Дипломдық жұмыс. Жалғыздықты сезінуші жеткіншектердің психологиялық ерекшеліктері, 2018

Қазақстан республикасы білім және ғылым    министрлігі

 

ҚАЗАҚ – ОРЫС ХАЛЫҚАРАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

ДИПЛОМДЫҚ  ЖҰМЫС

 

 

Орындаған: Сұлтанова К.М

                                ПС-401 (қаз)

                                Ғылыми жетекшісі: ДженисоваА.Ж

           Педагогика ғылымының магистрі

 

 

 

 

                                          Ақтөбе қаласы-2018

 

 

МАЗМҰНЫ

 

Кiрiспе

 

1-тарау. Жалғыздықты сезінуші жеткiншектердiң  даму  ерекшелiктерiнiң психологиялық негiздерi

 

• Жеткiншек жас кезеңнiң психологиялық ерекшелiктерi
• Жеткiншектердiң  даму ерекшелiктерiнiң психологиялық тұрғыдан теориялық зерттелу жағдайы.
• Жеткiншектердiң дамуындағы қарым-қатынастың рөлi

 

2-тарау. Жеткiншектердiң танымдық қабiлеттерiн дамытудың әдiстемелiк негiздерi

 

• Жеткiншек жастағы балалардың даму ерекшелiктерiн айқындаудың жолдары.
• Жеткiншектiк жастағы балалардың даму ерекшелiгiне сай таным процестерiн дамытудың  әдiс-тәсiлдерi.

 

Қорытынды

 

Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi

 

Қосымша

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кiрiспе

 

Зерттеудiң  көкейкестiлiгi: Елiмiздiң  құқықтық-демократиялық қоғам жағдайында дамуы бүгiнгi әрбiр азаматтың және өскелең ұрпақтың жоғары мәдениет пен бiлiктiлiгiнiң жоғары болуын керек етедi. Осыған байланысты қоғамның адам тәрбиесiне қояр талабы да барған сайын артып, оны iске асырудың көзi болып табылатын психикалық нышандар мен оны дамытудың шарттарына деген көзқарас  өзгерiп келедi. Соған сай бүгiнде бiлiм беру ұғымының өзi  өзгеруде және кеңеюде. Бiлiм беру барған сайын көп ретте мектепте, жоғары оқу орнында, тiптi отбасында бiлiм берудiң педагогикалық-психологиялық негiздерiн меңгерудiң мазмұны мен мәнi кеңейе түсуде.

Бүгiнде жаңа Қазақстан қоғамы жағдайында жеке тұлғаны  функционалдық әзiрлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшу жүрiп жатыр.  Жаңа тұжырымдама бiлiм берудiң даралық сипатын көздейдi, ол әрбiр нақты адамның мүмкiндiктерiн және өзiн-өзi iске асыру мен өзiн-өзi дамытуға қабiлеттiлiгiн ескеруге мүмкiндiк бередi.

Осы тұста елбасы Н.Ә.Назарбаев өзiнiң «Инновациялар мен оқу-бiлiмдi жетiлдiру арқылы бiлiм экономикасына» деген студент жастарға арнап оқыған лекциясында «Бүгiнгi күн — талантты, жiгерлi, өзiне сенетiн адамдардың, арманға бай және оларды жүзеге асыруға ерiк — жiгерi бар адамдардың уақыты», — деп атап көрсеткен болатын [1]. Мұның өзi өскелең ұрпақты жаңа технологиялар негiзiнде бiлiмдi де жоғары мәдениеттi азамат етiп тәрбиелей отырып, олардың жеке басының тұлғалық қалыптасуына аса үлкен мән берудi көздейдi. Мұның өзi оқу-тәрбие үрдiсiнде жасөспiрiмдi оның жас ерекшелiктерiне сай жетiлген азамат етiп тәрбиелеудi көздейдi.

Қазақстанда ұрпақ тәрбиесiн  оның жас ерекшелiктерiне сай дамытуға көңiл бөлiп, осы мәселе төңiрегiнде еңбектенiп жүрген психолог ғалымдар Жарықбаев Қ.Б., Намазбаева Ж., Алдамұратов Ә., Рахымбеков Қ., Елеусизова С., Елiкбаев Н. және т.б.[2,3,4,6,5,6].

Қоғамның талабы бүгiнгi жастардың тәрбиесiнiң үйлесiмдiлiгiн барған сайын қатаң талап етiп келедi. Әсiресе, бұл тұста жеткiншек жастағы балалардың тәрбиесi аса үлкен мұқияттылықты талап етедi. Бұл кезеңде бала азамат болып қалыптасудың өтпелi шағында болғандықтан оның кейбiр қиыншылықтары мен қалыптасу ерекшелiктерiн  педагогикалық-психологиялық тұрғыдан ашып, талдау жасауды қажет деп таптық. Сондықтан бiз диплом жұмысының тақырыбын «Жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiнiң кейбiр мәселелерi» деп алдық.

Зерттеудiң мақсаты: Жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiн айқындау, оларға теориялық талдау жасау.

Зерттеудiң обьектiсi: Жеткiншектiк кезеңдегi оқушылардың iс-әрекетiнiң психологиялық-педагогикалық сипатты.

Зерттеу пәнi: Жеткiншектердiң жас  ерекшелiктерiне байланысты даму процесi.

Зерттеудiң мiндеттерi:

• жеткiншектiк жастың ерекшелiктерiне психологиялық-педагогикалық тұрғыдан сипаттама;
• жеткiншектiк жас кезеңдегi оқушылардың дамуына әсер ететiн факторларды айқындау;
• жеткiншектiк жас кезеңдегi оқушылардың дамуын айқындаудың жолдарын көрсету;
• жеткiншек жастағы оқушылардың танымдық қабiлеттерiн дамытуға ұсыныстар.

Зерттеудiң көздерiне  психологиялық, педагогикалық әдебиеттер, диплом жұмысының тақырыбына қатысты зерттеулер мен фактiлер, мемлекеттiк тұрғыда жарық көрген құжаттар мен iс-қағаздар, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған Жолдаулары мен баяндамалары, оқушылар мен мұғалiмдер көзқарастары мен студенттiң педагогикалық практика барысында жинақтаған  iс-тәжiрибесi және т.б.

Зерттеудiң әдiстерi: зерттеу мәселесіне байланысты  кітаптар мен оқу құралдарын, арнайы әдебиеттердi, ғылыми-зерттеу материалдарын   талдау; жинақтау, топтау, теориялық талдау,  әдістері қолданылды.

Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кiрiспеден, негiзгi екi тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.

Кiрiспеде зерттеу жұмысының өзектiлiгi мен қоғамдық сұранысы, оның бүгiнгi күнге дейiнгi зерттелу жағдайы, сондай-ақ, зерттеу мәселесiнiң ғылыми аппараты баяндалады.

        «Жеткiншектердiң  даму  ерекшелiктерiнiң психологиялық-педагогикалық негiздерi» деп аталатын бiрiншi тарауда жеткiншектердiң психологиялық-педагогикалық ерекшелiктерiне ғалымдар зерттеулерiне сүйене отырып  талдаулар жасалады. Олардың дамуы мен қалыптасуына әсер ететiн факторлар сипатталады.

       «Жеткiншектердiң танымдық қабiлеттерiн дамытудың әдiстемелiк негiздерi» деп аталатын екiншi тарауда жеткiншек жастағы балалардың даму ерекшелiктерiн айқындаудың жолдары, олардың даму ерекшелiгiне сай  таным процестерiн дамытудың  әдiс-тәсiлдерi қарастырылады.

Қорытынды бөлiмде  зерттеу жұмысының нәтижелерi тұжырымдалып, диплом жұмысының нәтижелерiн практикада пайдалануға нақтылы ұсыныстар берiледi.

Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнде зерттеу тақырыбына байланысты 37 ғылыми және әдiстемелiк еңбектер тiзiмi көрсетiлген.

1-тарау. Жалғыздықты сезінуші жеткiншектердiң  даму  ерекшелiктерiнiң психологиялық негiздерi

 

• Жеткiншек жас кезеңнiң психологиялық ерекшелiктерi

 

 Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен  балалардың орта мектептің 5-8 сыныптарында оқитын кезеңмен сәйкес келеді, ол 11-12 жастан 14-15 жақа дейінгі аралықты қамтиды, бірақ жеткіншектік жастың іс-жүзінде басталуы 5ші сыныпқа көшуімен тура келмей, бір жыл ерте, не кеш болуы мүмкін.

  Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны «өтпелі», «бетбұрыс», «қиын» кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дауірінен екіншісіне өтуімен байланысты даму проццесстерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылды. Балалық шақтан ересектікке өту кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік-әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшілігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің, сана-сезімнің үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынастың олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің танымдық және оқу- әрекетінің мінез-құлыққа, іс-әрекет пен қарым қатынасқа арқау болатын моральдық- этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы    нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.

   Жеткіншектіктің жеке басы дамуының аса-маңызды факторы оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі: ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен өзіне қарым-қатынас орнатуға бағытталды. Жеткіншек дамуының алуан түрлі көріністерімен елеулі айырмашылықтары: 7 сыныпта бет-пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар  да бар, сонымен қатар ересектер өмрінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да бар;  өздігінен білім алып жүрген «интеллектуалдар» да бар;  бірақ сонымен қатар оқу материалдарының өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар, болашаққа деген жоспары айқые емес мектеп оқушылары да бар, ал болашақ мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар, кейбір қыз балалалардың бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән бермейді, кейбір балалар үйінде  нағыз қолқанат жәрдемгшілер болса, енді бірулер әбден ерке болып кеткен, тпті тұрмыстағы қарапайым  жұмыстарға да ебі жоқ.

  Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын   кезең деп саналады. Бұлай бағалау осы  уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты, бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшіліктерін, қарым-қатынастарын түбірінен өзгертетін сипатта болады.

Жеткіншектіктің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың организімінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды. Дене күшінің дамуында жаңа кезең басталып, жыныстық жетілу процессі өрістейді.

Организімнің   қайта құрылуы эндокридік жүйедегі өзгерістерден басталады. Олардың қызметі жеткіншектің организмінде көптеген өзгерістер, соның ішінде  неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады. Бұл процестер қыз балаларда 11-13 жста, ер балалаларда 13-15 жаста неғұрлым  жедел жүреді. Дене күшінің толысуы мен жыныстық жетілудің акселерациясы байқалып отырған қазiргі уақытта кейбір қыз балалар  10-11, ер балалар 12-13 жаста жыныстық жетілудің бастапқы сатысында болады.

   Бойдың ұзаруы,  салмақтың артуы, кеуде клеткасы щеңберінің өсуі жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар «күрт өсу» деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді. Дененің пропорциясы ересек адамға тән пропорцияға жақындаййды. Бас сүйегінің жедел жетілуі нәтижесінде де бет әлпеті де өзгереді.

  Организімнің қайта құрылуы жеткіншектің ішкі жағдайларына, әсерлеріне, көңіл-күйіне әсер етіп, оның жалпы ұшқалақтығының, қоғызштығының, қимыл-белсенділігінің, енжарлауының негізі болады. Қыз балаларда мұндай жағдайлардың көрінуі  етеккір циклі басталардан біраз бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады.

 Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа психологиялық құрылымдардың пайда болуында бірталай маңызы бар.

 Біріншіден, жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны обьективті тұрғыдан толысуы ересекке айналыдырады және оның өзінің ересектігін сезінуінің басталуына негіз болады.

Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа ден қоюдың дамуына, жаңа түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың шығуына  себепші болады. Қыз болсын, ұл болсын жеткіншектерде  алғашқы романтикалық сезімдердің оянуы қалыпты құбылыс.

Жеткіншектің организімінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы кезеңдегі  жеткіншектер ерекшіліктері мен дамуының сыналу құбылыстарының биологиялық шартасттығы туралы әр түрлі теорияларға негіз болады. Мұндай ұғым біздің ғасырымыздың алғашқы ширегінде үстем болды.     Биогенетикалық универсализмнің негізін салушылар С. Халл мен З. Фрейд болды. Олар жеткіншектің дағдарысы мен өзіне тән ерекшіліктері комплексін биологиялық шарттастығы себепті болмай қоймайтын әрі универсал құбылыс деп санады .

Биогенетикалық универсализм теорияларына американ антропологтары күшті соққы берді. Антропологтардың зерттеулерінде жеткіншектік кезеңнің ұзақтығы әр түрлі болуы және бірнеше оймен шектелуі мүмкін екені анықталды.

   Антрополог Р. Бенедикт балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп көрсетті.

1. a) үздіксіз

б) баланың балалық  шағында оқып үйренгенімен ересектің рөлін жүзеге асыру үщін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктер арасында үзілістер болатын типі.

Антропологтар жеткіншектік шақты бала өзінің қоғамдағы орнына жетер жолда болатын, оның ерексектердің қоғамдық өміріне  өтуі жүзеге асатын кезең деп қарады. Бұл идеяны дамытуда К. Левин (АҚШ) ерекше орын алады.

  Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір артықшылықтармен пайдалануға деген ұмтылысы болады. Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда балалар тобы мен ересектер тобының қатаң бөлiнуіне және жеткіншектер топтарының аралығындағы жағдайда болатын кезеңнің ұзақтығына байланысты етіп қояды. Левиннің жеткіншектің «өз орнын таппауы» туралы идеясын қазіргі уақытта Д. Коулмен және бақа шеь ел психолгтары дамытуда.

  Сонымен, жеткіншектің кезеңдегі «дағдарысты»  түсіндіруде теориялық ой-пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен өтуінің ерекшіліктері жеткііншектің өмірі мен дамуының нақты әлеуметтік жағдайларымен, оның ересек адамдар дүниесіндегі қорытындылардың біртіндеп жинақталуы болды.

Әлеуметтік ересектіктiң дамуы негiзiнде баланың ересектер қоғамында оның толық та тең құқылы мүшесі болып  өмір сүруге деген даярлығының қалыптасуы. Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт  пішіні жағынан да мінез-құлқы жағынан да ересектерге ұқсамайды. Олар әлі де көп ойнап, көп жүгіреді алысып-жұлысып, тентектіктер жасайды, өз дегендерін істеп, байыз таппайды, көбінесе ұшқалақ, ынта білдіріп ден қоюы да біреуді жақсы көруі қарым-қатынасы да тұрақсыз басқаның ықпалына тез көнгіш болады. Алайда балалығы қаз-қалпында болып көрінетін сырт көрінісі алдамшы болады да оның сыртында жаңаның қалыптасуының маңызды процестері жүріп жатады. Жеткіншектер көп жағынан әлі бала болып жүріп, елеусіз есейеді. Ересектің қалыптасу прцесі көзге бірден түспейді. Оның көріністері мен нышандары әр сипатты және сан алуан. Кіші жастағы мектеп оқушысымен салыстырғанда жеткіншекте жаңаның көп болуының нақ өзі оның балалықтан арыла бастағанын көрсетеді.

  Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады. Осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас өзгереді. Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне тән  жаңа құрылым оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады. Ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуғы және өзіне жұрттың осыла деп қарауына ұмтылады. Ересектік сезім деп аталатын бұл ерекшеліктің өзіне тән белгісі жеткіншек өзін балалар қатарынан шықтым деп санайды, бірақ төңірегіндегілер менің ересек болғанымды таныса деген қажетсіну бар болғанымен онда шынайы, толық ересенктікті сезіну  болмайды.

  Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы ілгірілушіліктерді ұғынып, бағалаудың нәтижесінде шығуы мүмкін, бұларды жеткіншек анық  сезінеді және оны өз ұғымында да обьективті түрде неғұрлым ересек етіп көрсетеді.

Осы жас кезеңiнiң ерекщелiктерiн ата-аналар, мектеп мұғалiмдерi, сынып жетекшiсi, басқа да жеткiншектiң айналасындағылар жақсы түсiнетiн болса, барынша төзiмзiк көрсетiп, түсiнушiлiк бiлдiрсе, балалар жас қиындығын оңайырақ көтередi.

Сонымен, жеткiншек жастың ерекшелiктерi:

• барлық нәрсенi өз бетiмен орындап, үлкендердiң қамқорлығы мен ақыл-кеңесiнен құтылғысы келедi;
• үйге берiлген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзiмен түсiнiктi етiп айтуға тырысады;
• үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-мiнеп, кей кезде өрескiл мiнез көрсетуi, жеткiншек iстi игеру жағынан әлi бала болса, ал талап қою жағынан ересек, өз мүмкiншiлiгiн жоғары бағалап, бәрiн өзi iстей алатындай сезiнуi;

Жеткiншектердiң қырсық мiнез көрсетуiне, ересектер талабын оңай орындамауына негiз болатын бiрнеше себептер бар. Олар:

• Балалардың оқудан басқа айналысатын шаруасының болмауы.
• Радио, теледидар, басқа да ақпарат көздерiнен ересектерге арналған хабарды көрiп, соған елiктеуi.
• Күнi-түнi фантастикалық және криминалистикалық әдебиеттердi оқып, ондағы кейiпкерлерге елiктеуi.
• Өздiгiнен үлкен балалармен танысып, солардың жағымсыз әрекеттерiне елiктейтiндiгi.
• Агрессияның анық байқалуы.

Психологтың жеткiншек жас кезiндегiлермен жүргiзетiн жұмыстарының мiндеттерi мен мазмұны осы ерекшелiктерден туады. Барлық iс-шаралар жеткiншектердiң жасымен байланысты проблемаларын ескере отырып, оларды шешуге немесе шешу жолдарын табуға көмектесуге бағытталады. Сонымен қатар осы жас кезеңiнде баланың интеллектуалдық дамуына үлкен көңiл бөлу қажет.

 

• Жеткiншектердiң  даму ерекшелiктерiнiң психологиялық тұрғыдан теориялық зерттелу жағдайы

 

  Жас ерекшелігі психологиясының өмірге келуі XIX ғасырдың екінші жартысына жатады жэне психология ғылымына генетикалық идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялык-педагогикалық ой-пікірге көрнекті орыс педагогы К. Д. Ушинскийдің сңбектері, алдымен оның «Адам — тәрбие такырыбы» деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан-жақты тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі тиіс деп есептей отырып, К- Д- Уишнский мүғалімдер мен тәрбиешілерге арнап: «…өздеріңіз басқарғыларыңыз келетін психикалык кұбылыстардың заңдарын зерттеңіздер, осы заңдарға және оларды қолданғыныз келетін жагдайларға сәйкес іс-әрскет жасаңыздар»— деп жазды. Жас ерекшелігі психологиясының дамуына Ч. Дарвиннің эволюциялык идеяларының айтарлықтай ыкпалы тиді. Олар психикалық дамудың кайнар көздері проблемасына зейін аудартты. Психология  зерттейтін деректердің рефлекстік мәнін түсінудегі психикалык іс-әрекеттің маңызын кернекті орыс ғалымы Я. М. Сеченов те атап көрсетті.

Бала психикасының даму және оны оқыту процесін бақылау эмперикалық материалдарыкын жинакталуы және қорытылуымен қатар педагогикалық және балалар психологиясына эксперименттік зерттеулер еңгізе бастады. Эксперименттік зерттеу балалар мен жеткіншектердің психикалык дамуына объективті сипаттама беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми түрғыдан келуді негізден алатыны педагогтар мен психологтарға айкьн болды. Алайда ІХ ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында психологиялык, экспериментті педагогикада колданудың арнайы жолдары әлі табыла коймады. Эксперименттің жалпы психологиядағы едәуір жетістіктері (Вебер мен Фехнердің психофизикалык заңды ашуы, Эббингауздың есті зерттеуі, Гельмгольцтің сезім мүшелсрінің психофизиологиясын талдауы, Вундтың түйсік пен физиологиялық психологиядағы кимыл-қозғалыстарды зерттеуі т. б.), оны педагогикалық және жас ерекшеліктері психологиясында қолдануға болатындығы жөнін де үміт туғызды. Ашылған зацдылықтарды педагогикалык және балалар психолопиясына тек жан ауыстыра салса жетіп жататыи тәрізденуі болып көрінді. Психофизиология заңдарын немесе мәселен кимыл-қозғалыс реакцияларының жылдамдығы мен формасына катысты фактілерді біле отыръп, мұғалімдер міндетті түрде баланың жан дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарьн түсіне алады деген жорамал болды. Орыс педагогы әрі психо-логы П. Ф, Каптеревтің «Педагогикалык, психологиясы» (1877), америка психологы У. Джемстің «Психология жөнінде мұғалімдермен әңгіме» (1902) атты кітабы жәме сол кездегі басқа да психологиялық-педагогикалық еңбектер осындай сенімде жазылды.   

