп, Бостон ұйымы өнер таңдауда жас буынға үлкен көмек көрсеткен. Әрине, ол ұйым баланың қандай өнерге жарамдылығын қатесіз біліп отырады деуге де болмайды, өйткені өмір ісінде тұрған жастың барлық сипаттарын қабілетін, икемін анық білу өте қиын мәселе. Қалай кеміткенмен Бостон ұйымының түрлі өнер, кәсіптер жайынан жинаған мағлұматтары аса пайдалы болғандығында сөз жоқ.

Бостон ұйымының бір қызметі, пәлен өнерге жанның бәлендей қасиеттері керектігін табуға тырысқандығы. Бұл мақсатқа бірінші пайда тигізген оқытушылардың әрбір шәкірттер тақырыпты жинаған мағлұматтары. Мағлұматтар жинау үшін ұйым басқарушы әрбір оқушымен әңгімелесіп, жауап алады. Керекті жауаптарды шәкірттер жазып береді. Жауапты анық, дұрыс беретінін білу үшін алдын-ала басқарушы әрбір оқушымен  әңгімелесіп, жауап алады. Керекті жауаптарды шәкірттер жазып береді. Жауапты анық, дұрыс беретінін білу үшін алдын-ала басқарушы оларды сынайды. Мәселен, мынадай алдын-артын  сұраулар береді; дыбысты таза айтасыз ба? Кісінің көзіне тура қарайсыз ба? Ілтипатпен тыңдайсыз ба? Өзгелердің қамын жейсіз бе? өзіңіз тақырыпты көп сөйлейсіз бе? Күлгенде шынымен күлесіз бе? Қандай адамдарға оңай үйлесіп, тез үйір боласыз? өзіңізді құрбыларыңызбен салыстырғанда күйіңіз қандай болады?

Осындай сұраулар берілгеннен кейін жастардың кейбір сипаттарымен танысу үшін мына тәрізді сұраулар да қойылады.

1. қандай мамандық таңдайтын ойыңыз бар? Ұйым салғаннан өз тұсынан жол көрсетпейді. Баланың қатесін түзетіп, ақыл беруді мақсат етеді. Осы жолмен жинаған мағлұматтар белгілі кестеге мынау ретпен жазылады:
2. Тұқымнана қалған мінез, тұрмыс жағдайы, ауқаты (бай, кедейлігі).
3. Темпераменті, туысынакн біткен икемділілігі.
4. Келбеті, мінезі.
5. Білімі, тәжірибесі.
6. Аса айқын тілегі, я ыңғайы.

Осындай жинақталған мағлұматтар әрбір мамандықтың шарттарымен шағыстырылып үйлестіріледі. Содан кейін пәлендей білім, өнер үйренуге, не пәлен де қызметке түсуге сыналушыға маслихат береді. Ұйым ақыл бергенімен тұрмайды,  әрбір өнердің шарттарымен таныстыратын, ол өнерге қандай дайындық керектігін көрсететін кітапшалар шығарады. «Өнер таңдау» деген кітабында Парсонстың қоятын мәселесі: «ақылды маслихат беріп, жетекшілік етіп, керекті білім үйретіп, адамның еңбегін, жігерін пайдасыз орынға қалай жұмсатқызбау еңбектің зая болып желге кету себебі: бірінші өмірге жеңіл оймен қараудан: екінші өзінің кім екенін түк білмеуден, басқаша айтқанда өзінің күшін, ыңғайын, талабын, ынтасын, кемшілігін олардың себебін білмеуден; үшінші мемлекеттің жалпы шаруашылық жайымен оның бар жағында, әрбір аудандардың жайымен таныстығы аз болудан туады » дейді. Бостон ұйымының мүддесі: өнер таңдағанда, сондай жағымсыз шарттардың ықпалын жоюға себепкер болу. Мұндай жұмыстар бұл күнде Англияда, германияда, Шотландияда тағы басқа мемлекеттерде істеліп жатыр. Англияда бұл тақырыпта айрықша заң да шығарған. Ол заң бойынша мектеп басқарушылар айрықша мекеме құрмақ. Ол мекемеде 17 жасқа шейінгі еркек, әйел өмірге керекті, пайдалы маслихат алып тұрмақ. Өнер таңдау туралы жол көрсету жұмысы жалпы айтқандай осылай. Бұл маслихат әзір тереңдеп кемеліне келді деуге болмайды. Рас, жас буынның келешектегі қызметіне көбірек назар салуына, өзіне баға  берпуіне зор себеп болуға мүмкін. Ұйымның басшылары маслихат сұраушылардың нендей қызметке қолайлы барлығын біліп, өзгеше сипаттарын анықтау үшін, олардың жан дүниесіне аса үңіліп қарайтындығы жоғарыда айтылды. Осы мақсат пен маслихат сұраушылар ішкі сырын ашып беруге барлық шараларды істейтындігі де көрсетілді. Ақыл сұраушы өзін-өзі сынай білсе, бұл ең керекті шарттың бірі; Өйткені неғұрлым өзін бақылауы, тәжірибесі көбірек болса, соғұрлым өнер таңдауы да, оның жемісі де, толығырақ, анығырақ болады. Өзін бақылау қойылған сұрауларға дұрыс жауап беру өте қиын. Өзімізді аз білеміз, жан дүниеміздің өзгешелігі жайынан хабарымыз аз.