М. Жұмабаев сынды жыр дүлдiлiнiң тәлiм — тәрбие ғылымының  (педагогика, психология және т. б.) теориялық мәселелерiне бой ұруы таңғаларлық жайт. Өйткенi бұл салада ғылыми еңбек жазған әлемдiк ақын — жазушылар некен — саяқ. Осы тұрғыдан алғанда Мағжанның «Педагогика» (1922 — 1923 ж.ж.) атты кiтап жазуы өмiрде өте сирек кездесетiн, тек аса талантты, данышпан адамдарға ғана тән қасиет.

    Кеңестiк кезеңде Қазақстанда психология ғылымының дамуына өзiндiк үлес қосып, осы салада артына мол мұра қалдырған академик Т.Т.Тәжiбаевтың ұлт психологиясына орай айтылған жеке пiкiрлерiмен  қатар, Абайдың психологиялық көзқарастары туралы еңбегi; Қазақстандағы ғылыми психологияның дамуына ерекше үлес қосқан, өзiнiң 20 жылға созылған этнопсихологиялық еңбектерiнде қазақ халқының сонау ерте замандардың өзiнде — ақ ой — өрiсi өте жоғары болғанын эксперимент арқылы дәлелдеп берген ғалым. М.М. Мұқановтың 1979 жылы жарық көрген » Дәстүрлi мәдениет өкiлдерiндегi когнитивтi эмпатия мен рефлексияның зерттелуi» атты ғылыми мақаласы  мен 1980 жылы жарық көрген «Ақыл ой — өрiсi» кiтабынан жекелеген тараулар да осы кiтаптан орын алып отырғандығын айтады.

    ХХ ғасырдың екiншi жартысында, яғни 1930 — 1990 жылдар арасында қазақ елiнде, жоғарыда аты аталған ғалымдардан басқа, ұлттық психология ғылымына азды — көптi үлес қосқан басқа адамдар да аз емес. Олар психология ғылымдарының докторлары — профессорлар Жарықбаев Қ., Жақыпов С., Намазбаева Ж., Шериязданова Х., Хамзин Б., Бердiбаева С., Кәрiмова Р. және т.б. Бұлардың барлығын бiр жинаққа енгiзуге мүмкiндiк болмағанын оқырман қауымының есiне салады.

   «Қазақтың психологиялық ой — пiкiрлерi» атты соңғы оныншы том, негiзiнен, елiмiздiң егемендiк алып, тәуелсiздiк алған  кезеңiнде дейiнгi қазақ халқының он төрт ғасырлық психологиялық ой — пiкiрлерiн баяндаумен аяқталды. Яғни, бұл сонау VI-VIII ғасырлардан басталып, ХХ ғасырдың соңғы жылдарымен аяқталатын аса дүбiрлi үлкен кезең. Ал үстiмiздегi ХХI ғасырдағы қазақ психологиясының тарихын жазу бiзден кейiнгi ұрпақтың еншiсi болмақ деймiз.

Ол 1922 жылы тұңғыш «Педагогика » атты оқулық жазып, бала тәрбиесiнiң проблемаларымен айналысушы мұғалiмдер қауымына үлкен көмек көрсеттi.Сонымен бiрге педагогика, психология ғылымдарының  қазақ тiлiндегi терминдерiн жасауға белсене ат салысады.

 Жеткiншек жастағы балалар бойында көп өзгерiстер байқалады. Әсiресе мiнез-құлқында өзгерiс айқын байқалады. Осындай өзгерiстердiң бiрi мiнез акцентуациясы болып табылады. Акцентуация-  барлық адамға тән психикалық қасиеттерiнiң кейбiр көрсеткiштерiнiң ерекше дамып, шектен шығып кетуi.

Акцентуацияны анықтау үшін К.Леонгардтың теориясына сүйене отырып  бұл мәселені зерттеуге кеңінен қолданылып жүрген классификацияны ұсынады. Ұсынылған классификация бойынша жеткіншектер акцентуациясы келесі түрлерге бөледі:

1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі — көңіл-күйі барлық уақытта көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер. Олар өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта көпшіліктің ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі, сондықтан бір істен екінші түріне тез ауысады, бастаған істерін аяғына жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимияның белгісі бар жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді. Басқалардың өз басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен балалар қамқорлық көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөленеді. Сәтсіздікке реакциясы өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогияда жабысыңқы идеялар неврозы түрінде көрініс береді.
2. Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай себепсіз көңіл-күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар. Барлық қарым-қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне

байланысты – жұмысқа жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б. Эмоциясы өте нәзік ұйымдастырылған: терең сезінуге және жағдайларды бастан кешуге қабілетті. Қоршаған ортадағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейімді. Оны мақтағанда, мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, үзақ уақыт шат болып жүреді. Махабатта қатты ренжігіш, Бірақ қажетті болса қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.

3. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын
   ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды.Туған-туысқандарына бауырмал, ашық-жарқындық белгілері басым. Оларға бір эмоциялық жағдайдан екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз
   орнында болғанын, адамдар өз ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады. Ескертулерге өте нәзік әсерленеді, ашулы, қамыққан кездерде қарсылық көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді, кекшілдік білдіреді. Өзін өзі қатал
   бағалап, кемістіктерім өте көп деп есептейді. Паталогияда — эпилептикалық психопатия.
4. Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық жеткіншектер — тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер. Өздерінің достары жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан да бетер тұйықталады. Өздеріне сенімі төмен, өз кабілеттілігін бағаламайтын, азайтып көрсететін, басқалардан өзін қорғап жүретін адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады. Олардың аффектілік реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
5. Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз, көтеріңкі болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және аффектісінің өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше және себепсіз қатыгездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін барады. Депрессия кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық белсенділігі төмендейді.
6. Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын бос өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған, эмоциясы тұрақсыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.
7. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң, ипохондрияға бейім. Мәнсіз нәрсенің сылтауымен ұрыс-қағыс шығарып, агрессиясын анық байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға қызығушылығы төмен, шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
8. Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, өзіне көпшіліктің көңлін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса басқалардың наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді. Артистікке құмар, ашық-жарқын, экстровагантты, өз

ерекшелігін көрсету үшін көп әрекет жасайды. Жалғандығы паталогиялыққа жақын, ассоциалдық әрекеттермен көзге түседі. Патологияда — истериялық психопатия.

9. Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта гипертимдік типтен айырмашылығы жоқ. Пубертанттық кезеңде көптеген қиыншылыққа кездесумен байланысты көпшіліктен қашып, жекеленіп жүрумен ерекшеленеді. Бүл түрі көрініс бергендер майда-шүйда сәтсіздіктерге өте көп көңіл бөлетін
10. Аффекті-экзальтациялық. Наразылық көрсетіге жақын, экзальтацияға, аффектіге бөленуі оңай, эмоцияға тез бөленетін, дінге берілген, педант, кекшіл, жәбірленгенін, ренжіткенді ұзақ уақыт ұмытпайтын, өкпелегіш болады. Осы көрсеткіштер негізінде жабысқақ идеялар жиі пайда болуы мүмкін, ішкі кернеуі күшті, кейде аффект жагдайында болады. Агрессия көрсетуі мүмкін. Паталогияда — параноялды психопат.

 

• Жеткiншектердiң дамуындағы қарым-қатынастың  рөлi

 

 Жеткіншектің жаңа құқықтарға ие болмақ тілегі ең алдымен ересектермен қарым-қатынастың бүкіл саласын қамтиды. Жеткіншек бұрын  ынталана орындайтын талаптарға қарсыласа бастайды: өзінің дербестігін тежегенге және жалпы алғанда  «кішкентай бала секілді » қамқорлық жасап, бағып — қаққанға, бақылағанға, тіл алуды талап етіп, жазалағанға т.б ренжіп қарсылық көрсетеді. Ересектермен қарым-қатынастың балалық кезде болған типі жеткіншек үшін енді қолайсыз, оның өзінің ересектік дәрежесі туралы түсінігііне сәйкес келмейтін болады. Ол ересектердің құқықтарын шектейді да өз құқықтарын ұлғайтады, өзінің жеке басымен адамдық қадыр-қасиетін құрметтейді, сенім білдіріп, дербестік берілуін, яғни ересектермен айқын тең құқықтылықты талап етіп, оларға мұны мойындаттыруға тырысады. Жеткіншектің ересектігі сезімнің және төңірегіндегілердің оны мойындауын қажетсінуінің пайда болуы ересек пен жеткіншектің бір бірімен қарым-қатынастарындағы құқықтарының мүлдем жаңа мәселесін туғызады.

  Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы мен ерекше орнын айқындайтын жай сол, нақ осы уақытта ересек адам баланың қарым-қатынасының балалық шаққа тән типінен ересек адамдардың қарым-қатынасына тән, саналық тұрғыдан жаңа типіне өтуi жүзеге асады.

  Ересектермен қарым-қатынастың жаңа нормалары жеткіншектің қалыптасып келе жатқан этикалық дүниетанамының маңызды мазмұны.

  Егер ересектің өзі бастамашылдық білдірсе, немесе жеткіншектің талаптарын   ескеріп, оған деген қарым-қатынасын қайта құрса, қарым-қатынастардың жаңа типіне өтудің сәтті формасы жеткіншекке әлі бала деп қарамау болмақ.

 Жеткіншек кезеңнің басында егер ересек адамда жеткіншекке әлі бала деп қарайтын көзқарас сақталатын болса, қарама-қарсылықтар тууы мүмкін болатын жағдай қалыптасады. Әлгіндей көзқарас бір жағынан тәрбиелеу міндеттеріне қайшы келіп, жеткіншектің әлеуметтік есеюінің дамуына кедергі  жасайды, ал екінші  жағынан, жеткіншектің өзін ересекпін деп санайтын түсінігі мен оның жаңа құқықтарды талап етуіне қайшы келеді. Міне, нақ осы қайшылық ересек пен жеткіншектің қарым-қатынысындағы талас-тартыстар мен қайшылықтардың көзі болады.  Талас тартыстар мен қиыншықтар жекіншектің құқықтары мен дербестігінің сипаты туралы олардың түсініктерінің үйлеспеушілігінен келіп шығады.

  Ересектің қарсылығы жеткіншектің тіл алмау  қарсыласудың алуан формалары түріндегі жауап қарсылыққа кезігеді. Бұл қарама-қарсы тенденциялардың болуы мен бір-біріне қарсылық қақтығыстар туғызады. Ересек адам өз көзқарасын өзгертпесе олар жиылып, жеткіншектің қарсыласуы барған сайын табанды бала түседі. Мұндай жағдай сақталатын болса, бұрынғы қарым-қатынастарды бұзу бүкіл жеткіншектік кезеңге созылып, әдетке айналған талас тартыс формасын алуы мүмкін. Бағынбау мен қарсыласудың әр түрлі формалары арқылы жеткіншек ересектермен бұрынғы «балалық» қарым-қатынастарды бұзады да, болашағы бар жаңа   «ересек» қатынастарды орнатады. Талас тартыс ересек адам жеткіншекке деген көзқарасын өзгертпегенше жалғасуы мүмкін.

Талас-тартыс — ересек адамның жеткіншектік кезеңде адамның дамуымен санасуға, жеткіншекке өз жанынан жаңа орын тауып беруге қабілеті жетпегендігінің немесе оған  ынтасы  болмағандығының салдары.

  Егер ересек пен жеткіншектің арасындағы қарым қатынас ересектер қарым-қатынасының белгілі бір типi бойынша мазмұнды, достық ынтымақ, бұған тән өзара сыйластық, сенім, көмек нормаларына сәйкес құрылса, онда ересек пен жеткіншектің қарым-қатынасында оған тән қиыншылықтар болмауы мүмкін. Жеткіншекке ересек адам тарапынан түсінушілік қажет. Нақ осы ынтымақ  ересек адамға жеткіншекті әр түрлі істер мен кәсіптерде өзінің көмекшісі және жолдасы жағдайында қоюға, ал өзіне оған үлгі-өнеге, әрі дос болуға мүмкіндік береді.

 Құрдас балалардың қарым-қатынасы жеткіншектер үшін ерекше тартымды болады. Жеткіншектің жолдастарымен, құрдастарымен, сыныптастарымен қарым-қатынасы төменгі сыныптардағы балалардың қарым-қатынасынан гөрі күрделірек сан-салалы әрі мазмұндырақ. Жеткіншек кезеңде жақынды дәрежесі  жөнінен әр түрлі қарым-қатынастар қалыптасады, оларды жеткіншектер әншейін жолдастар, жақын жолдастар, жеке дос деп нақты саралайды. Жолдастарымен қарым-қатынас жеткіншек үшін ерекше құндылыққа ие болады, оның маңыздылығы соншалық ата-ана, туған туыстармен қарым-қатынас тартылымдылығын едәуір азайтып оқудың өзін екінші қатарға ығыстырады. Әдетте мұны бірінші болып шешесі сезеді, ұлының өзімен алшақтап, қайсыбір өзгеше бір өмір сүре бастағанын бұл туралы айтпай үйден жодастарына баруға асығып тұратынды шығарғанын байқайды. Жеткіншек үшін құрдастарымен қарым-қатынасы оның жеке басының қарым-қатынастар сферасы болып сараланып, бұнда ол дербес іс-әрекет етеді.  Оқшау жүретін деп аталатын жеткіншектерде әр түрлі жағымсыз ерекшіліктер  болуы мүмкін, бірақ олардың бәріне тән кемшілік жақсы жолдас болу қасиеттерінің жоқтығы. Сыныптастары оны осылай деп санайды, ал жеткіншектер бұл кемшіліктің есесін еш нәрсемен де толыруға болмайды деп біледі. Сондықтан үздік оқушы да оқшау қалуы мүмкін.

 Жеткіншектердің достығы. Жеткіншектің жеке басының әлеуметтік-моральдық ересектігінің дамуында қарым-қатынастың ерекше түрі жақын жолдастарымен  және досымен қарым-қатынас маңызды роль атқарады. Жыл өткен сайын олар неғұрлым қажет бола түседі. Жеткіншектер сыйлы, беделді, қайсыбір салада озық сыныптастарымен қарым-қатынас жасауға ұмтылады. Жақын жолдастардың   қарым-қатынасында әңгімелесу үлкен орын алады. Әр түрлі істе де, серуен кезінде де әңгіме үзілмейді, шфндап келгенде оларды осы әңгімелесу ғана байланыстырады. Маңызды әрi жеке адамға қытысты деп ұғынылатын мазмұнның ұлғайып тереңдеуі ақылдасуға, қолдау мен көмек алуға болатын досқа зерулік туғызады.

 Жеткіншектік жаста ер балалар  мен қыз балалар арасындағы қарым-қатынаста айтарлықтай өзгерістер болады. Бір-біріне ден қою ұнатуға тырысу ал осыған байланысты өзінің сырт пішініне зер салып ұнамды көрінуге ұмтылу байқалады. Дене және жыныстық жетілуде қыздар балалардан озып кетеді.          5-6     сыныптарда кейбір қыздар балалардан биік әрі ірі болады. Бастапқыда басқа жынысқа көңіл аудару  көптеген ер балаларда кіші жастағы жеткіншектерге тән қыз балаларға «тиісуден» көрініп, дамиды. Кейін қарым-қатынас өзгереді, ашықтық қалады, жасқану ұялу, ыңғайсыздану келіп шығады. Басқа жынысты құрадстарына ден қоюдың жеткіншектің жеке басының дамуы үшін маңызы зор. Ұнатқан обьектісіне барынша көңіл аудару саралай ағғарғыштықтан көрінеді. Өзіне ұнаған құрдасының қылығындағы, көңіл-күйіндегі, толғаныстарындағы нәзік өзгерістерді аңғаруға бейіімділік пайда болады. Романтикалық ұнату жеке бастың барлық мүмкіндіктерін ширықтырады, жақсы болуға, жақсылық жасауға, көмектесуге, қорғауға ұмтылдырады. Бұл ден қою өзін-өзі жетілдірудің себептерінің біріне айналады.

Адамның тірілік-тұрмысында көрсетілген қажеттіліктерден басқа, қоғамдық қажеттіліктер де: еңбекке, адамдармен қарым-қатнасқа қоғамдық іс-әрекетке деген қажеттіліктер маңызды орын  алады. Бұларды материалдық та, рухани да қажеттіліктерге жатқызуға болмайды, өйткені бұл екеуінде де осы қажеттіліктердің қайсысының болсын белгілі бір нышаны байқалмай қоймайды.

Еңбекке деген қажеттілік барған совет адамдарының негізгі қажеттілігіне айналып отыр. Еңбекке деген қажеттілк өмірге керекті әрі ләззат әперер іс-әрекетпен айналысуға құлшыныс түрінде көрініс табуда. Мұндай жағдайда адам еңбек етпей отыра алмайды: егер ол уақытша бұл мүнкіншілікпен айырылып қалса, мысалы, қарны ашып, тамақ ішкісі келетін сәтте басынан қандай күй кешсе нақ сондай күй кешетін болады.

Өмірдің бірінші қажеттілігіне айналған еңбек адамға үлкен қуаныш пен бақыт әкеледі.

Кеңестiк қоғамда еңбек адамның арының ісіне, адамгершілік мәртебесінің өлшеміне айналады. Ол жеке адам дамуының қайнар көзі болып табылады.

Еңбекке деген қажеттілік таяу болашақта әр адамның қажеттілігіне айналатын болады. Техниканың дамуы еңбек күнін қысқартуға, еңбекті мейлінше жеңіл әрі интеллектуалды етуге мүмкіндік туғызады. Адамдар қабілеттеріне қарай өз еңбегін, күшін қоғам мүддесіне ақысыз-пұлсыз беретін болады және өмірінің мәнін еңбектен іздейтін болады.

Қарым-қатынас жасауды қажетсіну  адамның әлеуметтік табиғатын танытады. Бұл қажеттілік  еңбекте қалыптасты, өйткені қарым-қатынас – қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың қажетті шарты.

Қарым-қатынас жасауды қажетсіну жеке адам дамуына игі әсерін тигізеді. Қарым-қатынас нәтижесінде адам басқаларды ғана емес, сонымен бірге өзін де танып біледі, әлеуметтік өмірдің тәжірбиесін жинақтайды. Адамдармен қарым-қатынас жасау жеке адамды интеллектуалдық және эмоциялық жағынан байыта түседі; білім, тәжірибе және пікір алмасуына өз ықпалын тигізеді. Қарым-қатынас жасауды қажетсіну достықты туғызады.

Жан-жақты дамыған адамның бойында жоғары әлеуметтік қажеттер басты роль атқара отырып, қажеттіліктердің бәрі де болуға тиісті.  Жеткiншектердiң қарым-қатынастарының сипаты оның қызығушылығымен тiкелей байланысты. 

Қызығу дегеніміз-жеке адамның объектіге, оның өмірлік мәні мен эмоциялық тартымдылық күшіне қарай таңдамалы қатынасы. Қызығулар қажеттіліктер негізінде пайда болады, бірақ олрдың өзі емес. Қажеттілік міндетті түрде керек нәрсені белгілейді, ал қызығу белгілі бір іс-әрекетке адмның жеке қатынасын көрсетеді. Терең тамыр жайған және орнықты болған қызығу қажеттілікке айналуы мүмкін. Мәселен , театрға  деген қызығу –спектакльді құр жібермеуді әдетке айналдыру тіпті сахна ісімен өзінің де айналысатын болуына жеткізуі мүмкін.