Адамның пәлендей өнеоге жарасымдығын белгілеу үшін санақтың да көмегі бар. Егер кейбір маманды, қызметкерді орнынан түсіру, қызметтен тайдыру, болмаса болашақ маманды (шәкіртті) мектептен шығару себептерін тексеріп, санасақ, мұнымен қандай сипаты болмаса, пәлендей өнерге, я қызметке жарамсыз екенін білеміз. Қанша айтсақ та адамды санақ әдісімен сынап, тану өте қиын. Қызметке әбден ысылған кәнігі адамдарды алып зерттеп қарасақ, оларды зерттеу өте қиын екендігі байқалған, өйткені жан дүниесі қатып піскен адам тәжірибехананың ыңғайына илікпейтін көрінеді, және тәжірибені қызметтің шартына жақындату жан жүйесі ғылымының кәмілетке жеткендігін көрсетеді. Санақ әдісінің бұл күнгі тапқанын, шығарған нәтижесін көптің алдына салуға әлі негізсіз, кейде келіп қалады, кейде лағып та кетеді.

 Жан жүйесін тәзжірибесімен бақылағанда көбінесе, жан сипаттарын айырып, талдап, мүшелеп қарайды. Ал кәсіпөнер жұмысы жағынан қарағанда жанның әрбір сипаттарын талдау мүмкін емес. Мұндай жанның бірнеше сипаттары қабатталып, астасып, бірігіп отырады. Тегінде жан сипаттары қосылғанда пәлендей өзгермейтін зат болады деуге келмейді. Өмірде 2+2=4 болады деп күдіктенбей айтуға болады. Жан дүниесінде олай айтуға болмайды. Жан дүниесі – толқымалы, айнымалы, созылмалы дүние. Бұл туралы Мюнстербергтің тәжірибесін келтірейік.

Америкадағы өнер таңдауға жол нұсқайтын ұйымның тәжірибесі бұл мәселені шешуге мектеп пен оқытушының зор қолқабыс болатындығын көрсетті. Күндегі өмірді алсақ, талай оқытушы, әсіресе, орта дәрежелі медреселерде, шәкірттерінің жоғарғы медреселерге түсуіне, өнер таңдауына ақылшы болмай, бірдеңе демей тұра алмайды. Ондай ақылшылық, әсіресе, оқытушы шәкірттеріне сенімді, беделді болғанда, тіпті жиі болуға мүмкін. Факультет таңдау үшін, өнер таңдау үшін албырт шәкірт қандай тұманды, қандай мәлімсіз ойларды қолданбайды? Қандай қиялға кірмейді? Шәкірт оқытушыдан артық кім біледі? Оқытушы болмаса кім түзу сілтейді? Рас, оқытушы бұл міндетті атқаруға тиіс. Екінші жақтан қарасақ, сондай зор жұмысқа нұсқаушы, ақылшы болатын оқытушы, шәкірттерін сонша жетік біле ме? өзі тәрбиеге піскен бе? Шынында, біреуге жөн айту үшін әуелі өзін жөндем болуы керек қой. Шәкірттеріне өнер таңдауға жол көрсету үшін оның барлық қабілетін, қуатын, ыңғайын барлық жан сипаттарын оқытушы өзі жақсы білуі керек қой. Бұл күнге шейін оқытушылар ондай бола алмады, нұсқаушы болса, құр қол отырып істеді. Құр қол болыуның себебі бұған шейінгі мектептер шәкірттерінің келешектегі тағдыры туралы қам жеген жоқ, ойлаған жоқ, ойлауға мұршасы да жағдайы да келген жоқ. Бұл күнге дейін мектеп өмірден жарық болып келді; неше алуан бұйрық-жарлықтар мектепке ерік бермей өзге мақсаттың бәрін көзден тасалап алдды-артын қоршап алды. Осының бәрі, нағыз тұрмыстың мектебін шетке қағып тастады. Енді мектептің бұрынғы жат бауырлығы қалатын тәрізді. Оқытушы мен оқытушылар көмектесіп, бірлесіп, еңбек етуге сыртқы бөгеттер жоғалатын секілді. Оқытушының ындыны тілесе, жалғыз ғана оқытушылық міндетін атқароу емес мектептен шыққан соң да өмір соқпағын көрсететін сенімді ақылшы болу қолынан келеді. Бұл күнгі қазақ, қырғыз өміріне ондай жолбасшылық керектің керегі. Ескі өмірдің шырқы бұзылды. Онымен бірге өмір жолын таңдауға ықпал беретін әлеуметтің ортасында келешектің тұтқасы болатын әрбір жас буынға қабілеті жетерлік, табиғаты тілерлік іске кірісетін білім жолын ашу керек.