Қызығудың қалыптасуын әрқашан қажеттіліктерді , талантты немесе қоғамдық борышты сезінуден бастала бермейді. Қызығу объектінің эмоциялық тартымдылығы өз-өзіне және бет алды көрінуі мүмкін ал кейін : қажеттіліктер, қоғамдық талаптар, қабілеттілік сияқты көптеген себептер арқылы анықталып әлгі объектінің өмірлік мәні танылуы мүмкін.

Объектінің эмоциялық тартымдылығың, алғашқы кезде, бәлкім, аңғарыла қоймағанымен, терең тамыры болуы мүмкін, ол тамыр объектінің қасиетінен де, сондай-ақ субъектінің қасиеттерінен де көрінбекші. Неліктен объект назар аударып, қуаныш, рақаттану сезімін туғызады? Себебі, ол өзінің қасиеттерімен белгілі бір дәрежеде адамның психикалық көңіл күйіне немесе  қажеттілігіне жауап береді. Сол бір объектінің барлық адамдардың бойында  біркелкі сезім туғызбайтыны да содан. Рас, кейбір объектілер адамдардың жалпы адамзаттық табиғатына жауап берсе, басқалары-жас мөлшерінің ерекшеліктеріне, үшіншілері әлеуметтік – топтық және төртіншілері – жеке адамның биімділігі мен икеміне, көзқарасы мен талғамына сай келеді. Мәселен, жалт-жұлт еткен объекті, дыбыстық ырғақ, әуен барлық балаларды да ләззаттандырады.

Объектіге деген көзқарастың бір-біріне ұқсамауы жеке адамның өмір тәжірбиесінің көп немесе аз болуына, білімділігі мен тәрбиесіне, оның өмірі мен қызметінің тарихын бейнелейтін рухани дүниесінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болады.

Субъектінің көзқарасын басқа адамдар бағыттап қана қоймайды, сонымен бірге ол тәрбиеленеді де. Мәселен, объектінің сапасы және оның өмірлік мәні туралы коллективтік пікір, оған беделді адамдардың көзқарасы-осының барлығы жеке адамның сол объектіге деген көзқарасына ықпал етеді. Авиацияның айрықша дамыған кезінде жастар авиацияға құштар болды, ал космонавтика дәуірінде космосқа ұшуға құштарлық жалпылама сипат алды.

Сөйтіп, индивиттің қызығуы объектінің еркшеліктері мен индивиттің өзінің психикалық сапасына (оның  мәдениетіне, тәрбиелілігіне, қабілетіне және мінез-құлқына) байланысты бола тұрса да, оны түптеп келгенде басқа адамдар, коллектив, қоғам, қоғамдық психология қалыптастырады. Демек адамдар қызығуының қоғамдық-тарихи тегі бір деу керек. Қызығу өндіріс пен қоғамның рухани мәдениетінің деңгейіне, әлеуметтік қатнастарының дамуына тағы сол сияқтыларға байланысты.

Қоғам дамуының әрбір тарихи кезеніңде жалпы адамзаттық мүдделерімен қатар таңтық мүдделер де бой көрсетіп отырады. Буржуазиялық қоғам өмірінің бүкіл құрылысының ықпалымен, мысалы, «жайсаң» жастар ақшалы болуды және ойнап күлуді ең бірінші мақсат тұтады.

Социалистік қоғамда алдыңғы қатарлы жастар жасампаз еңбекке, ғылым, практика (техникалық творчество) саласындағы творчествоға деген қызығуды жоғары ұстайды. Қызығу еңбекке деген құлшыныс және қанағаттанушылық, объектіге тез бауыр басу, ең соныңда адамның еңбекке қажеттілігінің арта түсуі сияқты қанағаттану сезімдері түрінде көрініс табады.

Қызығу адам өмірі мен іс-әрекетінде елеулі орын алады. Адам өмірдің бақыты мен бар болмысын өз бойында қызығу бар кезде ғана сезінеді. Қызығу әрекетке талпындырады, адамды ширатады. И.П.Павлов қызығуды адам жанын жадыратушы, ми қыртысында іс-әрекет жағдайын туғызушы фактор деп қарастырған. Қызығып істелінетін жұмыс жеңіл және жемісті болады.

Жеке адамның дамуы мен білімінің қалыптасыу үшін қызығудың мәнін ескеру педагогикалық  практикада ерекше маңызға ие болады. Қ. Д. Ушинский ешбір қызығусыз, тек қана зорлық күшімен жүргізілетін оқу оқушы бойындағы білім алуға деген құштарлықты жойып жібереді деп өте әділ жазған болатын. Сонымен бірге ол, барлық оқудың мәнін тек қана қызығуға құруға болмайды деп атап көрсеткен. Білім беру қара жұмысты да, едәуір ерік күшін де қажет етеді.

     Жасөспірімдерге психологиялық қызмет көрсету барысында оларды терең толғандырып және алаңдатып отырған кез–келген мәселені анықтауда келесі екі факторды ескеру қажет. Бірнешеден, жас кезеңіндегі тұлғалық даму ерекшеліктерін толық суреттеу, екіншіден, тұлғаралық қарым-қатынас процесін оңтайландыруға әсер ету. Бұл екі фактордың бір-біріне сай келуі кеңес беру және коррекция жүргізу стратегиясын адекватты құруға мүмкіндік береді

Жасөспірімдер үлкендік өмірге жақындағандықтан олар өздерінің келбетін сәнді үлгілерге ұқсас етіп шығаруға тырысу әсіресе қыз балаларда өте көп уақыт алуы мүмкін. Балалар үшін сыртқы көріністері «балалық» түрде болмай, «ересектерге» ұқсас болғаны, кездесулер, дәстүрлі би, шарап болатын кештер өткізілгені маңызды бола бастайды. Мұндай жағдайларда жасөспірімднер алғашқы кезде өздерін көбінесе ыңғайсыз сезінеді: айтатын сөздері де болмайды, өздерін қалай ұстауды да білмейді, дегенмен мінез-құлықтың, қарым-қатынастың, көңіл көтерудің белгілі бір формасын сақтауға тырысады. Көптеген балалар  студенттерге қарап бағдарланады, кинодан, теледидардан, көшеден көргендеріне еліктейді.

Жасөспірімдерге психологиялық қызмет көрсету барысында бұл жас кезеңінде орын алатын мінез ауытқуларының түбірі кіші мектеп және жеткіншек жас кезеңдерінде жатқанын ескере отырып, ең алдымен олардың психологиялық сферасының дамуында қарама – қайшы келетін себептер анықталады. Ол себептерді ортақ көрсеткіштері бойынша топтастырып талдауға болады.

1. Жасөспірімдердің барлық психофизиологиялық көрсеткіштер бойынша дамуының аяқталмағандығы;

• өзінің сыртқы көрінісін менсінбеуі, сұлу емеспін деп сезінуі;
• эмоционалды сфераның тұрақсыздығы;
• жүйке жүйесі функциялары әлі қалыптасу үстінде болуы;
• ситуативті мазасыздану дәрежесінің тұрақсыздығынан дискомфортты сезінуі.

1. Жасөспірімдердің таным процестерімен байланысты жеке дәрежесінде олардың қалыптасуына кедергі келтіретін саналы және санасыз себептердің ішінен мыналардың әсері терең:

• териялық ойлау дамуынцың кедергіге ұшырауы;
• мағыналы ес дағдыларының жетімсіздігі;
• оперативті ес көлемінің тапшылығы;
• зейіннің негізгі компонентттерінің дамымағандығы;
• қиялдың шындыққа сай келмеуі;
• жекелік мазасызданудың жоғарылылығы;
• бірінші немесе екінші сигналды жүйені шектен тыс меңгеруі;
• ерік сферасының қалыптаспағандығы т.с.с. себептерді айтуға болады.

3. Жоғары сынып оқушыларының жеке тұлғалық қасиеттерінің объективті және субъективті дәрежелері келесі жағдайларға байланысты көрініс береді:

• өзін — өзі басқара алмайтындығы;
• өзін бағалау мен талпыну деңгейінің бейадекватилығы;
• дүниетанымының жағымды эталондары мен идеалдарының қалыптаспағандығы.

4. Жасөспірімдердің микротоптық деңгейдегі бір-бірімен қарым-қатынастарынан туатын қиындықтары:

—        отбасы мүшелерімен қарым–қатынасының қалыптаспағандығы;

—        мұғалімдерімен қарым–қатынасына көңлі толмауы;

• қарым–қатынас дағдысының қалыптаспағандығы (үндеместік, ұялшақтық, мылжыңдық);
• жоғары адами сезімнің, достық және махабаттық қатынастың нақтылығын бейадекватты түсінуі;
• эгоистік тенденциянының анық байқалуы;
• ақиқаттағы шындықты теріс түсінуі;
• ашық сыншылдық скептицизмнің орын алуы;
• ересектердің талаптарымен позицияларын қабылдамауы;
• өзін басқаларға көрсету тенденциясының анық байқалуы;
• айналадағылармен қатынас кезінде жасөспірімдік максимализмнің орын алуы;

5. Жасөспірімдердің әлеуметтік ортаға адаптациядан тез өтіп барлық жағдайға тез бейімделуге қиыналатындығына алып келетін себептер:

• өмірдің мағанасын түсінуінің төмендігі және өмірлік жоспарының болмағандығы;
• мемлекеттік және қоғамдық өмірге қатынасуының төмендігі мен саяси белсенділігінің болмауы;
• түрлі еңбектерге деген көзқарасы және мамандықты меңгерудегі шынайы мүмкіндіктері;
• кәсіби қызығушылығы және мамандық таңдау мотивінің қалыптаспағандығы;
• оқуы мен кәсіби қызығушылығының сай келмеуі;
• міндеттілікті сезінбеуі және әлеуметтенуге тырысуының төмендігі.

Бұл жағдайларды анықтауға бақылау, әңгімелесу, социометрия, референтометрия, «аяқталмаған сөйлем», топтық дискуссия сияқты, таным процестерінің ерекшеліктерін бағалау және дамыту әдістемелері, коммуникативтік және ұйымдастырушылық қабілетін, қарым-қатынас мәдениетін бағалау әдістемелері пайдаланылады. Сонымен қатар факторлық талдау, интеллектуалдық қабілетті анықтау, мамандық таңдау мотивациясын Е.Климов, М.Краун шкалалары бойынша талдау т.с.с. әдістемелер қолданылады.

Ал, жас өспірімдік шақта достықты қажетсіну күрт өседі және бұл сезім өте тұрақты да терең бола бастайды. Достық туралы жас өспірімдік ұғым мен оның нақты дәрежесі әр балада әр түрлі болады. Қыз балаларда олардың ертерек толысатындығымен байланысты интимдік достықты қажетсіну ер балалардан ерте басталады. Егер жастары бір шамалас ер балалар мен қыз балалардың достық мұраттарын салыстырса, қыз балалар ер балаларға қарағанда достыққа неғұрлым жоғары талаптар қоятындығы көрінеді. Есейген сайын бұл айырмашылықтар жоғалады.

   Достыққа деген көзқарастың жекелей айырмашылықтары да өте үлкен. Біреулер жұп достықты ғана мойындап, нағыз дос біреу ғана болу керек деп санайлы. Ал екіншілерінде екі, үш және одан да көп достар болады. Тіптен барлықтаныстарымен достасатындар да кездеседі. Бұл мәселе тәлім-тәрбие барысында көңіл аударатын проблемалардың бірі   болғандықтан психологиялық қызмет көрсету барысында оны талап, шын достықтың мән-мағанасын балаларға көрсету психолог міндеттерінің бірі болып саналады.

  Жас өспірімдердің біреулері оңашалықты ұнатса, екіншілері жалғыздықтан үрейлене қорқады,  аз уақытқа да жалғыз қала алмайды. Кейде мазасыздану,фобия белгілері де орын алуы мүмкін. Психолог осы шақтағы баланың психологиялық дамуындағы ерекшеліктерін анықтап, оның нормадан ауытқуларына ерекше көңіл бөліп, әрқайсысына жеке-дара қажетті көмек көрсетуі керек. Бұл жас өспірімдерге психологиялық қызмет көрсетудің келесі міндеті.

 Адамның күрделі интеллектілік оперецияларды меңгеруі және ұғымдық аппаратының  баюы, теориалық интеллектінің қалыптасуы және көрініс беруі жас өспірімдік кезеңде жетіледі. әсіресе арнайы  қабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің бағытталуының барған сайын саралана түсумен қосылып, мұның өзі жастардың ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда күрделі де дара сипат береді.

   Қазіргі кезде жаңа тестік жүйені қолдану арқылы жоғары сынып оқушыларын мамандық таңдауға даярлануы қажеттілігін ескере отырып, олардың шығармашылық қабілетін, білім меңгерудегі дербестік дәрежесін арттыруға аса маңыз беру қажет болып отыр. Арнайы қабілеттердең қалыптасуы оқытудың сипаты мен қатар психологиялық      түзету-дамыту жұмыстарымен де тығыз байланысты. Сондықтан психологтің келесі міндеті –жоғары сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуына ықпал жасау.

  Осы аталған, тағыда баланың жас ерекшеліктеріне, өмір талабына байланысты туып отырған міндеттерді басшылыққа ала отырып, әр психолог жас өспірімдермен жүргізетін қызметінің мақмұнын анықтайды.

 

 

2-тарау. Жеткiншектердiң танымдық қабiлеттерiн дамытудың әдiстемелiк негiздерi

• Жеткiншек жастағы балалардың даму ерекшелiктерiн айқындаудың жолдары

 

Жеткіншектердің психикасы аса түрақсыз болғандықтан оларда мектеп неврозы мен мазасыздануы бір-бірімен ұштасып келіп, себепсіз агрессияны жоғарылатады. Бұлар баланың мектепке баруға қорқуынан, сабаққа қатынасудан, тақтаға шығып жауап беруден бас тартуынан т.б. дезадаптивті мінез-құлықтан көрініс береді.

Мектептік мазасыздану баланың жеке басының неврозын туғызады, оның жүйкесі мен психикасының бұзылуына алып келеді де олардың шамадан тыс зорлануымен сипаттауға болады. Оның себебі, мұғалім мен оқушы арасындағы қатынасының бұзылуы. Бүл педагогтың өзін дұрыс ұстамауынан немесе оқушыға байқамай ауыр сөз айтуынан т.б. сондай үлкендерге елеусіз себептерден болуы мүмкін. Әдетте мұғалімдердің байқаусыз айтқан, не әдепсіз айтылған сөзінен оқушылардың жалпы мектепке деген көзқарасының бұзылуына алып келуі мүмкін. Баланың мүндай көңіл-күйінің бұзылуына бұрын ауыр сөзді естігендер тап болады. Осындай жағдайлар баланың тұлғалық қалыптасуына теріс әсерін тигізіп, оқушының оқуға деген мотивтік сферасының бұзылуына алып келеді. Білім алуға тырысушылық мотиві оқу ісінде жетекші болудан қалады. Сонымен қатар балалардың құндылықтарды бағалауы, өз-өзін бағалауы өзгереді. Біртіндеп мазасыздану неврозы тұлғалық дамудың ауруына ауысып кетуі мүмкін. Мектеп неврозына себептер көп болғандықтан оның көріну шеңбері де кеңейеді. Невротикалық жағдайға апаратын себептерінің бастылары ретінде мектептік мазасыздану, акцентуацияның орын алуы, агрессиясының жоғарылауы, басқалармен тіл табыса алмай әуреге түсуі және неше түрлі жағдайларда бала жанының жарақаттануы. Көптеген зерттеулер нәтижелері көрсеткендей, егер оқушыларға невротикалық реакцияларының алғашқы белгілері кезінде назар аударылса оның дамуын тоқтатуға болады. Мектептік невроздың алдын алу психологиялық кеңес беру және коррекция жасау арқылы жүзеге асырылады. Ол үшін баланың даму ерекшеліктеріне ерте диагностика жүргізіп, оның мүмкіндіктерін оқу-тәрбие процесінде ескеру мен қатар балалардың ата-аналарымен, мұғалімдермен психологиялық қызмет шеңберінде жүмыс істеу керек.

Жеткіншектік жас кезеңдегі оқушыларды невроз жағдайына алып келетін және олардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін негізгі себептер келесі деп айтуға болады.

Біріншіден, дисгармониялық отбасы — ол психологиялық үйлеспеудің түрлі варианттарынан тұрады. Агрессиясының анық байқалуы мұндай отбасыдағы негізгі мәселе болып табылады, ал оның негізгі себебі отбасы мүшелерінің бір-бірімен қарым-қатынасының қалыптаспағанына байланысты  дисгармония орын алғаны. А.Е.Личконың өз зерттеулерінде дисгармониялық семьялардың түрлері мен типтері көрсетілген: гармониялық емес, бұзылып бара жатқан және бұзылаған отбасылар, сонымен бірге сырт көзге үйлесімді қалыптасқан болып көрінетін отбасылар. Ал А.С.Спиваковская отбасында қалыптасқан қарым-қатынас түрлеріне байланысты оларды «театр», «санатория», «қамал», «вулкан», «маскарад» деген түрлерге бөлуге болады деп көрсеткен. Екіншіден, мектепішілік қарым-қатынастың бұзылуы, оқушының өзімен бірге оқитындармен, мектептен тыс құрбыларымен, басқа оқытушылармен тіл табысуының төмен болғандығы. Үшіншіден, жеткіншектердің қырсық мінез көрсетуіне негіз болатын келесі себептерді атап көрсетуге болады:

• отбасыдағы белгілі бір мүшелерінің біреуінің жүйке-психикалық ауытқуы, не алкогольдік, наркотикалық, химиялық заттарға тәуелді болуы;

— соматикалық аурулар және ауыр жарақаттар салдарынан жеткіншектерде «кемістік» сезімінің орын алуы;

• эмоционалды сфераның тұрақсыздығы;
• ситуативті мазасыздану дәрежесінің тұрақсыздығынан өзін дискомфортты сезінуі;
• барлық нәрсені өз бетімен орындап, үлкендердең қамқорлығы мен ақыл-кеңесінен құтылғысы келуі;
• үйге берілген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түсінікті етіп айтуға тырысуы;
• үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-мінеп, кей кезде өрескіл мінез көрсетуі;
• істі игеру жағынан әлі бала болса, ал оларға қойған үлкендердің талаптары бойынша оларды ересек деп есептегендей болуы;
• жеткіншектердің өз мүмкіндіктерін жоғары бағалап, бәрін өзі істей алатындай сезінуі;
• балалардың оқудан басқа айналысатын шаруасының болмауы;
• радио, теледидар, интернет және басқа да ақпарат көздерінен ересектерге арналған хабарларды көріп, соған еліктейтіндігі;
• өзінен үлкен балалармен танысып, солардың жарамсыз әрекеттеріне еліктейтіндігі;
• күні-түні фантастикалық және криминалистикалық әдебиеттерді оқып, ондағы кейіпкерлерге еліктеуі;
• акцентуацияның көрініс беруі.

Жеткіншектің өмірінде орын алған осы көріністер, олардың өз қатарларымен және ата-аналарымен дұрыс қатынас жасай алмауы мен олардың мінез-құлқында нешетүрлі ауытқулардың орын алуына алып келеді. Олардың ішінде ең кең тарағаны мінез акцентуациясы. Акцентуацияның белгілері: адамның ызақор болып, кейбір стресс факторларына өте қызу түрде реакция беруі. Сонымен қатар дәл өзіне тікелей қатысы жоқ факторлаға немқұрайды қарауы. Акцентуацияны көп психиаторлар психопатияның бастамасы деп түсінеді. Оларды шизоидты тип және этелептикті тип деп екіге бөледі.

Жеткiншек жастағы балалардың мiнез — құлқында болатын өзгерiстердi дер кезiнде байқап, түзетулер енгiзiп отыру керек. Ол үшiн көптеген зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi мен  психолог ғалымдар ұсынып жүрген әдiстемелiк тесттердi қолдану тиiмдi. Солардың бiрқатарына тоқталып өтейiк.

Жеткiншектердiң  мiнез акцентуациясын анықтау (Шмишек тесті). Мақсаты: Жеткiншектердiң акцентуация көрініс беруін анықтап, оның түрін және күшін бағалау.