 Бұл күнгі тәрбие ғылымның бағытында бұл шарттар негізгі екі мәселені шешуді тілейді. Бірінші оқушының үздік зеректігін (талантын) бақылап, білерлік нағыз ғылым әдісін табу керек; екінші ол деректігін күшейтіп, шынықтырарлық ақылды шараларды табу, тәрбие беру керек. Бұл жерде ескерте кетелік: қазіргі тәжірибелік педогогика оқушының озаттығын тағайындаудын әдісін табуға мықтап кірісіп іс істеп жатыр. Мұндай әдіс, жобалардың әзір әлдене түрлігі шығып жатыр. Бірақ бүгін өмір жағдайына қолайлы келетін ешбір әдіс бар деп айтуға болмайды. Оқушының зеректігін табу, жетілу әдісін тағайындау ісін педагогика іздестіріп жатса, онымен қатар бұл күнгі психология (Жан жүйесі) ғылымы тарих жүзіндегі түрлі адамдардың өмірін зерттеуге, әсіресе олардың бала кезіндегі өмірінен мағлұматтарын тексеріп, озат баланың өмірінде болатын құбылыстарын бақылауға артық назар салып кірісіп отыр. Кейбір жан-жүйсі ғалымдары бұл мәселенің көлемін ұлғайтуға қадам қойды … Штерн деген ғалым: барлық балалардың (мәселен бір қаланың я ауданның) түрлі қабілетін (сурет салуға, ән-күйге, қол өнеріне, ақындыққа…) сынау керек деген жобаны ұсынады. Сондай әлденеше сынау көп пайдалы мағұлмат бермек. Бұл сықылды зор жұмысқа кірісетін, әрине, оқытушылар болу керек.

 Шәкірттерімен үнемі араласып, жақын жүретін оқытушы бақылауға өзгеден гөрі артық болуында дау жоқ. Тазалық ақпейілділік, құнтақтылық, қадалымпаздық, құрмет сүйгіштік, жинақылық, арлы-ұяттылық, дәл тапқыштық, білімге жеңістік тағы сондай керекті қасиеттерді, білгісі келген, бақылай алатын оқытушы  күндегі сабақ ағымын да байқап, зерттеп, ашып беруге болады.

 Әсіресе, жан жүйесі ғалымының көмегі зор маңызды; ол оқытушының бақылауының толықтырып, шәкіртке мәслихат беру жөнінен көп пайдалы жобалар көрсетуі мүмкін. Бұған былайғы мектепте, енді айрықша жан жүйесі ғалымының орыны болуға тиіс. Ол әрдайым мектеп жанында болып, балалардың жан өмірін зерттеу, өзгеше сипаттарын табу қызметімен шұғылдану керек. Әзір бұл орын жоқ. Сондықтан әрбір оқытушыға шәкірттеріне ол жоба көрсетіп жөн сілтеу қажет. Бұл арада сондай жол-жоба болуға жарайтын программаның бірін жазайық. Бұл програмды Берлін шаһарындағы өнер псиқалогиесін үйретуші институт ұсынып отыр.

Програмы:

1 — Шәкірттің жалпы денсаулығы. Жалпы ауруы, өте күшті, мұқият жетілген, я басқа мүшелері (күржік жауырын, болмаса тік жауырын).

2 – Ауру сырқаудан я өзге бір себептен қалған салдар. Туа болған дененің дімкәрлігі я өзгешілігі (солақайлық, жарық, сынық, қол тырнағын тістеу әдеті, ашық ауыз, сөзінің мүкістігі, сезім мүшелерінің міні, терінің, тістің, тіс етінің кемісі, асқазанының, қан тамырларының, дем алыс мүшелерінің ауруы; құрт, мерез, күлпәсон, қояншық, тұқым қуған науқастар).

3 – Қан тамырларының беріктігі, қаусағандығы.

4 – Кіділік. Ортаның, әуенің, ыстық-суықтың өзгеруіне аса шетіндік.

5 – Бір бағытта озаттық я икемдік (болмаса топастық). Дәл қандай істе (мәселен, тәжірбешіге керегі: суретке, шыймаға, сызуға, қол іске, сөзге, қаламға үздік зеректігі, көркем түстерді, пішіндерді үйретуге, бірдеңені іріктеуге, теруге қабілетті …)?

6 —  Тыныс уақытында зауқы көбіне неге соғады? (үйіндегі тұрмысымен танысу да жақсы болар еді).

7 – Бір нәрсеге құмарлануы қашанға барады? Әлде жиі өзгеріп отыра ма? Әсерге оңай бой алдыра ма?

8 – Сезім жағы. Керенау, яки өжет. Жалпы қылығының қандай бетінде өзгешелігі байқалады?

9 – Келешекке планы (жоспары). Бір өнерге ыңғайы, әдісі қандай? (Бұл бабына жазумен жауап беріп, шәкірт өзі жауап бергені дұрыс болар еді.)

10 – Айрықша істерде жұмысының өнімді, өнімсіздігі неден (үй жағдайы), тырыстығы, қабілеті, науқасы, пайда табу мақсаты).

11 – Жаңа  мағұлматты тез жаттап, тез сіңіріп ала ма? Әсіресе қандай нәрсені?

12 – Жаңа ойды тез ұға ма? Әсіресе қандай ойды?

13 – Шәкірттің жұмысы бір тегіс не, я құблмалы ма? (Сабақ күн, жеті, жыл, ай бойында). Құбылудың себебі не?

14 – Қабілеті жетерлік жұмысын орындауына бір түрткі я себеп керек емес пе? Қиындық ұшырағанда тез қажып қалмай ма? (алжабірде, пішіндемеде, жағырапияда, табиғат ғылымында) кейбір пәндерде солай ма? Бәрінде ме? Ол қандай пән?

15 – Шапшаң я қадағалап сарылып істейтін жұмысқа күшті икемділігі. Асыққандықтан жұмысының сыр – сипаты өзгере ме? Шәкірттің зеректігі  я икемдігі бар ма?  (Егер зеректігі мен икемдігі үйлеспей қалатын кездер болса, қандай кезде екені көрсетілсін?).

16 – Кісілер арасында, жансыз заттар ортасында яки үй шаруасы мен уақыт өткізуі (жолдастарымен, оқытушыларымен, нәрселерімен қалай қатысады, айналыс етеді).

17 – Дене қызметіне, ақыл қызметіне қабілеті?

18 – Арнаулы я еркін жұмысқа (сурет салғанын, сызық жұмысын, тоқығанын, желімдегенін, әңгімесін, шығармасын бақылап білуге болады).

19 – Дөкір, я нәзік жұмысқа?

20 – Өз бетімен істеуге, яки біреудің көрсетіп бергенін орындауға?

21 – Жұмысқа тұрлаулы ма? Жұмыстың түрленгенін тәуір көре ме? (есеп шығарғанда, серуенге шыққанда, бастаған жұмысын аяқтауы жиі бола ма?)

22 – Бір ыңғай жұмысқа ма, өзгергіш жұмысқа ма?

23 – Ілтипатын бір жерге төгілдіруге ме? Таратуға ма?

24 – Жеке істеуге ме, жоқ көппен бірге істеуге ме?

25 – Жалғыз істеуге ме, бірігіп істеуге ме? Бір жолдаспен я көп жолдаспен?

26 – Үйде істеуге ме, далада істеуге ме?

27 – Мінезінің қандай қасиеті өте көрінеді? (тәртіп сүйгіш, тырысқақ, дұрыстық, таза жүректік, тіл алғыштық, тұйықтық я бұларға қарсы сипаттар?).

Оқытушылар шәкірттерінің ақылы бірте-бірте өскенін, олардың жақсы, жаман қасиеттерін, оларға тәрбие ықпалын жүргізетін шараларды, әсіресе, олардың келешектегі тағдыры, өмір жайынан күндегісін дәптеріне жазып отырса, қандай көп мағлұмат жинаған болар еді. Бұл мағлұматтар мектептің тәрбие ықпалын шамалауға, әрбір шәкірттің келешектегі үмітін болжауға болар еді. Әсіресе кейбіреулердің жұмысы берекелі болатын себебін анықтауға олардың шәкірт күніндегі өмірі көмек тигізген болар еді. Әр бір өнер қолайы бар адамдарды өзі таңдап алады. Егер бір өнерде қызмет ететін жетік адамдарды көп зерттесек, ол өнерге қандай сипат керектігін анығырақ білер едік. Сонымен қай өнер қандай шәкірт керексінетіні мәлім болар еді.

Оқытушының бақылауына әуелі күнгі тәрбие ғылымның бағытында бұл шарттар негізгі екі мәселені шешуді тілейді. Бірінші оқушының үздік зеректігін (талантын) бақылап, білерлік нағыз ғылым әдісін табу керек; екінші ол деректігін күшейтіп, шынықтырарлық ақылды шараларды табу, тәрбие беру керек. Бұл жерде ескерте кетелік: қазіргі тәжірибелік педогогика оқушының озаттығын тағайындаудын әдісін табуға мықтап кірісіп іс істеп жатыр. Мұндай әдіс, жобалардың әзір әлдене түрлігі шығып жатыр. Бірақ бүгін өмір жағдайына қолайлы келетін ешбір әдіс бар деп айтуға болмайды. Оқушының зеректігін табу, жетілу әдісін тағайындау ісін педагогика іздестіріп жатса, онымен қатар бұл күнгі психология (Жан жүйесі) ғылымы тарих жүзіндегі түрлі адамдардың өмірін зерттеуге, әсіресе олардың бала кезіндегі өмірінен мағлұматтарын тексеріп, озат баланың өмірінде болатын құбылыстарын бақылауға артық назар салып кірісіп көрсетеді.

Оқытушы әуелі тәжірибе етеді. Содан кейін әңгімелеседі. Содан соң сұрақ қағазда қойылған сұраққа жауап алады. Мәселені дұрыс шешуге мұның пайдасы бар әңгімелесу белгілі жүйемен жүру керек; бірнеше жылдың ішінде әлденеше істеліну керек. Ол әңгімелер үш түрлі мақсат көздеу керек.