Бүл тесті құру негізіне К.Леонгардтың жеке тұлға акцентуациясы туралы тұжырымдамасы алынған. К.Леонгардтың бүл концепциясы бойынша, акцентуация деп барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір
көрсеткіштері ерекше дамып, шектен шыққанын айтады. Типология жасағанда оны мінез бен темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі.  Шмишек осы теориялық  қағидаға сүйене отырып акуцентуация түрін және оның сапалық көрсеткішін анықтау тестін жасаған. Орындау ережесі: Тест 88 сұрақтан тұрады. Оның әрқайсысына зерттелінуші «ия» немесе «жоқ» деп жауап беруге тиіс. Жауаптар 10 шкала бойынша бағаланады. Алдын ала сауалнама буклеті және жауап парағы даярланады. Тесті жүргізу алдында даярланған материалдар әр адамның қолына беріледі де, олар жауап беру тәртібімен таныстырылады. Жауап парақта сұрақ номері, оның тұсында (+) немесе (-) деген белгілір қойылған болады. Зерттелінуші таңдап алған жауап вариантына сөйкес белгі қойып отырады.(А қосымшасы).

 

Жеткiншектердiң агрессиясын диагностикалау. (Басса-Дарки әдiстемесi)

 

Мақсаты: бала агрессиясының түрін және оның көрініс беру ерекшелігін анықтау.

Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтама
береді. Біреулері ол адамның қоршаған орта құбылыстарынан
өзін қорғауға арналған тұқым қуалаушылыққа негізделген
қасиет деп көрсетсе (Лоренд, Анри), екіншілері жетекші роль
атқаруға бағытталған әрекет (Моррисон) деп түсіндіреді.
Агрессияны фрустрация мен байланыстыратын теориялар да бар
(Маллер, Дуб, Доллард).                                          

Агрессия терминімен жеке тұлғаның субъект-субъекттік қатынаста деструктивтік әрекетке жақындығын белгілейді. Деструктивтік әрекет дегеніміз адамның алдында тұрған бөгетке шабуыл жасап, қиындықты жеңуге деген белсенділігі. Сондықтан агрессияның оң және теріс көріністері бар екенін жақсы түсіну қажет. Мысалы, адам өз өмірін, немесе басқа адамдардың өмірін сақтауға, табыс көзіне төнген қауіпті жоюға бағытталған агрессияны ақтауға болады. Сонымен қатар, ешқандай ақтауға болмайтын агрессия байқалуы мүмкін.

Жеткіншек жас кезеңінде себепсіз агрессия, немесе жалған қауіпке бағытталған шабуылшылық орын алуы мүмкін. Бүл құбылыстың түрлерін, себебін, және мөлшерін анықтауға болады. Психолог осы мәселені зерттеп, агрессиясы нормадан тыс дамыған балалармен түзету жұмысын жүргізуі керек.

А.Басс және А,Дарки агрессияны сипаттағанда оны негізгі екі топқа бөледі. Біріншісі — мотивациялық агрессия, осы құбылысты туғызған себеп-сылтаулар. Психолог ең алдымен агрессияның осы түрін анықтап алуға тиіс. Екіншісі -инструменталдық агрессия, немесе өзін қорғау үшін, басқаларды зөбірлеуге қолданатын әрекеттері. Бүл қасиеттің көрініс беруі сегіз формада болуы мүмкін.

Агрессияны зерттеуге қолданылатын әдістемелердің бірі Басса-Дарки сауалнамасы. Бүл әдістеме көмегімен агрессияның орын алуын және оның түрін, көрініс беру формасын диагностикалауға болады.(В-қосымшасы)

Ассоциативтiк ес көлемiн анықтау әдiстемесi

  Мақсаты: балалардың ассоциациясының көрiнiс беруiн және ассоциация бойынша есте сақтау механизмiнiң қалыптасқанын анықтау.

  Зерттелiнушiлерге тестi орындау тәртiбi түсiндiрiледi:» Мен сөз сөз тiркестерiн жұптастырып оқимын. Мысалы :»трактор — дала». Ал сiздер оқылған өздердi жақсылап тыңдап, әр сөздiң екiншi сөзбен қандай белгi бойынша жұптастырылғынын, олардың бiр- бiрiмен байланысын түсiнiп есте сақтаңыздар. Сөз тiркестерiн оқимын. Ал сiздер сөз жұптарының екіншiсiн естерiңiзге түсiрп, оның жауабын параққа жазыңыздар. Мысалы: мен «трактор» деген сөздi оқығанда сiздер оның жұбы «дала» деген сөздi жазасыздар».  

Тапсырмалар

 

 1.Жаңа- үй                                  11.Мәдениет- кiтап

2.Құрыш- экватор                       12.Күндiз-азан 

3.Кеш- түн                                   13.Стол- журнал

4. Машина- дөңгелек 14.Даналық- оқу

      5.Су- құбыр                                  15.Қоңырау- сабақ

6.Есiк- терезе                               16.Сәуле- дыбыс

7.Шу- тыныштық                        17.Мереке- би

8.Қатынас- тiл                             18.Ақша- киiм

9.Материал- ағаш                       19.Спорт- күрес

10.Қате- жазу                              20.Мәскеу- қала.

 

Бағалау шкаласы

Дұрыс жазылған сөздер (+) белгiленедi. Қалып кеткен және басқа сөзбен жаңғыртылған сөз жұптары дұрыс жауапқа есептелiнбейдi.

15 және одан көп (+) — ассоциативтiк ес көлемi жақсы;

10 — 14 — орта;

1 — 9 — төмен.

 

 

 

 

  2.1 Жеткiншектiк жастағы балалардың даму ерекшелiгiне сай  таным процестерiн дамытудың  әдiс-тәсiлдерi.

 

Жеткiншектердiң психикалық қасиеттерiн дамыту үшiн ең алдымен олардың  өзiндiк даму ерекшелiктерiн айқындап болған соң олардың қалыптасу деңгейiне қарай тапсырмалар мен тесттердi, жаттығуларды орындау арқылы дамытуға болады. Мысалы, ойындар ойнату, психикалық қасиеттiр айқандау жаттығулары олардың белгiлi бiр дағдыларының қалыптасуына мүмкiндiк туғыжады. Сондықтан бiз психологтар ұсынған бiрқатар жаттығулар мен тесттердi қарастырайық. Соның бiрi: жеткiншектердiң таным процестерiн зерттеу және сөздер қатарын есте сақтау әдiстемесi. Оны   сөздiк тестердi вербалдық интеллектiнi зерттеу әдiстерi деп те атайды.

   Мақсаты: қысқы және ұзақ мерзiмдi есте сақтау қабiлетiн бағалау және      вербалдық интеллектiн дамыту.

   Барлық вербалдық тестердi қолдану барысында балаларға бiрнеше қосымша тапсырмаларды орындату арқылы олардың интеллектуалдық қабiлетiн дамыту жұмысы жүргiзiледi. Ұсынылып отырған тестi орындау барысында баланың шығармашылық қабiлетiн дамытуға үдкен мән берiледi.

      Балаларға тапсырмалардыорындауға арналған 6-ға бөлiнген бiр парақ қағаз таратылады. Оның әрқайсына тапсырмадағы сөдер қатарымен орындалатын операциялардың бiреуi толтырылада да, жауап парақ сол сәтте психологқа қайтарылып берiледi. Әр қатардағы сөздермен алты тапсырма орындалады.

  Оқушыларға тестi орындау тәртiбi түсiндiрiледi:» Қазiр мен сөздер қатарын асықпай оқимын. Ол создердi сол ретiмен есте сақтаңыздар. Бiр сәт өткеннен соң мен белгi беремiн, ал сiздер естерiңiзде қалған сөздердi берiлген парақтың бiрiншесiне жазып, оны маған тапсырыңыздар».

  Орындау ережесi түсiндiрiлгеннен соң келесi тәртiп бойынша жүргiзiледi. Қағазға жазылған 15 сөз бiр рет асықпай, анық оқылады. Бiр- екi секунд өткеннен соң балалар сөздер ретiн бұзбастан бiрiншi параққа жазып бередi. Бұл бiрiншi тапсырма. Оны орындау нәтижесi балалардың қысқа мерзiмдiк ес көлемiн көрсетедi.

Бiрiншi тапсырма:

1- шi вариант:

(Бiрiншi тапсырма ретiнде келесi сөздер қатарын  қолдануға болады)

1. Май; 2.Қол; 3. Шар;          4.Ой;           5. Күн;
2. Киiм; 7.Мезет; 8. Күмiс;        9. Аяқ;        6. Бет;
3. Қоян; 12.Балық; 13. Мұрын;    14. Мата;    15. Жыл.

 

2- шi вариант:

(Жоғарыда айтылған тәртiп боцынша тапсырманы екiншi рет орындатуға болады)

1. Сөз; 2. Мұрын; 3. Бас;            4. Шкаф;        5. Мыс;
2. Көйлек; 7. Сабын; 8. Құлақ;       9. Түлкi;        10. Ай;
3. Балға; 12.Сағат; 13. Асхана;    14. Шеге;       15.От.

 

Екiншi тапсырма

  Бiрiншi тапсырманы орындап болғаннан соң зерттелiнушiлермен ауа райы т.с.с. мәселелер бойынша әңгiмелесу жүргiзiледi.Бұл тәсiл балалардың көңiлiн тапсырмадан басқа нәрсеге аудару үшiн қолданылады.

   10 минут өткеннен соң екiншi параққа алдында оқылған сөздердiң есте қалғандары қайта жаңғыртылып жазылады. Бұл екiншi тапсырма. Оның көмегiн ұзақ мерзiмдiк ес көлемiн өлшеуге болады.

Бағалау шкаласы 1: ( ес көлемiн бағалау)

9 және одан көп сөздiң ретi бұзылмаған- жоғары;

5-8 — орта;

1-4 — төмен.

 

Қорытындылау барысында сөздер саны және олардың ретi  сақталғаны ескертiледi. Ес колемi өлшенгеннен соң интеллектi зерттеуге және дамытуға арналған тапсырмалар орындатылады. Оның нәтижесiн бағалау келесi шкала бойынша жүредi.

 

Бағалау шкаласы 2 : (интеллектуалдық дамуын бағалау)

Тапсырмаларды толық және мағыналы орындаған- жағары;

Төрт- бес тапсырманы орындаған — орта;

Тек бiрiншiден үшiншiге дейiн орындаған — төмен.   

 

«Шульте кестерелi» әдiстемесi

 

  Мақсаты: зейiннiң тұрақтылығын және жұмысқа қабiлеттiк динамикасын  анықтауға арналған. Шульте кестесi зейiндi дамытуға да қолданылады.

  Орындау ережесi: Бұл әдiстеме 1 ден 25-ке дейiн сандар аралас орналасқан бес кестеден тұрады.Зерттелiнушiге олар ретiмен көрсетiлiп, келесi нұсқау берiледi:» Сiзге бiрiнен соң бiрi бес кесте көрсетiледi. Олардың әрқайсысында 1 ден 25-ке дейiн сандар араластырып жазылған.Әр кестедегi сандарды тез-тез, ретiмен тауып көрсетiңiз.Бiрiншi кестенi орындп болғаннаг соң екеншiсiн ашып, ондағы сандарды, дәл сол тәртiппен 1-ден 25- ке дейiн ретiмен табыңыз».

Кестенi ашып бергеннен соң секундомер  қосылып, тапсырманы орындауға жiберiлген уақыт анықталады. Зерттелiнушi бiрiншi кестедегi сандарды тауып болғаннан соң, келесi кесте ашылып, оны орындау уақыты секундомер бойынша анықталады. Солайша үшiншi,төртiншi және бесiншi кестемен жұмыс жұргiзiледi. Әр тапсырманы орындау уақытының өзiне тән мән- мағнасы бар. Сондықтан, оның әрқайсысына қажет болған уақыт Т1,Т2,Т3,Т4,Т5- деп белгiленедi де, олар секундомер көрсеткiшi бойынша тiркеледi.

 Жеткiншектердiң интеллектуалдық даму деңгейiн анықтау тестi             (ШТУР тестiнiң жеткiншектерге арналған модификациясы)

Мақсаты: орта буын оқушыларының интеллектуадық даму деңгейiн және жалпы мағлұматтылығын бағалау.

Бұл тест төрт субтестен тұрады.Субтестiлер тапсырмалары жеке- жеке бланкiлерге түсiсiледi және әр субтестiге жеке жауап парақ даярланады. Тапсырмаларды орындату алдында балаларға оның ережесi түсiндiрiледi. Сонан соң жауап парақтар көрсетiлiп, оған белгiнi қалай түсiру керек екекнi айтылады. Бiрiншi тапсырманы орындау уақыты аяқталғаннан соң тпсырма бланкiсi мен жауап парақты жинап алвп, екiншi субтест тапсырмалары мен жауап парағы берiледi.

1-шi субтест

Орындау ережесi: Әр тапсырмада бес сөз брiлген. Олардың төртеуi ортақ қасиеттермен сипатталады, ал бесiншi тек өзiне тән көрсеткiштермен ерекше болып тұр. Сол сөз артық деп аталады. Артық сөздi тауып оның әрiптiк белгiсiн жауап парақта көрсету керек.

Мысалы: а)кiрпiш;  б)тас;   в)балшық;  г)әк;   д)үй.

Бұл қатарда алғашқы төрт сөз құрылыс материалдары, ал соңғы сөз д) үй) — артық, сондықтан осы сөздiң әрiптiк белгсiн (д) жауап парақта көрсету керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiн айқындауда бiз көптеген психологтар мен педагогтардың, әлеуметтiк педагогтар көзқарастарын негiзге алдық. Ең алдымен жеткiншек жастағы балаларда кездесетiн қасиеттердi айқындауға, олардың өмiрiнде кездесетiн қиыншылықтар мен соның салдарының көрiнiсiн айқындап алуға назар аудардық. Жеткiншек жастағы балалардың қалыптасуына ықпал ететiн факторларды сипаттап көрсеттiк. Олардың өмiрiнде қарым-қатынастың, өз  iс-әрекетiнiң  рөлiн  түсiндiрдiк. Сондай-ақ, жеткiншек жастағы оқушылардың психологиялық, педагогикалық, әлеуметтiк, дене жағынан жетiлу процестерiн айқындауда Т.Р.Нұрмұханбетованың еңбектерiндегi тесттер мен зерттеу әдiстерiн пайдаландық.

Жеткiншектердiң психологиялық таным қасиеттерiн дамытуда көптеген психологиялық жаттығуларды орындадық. Мектеп қабырғасындағы жеткiншек жастағы оқушылардың психологиялық-педагогикалық қасиеттерiн дамытуда бiз диплом жұмысымыздың орындалу барысында пайдаланған және оңтайлы нәтиже алған тесттер мен бағдарламаларды мектеп тәжiрибесiнде пайдалануды ұсындық.

Сонымен, зерттеу жұмысын қорытындылай келе жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiнiң кейбiр мәселерiн былайша тұжырымдауға болады:

• жеткiншектiк жас кезеңi бала өмiрiндегi ең маңызды даму кезеңi болып табылады;
• азаматтың қалыптасуы осы кезеңге сәйкес келетiн болғандықтан мектеп психологы, сынып жетекшiсi және ата-ана одағы арасында ынтымақтастықтың берiк болуын қамтамасыз ету маңызды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi

 

Н.Ә.Назарбаев өзiнiң «Инновациялар мен оқу-бiлiмдi жетiлдiру арқылы бiлiм экономикасына»  студент жастарға арнап оқыған лекциясы.

• Жарықбаев Қ.Б. Психология. -Алматы, 1993.
• Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. -Алматы, 1996.
• Аймауытұлы Ж. Психология. -Алматы, 1995.
• Алдамұратов Ә., Рахымбеков Қ. Қызықты психология. -Алматы, 1992.
• Тәжiбаев Т. Жалпы психология. -Алматы, 1993.
• Немов Р.С. Психология 3-х томах. -М., 2002.
• Елеусизова С. Қарым-қатынас психологиясы. -Алматы, 1993.
• Рубинштейн С.Д. Основы общей психологий. -Санкт-Петербург. 2000.
• Радугина А.А. Педагогика ипсихологии.-М., 2001.
• Гальперин Л. Введение в психологию. -М., 2000.
• Карпова А. Общая психология. -М., 2005.
• Елiкбаев Н. Ұлттық психология.-Алматы, 1992.
• Жарықбаев Қ. Әдеп және жантану. -Алматы, 1994.
• Немов Р. Общая и социалная психология.-М., 1996.

16. Морозова А. История психологий. -Санкт-Петербург. 2000-Санкт-Петербург. 2001..
17. Еникеев М. Общая и социальная психология. -М., 2002.

18. Якунин В. История психологий. -Санкт-Петербург. 2001.
19. Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжiрибелiк психология. -Шымкент, 2006.1-том.-188 б.
20. Столяренко Л.Д. Педагогика и психология высшей школы. М., 2002.
21. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Ростов-на-Дону, 2002.
22. Немов Р.С. Психология. В 3 т. М., 1995.
23. Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. Шымкент, 2007.2-том.
24. Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.
25. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1980.
26. Бабасов Е.М. Конфликтология. Минск, 2000.
27. Гришина Н.В. Психология конфликта. Санкт-Петербург, 2001.

28.Глиьбух Ю.Э. Как учиться и работать эффективно. Минск, 1985.

29. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. Алматы. 1992.
30. Каракулов К.Ж. Педагогика управления. Шымкент, 2001
31. Кушембаев Р.К. Психология успеха. Алматы, 1999.
32. Морозов А.В. Деловая психология. Санкт-Петербург, 2001.
33. Немов Р.С. Психологическое консультирование. М., 1999.
34. Психологические тесты для деловых людей. Под ред. Н.А.Литвинцевой М.,  1998.
35. Психология управления. Под ред. А.К.Аверченко. Новосибирск, 2000.
36. Психология и этика делового общения. Под ред. В.Н.Лавриненко М.,
37. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.

 

38. Степаненко Т. Этнопсихология.-М., 1999. -320 с.
39. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. -Алматы, 1981.

Қосымша -А.

Акцентуациясын анықтау (Шмишек тесті).

Мақсаты: Акцентуация көрініс беруінін анықтап, оның түрін және күшін бағалау.

Бүл тесті құру негізіне К.Леонгардтың жеке тұлға акцентуациясы туралы тұжырымдамасы алынған. К.Леонгардтың бүл концепциясы бойынша, акцентуация деп барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір
көрсеткіштері ерекше дамып, шектен шыққанын айтады. Типология жасағанда оны мінез бен темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі.  Шмишек осы теориялық  қағидаға сүйене отырып акуцентуация түрін және оның сапалық көрсеткішін анықтау тестін жасаған. Орындау ережесі: Тест 88 сұрақтан тұрады. Оның әрқайсысына зерттелінуші «ия» немесе «жоқ» деп жауап беруге тиіс. Жауаптар 10 шкала бойынша бағаланады. Алдын ала сауалнама буклеті және жауап парағы даярланады. Тесті жүргізу алдында даярланған материалдар әр адамның қолына беріледі де, олар жауап беру тәртібімен таныстырылады. Жауап парақта сұрақ номері, оның тұсында (+) немесе (-) деген белгілір қойылған болады. Зерттелінуші таңдап алған жауап вариантына сөйкес белгі қойып отырады.

Сауалнама және жауаптарды бағалау кілті.
1. Сен, әдетте, байсалды және көңілдісің бе?      (1).
2. Сен тез ашуланып, әбіржейсің бе?.
3. Жылауың оңай ма?  (6).
4. Жұмысымда қате жоқ па, деп бірнеше рет тексересің бе? (-2).

5. Сен, өзіңнің сыныптастарыңдай күштісің бе? (-2).
6. Сенің көңіл-күйің қуаныштан қобалжуға және керісінше тез өзгереді ме? (9).
7. Сен ойын барысында жетекші болғанды ұнатасың ба? (8).
8. Себепсіз ашуланып жүретін күндерің болады ма? (5).
9. Мұғалімнің берген тапсырмасын әрдайым адалдықпен орындауға тырысасың ба? (7).
10. Жаңа ойынды ойыңнан шығара аласың ба? (1).
11. Біреуді ренжітіп қойғаныңды тез ұмытасың ба? (-7).
12. Өзіңді мейрімді, басқаларды аяйтын деп санайсың ба? (6).
13. Пошта жәшігіне хат салғанда, ол  бір жеріне ілініп  қалды ма, деп тексересің бе?    (4).
14. Мектепте, спорт секциясында, үйірмеде озық болуға тырысасың ба? (8).
15. Кішкентай кезіңде  иттен,   найзағайдан  қорқатын  ба  едің?(2).