1) барлық өнер, кәсіп туралы шәкірттердің мағлұматын білу;

2) өнер, кәсіп жүзіндегі оның көздеген мақсатын табу;

3) шәкірттің мектептен шыққан соңғы өмір жүзінде істейтін қызметін тағайындау.

Алғашқы екі мәселе екінші жылдан бастап, жан жүйесі ғалымының көмегі зор маңызды; ол оқытушының бақылауының толықтырып, шәкіртке мәслихат беру жөнінен көп пайдалы жобалар көрсетуі мүмкін. Бұған былайғы мектепте, енді айрықша жан жүйесі ғалымының орыны болуға тиіс. Ол әрдайым мектеп жанында болып, балалардың жан өмірін зерттеу, өзгеше сипаттарын табу қызметімен шұғылдану керек. Әзір бұл орын жоқ. Сондықтан әрбір оқытушыға шәкірттеріне ол жоба көрсетіп жөн сілтеу қажет. Бұл арада сондай жол-жоба болуға жарайтын программаның бірін жазайық. Бұл програмды Берлін шаһарындағы өнер псиқалогиесін үйретуші институт ұсынып отыр. Өнер тақырыбы шәкірттен мағлұмат алуға мынандай сұрау түрін қолдануды ұсынамыз (бұл сұрауларға шәкірттер жазып жауап керек):

1 – қандай өнерлерді білесіз (санасын)?

2 – ол өнерлер туралы қайдан білдіңіз (әкеңізден, шешеңізден я басқа кісіден)?

3 – ең жақсы білетін өнеріңіз қайсы?

4 – бұл өнерді кәсіп етуші жұмасында (жетісінде) қанша пайда табады?

5 – сондай пайда табу үшін жасы қай шамасы? Күніне ол қанша сағат жұмыс істейді?

6 – табыс тұрмысына мол жете ме? Қалай тұрады?

а) Не киеді?

ә) Не ішіп-жейді?

б) Тұратын үйі қай түрлі?

в) Айында қанша артық қалып отырады?

г) Ойын-сауыққа, театрға бара ма? (барса жиі бара ма?) Бір жаққа барып келе ме? (қайда барады)? тағы сондайлар…

7–(сынды сұрас) әзір нанның, тұздың, еттің, астықтың қадағы не тұрады? Балалардың өнер жүзінде арманын білу үшін мынандай сұрақтарды беруге болады:

1–тілегіне жетуге еш бөгет болмаса, кімдей болғың келер еді?

2–неге сондай болғың келеді? Баланың мектептен шыққан кездегі соңғы өмір жүзіндегі қызметін анықтау үшін былай сұрауға болады:

1–мектеп бітірген соң кім боласың?

2–неліктен ол қызметті таңдайсың? Бұл екі сұрақты балаға мәслихат бермей тұрып та, берген соң да қою керек. Осы сұрақтарға шәкірттің берген жауабы сұрақ қағазындағы анкетте мәселелер жайынан толық әңгіме етуге мағлұмат болуға жарайды. Мәселен, шәкірттің әр өнер жайынан хабары барлығы білуге мынандай сұраса мүмкін:

1–бұл өнерді (қызметті, жұмысты) қайдан жақсы білдіңіз?

а) Әкеңіз яки басқалар жұмыс істегенде көмектестіңіз бе?

б) Қандай жұмыста?

п) Жұмыс кезінде әкеңізді (яки басқа үй іші, туысқандарыңызды) көрдіңіз бе?

т) Қандай жұмыс кезінде?

2– Ол адам сол қызметті істейтінін қайдан білдіңіз?

а) Оның тамақ ішкенін көрдіңіз бе? (қандай тамақта, таңертеңгі, түскі, кешкі, (қайда?) үйде, қонақта я басқа жерде) жиі көрдіңіз бе?

б) Оның үйінде болдыңыз ба? Ол қандай үйде тұрады? (үлкен, кішкене, бақшасы, қорасы бар ма)?… Оның пәтерінде неше бөлме бар? Үлкен бөлмелер ме? Осы бөлмелерден салыстырып қараңызшы). Шәкірттің арманы туралы  ауызша сұрағанда мынандай сұрастар қойылуы мүмкін:

1–бұл өнер туралы қайдан білдіңіз? Кімнен?

2–оның өнері неліктен сізге ылайық деп ойлайсыз?

3– мектеп бітірген соң бұл өнермен шұғылданбақшысызба?

Мәслихат берместен бұрынғы әңгіме реті мындай болуға мүмкін:

1–неге сіз әкеңіздей болғыңыз (я болмағаныңыз) келеді?

2–үйренбек өнеріңізді қайдан білесіз?

3–оқу бітірген соң  қалай тұрасыз?

а) жұмысында қанша табыс табамын деп  ойлайсыз?

б) әке-шешесі болса, әке-шешеңіздің қолында боламын деп ойлайсыз ба? Неге (жоқ)?

п) тамаққа не алар едіңіз? (ертеңгі, кешкі, түскі)?

т) (әке-шешесінен бөлек тұрғысы келсе) қандай бөлмеде тұрар едіңіз?

ж) бос уақытты қалай өткізер едіңіз? (жай күні, мейрам күні)

қ) әке-шешесінен бөлек тұрғысы келсе) қандай бөлмеде тұрар едіңіз?

д) дүние үйінде болдыңыз ба? Ол қандай үйде тұрады? (үлкен, кішкене, бақшасы, қорасы бар ма)?… Оның пәтерінде неше бөлме бар? Үлкен бөлмелер мүмкін:

а) осы өнерде пайда келтірем, қанағат табам деп ойлайсыз ба?

б) неліктен олай ойлайсыз?

2– осы  жұмысында қанша табыс табамын деп  ойлайсыз?

3а)тағы мектеп бітірген соң бұл өнермен шұғылданбақсыз?

б) олардың бұл өнер туралы қайдан білдіңіз?

4–(дайындық іздейтін өнерді таңдаса) неге сіз ешбір өнерді оқып үйренгіңіз келмейді?

5–  өз өнеріңізден басқа жұмыспен айналысатын ниетіңіз жоқ па? Егер бар болса:

а) Әкеңіз яки басқалар жұмыс істегенде көмектестіңіз бе?

б) Қандай жұмыста?

п) Жұмыс кезінде әкеңізді (яки басқа үй іші, туысқандарыңызды) көрдіңіз бе?

т) Қандай жұмыс кезінде? (егер «жоқ») десе неге жоқ? 

Бұл күнгі әлеуметтің әуелі күнгі тәрбие ғылымның бағытында бұл шарттар негізгі екі мәселені шешуді тілейді. Бірінші оқушының үздік зеректігін (талантын) бақылап, білерлік нағыз ғылым әдісін табу керек; екінші ол деректігін күшейтіп, шынықтырарлық ақылды шараларды табу, тәрбие мейлінше көбейді.

Әлеуметте мақсатта көп, тәжірибелік педогогика оқушының озаттығын тағайындаудын әдісін табуға мықтап кірісіп іс істеп жатыр. Мұндай әдіс, жобалардың әзір әлдене түрлігі шығып жатыр. Бірақ бүгін өмір жағдайына қолайлы келетін ешбір әдіс бар деп айтуға болмайды. Оқушының зеректігін табу, жетілу әдісін тағайындау ісін педагогика іздестіріп жатса, онымен қатар бұл күнгі психология (Жан жүйесі) ғылымы тарих жүзіндегі түрлі адамдардың өмірін зерттеуге, әсіресе олардың бала кезіндегі өмірінен мағлұматтарын тексеріп, озат баланың өмірінде болатын құбылыстарын бақылауға артық назар салып кірісіп көрсетеді. Күйгелектермен  салыстырғанда, аяныш жанды кейіпкерлердің  сезім күші, желігі бәсеңірек болады. Бұлар табанды ұнтақты, салмақты, сырын сыртқа шашпайтын берік келеді. Бұл сипаттар заңның жақсы қасиеттері жетілгендіктен; мәселен, тұрлаулық, ақ бейілділік, сенімділік, не нәрсені жақсылыққа жорып, дәріптегіштік, сыншылық, қасиеттерінің күшті болуынан, өзгелердің пікіріне бұларда шыдамсыз, көп күлмейді, көпшілікті қаламайды. Еркін тәрбиені, тез дамуды жаратпайды, күйгелектерше қылпылдағанды бұлар да тәуір көреді. Бір сыдырғы еңбекті бұлар да онша ұнатпайды. Бірақ өз бетімен істеуге, іске қорғанбай кірісуге бұлар артық. Өзін-өзі сынауға, ақыл-қызыметіне, ән-күйге бұлар бой ұрып тұрады. Деректі ісіне орташа амалдардан гөрі, бұлар шорқағырақ. Бұл кейіпкерлердің діншілдік адамгершілік сенімдері күшті болып жолығады: сый-құрмет сүйгіштік, күншілдік, пайдакүнемдік сезімдері кеңірек, қайта көпшілік, жинақылық қасиеттері артығырақ ұстарған болады. Әркім бір алдап кетеді. Бұлар тұрмыс ісіне олақтар, кісі алдауды білмейтіндер, өиір сүре білмейтіндер, өйткені іс жүзінде ақылы ұстармайды. Сондай нашар сипаттары. әдісті жүйелі жұмысқа кемдік келтіреді. Бұлар жаңа пікірге  тез түйсініп кете алмайды. Өйткені пікір ауданы  сондайлық кең емес, кейіпкерлерден жазушылар, (әдебиетшілер), (филосвтар) шығады. Мүше қызметіне орайсыз болса, әлеуметке берекелік еңбек жемісінің оннан бірін бере алмайды. Міне, әркі өз орнында, өз орайына қарай қызмет ете алмағаннан әлеуметтің ұтылатыны осыдан.