16. Балалар сені өте ынталы  және ұқыпты  деп  санайды  ма?(2).
17. Көңіл-күйің мектептегі және үйдегі жағдайларға байланысты ма? (9).
18. Таныстарыңның көпшілігі  сені  жақсы  көреді  деп  айтуға болады ма?(8).
19. Ішіңнен қобалжып жүретін уақытың болады ма? (5).
20. Әдетте мұңданып жүресің бе? (3).
21. Қайғыны бастан кешкенде өкіріп жыладың ба? (10).
22. Бір орында ұзақ отыру саған қиын ба? (1).
23. Саған әділетсіздік жасағанда өз құқығыңды қорғайсың ба? (7).
24. Мысықтарды рогаткамен атқан күндерің болды ма? (6).
25. Дастархан немесе перде қисайып тұрса оған сенің жының келеді ме? (4).
26. Кішкентай кезіңде үйде бір өзің қалуға қорқатын ба едің? (2).
27. Ешқандай себепсіз қуанышқа немесе уайымға бөленесің бе? (9).
28. Сыныпта ең жақсы оқушысың ба? (8).
29. Көңіл көтеріп есерленетін кез жиі болады ма? (-3).
30. Ашулануың оңай ма? (5).
31. Кейде өзіңді бахытты сезінесің бе? (10).
32. Біреу туралы өз ойыңды ашық айтасың ба? (7).
33. Қаннан қорқасың ба? (6).
34. Мектеп тапсырмасын шын көңіліңмен орындайсың ба? (-4).
35. Әділетсіздіктің құрбаны болғандарды қорғайсың ба? (7).
36. Қараңғы, бос бөлмеге кіруге қорқасың ба? (2).
37. Жылдамдың пен нақтылықты талап ететін жұмысқа қарағанда жай және нақты емес жұмысты көбірек ұнатасың ба? (4).
38. Адамдармен танысу саған оңай ма? (9).
39. Ертеңгілік пен кештерде өнер көрсетуге құмарсың ба? (8).
40. Үйіңнен қашып кеткен уақытың болды ма? (5).
41. Балалармен, мұғалімдермен ұрысып қалып, мектепке бара алмай жүрген кез болды ма? (3).
42. Өмір сүру қиын ба? (3).
43. Сәтсіздікке ұшырағанда өз-өзіңді мазақтап күлесің бе? (1).
44. Ұрысып қалғанда, өзің кіналы болмасаң, татуласуға әрекет жасайсың ба? (-7).
45. Жануарларды жақсы көресің бе? (6).
46. Үйден шығып кеткеннен соң, бір оқиға болмасын деп, тексеруге қайтып ораласың ба? (4).
47. Кейде өзіңнің немесе туысқандарыңның басына бір қауіп төнгендей болып сезінесің бе? (2).
48. Көңіл-күйің ауа райына байланысты ма? (9).
49. Сұрақтарды біле тұрып жауап беруге қиналасың ба? (8).
50. Біреуге ашулансаң төбелесесің бе? (5).
51. Балалармен бірге болу саған ұнайды ма? (3).
52. Бірнәрсе қолыңнан келмесе оны үйренуден үміт үзесің бе? (10).
53. Істерді, ойынды ұйымдастыру қолыңнан келеді ме? (1).
54. Қиындықтар кездескеніне қарамастан мақсатыңа жетуге өрекет жасайсың ба? (7).
55. Кино көргенде, кітап оқығанда жылайсың ба? (6).
56. Міндеттеріңді орындауға қиналасың ба? (4).
57. Тапсырманы көшіріп алуға бересің бе? (-7).
58. Түнде қараңғы көшемен жүруге қорқасың ба? (2).
59. Барлық заттар өз орнында болуын қадағалайсың ба? (4).
60. Жатарда көңіл-күйің көтеріңкі, ал тұрғанда — тұнжыраған болған ба? (9).
61. Бейтаныс балалар арасында өзіңді еркін сезінесің бе? (8).
62. Басың ауырады ма? (5).
63. Жиі күлесің бе? (-3).
64. Егер біреуді ерекше силайтын болсаң, оны білдірмей жүре аласың ба? (8).
65. Бір күннің ішінде әр түрлі жұмыс жасай аласың ба? (1).
66. Әділетсіздікке жиі кездесесің бе? (7).
67. Табиғатты жақсы көресің бе? (6).
68. Үйден кетерде,   ұйқыға   жатарда   есікті,   электр   тетіктерін тексересің бе?    (4).
69. Өзіңді, қорқақпын деп санайсың ба? (2).
70. Мерекелік дастархан басында көңіл күйің өзгереді ме? (9).
71. Драмкружокқа қатынасуды, сахнадан өлең оқуды ұнатасың ба? (8).
72. Себепсіз бұртыйып,   ешкіммен   сөйлеспей   жүретін   кездерің болады ма?    (5).
73. Болашаққа көңілсіз қарайсың ба? (3).
74. Қуаныштан бірден      қайғы-қасыретке      ауысатын      кез кездеседі ме?    (10).
75. Қонақ күте аласың ба? (1).
76. Ашуың ұзаққа созылады ма? (7).
77. Достарыңның қайғысын бөліп аласың ба? (6).
78. Жіберген қатені  жөндеу үшін  дәптердің  бір  бетін  көшіріп жазасың ба?    (4).
79. Өзіңді сенімсіз адам дер есептейсің бе? (7).
80. Қорқынышты түсті жиі көресің бе? (2).
81. Өзіңді терезеден тастағың келген кез болды ма? (4).
82. Қоршағандар уақытын    шаттықпен    өткізіп    жатса,    сенің көңілің көтеріледі ме?      (9).
83. Жағымсыз жағдайды уақытша ұмыта аласың ба? (8).
84. Сәтсіздікті ойдан шығармай жүресің бе? (8).
85. Әдетте аз сөйлейсің бе? (3).
86. Орындаған роліңе   беріліп   кеткенде,   өзіңнің   кім   екеніңді ұмытасың ба? (8).

Тест нәтижесін талдау.

Сұрақтар соңында жақшада берілген номерлер акцентуация типін көрсетеді. Әр номер бойынша жиналған оң жауаптар санын кестеде көрсетілген коэффицентке көбейту арқылы акцентуацияның баллы анықталады. Нәтижесі 12 баллдан артық болса акцентуацияның сол түрі орын алғанын білдіреді. Талдауды жоғарыда берілген акцентуация түрлерінің мінездемесі бойынша жүргізіледі.

 

Қосымша-В

 

 Жеткiншектердiң агрессиясын диагностикалау.

(Басса-Дарки әдiстемесi)

 

Мақсаты: бала агрессиясының түрін және оның көрініс беру ерекшелігін анықтау.

Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтама
береді. Біреулері ол адамның қоршаған орта құбылыстарынан
өзін қорғауға арналған тұқым қуалаушылыққа негізделген
қасиет деп көрсетсе (Лоренд, Анри), екіншілері жетекші роль
атқаруға бағытталған әрекет (Моррисон) деп түсіндіреді.
Агрессияны фрустрация мен байланыстыратын теориялар да бар
(Маллер, Дуб, Доллард).                                           

Агрессия терминімен жеке тұлғаның субъект-субъекттік қатынаста деструктивтік әрекетке жақындығын белгілейді. Деструктивтік әрекет дегеніміз адамның алдында тұрған бөгетке шабуыл жасап, қиындықты жеңуге деген белсенділігі. Сондықтан агрессияның оң және теріс көріністері бар екенін жақсы түсіну қажет. Мысалы, адам өз өмірін, немесе басқа адамдардың өмірін сақтауға, табыс көзіне төнген қауіпті жоюға бағытталған агрессияны ақтауға болады. Сонымен қатар, ешқандай ақтауға болмайтын агрессия байқалуы мүмкін.

Жеткіншек жас кезеңінде себепсіз агрессия, немесе жалған қауіпке бағытталған шабуылшылық орын алуы мүмкін. Бүл құбылыстың түрлерін, себебін, және мөлшерін анықтауға болады. Психолог осы мәселені зерттеп, агрессиясы нормадан тыс дамыған балалармен түзету жұмысын жүргізуі керек.

А.Басс және А,Дарки агрессияны сипаттағанда оны негізгі екі топқа бөледі. Біріншісі — мотивациялық агрессия, осы құбылысты туғызған себеп-сылтаулар. Психолог ең алдымен агрессияның осы түрін анықтап алуға тиіс. Екіншісі -инструменталдық агрессия, немесе өзін қорғау үшін, басқаларды зөбірлеуге қолданатын әрекеттері. Бүл қасиеттің көрініс беруі сегіз формада болуы мүмкін.

Агрессияны зерттеуге қолданылатын әдістемелердің бірі Басса-Дарки сауалнамасы. Бүл әдістеме көмегімен агрессияның орын алуын және оның түрін, көрініс беру формасын диагностикалауға болады.

Орындау ережесі: тест сауалнамасында 75 тұжырымдама берілген. Оларға «ия» немесе «жоқ» деп жауап беріңіз.

Сауалнама:

1. Менің кейде басқаларға зиян келтіргім келеді.
2. Кейде өзім жақтырмайтын адамдар туралы өсек айтамын.
3. Мен тез ренжіп, жылдам басыламын.
4. Егер маған  жақсылап  өтіш     жасамаса,     тапсырманы орындамаймын.
5. Өмірден маған қажетті нәрселерді толық ала алмаймын.
6. Басқалар менің    сыртымнан    мен    туралы    не    айтатынын білемін.
7. Мен достарымның қылықтарын ұнатпасам, пікірімді оларға білдіремін.
8. Егер біреуді   алдаған    кезім    болса,    мен    ар-ожданымның алдында қатты қысыламын.
9. Мен басқа адамға қол жұмсауға қабілетті емес сияқтымын.
10. Мен еш  уақытта,   заттарды   лақтыратындай   болып,   қатты ашуланбаймын.
11. Басқалардың кемістігіне барлық уақытта кешірімдімін.
12. Егер маған   орныққан   ереже   ұнамаса,    мен   оны   бұзғым келеді.
13. Басқалар қолайлы жағдайды пайдаланып қалады.
14. Басқалар маған,   күтпеген  жерде,   си-сияпат  көрсетсе,   мен одан сескеніп қаламын.
15. Менің басқалармен келіспейтін кезім жиі болады.
16. Кейде менің ойыма өзім ұялатын нәрселер келеді.
17. Мені біреу     бірінші     болып     ұрса,     мен     оған     жауап бермеймін.
18. Мен ашуланғанда есікті тарс еткізіп жабамын.
19. Мен сыртқы көрінісімнен әлде қайда ашушаңырақпын.
20. Егер біреу   біреу   маған   үкімін   жүргізгісі   келсе,   әрқашан мен оған қарсы тұрамын.
21. Менің тағдырым мені онша қанағаттандырмайды.
22. Көп адамдар мені ұнатпайды деп ойлаймын.
23. Басқалар менімен   келіспесе,   мен   олармен   дауласпай   тұра алмаймын.
24. Жұмыстан қашатын адамдар өздерін кіналы сезінуі керек.
25. Менің отбасымды әбіржіткендер — жұдырыққа жығылғысы келгендер.
26. Дөрекі әзілге мен бармаймын деп ойлаймын.
27. Мені сықақ жасағандарға қатты ашуланамын.
28. Егер біреулер    өздерін    бастықсымақ    санаса,    олар    мен-менсіп кетпеу үшін бар күшімді саламын.
29. Апта сайын    мен    өзіме    ұнамайтын    адамдардың    біреуін жолықтырамын.
30. Адамдардың көбі маған қызғаншақтықпен қарайды.
31. Басқалардан өзімді силауды талап етемін.
32. Ата-анам үшін ешнәрсе жасамағаныма қамығамын.
33. Сізді әрқашан     ызаландырған     адамдардың     «тұмсығын бұзуға» тұрады.
34. Мен еш уақытта ашуға бөленіп, тұнжырап жүрмеймін.
35. Егер басқалардың   маған   деген   көзқарасы   мәртебеме   сай келмесе, мен оларға режімеймін.
36. Мені біреу ренжіткісі келсе, мен оған көңіл бөлмеймін.
37. Ешкімге байқатпауға тырыссам  да,  қызғаншақтық «ішімді ит жегендей» етеді.
38. Кейде мені күлкіге көтеретіндер бар сияқты.
39. Мен қатты ызалансам да балағат сөз айтпаймын.
40. Менің күнәларымның барлығы кешірілсін.
41. Маған біреу   қол   көтерсе,   менің   жауап   қайтаруым   сирек болады.
42. Айтқаным болмай қалса мен ренжимін.
43. Кей кезде адамдарды көргенде мен жынданамын.
44. Шынымен жек көретін адамым жоқ.
45. Бөтендерге еш     уақытта     сенім      білдірмеу     —      менің ұстанымым.
46. Егер біреу     мені     ызаландырса,     мен     ол     туралы     не ойлайтынымды айтуға даярмын.
47. Кейін өкінетін нәрселерді жиі жасаймын.
48. Ашуланған кезде қол жұмсауым мүмкін.
49. Кішкентай кезімнен бастап долылық көрсеткен емеспін.
50. Мен өзімді атылуға дайын оқтай жиі сезінемін.
51. Қандай екенімді    жұрттың    бәрі   білсе,    олар   мені,    бірге жұмыс істеуге қиын адам, деп есептер еді.
52. Қандай себепке    байланысты    басқалар    маған    жағымды нәрсе істейді, деп ойланамын.
53. Маған біреу дауыс көтерсе, мен де оған айқайлаймын.
54. Сәтсіздіктер мені мазасыздандырады.
55. Төбелескенде басқалардан артық-кемім жоқ.
56. Қатты ашуланғанда,      бірінші      қолыма     түскен      затты сындырғаным есімде.
57. Кейде төбелесті бірінші болып бастаймын.
58. Өмір маған әділетсіз екенін кейде анық сеземін.
59. Мен, бүрын,   адамдар   тек   шынын   айтады,   деп   ойлайтын едім.
60. Ашуланғанда ғана ұрсамын.
61. Егер қателік жіберсем қысылып жүремін.
62. Өз құқығымды жұдырықпен қорғау керек болса — күшімді көрсетемін.
63. Өзімнің ашуымды, кейде, стол төбелеп көрсетемін. „
64. Өзіме ұнамайтындарға дөрекілік көрсетемін.
65. Маған зиян келтіргісі келетін дұшпандарым жоқ.
66. Дөрекілерді өз орнына қоя алмаймын.
67. Өзім дұрыс   өмір   сүрген   жоқпын,-   деген   ой   маған   жиі келеді.
68. Мені төбелеске дейін апаратындарды білемін.
69. Кішкентай нәрсеге бола ренжімеймін.
70. Басқалар намысыма   тиіп,    ызаландырғысы   келеді,   деген
    ойға сирек бөленемін.
71. Мен, көбінесе, адамдарды тек қорқытамын.
72. Соңғы кезде мен жабысқақ болып кеттім.
73. Дау барысында мен дауысымды жиі көтеремін.
74. Басқаларға теріс көзқарасымды көрсетпеуге тырысамын.
75. Мен дауласпастан келісімге келгенді ұнатамын.

Авторлар сауалнаманы келесі ұстанымдарға сүйене отырып жасаған:

1. Әр сұрақ агрессияның бір түрін анықтауға арналған.
2. Сұрақтарға берілген     жауаптарға    басқалардың    пікірі әсерін тигізуін төмендету жолдары ойластырылған.

Бағалау шкаласы.

Жауаптар сегіз шкала бойынша бағаланады.

1. Физикалық агрессия: ия-1, жоқ-0 келесі тұжырымдамаларға: 1, 25, 31, 41, 48, 55, 62, 68; Жоқ — 1, ия — 0 келесілерге: 9, 7.
2. Жанама агрессия: ия-1, жоқ-0: 2, 10, 18, 34, 42, 56, 63; жоқ-1, ия-0: 26, 49.
3. Тітіркенушілік: ия-1, жоқ-0:    3, 19, 27, 43, 50, 57, 64, 72; жоқ-1, ия-0:  11, 35, 69.
4. Негативизм: ия-1,    жоқ-0: 4,  12, 20, 28;    жоқ-1, ия-0: 36.
5. Өкпелегіштік: ия-1, жоқ-0: 5, 13, 21, 29, 37, 44, 51, 58.
6. Күдіктенушілік: ия-1, жоқ-0: 6, 14, 22, 30, 38, 45, 52, 59; жоқ-1, ия-0: 33, 66,  74, 75.
7. Вербалды агрессия: ия-1, жоқ-0:    7, 15, 23, 31, 46, 53, 60, 71,  73;         жоқ-1, ия-0:    1,  33,    66,  74,  75.
8. Кінәні сезіну: ия-1, жоқ-0: 8, 16, 24, 32, 40, 47, 54, 61, 67.

Көрсетілген шкала бойынша жауаптарды баллға аударып, барлық жиналған ұпайлардың екі түрлі қосындысы шығарылады. Біріншісі қастандық индексі деп аталады да ол 5 және 6 шкалалардың қосындысы арқылы анықталады. Ал екіншісі, агрессия индексі — 1, 3, 7 шкалалар қосындысы бойынша анықталады.

6,5 плюс-минус 3 — қастандық көрсеткіші нормада екенінің белгісі; 21 плюс-минус 4 — агрессияның нормадағысын көрсетеді.

 

 

Қосымша-Г.

Зейiндi бағалау ( Мюнстерберг әдiстемесi )

  Мақсаты: зейiннiң таңдамалылығын және кедергiлерге көңiл аудармай iс- әрекетiн тиянақты орындауын бағалау.

Орындау ережесi әрiптерден тұратын текстiң iшiнде мағынасы бар сөздер кездеседi. Текстi мүмкiнiдiгенше тезiрек қарап щығып, әрiптер арасындағы «жасырынып» тұрған сөздердi тауып, олардың астын сызып отыру керек.

Мысалы: рекледпсихологфыврукэж. Бұл қатардағы әрiптер арасында «психолог» деген сөз жасырынып тұр.

 

 «Корректура жасап көру» әдістемесі.

Максаты: бала өз әрекетін ұйымдастырганда максат коя білуін аныктау.

Балага таныс геометриялык фигуралар салынган парак беріледі. Ол әр түрлі фигуралардың iшінe шартты белгілер салуы керек. Мысалы:

Осы үлгі бip рет көрсетілгеннен кейін балага бос фигуралардың iшіне белгілер салынатыны түсіндіріледі. Ол белгілер ирек, косу немесе теңдік белгісі т.б. болуы мүмкін. Үлгі кайта көрсетілмейді. Тапсырманы орындап болганнан соң бала өзінің орындаган тапсырмасына мұқият карап, қатeci болса, оны кызыл каламмен түзетеді. Қaтeci жок болса немесе жіберілген катені баланьың өзi жөндесе оның өз алдында тұрган максатты дұрыс түсінгенінің белгісі.

Психолог осы үлгі бойынша бipнeшe тапсырмалар жасап аласа, оларды кезегімен колдануга болады. Орындау уакыты 5 минут.

2.3.3. Л.С.Выготскийдің «Жалпылап айт» әдістемесі.

Максаты: баланың ұгымдык корының калыптасу деңгейін аныктау.

Балаларга топтама сөздер окылып, оларды бip сөзбен калай атауга болатынын сұрайды.

Мысалы: көйлек, тон, шалбар, eтік, бөpiк, күрте. Осы аталгандарды бip сөзбен калай айтуга болады?

Бала олар киім деген сөзбен белгіленетінін айтуга тиіс.

 

 

 

 

 

 

Тапсырмалар

Тәрелке, тостаған, казан, шәйнек.

Қыи калам, фламастер, калам.

Алма, алмурт, шие, шабдалы.

Eтiк, галош, туфли, мәci.