Әлеумет өзі де, өзінің мүшесі де (жеке адам да) зиян шегетін мұндай теріс жолдан енді қайту керек. Адамның табиғаты түрткілеп жүріп, өз жолын өзі таңдап алуы сирек болатындығын бастан кешірген тәжірибе көрсетті. Табиғатымыз бізге салғаннан түзу жолды сілтеп, ашып бермейді. Жан дүниесінің жалпы ағынымен таныс болу әр адамның өз жан құбылыстарымен танысып, зерттеуге  пайдасы бар. Өйткені жан жүйесінің мақсаты: жалпы адамның жан құбылыстарын, олардың қатынасын, себебін тексеру. Бірақ жалпы адамдарға тиісті жанның қасиеттерінен басқа, әр адамға хас, өзгеше сипаттар да бар. Адам өзін және өзгелерді ұғыну үшін ғылымнан жолбасшылық керек. Ондай жол басшы болуға жарайтын ғылым, жан жүйесінің жеке адамдар өзгешелігін зерттейтін бөлімі. Рас, бұл бөлім әлі жас, жеке адамда болатын алуан-алуан мінез қасиеттерін түгел тексеріп, жан заңдарын түгел ашты деуге болмайды. Бұл бөлімнің болашағы алдында. Бірақ жаста болса әр адамның өзгеше сипаттарын тексеруге бұл бөлімнен азды-көпті көмек табылады. Кешегі мешін жұты, оған тете ашаршылық қатшылық қоса меткейленіп, тұрмысты 20-10 есе ауырлатып, шаруаны итіндіріп, тымақты кімге кигізіп кетті. Кешегі шаруасы шалқып, дәуірлеп, малы жыртылып айырылатын қазақ, қырғыздың байтақ даласы, ауызының суы құрыған Сарыарқасы, бүгін де қу дала, жапан тұз; бесті – онда қара, сүмірейген бала қайыршы кемпір-шалға айналды. Бергісі кәрі, қатты жылдардың ауыртпалық салдарынан құтылып, жан сақтауға арғысы тұрмысты түзетіп, әдебиетке аяқ басуға, өмір алқымынан алып, сұрап тұр.

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Ж. Аймауытұлының тәрбие-шарттары жөніндегі ой-пікірлерінің бүгін де мән мағынасын жоймағанын байқаймыз. Автор әрбір адамның туу қалыптасу, жетілуінде тәрбие шарттарының, атап айтқанда кісінің жаратылысына, үй іші, өскен орта, замандастары, туған жұртына, оның діні мен тіліне ерекше мән береді. Диплом жасөскіннің жан дүниесінің қалыптасуы мен дамуында, іс-әрекеттерінде тәрбие – тәлімінің ықпалына жататын көптеген деректер талқыланды. Автордың педагогикалық психологиға байланысты ой-пікірлері, оның тәрбиеге жетекші жан жүйесі және өнер таңдай комплекспен оқыту жолдары атты еңбектерінде көрініс тапқан. Дипломдық жұмыста жас адамның мамандық таңдау мәселесіне және оның өзінің психологиялық ерекшеліктеріне сипаттама беред. Бұларды өзінің жүргізген тәжірибелеріне сондай-ақ шетел ғалымдарының, әсіресе америка психологтарының жүргізген зерттеулеріне сүйене отыра байндайды. Ж.Аймауытұлының педагогикалық психология саласында тұжырымдаған ұғым-түсініктері егемендік пен тәуелсіздікке қол жеткен қазақ елінің ұлттық ғылым-білімінің дамып, қалыптасуы үшін аса маңызды. Олай болса, Қазақстандық психология ғылымының жекелеген салаларының қалыптасу ерекшеліктері мен болашақтағы даму перспективалары жайлы арнайы зерттеу жұмыстары алдағы кезде де жүргізу қазақ ғалымдарының абыройлы міндеті деп санаймын.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиттер тізімі:

 

1. Ж.Аймауытов Тәрбиеге жетекші. Орынбор 1924ж.
2. Ж.Аймауытов Психология. Қызылорда. Ташкент 1926ж. 372 бет.
3. Ж.Аймауытов Комплекспен оқыту жолдары. Алматы 1929. 113 бет.
4. Ж.Аймауытов Психология. Жан жүйесі және өнер таңдау. Алматы. Рауан. 1995. 311 бет.
5. Ж.Аймауытов Тәрбие. Қазақ мектебі. 1989. № 5.
6. Ж.Аймауытов Таңдамалы шығармалар. 1-ші том. Алматы. Жібек Жолы. 2002 жыл.
7. Климов Е.А. Как выбрать профессию. Москва 1970.
8. Климов Е.А. Основы производства. Выбор профессии. Москва 1987.
9. Түрікпен-ұлы Ж. Кәсіптік бағдар. Алматы 1995.
10. Түрікпен-ұлы Ж. Абишева Ж.А. Психолог-педагогические осныовы проф.ориентационной работы в школе. Алматы 2004.
11. Тойшыбаев Ж.Р. Кәсіп таңдау. Алматы 1990
12. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Оқулық Алматы Білім 1993
13. Әшімханов Д. Бес арыс. Алматы Жалын 1996
14. Баширова Ж.Р Оқушылардың өнімді еңбегі және кәсіптік бағдар. Алматы Мектеп 1986.
15. Захаров Н.Н. Профессиональная ориентация школьников. Москва 1988
16. Калугин Н.И. Сазонов А.Д. Симоненко В.Д. Профессиональная ориентация учащихся. Москва 1983
17. Қалназаров Ғ. Халықтық педагогика және кәсіби бағдар. Қазақстан мектебі. 1993 № 7
18. Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология Алматы 1993
19. Павлютенков Е.М. Формирование аотивов выбора профессии/ под. редакцией Б.А. Федоршина Киев 1980
20. Профконсультационная работа со старшекласниками/ под.ред. Б.А. Федоршина Киев 1990
21. Шавир П.А. Психология профессионального самоопределения в ранней юности Москва 1981
22. Чистяков С.Н. Захарова Н.Н. Профессиональная ориентация школьников: вопросы организации и управления Москва 1987