Кауын, қарбыз, қияр, помидор.

Кайың, карагай, тал, емен.

Устел, керует, шкаф, кітап сөрелері

Өрік, жүзім, алхор, анар.

Орамал, бөpiк, такия, малахайӘмір, Уәлихан, Жәнібек, Ұлан.

2.3.4. Е.Е.Кравцовтың «Kiм үлкен» әдістемесі.

Максаты: балалардың ойлау операцияларының даму деңгейін аныктау.

Психолог балаларга ауызша тапсырмаларды окып береді. Мысалы: коян каскырдан үлкен, каскыр аюдан үлкен. Ең үлкен кандай аң болды? Қоян ба, аю ма? Салыстырмалы тапсырмаларда кисынсыздыктар жиі кездесетін сөйлемдер болуга тиіс. Оларды психолог алдын ала тауып немесе өзі жасап, жазып алады.

Тапсырмалар окылганда кездескен кисынсыздыктарды бала тауып, дұрыс салыстырма кандай болуы керек екенін айтып бepyi керек. Кисынсыздыктарды түгел табылса, баланың ойлау операциялары дұрыс калыптасып келе жатыр, деп айтуга болады. Егер бала тапсырманы орындауга киналса, онымен түзету-дамыту жұмысын жүргізу керек. Дамыту жаттыгулары ретінде алдын-ала даярланган сөйлемдерді алып, оларды баламен бipre талдау керек. Салыстырмалы талдаудың ойлау процесін дамытуга тигізетін әcepi өте үлкен. Сондыктан мұндай жаттыгуды бірнеше рет кайталап орындату артык болмайды.

2.3.5. «Мен не білемін?» әдістемесі.

Максаты: баланың табигат туралы білімін аныктау.

Баланың коршаган орта туралы білімін аныктау үшін арнайы әңгімелесу жүргізіліп, оның барысында келесі сұрактарга баланың берген жауаптарының мағынасы талданады.

Әңгімелесуге арналган сұрактар:

Жылдың кандай мерзімдерн білесің?

Көктемнің келгенін кандай белгілермен аныктайсың?

Құстар көктемде кайда карай ұшады?

Жаз мерзім кандай ерекшеліктермен сипатталады?

Канда жеміс-жидектер жазда піседі?

Күздің келгенін калай білуге болады?

Ағаштар күздің келгенін калай білдіреді?

Қыс мезгілінің ерекшелгктері кандай?

Жаңа жыл мерекесі кай жыл мезгілінде келеді?

Уй жануарларын ата.

Жырткыш андарды ата.

Қаскыр, түлкі, жолбарыс — бұл кандай жануарлар? (жырткыш аңдар)

Ешкі, сиыр, кой — кандай жануарлар? (үй жануарлары)

Елік, коян, жираф — кандай жануарлар? (өсімдікпен қоректенушілер)

Бакшада не өседі?

Далада не өседі?

Бip сөзбен мына заттарды ата: тал, терек, шынар.

Қандай өсімдіктерді білесің?

Қандай гүлдерді білесің?

          Мына заттарды бip сөзбен ата: пиала, кесе, табак.
Багалау шкаласы:

Баланың коршаган орта заттары мен құбылыстарын білyi кең көлемде және жүйеленген болса — жоғары;

Білімі кең көлемде, бipaқ жүйеленбеген болса — орта;

Баланың коршаган орта туралы білімі таяз, үстіртін, жүйеленбеген болса — төмен.

Осы багалау нәтижесіне сүйене отырып көрсеткіші төмен және орта болган балалармен дамыту машыктары жүргізшеді. Дамыту жұмыстарын табигат аясында жүргізген тиімді болады. Экскурсия, коршаган ортага серуендеу, зоопаркке бару, саяжайлармен танысу т.с.с. машыктарын кеңінен колдану баланың коршаган орта туралы білімін кеңітеді. Түзету-дамыту жұмыстарын ұйымдастырудың осы формаларын жиі колдануды ұсынамыз.

2.5. Балардың мектепке даярлығын есепке алу

Психологиялык кызметті жүйелі ұйымдастыру үшін әр окушыга жеке карточка арнап, зерттеу нәтижелерін соган тіркеп отыру керек. Сонда балалар туралы жиналган маглұматтарды кажетт уакытында тауып алып, сол балага накты көмек көрсетуге мүмкіндік туады.

Психолологиялық карточкалардың үлгілері көп. Олардың бірнсшеуі осы кітаптың жетінші бөлімінде берілген. Ал, мектепке кабылданган баланы психодиагностикалык минимум багдарламасы бойынша зерттеуден өткізу нәтижесін тіркеуге арналган кесте төмендегі үлгідей болуы мүмкін. Бұл кестенің ыңғайлылыгы — багалауга арналган көрсеткіштермен оны балга айналдыру шкаласының берілгендігінде. Барлык көрсеткіштер бойынша баланың даму деңгейін багалап шыкканнан соң оның мектепте окуга даярлыгының көрсеткіші жалпы балл бойынша өзі шыгып тұрады.

Балалардың мектепке даярлыгын тіркеу кестесі (үлгі)

Нұскау: Бала дамуының әртүрлі деңгейін көрсететін үш варианттагы жауаптарды окып, оның кайсысы зерттелінушінің ерекшеліктерін накты сипаттайтын болса, соны белгшілеңіз. Оны аныктау үшін балаларды мектепке кабылдау барысында және кыркүйек айында жүргізілген әңгімелесу, ертегі айткызу, баска да жогарыда берілген тапсырмаларды орындату бойынша алган багалары төменде берілген кестеден көрсеткіштер аркылы багаланып, нәтижесі сол кестеде тіркелінеді.

Багалау шкаласы:

26-30 балл — мектепке даярлыгы жогары;

21-25 балл — жаксы;

16-20 балл — орта;

11-15 балл — канагаттанарлык;

6-10 балл — төмен.

Осы кесте бойынша балалардың мектепте окуга даярлыгын және бастапкы окыту багдарламасын меңгеруге даярлыгын багалап шыгу үшін мектепке даярлык тобын зерттеуге арналган әдістемелерін немесе олардың модификацияларын колдануга болады. Сонымен катар бастауыш мектепке кабылданган балаларды зерттеуге арналган арнайы жинактар колданылады.

Зерттеу нәтижелерін толтыру бланкісі

Фамилиясы………………………………….

Аты…………………………………………….

Жынысы……………………………………..

Оқитын сыныбы………………………….

Психодиагностика жүргізілген күні………………….

Жинаған баллдары…………………………………………

Мектепке даярлығының көрсеткіші………………….

 

№		Бағаланатын көрсеткіштері	бағасы
1		Дыбысты дұрыс айтуы
		1. көп дыбыстардың анық айта алмайды. Сөйлегенде ентігіп қалады, тыныс алуын және сөйлеу екпінін реттей алмайды. 2. барлық дыбыстарды анық айтады, сөйлеу екпінін реттей алмайды. Кейбір әріптерді анық айтуға қиналады. 3. тілі анық, тынысы жақсы қойылған, даусы мәнерлі, қоңыржай екпінмен сөйлейді, әртүрлі сөйлемдерді дұрыс құра алады.	1   2   3
2		Тілдік коммуникациясы
		1. тұйық, балалармен және үлкендермен аз сөйлеседі, көңіл-күйі тұнжыраулы, жатырқағыш, жауап беруге қиналады. 2. үлкендердің сұрақтарына жақсы жауап береді, өзі бірінші болып әңгімелеспейді, қойған сұрақтарға жауаптары келте. 3. тілдік белсендлігі жақсы дамыған, балалармен және үлкендермен қарым-қатынас жасауға құмарлығы айқын байқалады. Сұрақтары шектусіз.	1   2   3
3		Мазмұнын жеткізуі
		әдістеме, epтeгінi айтып беруге кыйналады, көп сөздердің магынасына түсінбейді, ұзак уакыт зейін кой- ып тындауга киналады, ырыксыз зейіні басым келеді 2.        қысқа әңгіменің, ертегінің мазмұнын сұрактармен жетелегенде айтып береді, карапайым сөйлемдерді колданады, мазмұнын толык жеткізуге киналады, сурет бойынша әңгіме айтуы шектеулі. 3.                                                                                                         Тіл байлыгы жаксы дамыган, ертегінің, әңгімелердің мазмұнын жаксы жеткізеді, күрделі сөйлемдері колданады. Айткан нәрсеге зейін койюы жаксы, кызыгушылыгы шексіз, сұрактары мағыналы.	1     2       3
4		Сөздік қоры
		1.                                                                                                         Тіл байлыгы дамымаган, тек карапайым сөйлемдерді колданады, грамматикалык кателері көп, койылган сұрактарга гана жауап береді, тілдік белсенділігі шектеулі 2.                                                                                                         өз беімен сөздік белсенділік көрсетпейді сұрактарга жауап бергенде белсенділік көрсетеді, сөйлемдерді дұрыс құрады, сөздік коры онша бай емес. сөйлемдері карапайым және бip типті, кейде ойын толык жеткізе алмаганы анык байкалады. 3.        әңгімелесуге құмар, сөздік коры мол. күрделі сөйлемдерді колданады. өз катары, жолдастары,өзінен кішілер және үлкендермен тіл табыса алады, әртурлі сипаттагы сұрактардың мағынасына толык түсінеді және оларга дұрыс жауап береді. Кызыгушылыгы шексіз. сұрактары бipinнeн-бipi туып тұрады және толык жауапты талап етеді. Tілi әдеби тұргыда сипатталады.	1       2         3
5		Ipi және майда кимыл әрекеттерінің калыптаскандыгы
		1.        өзінің кимыл әрекетгерін кадагалауга киналады. қимылдары үйлесімсіз. Майда жұмыстарды дәл орындаганда киналады, саусактары карысып калады, жылдам орындайтын әрекеттерге икемділігі жок, үйренуі өте киын. 2.                                                                                                         өз кимылын кадагалайды, майда әрекеті калыптаскан, күрделі кимыл әрекеттерді киналып орындайды, бipaқ олар үйлесімдi, бipнеше рет кайтала- ганда карапайым әрекеттерді тез менгереді. Үйренуге икемділігі анык байкалады, кызыгушылыгы шектеулі. 3. Өз кимыл әрекеттерін толык кадагалайды, козгалыстарының амплитудасы мен троекториясы талапка сай. Майда, нәзік кимыл әрекеттері жаксы калыптаскан, колымен жасайтын әрекеттерді жеңіл және үйлесімді орындайды. Ic-әрекет түрлерін тез меңгереді және сапалы орындайды.	1         2         3
6		Графикалық әрекеттері
		1.         Сурет салганда саусактары карысып, каламды катты басады, паракты жыртып жіберуі мүмкін. Суреттің жеке элементтері гана үлгіге ұқсастык белгімен сипатталады, калгандары — шимайлар. 2.         Cypeттегi заттардын негізгі элементтері үлгіге ұқсайды, не салынганын түсінуге болады. Майда және нәзік элементтер көрінбейді, бұрыштар анық тұспеген, сызыктардын түрлері   барлык жерде бірдей емес. 3.         Сурет жаксы салады, барлык заттар анык түсіріледі, үлгіде көрсетілген заттардын майда детальдарына дейін айнытпай көшіріп салады. әріптер, бұрыш, дөңгелек, сызык т.б. фигуралардын басым көбін ешкандай деформациясыз анык, үлгіге ұқсас етіп салады.	1       2       3
7		Оку, ойын әрекеттріне көзкарасы
		1.        Жана әрекеттерді ұйымдастыру ережелерін киналып меңгереді. Ойындарынын мазмұны таяз. Әрекет барысында кездескен жаналыктар састырады, баскалармен тіл табысуы киын, ойынга, окуга кызыгушылыгы төмен. 2.        Жаңа әрекеттер ережесін тез меңгереді. Күрделі әрскеттерді, ережелерді киналып меңгереді, саскалактык, ұмытшактык көрінic береді жана ортага үйренyi киын. 3. Барлык жаңалыкты тез, кызыгып менгереді. ОЙЫН барысында шыгармашылык көрсетеді. Шытырман жагдайлардан шыгу жолын тез табады. Жаңа адамдармен тез танысып, жатыркаушылык білд!ірмейді Барлық уакытта іденіс үстінде болады.	1         2       3
8		өз катарларымен және үлкендермен карым-катынасы
		1.        Қарым-катынас мәдениеті калыптаспаган, үлкендерден және өз құрбыларынан жатыркайды, өзін ерекше көрсеткici келеді. 2.        Ашык бipaқ карым-катынасы шектеулі, уүлкендермен катынас құра алады, бipaқ кейде еркелік анык байкалады, ескертуден кейін нормага келеді. 3.        Карым-катынас мәдениеті жаксы калыптаскан, балалармен және үлкендермен тез танысып, емін-еркін катынас жасайды. Ойын барысында орындайтын рольге таласпайды, тапсырманы реншімей орындайды.	1       2   3
9	Өзіне қызмет көрсетуі
	1.                                                                                                         өзіне   өзi   кызмет   көрсету   дагдысы калыптаспаган (жуыну, киіну, тамактану барысында үлкендердің көмегі кажет) 2.                                                                                                         Өзіне өзі кызмет көрсету дагдысы калыптаскан, үлкеннің көмегін сирек кажет етеді, дегенмен, бала өз әрекеттеріне ерекше зейін коймаса, әрекеттерінің сапасы төмен. 3.                                                                                                         өзіне өзі кызмет көрсету дагдылары өте жаксы дамыган, дербес, үлкендердің көмегін талап етпейді Баска балаларга көмек көрсетуге шамасы келеді.				1     2       3
10	Бағдарламаны менгеруі
	1.                                                                                                         Оку багдарламасын нашар менгереді, косымша түсіндіруді немесе жеке жұмыс жүргізуді талап етеді Окуга кызыгушылыгы калыптаспаган. 2.                                                                                                         Бала-бакша оку багдарламасын орта денгейде меңгергсн. Мектепте окытуга негіз болатын білімі мен дагдысы калыптаскан, дегенмен киналып окиды. 3.                                                                                                         Багдарламаны жеңіл және жаксы менгерген. Барлык сұрактарга киналмастан сенімді жауап береді Оку мотивациясы жаксы калыптаскан, окыганды ұнатады, мектепке куанышпен барады.				1     2     3

 

 

Тақырып 3. Бастауыш сынып оқушыларына психологиялық қызмет көрсету

Бастауыш сынып окушыларына психологиялық қызмет көрсету
міндеттері. бірінші сынытқа қабылданган балалардың таным
процестерін зерттеу және түзету әдістемелері.                                     

3.1. Бастауыш сынып окушыларына психологиялык кызмет көрсету мідеттері

Мектепке кабылданган балалардың өмipi оларды балалык шактан окушы статусына ұштастыратын өтпелі кезеңдермен сипатталады. Балалар өміріндегі бұл шак көптеген әлі көзі ашылмаған даму мүмкіндктеріне бай. Оларды дер кезшінде байкап, колдап отырганда гана балалардың жекелік психикалык каситеттері жан-жакты дамып, кажетті әрекеттерге айналады. Сондыктан мектеп психологі баланың мектеп талаптарын орындауга, биологиялык кемелденуі, акыл-ой дамуы, жеке басының калыптасуы мен әлеуметтік даярлыгы, epiк сапаларының калыптасуы және көңіл-күйін меңгеріп, өзіне-өзі ұстауы жагынан маглұматтар алып оларды нормативтермен салыстырып зерттеуі кажет.

Мектеп табалдырыгын аттаган күннен бастап бала окушыга айналады. Оныц өмірінде ойын өте маңызды роль аткарады.  Дегенмен бастауыш сынып окушысының өмірінде оның танымдык әрекеті жетекші бола бастайды. Осы әрекеті мінез-құлык мотивтерін өзгертіп, бар күшін интеллектуалдык кабылетін, адамгершілік касиеттерін дамытуга багыттауды кажет етеді. Әcipece баланың мектеп өмрінеe eнyi оның көптеген жагдайга икемделуін талап етеді.

Балардың көпшілігі бұған отбасында немесе балабакшада арнайы психологиялык даярлыктан етеді. Мектепке бала үлкен куанышпен барады. Өйткеш мектеп бала болашак үлкендік өмірге даярлыктыі бip сатысы ретінде кабылдайды. Баланың бұл iшкi позициясы оның мектеп өмірін калауы, сыныпта мінез-құлык ережелеріне, сыныптас жолдастарымен ерекше карым-катынас нормаларын, күн тәртібін, мұгалімнің талаптарын жылдам кабылдап оны кипалмастан орындауга негіз болады. Бұл талаптарды бала орындамауга болмайтын кагида деп кабылдайды.

Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету кей кезде балалардың кырсыктык көрсетушіне немесе шамадан тыс шаршауына алып келуі мүмкін. Сондыктан психологтың алдында тұрган ең негізгі міндет — балаларга мектеп талаптарын кабылдап алуга көмектесу.

Мектеп койып отырган жаңа талаптарды орындау үшін бала ерекше режим бойынша өмip суреді. Олар уакытында оянып, сабакты жібермей катынасып, мұғалімнің сөзін жаксы тындап, сабакта ұйымдастырылган жұмысты және үйге берген тапсырмаларды уакытында ережеге сай орындап отыруы кажет. Баланың бұл міндеттерін толык орныдауга негіз болатын тиісті дагдылары болмаса, ол әдеттен тыс шаршауы, сабакты жіберіп коюы, үй тапсырмасын орындамауы сиякты режимді бұзу орын алуы мумкін. Психологтың екінші міндеті — бірінші сыныпка кабылдангандарды мектеп режиміне үйрету шараларын жүйелі түрде жургізу.

Бірінші  сынып окушыларының басым көбi бастан кешіретін киындыктарының ішінде олардың мұгалімдермен және сыныптас жолдастарымен карым-катынас жасауы болып табылады. Психологиялык кызмет көрсету барысында баланың карым-катынас мәдениетін тәрбиелеу, калыптастыру психологтың  келесі міндет болып аныкталады.

Баланың мектепке баруымен оның отбасындагы жагдайы өзгеред. Бала үй тапсырмасын орындайтын орыны және уақыты болуы керек, ал ата-аналар өз тіршілігін окушының күн тәртібімен санасып ұйымдастырады. Содыктан, біріншi сынып окушыларының ата-аналарымен көптеген режимдік жұмыстар, балаларга үй тапсырмасын орындату тәртібін үйрету, баланың жұмыс орнын ұйымдастыру т.с.с. мәселелер бойынша ағарту жұмыстарын жүргізу — осы жас кезеңіндегі балалармен жүргізетін психолог жұмысының келесі міндеті.

Қaзipгi кезде көптеген мектептер гимназия, лицей мектептері статусын алуымен байланысты балалардың интеллектуалдык кабылетін аныктау психологка жүктеледі. Сондыктан бұл мәселе де психолог міндеттеінің бip саласы болып табылады.

 3.2. Бірінші сыныпка кабылданган балалардың таным процестерін зерттеу

Бастауыш сынып окушыларының таным процестерін зерттеудің көптеген ерекшеліктері бар. Біріншi және екінші сынып окушыларының таным процестерін зерттеу тecтepi олардың оку және есеп шыгару шеберлігі енді калыптасып келе жатканын ескере отырып жасалган. Ал үшінші-төртінші сынып окушылары сауаты ашылган, олар көптеген жазба түрде берілген тапсырмаларды өз беттерімен орындап шыгуга мумкіндіктері бар. Осы ерекшеліктерін ескере отырып бастапкы окыту кезеңіндегі балаларды зерттеу барысында арнайы жасалган тестер колданылады.

Мектепке кабылданган баланың оку мазмұнын толык меңгеруге даярлыгын анықтаудың маңызы өте үлкен. Психолог баланың даму деңгейін жан-жакты диагностикалау барысында осы касиеттерді багалаумен катар олардың таным процестері дамып, окытуга кажетті деңгейге жетуі мумкін. Барлык диагностикалык тестерінің түзету-дамыту әcepi өте мол болгандыктан оларды орындатудың өзi дамытулык әсерін тигізеді.