 

 

 

 

 

 

 

		Қосымша 1
Ж,Аймауытұлы қүрастырған жалпы және педагогикалық
психология терминдерінің қысқаша қазақша-орысша
	сөздігі.
Сол кездегі	Қазіргі кездегі	орысшасы
1	2	3
алдану	иллюзия	иллюзия
арман	арман	идеал(дұрысы мечта)
амал	әрекет	действие
алданған сезім	теріс қабылдау	иллюзия
аяныш жанды	қазірде  қолданылмайды
әдет	әдет	привычка
әдемілік сезімі	эстетикалық сезім	эстетические чувства
әулігу	қазірде  қолданылмайды
білімдендіру	білім	образование
бірлестік	ұжым	коллектив
балалық	балалық	детство
бұрылу	тропизм	тропизм
берне	қазірде  қолданылмайды	представление
белсенгіш	белсенділік	активность
дәріс		лекция
жұртшылық	еліктеу	подражение
жасанды	жасанды	искусственный
жад	ес	память
жетілу	даму	развитие
жеткіншек	жас  өспірім	отрок
жігіттік	жастық	юношество
жұртшылық  сезімі	қазірде  қолданылмайды	стадный  инстинкт
жан  қуаттары	психологиялық   процестер	психологические  процесы
жан  тамыршысы	психолог	психолог
1	2	3
зарлауық	қазірде  қолданылмайды	зубрежка
зеректік	қабілеттілік	способность
зерде	парасат	рассудок
затшылдық	материализм	материализм
идеал	мұрат	идеал
иман	сенім	убеждение
көңіл  күйі	көңіл	настроение
кішкене ми	мишық	мозжешок
көлемдік	кеңістілік	пространство
көпшілдік	альтуризм	альтуризм
қадалмалы	қазірде  қолданылмайды
қозғалыс	рефлекс	рефлекс
қайталау	әсер	влияние
қайрат	ерік	воля
келістік	сәйкестік	гармония
құмарлық	құмарлық	страсть
құрал	құрал	пособие
құрғақ  даналық	рационалдық	рациональный
құлық	құлық	нрав
құмартпалы	қазірде  қолданылмайды	страстный
қызбалы	холерик	холерик
қылық	мінез  құлық	поведение
қорытынды	ой  қорытындысы	умозаключение
қоздырғыш	тітіркендіргіш	возбудимость
қызмет	іс-әрекет	деятельность
мазмұндау	мазмұндама	изложение
мән	мән	значение,смысл
мәселе	мәселе	проблема
мүдде	қызығу	интерес
машықтау	жаттығу	упражнение
мұратшылдық	идеализм	идеализм
лұғат	сөздік	словарь
назар	зейін	внимание
ниет	талант	талант
озат	талант	талант
1	2	3
өркен	нышан	задатки
өнім	өнім	продукт
суреттеу	елестету	представление
сезім	сезім	чувство
сіңіру	меңгеру	усвоение
серпіліс	реакция	реакция
салқын  қанды	флегматик	флегматик
пысықтау	қайталау	повторение
түйсік	түйсік	восприятие
сабақ  реті	сабақ  кестесі	расписание  уроков
тұрпат	модель	модель
түсіндіру	түсіндіру	объяснение
тірлік  ғылымы	биология	биология
таңсықтану	таңсықтану	таңсықтану
топ	топ	группа
тітіркеніс	тітіркену	раздражимость
тәжірбиехана	лаборатория	лаборатория
тітіркендіргіш	тітіркендіргіш	раздражитель
тірек	қазірде  қолданылмайды	субстанция
түйіншектер	гангли	гангли
уыз	белок	белок
ұзыншақ  ми	сопақша  ми	продолговатый  мозг
ұлы ми	бас  ми	головной мозг
үйірлік	қарым-қотынас	общение
үмітшіл	оптимист	оптимист
шиыршық	нейрон	нейрон
ынта	қызығу	интерес
ыстыққанды	сангвиник	сангвиник
іріктеу	абстракция	абстракция
істей  білу	икемділік	умение
іліктестік	ассоциация	ассоциация
шіміркеніс	тітіркену	раздражимость
шілтер	клетка	клетка
шіміркендіргіш	тітіркендіргіш	раздражитель