Мектепке енді кабылданган баланың әлеуметтік статусы өзгергені мен ол әлі акыл-ой, интеллектуалдык даму жагынан мектепке даярлык тобындагы кезіндегідей. Сондыктан олардың таным процестерін зерттеуге мектепке кабылдау кезінде колданылган әдістемелер модификациясы, немесе С.Д. Забрамная, Д.Б.Эльконин, А.Л.Венгер әдістемелері өте ыңғайлы болады. Сонымен катар мектепке кабылдангандарды зерттеуге және олармен танысу үшін әңгімелесуге арнайы жасалган әдістемелері бар. Олар: «Қисынсыздыктар», «Мен қандай жерде тұрамын?», «Менің көшем», «Менің достарым», «10 сөз», «10 сан», т.б. Бұл жерде осы әдістемелер көмегімен балалардың окытуга даярлык деңгейін аныктау жолдары көрсетілген.

3.3. Баланың таным процестерін зерттеу әдістері

3.3.1. «10 сөзді жаттау» әдістемесі

Максаты: баланың сөздерді ырыкты есте сактауын аныктау.

Бұл әдістеме көмегімен баланың өз зейінін ұзак уакыт бip әрекетпен шұгылдануга жинактай алуы, оган косымша стимулдык материалдар (ойын, көрнекіліктер) колданбай танымдык кызметін ұйымдастыруга болатындыгы аныкталады.

Зерттеуді жургізу үшін 10 сөз немесе сөз тipкестcpi дайындалады. Олар бірнсше вариантта болганы дұрыс. әр вариантты орындауга арнайы уакыт беріледі.

Біріншi жаттыгуды колданып зерттеу жургізуді психолог келесі кipicпe сөзбен бастайды: «Балалар, мен казір сендерге бірнеше сөздерді айтамын. Оларды мұқият тындап, есте сактап калуга тырысындар. Мен окып болганнан соң сендер олардың ішінен естерінде калгандарын кайталап айтасындар».

Жаттыгуды екінші рет орындату үшін нұскау кайталанады: «Мен жаңагы сөздерді кайталап окимын. Сендер ол сөздерді тагыда кайталап айтасындар. Біріншi кайталаган сездеріңмен бipre казір жаңадан еске сактаган сөздерді косып айтындар».

Үшінші жэне төртінші рет кайталап орындаганда ереже кыскаша түсіндіріледі:

«Мен тагы да кайталаймын, ал сендер жаксылап тындандар». Бесіншi рет кайталаганда: «Мен бүл сөздерді соңғы рет окимын, сендер олардың барлыгын түгел кайталауга тырысындар» — деп ескерту кажет.

Калыпты жагдайда дамып келе жаткан балалардың есте сактауы әpбip кайталаган сайын арта береді. Баланың денсаулыгы болмай жүрсе немесе психологиялык проблемасы болса есте сактауы керісіншe, кеми береді.

Сөздер тiзiмiн кайталап оку барасында ешкандай косымша тусініктеме берудің кажеті жок. Тек кана сөздерді өте жай кайталаганда, балаларга: «тагы кандай сөздер есіңе түсті» деген сұрак аркылы кішкене дем беріп отыруга болады.

Орындау уакыты 7-8 минут.

Багалау шкаласы:

Бip рет окыганда — 5-6, бес рет кайталаганда — 8-10 сөзді кайталау — сөздерді еске сактауы жоғары деп багаланады; Брінші окыганда — 3-4, бесіншіден кейін — 5-7 — орта; бірінші окыганда — 1-2, бесіншіден кейін  — 3-4 — темен; біріншіi окыганда — 0, бесіншіден кейін — 1-2 — өте темен.

Сөздер: уакыт, нан, аспан, өсімдік, кар, май, ағаш, көрпе,киім, дала.

Осы сиякты бірнеше вариант тапсырмалар жасап алу керек.

3.3.2. «10 сан» әдістемесі

 Мақсаты: баланын карапайым математикалык білімін тексеру. Әдістемені  сандар ойыны ретінде ұйымдастыруга болады.

Тапсырмалар:

Келесі сандар калай аталады: бірнеше бірлік сандар айтылады (2, 7, 6)

5, 7 сандарына көрші сандарды ата. Олар неге көрші сандар деп аталады?

9-дан 6ip санга кішіні ата, енді бip санга үлкенін ата.

3 пен 5 сандарының арасында кандай сан тұрады?

Бірден онга дейін санап берші.

Оннан 6ipre дейін калай саналады?

Катар орналаскан үш санды ата.

7 санынан ксйін орнатаскан санды ата.

Аталган саннан үлкен немесе кіші санды калай шыгаруга болады?

10.Санамак кандай саннан басталады?

Багалау шкаласы:

Бұл әдістеме жогарыда көрсетілген «10 сөз» әдістемесн орындау ережесі бойынша жургізіліп, нэәтижесі сол шкала бойынша багаланады.

3.3.3. «10 фигура» әдістемесі

Мақсаты: Баланың геомстриялык фигураларды білуін аныктау.

Төменде берілген сұрактарды колдана отырып баламен әңгімелесу барысында, оның білімі туралы маглұмат жиналады. Бұл әдістемені ойын ретінде балалар тобымен жургізуге де әбден болады. Мысалы, психолог балаларды ертегі әлеміне кыдыруга шакырады. Бұл әлемдегі заттардың барлыгы геомстриялык фигуралардан тұрады екен. Осы фигураларды дұрыс атагандар баска бөлмеге шыгуына, үзіліс жасауына, келесі тапсырманы орындауына рұқсат алады (балаларды кызыктыратын нәрселсрді колдану кажет).

Әңгімелесуге келесі сұрақтарды қолдануға болады:

1.Кандай фигуралардың атын білесің?

2.Үстелдің бeтi кандай фигурага ұқсайды?

3.Терезе айналары фигураларын атап берші.

4.Ыдыстардың басым кө6i кандай фигурага ұқсайды?

5.Дөңгелек пен шардың айырмашылығы неде?

6.Осы бөлмеде пирамидага ұқсас не бар?

7.Сынып бөлмесінде үшбұрышка ұқсайтын нәрселср бар ма?

8.Менің оң жагымда орналаскан нәрселерді аташы? Олар
кандай фигураларга ұқсайды?

9.Қиыққа ұқсас нәрсені тапшы.

1Фигураларга карап оларды ата: үшбурыш, киык, шаршы,
төртбұрыш, ромб, куб, дөңгелек, сопак, пирамида, бесбұрыш.

Багалау шкаласы:

7-10 фигураны атаса — өте жаксы

5-6 — жаксы;

3-4 — орта;

1-2 — төмен.

3.3.4. «Ертегі айтып берші» әдістемесі

 Мақсаты: баланың сөйлеу техникасын және тіл байлыгын аныктау.

Балага өзі білетін epтегінi айткызып, ондагы кейіпкерлер кандай ерекшеліктермен сипатталатынын косымша  сұрактар койып аныктау аркылы жургізіледі. Бұл тәсілдің көмегімен балардың шыгармашылык кабылетін дамытып, тіл байлыгын терендетуге болады. Тапсырманы орындату барысында келесі көрсеткіштер багаланады.

I.Дыбыстардың дұрыс айтылуы.

Дикциясының аныктыгы.

Дауысының мәнерлігі.

     Сөздік коры.

Сөзді орнымен накты калдана білyi.

Ұгымдарды тусіндіретін лексикондагы сөздің бары.

Сөйлеуде граммагикалык катенің болмауы.

Әртүрлі грамматикалык формаларды колдануы.

Әртурлі сөйлемдерді дұрыс құра білyi.

Сөйлемдегі сөздердің ретін дұрыс аныктай білуі.

Сөйлемде аякталган ойды айта білyi.

Әртүрлі сипаттагы сұрактарга жауап бepyi.

Қыска әңгіме құра білуі

Құбылыстарды, әрекеттерді фактілерді бip-бipiмен
байланыстыруы.

3.5. Ойлау процесінің даму деңгейін аныктау жэне дамыту әдістемелері

Бастауыш сынып окушыларының ойлау процесі осы жас кезеңінің ішінде екі сатыда жүретінін ескеру кажет. Біріншi сатыда (ол шамамен 1-2 сыныптагылар) балалар ойлау әрекетінде нактылы заттарга, оның дәл баламаларына, бейнеленулеріне сүйенеді. Ал 3-4 сыныптарда окушылар ұғымдардың кейбір белгілері арасындағы тектік-түрлік катынасты, ягни топтастыруды игере алады (мысалы: стол — зат eciм), олардың логикалык ойлауы анык көрініс бepin, талдау мен топтастыру, жүйеге келтіру және сол сиякты күрделі операцияларды жасайды. Осы жас шагындагы балалардыц ойлay процесін зерттеуге арналган әдістемелер мол.  Олардың iшінен балалардың интеллектуалдык дамуына әcepi өте үлкен, логикалык. мағынасы барларын осы жерде келтіреміз.

Ойлаудың ерекшелік түсінігін «артығын алып таста» әдістемесі бойынша анықтау

Бұл әдістеменің көмегі арқылы мидың аналитикалық және синтетикалық белсендігін анықтайды. Мысалы: зерттелушіге бірнеше Қазақстанның қаларының аттарын –Семей, Астана,Павлодар , Атырау, Ертіс,Алматы – ұсынсақ , бәрінен бұрын зерттелуші Ертіс өзенін алып тастайды. Анологиялық зерттеулерде, кейде сурет арқылы да зерттейді, онда 4 сурет беріледі, бұл жерде біреуі артық, мысалы: суретте керосин лампасы, электр лампасы, май шам және күн салынған. Дұрыс жауабы – «күн».

             Әдістемеде 24 топтағы мағыналары бірдей сөздер беріледі. Мақсаты бір-бірімен тығыз байланыстытекстегі сөздерді жақшадан таңдап алу керек.

             Екі сөзді дұрыс тапса – 2 балл, бір сөзді дұрыс анықтаса – 1 балл, ал егерде дұры сөзді таба алмаса – 0 балл беріледі.

Даму дәрежелерінің қорытындысы

            Ең  жоғарғы балл – 48

Ең төменгі балл саны – 24, салыстыру, анализдеу және анықтау деңгейінің төмендігін көрсетеді.

Берілген сөздер

 Соғыс ( самолет, зеңбірек, соғысу, мылтықтар, әскерлер)

Оқу ( көз, кітап, картина, баспа, сөз)

Бақ (өсімдік, бақташы, ит, аула, жер)

Қора (шөп, ат, шатыр, қабырға)

Өзен  (жаға, балық, аулау, су)

Қала (көлік, ғимарат, көпшілік, көше, велосипед)

Куб ( бұрыш, сызба, жақ, тас, тоғай)

Бөлу ( бөліну, қарындаш, бөлуші, қағаз)

Ойын ( карталар, ойыншылар, штраф, жазалау, ереже)

Сақина (диаметр, алмаз, проба, домалақтығы, баспа)

Газета (правда, телеграмма, қағаз, махаббат, текст, редактор)

Кітап ( сурет, соғыс, қағаз, махаббат, текст)

Ән-күй ( дыбыс, бейнелеу, дауыс, ду қол шапалақ, әуен)

Жер сілкіні ( өрт, өлім, тербеліс, жаңғырық)

Кітапхана ( қала, кітап, лекция, әуен, оқырмандар)

Орман ( жапырақ, алма тоғайы, аңшы, тоғай, қасқыр)

Спорт ( алқа, оркестр, жарыс, жеңіс, стадион)

Аурухана (бөлме, бақ, дәрігер, радио, науқастар)

Махаббат ( раушан гүл, сезім, адам, қала, табиғат)

Патриоттық ( қала, достар, отан, жанұя, адам)

Жиһаз (орындық, үстелдер, қала, отан)

Мектеп ( мұғалім, достар, оқушылар, көше)

Қару-жарақ ( танкілер, ұшақтар, жаңғырықтар, зеңбіректер, темір)

Жеміс-жидек ( қияр, қызылша, қарбыз, сәбіз, алма)

Дұрыс таңдалған сөздер

Соғысу,әскерлер; көз,сөз; өсімдік, жер; шатыр,қабырға; жаға,су; ғимарат,көше; бұрыш,жақ; бөлінетін,бөлетін; ойыншылар,ереже; диаметр,домалақтығы; мәтін,редактор; қағаз,мәтін; дауыс,әуен; тербеліс, жаңғырық; кітап,оқырмандар; жапырақ,тоғай; жарыс,жеңіс; дәрігер,науқастар; сезім,адам: отан,адам; орындық,үстелдер; мұғалім,оқушылар; танкілер,зеңбіректер; қарбыз,алма;

 

Тақырып 4.  Жеткіншектерге психологиялық қызмет көрсету

4.1. Жеткіншек жас кезеңінің психологиялык ерекшеліктері

Балалык шактан өткен, бipaқ ересектікке әлі жетпеген 11-15 жас аралыгындагы балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңдегілер деп атайды. Бұл жас кезеңі «өтпелі кезең», «киын жас», «проблемалы» т.б. көптеген косымша белгілерге бай. Оның барлыгы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялык процесстсрмсн байланысты. Бұл жас аралыгында бала агзасы дамының бip сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша олар әлі балалык шакта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму дагдарысы деп аталады.

Жеткіншек жас кезеңінде баланың бойында бұрын калыптаскан касиеттерге жаңа сапалар немесе жаңа құрылымдар косылады. Бұл құрылымдар бұрынгы психологиялык және физиоллогиялык көpiнicтepre жаңа сапа бepin, олардың 6ip-6ipiмeн 6iтicyi әлі аякталмаган кез болгандыктан, көптеген екі жактылык орын алады. Сондыктан бала көптеген киналыстарга ұшырайды: болашакта кім болатынын, өмірде орындайтын әлеуметтік рөлін, карым-катынас ерскшелктерін аныктау кажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз орнын іздейді.

Үлкендер баланы барлык уакытта түсіне бермейді. Қарым-катынас барысында жеткіншектерді өздеріне багындыру, үстемдк көрсету, тіл алуды талап ету орын алады да, мұндай көзкарас баланың кырсықтыгын туғызып, нәтижесінде үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы мумкін.

Жеткіншсктсрдің дене мүшелерінің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын алады. Мәселен, олардың аяк-колдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеудесінің өcyi, бұлшык еттерінің ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің 6ip келкі дамымауы салдарынан жеткіншекте өзін жарым-жан сезіну деп аталатын комплекс пайда болады. Ол денесін тік ұстауга киналып, көбінесе бүкшейіп, немесе бip жагына кисайып жүреді.

Жеткіншек жас кезеңінде балалардың эндокриналык жүйесі де өзгеріске ұшырайды. Гипофиздік гармондар жыныс безінің жұмысын әсерлендіріп, күшейтіп, жеткіншекті жыныстык өмipгe дайындайды. Ми кабыгыныц жасушалары жыныс гармондарының тітіркендіруіне әсерленгіш. Сондыктан жеткіншектер көп мәселелердің байыбына үңіліп жатпайды, сөзді аягына дейін тындап болмастан, морт кететін кылыктары осының салдарынан туады.

Жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінін шамадан тыс дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байкалу ерекшеліктерін Леонгард жан-жакты зерттеп, оныц типологиясын жасаган. Сонымен катар осы жас кезеңінде мазасыздану да бала өміршде едәуір орын алады.

Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мұгалімдері, сынып жетекшісі, баска да жеткіншектің айналасындагылар жаксы түсінетін болса, барынша төзімдік көpceтiп, түсінушілік білдірсе, балалар жас киындыгын оңайырак көтереді.

Жеткіншек жастың ерекшеліктері:

барлык нәрсенің өз бетімен орындап, үлкендердің камкорлыгы мен акыл-кеңесінен құтылгысы келу;

үйге берілген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түciнiктi eтіп айтуга тырысуы;

үлкендерге сын көзбен карап, олардың айтканын сынап-мінеп, кей кезде өрескіл мінез көрсстуі жеткіншек icтi игеру жагынан әлі бала болса, ал талап кою жагынан ересек, өз мумкіндігін жогары багалап, бәpiн өзi істей алатындай ceзiнyi;

Жеткіншектердің кырсык мінез көрсетуіне, ересектер талабын оңай орындамауына негіз болатын бірнеше себептер бар. Олар:

1.Балалардың окудан баска айналысатын шаруасынын болмауы.

2.Радио, теледидар, баска да акпарат көздерінен ересектерге арналган хабарларды көріп, соган еліктейтіндігі.

3.Өзінен үлкен балалармсн танысып, солардың жарамсыз әрекеттеріне еліктейтіндігі.

4.Kүнi-түнi фантастикалык және криминалистикалык әдебисттерді окып, ондагы кейіпкерлерге еліктеуі.

5.Акцентуацияныц көpiнic бepyi.

6.Агрессиясының анык байкалуы.

Психологтың жеткіншек жас кезеңіндегілерімен жүргізетін жұмыстарының міндеттері мен мазмұны осы ерекшеліктерден туады. Барлык, ic-шаралар жеткіншсктердің жасымен байланысты проблемаларын ескере отырып, оларды шешуге немесе шешу жолдарын табуга көмектесуге багытталады. Сонымен катар осы жас кезеңінде баланың интеллектуалдык дамуына үлкен кеңіл бөлу кажет.

 

 

 

 

 

 

 

Шмишек тесті бойынша жүргізілген зерттеу нәтижесі.

 

Шкала	Акцентуация	Акцентуация көрсеткіші
Номері	типі	Анықталған балалар саны
1.	Гипертимді	2
2.	Лабильді	4
3.	Сенситивтік	6
4.	Шизоидтық	2
5.	Эпилептоидтық	0
6.	Тұрақсыз	3
7.	Астено-невротик	2
8.	Демонстративтік	7
9.	Циклоидтық	0
10.	Аффектті-экзаль- тациялық	1

 

Акцентуация түрлері анық байқалған балаларды келесі кестеге түсіріп талдадық.

Балалар аты	Акцентуация түрі
1. Айнабек Р.	8-ші түрі анық көрініс берді
2. Асылбек А.	3-ші түрі анық көрініс берді
3. Әлия А	2-ші түрі анық көрініс берді
4. Бағдагұл Р.	8-ші түрі анық көрініс берді
5. Боранбек О.	6-шы түрі анық көрініс берді
6. Ғазиза Қ.	8-ші түрі анық көрініс берді
7. Ғалым Қ.	2-ші түрі анық көрініс берді
8. Гулсана В.	6-шы түрі анық көрініс берді
9. Қайрат Г.	3-ші түрі анық көрініс берді
10. Қасым Ө.	8-ші түрі анық көрініс берді
11. Мереке Ж.	1-ші түрі анық көрініс берді
12. Мәдина Н.	1-ші түрі анық көрініс берді
13. Мақсат Д.	8-ші түрі анық көрініс берді
14. Маржан В.	3-ші түрі анық көрініс берді
15. Мария Х.	1-ші түрі анық көрініс берді
16. Марина	2-ші түрі анық көрініс берді
17. Мәбия Н.	2-ші түрі анық көрініс берді
18. Нүрғали Н.	8-ші түрі анық көрініс берді
19. Нәзгүл Х.	6-шы түрі анық көрініс берді
20. Насиба Т.	3-ші түрі анық көрініс берді
21.ОразЕ.	2-ші түрі анық көрініс берді
22. Өтеген Г.	7-ші түрі анық көрініс берді
23. Перизат Ш.	3-ші түрі анық көрініс берді
24. Шуқырат Қ.	2-ші түрі анық көрініс берді
25. Шахсана О.	7-ші түрі анық көрініс берді
26. Хусаин 3.	8-ші түрі анық көрініс берді
27. Фируза Ж.	3-ші түрі анық көрініс берді
28. Халима Қ.	2-ші түрі анық көрініс берді

 

Зерттеу нәтижесі демонстративтік акцентуация балардың жетеуінде анық көрініс береді, ал тұрақсыздық үш балада анық байқалды. Акцентуацияның басқа түрлері 2-3 баланың көрсеткіштерінен байқалды, ал эпилептойдтық және экзальтациялық түрлері көрініс бермеді.

Акцентуацияның түрін дәлірек бағалау үшін осы көрсеткішті бағалайтын келесі тестерді жүргіздік.

Барлық жауаптарды талдап, ретке келтіру нәтижесінде зерттелінушілердің акцентуациясы байқалатыны анықталды және мүндей көрініс осы жас кезеңіндегі балалар үшін норма деп айтуға болады. Бланкелерде тіркелген жауаптарды өңдеу кілтінде берілген рет бойынша бағалап шықтық, сонан соң шкала бойынша акцентуация типін анықтадық.

Олардың ішінде «Табиғатта жоқ жануар», «Жаңбыр астындағы адам» оқушылардың қызығушылығын тудырды.

Келесі кезеңде «табиғатта жоқ жануар» әдістемесін жүргіздік. Бұл әдістеменің ерекшелігі балаға беретін тапсырманың белгісіздігінде. Оларға табиғатта жоқ жануарды салу тапсырылады. Ол жануарға ат беріп, оның барлық ерекшеліктерін сірет аркылы көрсету қажет. Нәтижесін талдау барысында балалардың мазасыздану деңгейін, эгоцентризмін, танымдық қызығушылығын және басқа ерекшеліктерін байқауға мүмкіндік туады.

«Табиғатта жоқ жануар» әдістемесі бойынша зерттеу нәтижесі

Балалар аты	Талдау нәтижесі
1. Айнабек Р.	Эгоцентризм, басқалардың өзін бағалауына ерекше көңіл аударады, танымдық қызығушылығы жоғары.
2. Асылбек А.	Эгоцентризм, мазасыздану, ойшыл, эмоционалдық тұрақсыздық.
3. Әлия А.	Өзін бағалауы жоғары, әлеуметтік ортадағы өзінің орнына қанағаттанбайды, эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, мазасыздануы анық байқалады.
4. Бағдағұл Р.	Рефлексияға жақын, ойшыл, «іс-әрекет адамы емес», танымдақ қызығушылығы жоғары, рационализм анық байқалады.
5. Боранбек О.	Басқалардың пікірін бағалайды, өзіне көңлі толмайды, танымдық қызығушылығы жоғары.
6. Ғазиза Қ.	эгоцентризм, сенімі төмен, қорқақ, мазасыздануы жоғары ойшыл, инфантилизм, рационалим.
7. Ғалым Қ.	Қорғаныс агрессиясы анық, іс-әрекетке ойланып істейді, шешім қабылдауы қиын.
8. Гулсана В.	Эгоцентризм, қорқақ, танымдық қызығушылығы жоғары.
9. Қайрат Г.	Рефлексиға жақын, ойшыл, сабырлы, сезімтал, тұйық, рационалист.
10. ҚасымӨ.	Өзін бағалауы жоғары, эгоцентризм, қорқақ, ешкімге сенбейді, агрессия анық байқалады, эмоциясы ұстамсыз.
11. Мереке Ж.	Сасқақ, рефлексияға жақын, ойшыл, агрессия анық байқалады, сезімтал, ойшыл, мазасыздануы анық, тұнжыраған.
12. Мәдина Н.	Байсалды, шешім қабылдауда асықпайды, сенімі төмен, басқалардан сескенеді, басқалардың пікірін бағалайды, танымдық қызығушылығы жоғары.
13. Мақсат Д.	Өзін жоғары бағалайды, әлеуметтік ортадағы өз орнына қанағаттанбайды, танымдық қызығушылығы жоғары, барлық уақытта іс-әрекет үстінде.
14. Маржан В.	Өз іс-әрекеттеріне қанағаттанады, қорқақ, сенімі төмен, ойшыл, басқаларға сенімі күшті.
15. МарияХ.	Эгоцентризм, қорқақ, интроверт, тұйық, танымдық қызығушылығы жоғары.
16. Марина	Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, қорқақ, эмоционалдық тұрақсыз, тұйық.
17. Мәбия Н.	Ойшылдыққа тенденциясы бар, танымдық қызығушылығы жоғары, рефлексия, сасқалақ.
18. Нұрғали Н.	Ойшылдыққа тенденциясы жақсы, рефлексиясы жақсы, шешім қабылдауы қиын, рационализмі күшті.
19. Нәзгүл Х.	Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
20. Насиба Т.	Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.
21.Ораз Е.	Өзін бағалауы жоғары, өзінің статусына қанағаттанбайды, эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, өзінің іс-әрекеттеріне пысық.
22.Өтеген Г.	Өзін жоғары бағалайды, әлеуметтік ортадағы өз орнына қанағаттанбайды, танымдық қызығушылығы жоғары, барлық уақытта іс-әрекет үстінде.
23. Перизат Ш.	Өзін бағалауы жоғары, әлеуметтік ортадағы өзінің орнына қанағаттанбайды, эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, мазасыздануы анық байқалады.
24. Шуқырат Қ.	Өз іс-әрекеттеріне қанағаттанады, қорқақ, сенімі төмен, ойшыл, басқаларға сенімі күшті.
25. Шахсана О.	Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары,
	сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
26. Хусаин З.	Ойшылдыққа тенденциясы жақсы, рефлексиясы жақсы, шешім қабылдауы қиын, рационализмі күшті.
27. Фируза Ж.	Өзін бағалауы жоғары, әлеуметтік ортадағы өзінің орнына қанағаттанбайды, эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, мазасыздануы анық байқалады.
28. ХалимаҚ.	Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.

 

Бұл әдістеме бойынша зерттеу нәтижесі балалардың агрессиясы мен мазасыздану деңгейі жоғары, ал өзіне деген сенімі төмен екенін байқатты. Мұндай жағдай жеткіншектер жасына тән сипат екенін көптеген ғалымдар дәлелдеген. Сондықтан осы оқушылармен өзіне деген сенімін жоғарылату шараларын жүргізу қажет екені анық байқалды. Бұл шаралар коррекциялық машықтар немесе тренинг элементтерін пайдалану арқылы жүргізілуі мүмкін.

Зерттеу нәтижелері сенімді болу үшін балалардың мазасыздануын зерттеуге арналған тестердің тағы бірнешеуін пайдаландық. Бұл жерде «Жаңбыр астындағы адам» пиктограммасының нәтижесін келтіреміз.

 

«Жаңбыр астындағы адам» әдістемесі

Графикалық әдістер көбінесе дербес және көмекші ретінде құрастырылады. Мамандарда олар негізінен өте нашар сенімсіз ретінде бағаланады. Алайда, олар адамға шындықты жобалау және өз бетінше елмеуге мүмкіндік береді. Демек, сурет белгілі дәрежеде адамның жеке тұлғасын, оның көңіл-күйін, сезімдерін, уайымдарын, қарым-қатынасын көрсетеді.

Практиктер сурет тесттерді жиі қолданады. Суреттің нәтижесі бала өзінің күйзелістерін ауызша айтып жеткізе алмайтындығынан оның ішкі дүниесінің көрінісін білдіреді. Әрине, зерттеуші үшін оның суреттері қандай бейнеде қолданғаны және олардың көмегімен қандай мәлімет алынғандығы әрқашан түсінікті.

Психодиагностиканың мақсаты жобалық графикалық әдістерінің оның нәтижесінің психотүзету үрдісінде қолданды, сол сияқты көбінесе олар бала өзінің ішкі дүниесін көрсетуге және өзін түсінуге ықпал етеді.

«Жаңбыр астындағы адам» әдістемесі сирек кездесетін, бірақ қызықты және мәліметті әдістеме болып табылады. Ол адамның эго күшінің диагностикасына, оның жағымсыз жағдайларға қарсы тұру қабілетіне бағытталған. Сонымен қатар, қорғаныс механизмдернің қасиеттері мен жеке тұлға резервтерін ашуға көмектеседі.

 

 

 

Нұсқау

Нұсқау классикалық вариантта қарапайым түрде беріледі. Зерттеушіге тік бағытталған қағаздың А4 ақ парағына адамның суретін салу ұсынылады, ал бұдан кейін сондай басқа параққа бөлек — жаңбыр астындағы адамның суретін салуды тапсырады.

Екі суретті салыстыру адамның стресстік қолайсыз (жағымсыз) жағдайда ол қиындық кезінде не сезінетіндігін анықтауға мүмкіндік береді.

Тестілеу кезінде салынған суретті бақылау маңызды және зерттеушінің барлық айтқандарына назар аудару керек. Көбірек сенімді мәлімет алу үшін зерттелінушіге қосымша сұхбат жүргізу керек.

Суреттерді интерпретациялау кезінде келесі мәліметтерге көңіл бөлу керек. Интепретацияда ұсыныстарға сүйене отырып, логикалық көзқараспен барлык арнайы датальдарды талдауға көшуге болады.

«Жаңбыр астындағы адам» суретін «Адам» суретімен салыстырғанда көптеген айырмашылықтарды айқандауға болады.

Экспозиция қалай өзгергенін қарау маңызды. Сонымен, мысалы, егер адам күтіп тұрғандай бейнеленсе, онда бұл өмірдің қиын жағдайларынан кету тенденциясымен байланысты, қиындықтан қашумен де байланысты болуы мүмкін (мысалы, әсіресе, егер адамның бейнесі құс ұшатын биіктіктен бақыланғандай бейнеленсе).

Жаңбыр астындағы адам кескіні парақтың жоғарғы жағына жылжу жағдайында зерттеулушінің әрекеттен қашу бейімділігі, сонымен қатар қорғаныс механизмдерінің бар екендігі айтылады.

Кескіннің өзгеруі (трасформация)

Кескіннің көлемінің ұлғаюын кейде жасөспірімдерде кездеседі. Олар көбірек күшті және өздеріне сенімді болғандығын білдіреді.

Кескіннің кішіреюі зерттелуші өзін қорғау мен жақтаушылықты қажет еткенді танытады, өзінің өміріндегі жауапкершілікті басқа адмдарға көшіруді көздейді. Кішкентай кескіндеулерді салатын бала әдетте өзінің сезімін көрсетуге ұялады және адамдармен өзара қарым-қатынасы кезінде кейбір кедергілер мен көпшілік тенденцияларына ие болады. Олар стресс нәтижесінде депрессиялық жағдайға душар болатындығын сездіреді.

Егер де Жаңбыр астындағы адам суретінде кескіндерді бейнелеу кезінде дененің қандай да бір бөлігі (аяқ, қол, құлақ, көз) салынбаса, онда бұл қорғаныс механизмдерінің өзгешеліктерін және эго реакциясының көріну ерекшеліктерін көрсетеді.

Киімнің болмауы мінез-құлықтың анықталған таптаурындарын ескермеумен, сезінудің албырттығымен байланысты.

 

Жаңбыр белгілері (атрибуттары)

Жаңбыр — адамдарда болатын кедергілер, жағымсыз әсерлер.

Бейнелеудің сипаты адамның қиын жағдайларды қалай қабылдайтындылығымен байланысты: сиректамшылар — уақытша, жеңуге болатын жағдайлар, боялған тамшы немесе сызықтар — қиын, үздіксіз жағдайлар.

Жаңбырдың қайдан «келетінін» (адамның оң немесе сол жағынан) және қандай бөлік көп жағдайда әрекетке душар болатынын анықтау керек. Интерпретация адам кескіні немесе оң және сол жағының жазылған мәнімен қатысып жүргізіледі.

Қара бұлт жағымсыз жағдайларды күту белгісі болып табылады. Бұлттар, қара бұлттардың санына, олардың мөлшерінің қалындығына, орналасуына назар аудару маңызды. Депрссивтік жағдайда барлық аспанды алатын ауыр қара бұлт бейнеленеді.

Шалшық су, батпақ, балшық бұл үрейлі жағдайдың салдарын, «жаңбырдан» кейін қалатын қайғыруларды бейнелейді.

Шалшықтың бейнелеу ерекшелігіне назар аудару қажет (форма, тереңдігі, шашыранды). Адам кескініне шалшық қалай орналасқанын ескеру маңызды. (Кескеннің артқы жағынаннемесе алдыңғы жанына орналасқан ба, адамдарды барлық жағынан қоршаған немесе оның өзі шалшықта тұр ма?).

 

Қосымша бөлшектер

Барлық қосымша бөлшектер (үй, ағаш, орындық, машина) немесе адам қолына ұстайтын заттар (сөмке, гүл, кітап) қосымша сыртқы тірекке деген қажеттіліктің көрініс ретінде қарастырылады.

Бөлшектерді көбірек толықтай түсіндіру (мәнін ашу) көрсетілген бейненің символдық мәнін құрайды. Мысалы, найзағай дамудағы жаңа циклдің бастауын және адамның өміріндегі қайғылы өзгерістерді бейнелеуі мүмкін. Найзағайдан кейін жиі пайда болатын күннің шығуын алдын-ала білдіретін кемпірқосақ толығымен орындалмаған армандарды білдіреді.

Қолшатырдың сырты жағымсыз нөсерлерден психикалық қорғанудың символикалық бейнесін түсіндіреді. Бйнелерді түсіндіру көзқарасы бойынша қолшатыр бейнесінде ана мен әкесіне байланысты белгі ретінде қарастырылады. Қолшатырдың жауын-шашыннан қорғауы да, қорғамауы да мүмкін.

Сонымен, мысалы үлкен қолшатыр-саңырауқүлақ адам адам үшін барлық қиын жағдайларды шешетін анасының немқұрайдылығын дәлелдеуі мүмкін.

Адамдардың кескініне қатысты қолшатырдың көлемі мен орналасуы психологиялық қорғаныс механизмі әрекетінің қарқындылығын көрсетеді.

Бөлшектердің бұрмалануы мен өткізілуі

Қатысты бөлшектердің болмауы шиеленісті жағдайларға және психикалық қорғаныс механизмдерін ығыстырудың салдары болуын көрсетуі мүмкін. Мысалы, суретте қолшатырдың қатыспауы қиын жағдайда ата-анасы жағынан көмектің болмауы жағдайын көрсетуі мүмкін.

 

Суреттердегі түстер

Суретті қарапайым қаламмен орындауға болады. Көп адамдар түрлі-түсті қаламның қолдануын қалайды. Егер зерттелушіде түрлі-түсті қаламдардың барлығы түгел болмаған жағдайда түстерге қарап шешім шығарудың қажеті жоқ.

Түстер белгілі бір сезімдерді, көңіл-күйді және адамдардың қарым-қатынасын білдіруі мүмкін. Сонымен қатар, әртүрлі реакциялардың және шиеленісу жағдайдың да бейнелеуі мүмкін.

Жақсы бейімделген эмоциялық қалапты бала әдетке 2-ден 5-ке дейінгі түстерді қолданады. 7-8 түстер жоғары лабильділікті көрсетеді. Бір түстің қолданылуы эмоциялық өзгеруде қорқыныштың болуын көрсетеді.

 

 

Қорытындылау кезеңі

Суреттің интерпретациялау кезеңі 1-ші және 2-ші кезеңінен алынған мәліметтер жиынтығы болып табылады. Стандартты тесттер нәтижесінің және адам туралы мәліметтерге қатысып алынған барлық материалдар талданады.

Тест нәтижесін талдау кестесі

Балалар аты
1. Айнабек Р.	Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
2. Асылбек А.	Өзін жоғары бағалайды, әлеуметтік ортадағы өз орнына қанағаттанбайды, танымдық қызығушылығы жоғары, барлық уақытта іс-әрекет үстінде.
3. Әлия А.	Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
4. Бағдағұл Р.	Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
5. Боранбек О.	Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
6. Ғазиза Қ.	Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысьщ, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
7. Ғалым Қ.	Өзін бағалауы жоғары, әлеуметтік ортадағы өзінің орнына қанағаттанбайды, эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, мазасыздануы анық байқалады.
8. Гулсана В.	Өзін жоғары бағалайды, әлеуметтік ортадағы өз орнына қанағаттанбайды, танымдық қызығушылығы жоғары, барлық уақытта іс-әрекет үстінде.
9. Қайрат Г.	Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқак, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
10. Қасым Ө.			Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
11. Мереке Ж.			Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
12. Мәдина Н.			Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыздық көрсетуі мүмкін
13. Мақсат Д.			Өзін жоғары бағалайды, әлеуметтік ортадағы өз орнына қанағаттанбайды, танымдық қызығушылығы жоғары, барлық уақытта іс-әрекет үстінде.
14. Маржан В.			Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.
15. Мария Х.			Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.
16. Марина			Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.
17. Мәбия Н.			Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.
18. Нұрғали Н.			Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз
19. Нәзгүл Х.			Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.
20. Насиба Т.			Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.
21.Ораз Е.			Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.
22. Өтеген Г,			Өзін жоғары бағалайды, әлеуметтік ортадағы өз орнына қанағаттанбайды, танымдық қызығушылығы жоғары, барлық уақытта іс-әрекет үстінде.
23. Перизат Ш.		Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.
24. Шуқырат Қ.		Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.
25. ШахсанаО.		Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз
26. Хусаин 3.		Эгоцентризм, танымдық қызығушылығы жоғары, сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, шешім қабылдауға пысық, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм.
27. Фируза Ж.		Өзін жоғары бағалайды, әлеуметтік ортадағы өз орнына қанағаттанбайды, танымдық қызығушылығы жоғары, барлық уақытта іс-әрекет үстінде.
28. Халима Қ.		Өзіне сенімі төмен, бақаларға тәуелді, эгоцентризм, сезімтал, эрудицияны жоғары бағалайды.

 

Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде 7 сынып оқушыларының басым көпшілігінің акцентуациясы нормаға жақын немесе соның дисперсиясы аралығында орналасқанын байқадық. Дегенмен, зерттеу барысында оқушылардың жартысында эгоцентризм анық байқалды, ал танымдық қызығушылығы жоғары, шешім қабылдауға пысық болғандары зерттелінушілердің үштен бірі. Сонымен қатар балар арасында өзіне сенімсіз, қорқақ, мазасыздануы жоғары, тұйық, эмоционалдық тұрақсыз, инфантилизм деген жарамсыз көрсеткіштер орын алды. Өзін жоғары бағалайды, әлеуметтік ортадағы өз орнына қанағаттанбайды, танымдық қызығушылығы жоғары, барлық уақытта іс-әрекет үстінде жиі кездесті.

 

2.2. Жеткіншектер акцентуациясын зерттеу нәтижелері

 

Психологтың жасөспірімдермен жүргізетін жұмысы ең алдымен олардың іштей үлкен болуы қажеттілігін, айналадағы ортада өзін анықтауы, өзін түсінуі өз мүмкіндіктерін білуі және өмірде өзінің бар екендігін көрсету сияқты міселелерге негізделген. Жасөспірімдерге олардың жекелік қалыптасу процесінің аяқталмағандығына қарамастан ересектерді диагностикалау мақсатында қолданылатын әдіс тәсілдер қолданады. Жасөспірімдер туралы толық білу үшін психологок ең алдымен жоғары сынып оқушыларының рсихикалық сферасының дамуына қарама қайшы келетін себептерді ескеру керек. Мектеп тәжірибесінде жасөспірімдермен жұмыс жүргізу барысында диагностика екі кезеңнен жүзеге асырылды: а) кіру диагностикасы; б) шығу диагностикасы.

Кіру диагностикасы — айналадағы немесе оқушы тарапынын түсетін шағымдар негізінде оқушының мәселесін анықтау және коррекциялық жұмыстың қандай бағытпен жүргізілетіндігеін анықтау үшін зерттеуге арналған арнайы әдіс тәсілдер арқылы оқушының картасын түзу.

Шығу диагностикасы — коррепкциялық жұмыстың оқушыға қаншалықты әсер еткендігін тексеру.

Көптеген сауалнамалар, бақылау және тәуелсіз мінездемелер жинау нәтижесінде мектептегі зерттелінген 7-8 сынып оқушыларының арасында оқытушылармен, құрбы-құрдастарымен, тіптен отбасында қарым-қатынас қиындықтарына бөленіп жүрген оқушылар бар екенін анықтадық. Сабақтан қашып, ата-аналарын мектепте оқып жүрмін деп алдап, ал өздері көшеде жүретін балалардың саны 9 бала болды.

Қарым-қатынаста қиындықтар орын алу себептері әр түрлі болғанымен оларды бес топқа бөліп топтастырдық. Олар келесі кестеде көрсетілген.

 

 

 

Оқу және қарым — қатынастағы қиындықтар себептері.	Зерттелінушілер саны
Мұғалім оқушыны жиі кіналауын бала көтере алмай конфликтіге түсіп жүргендер	3
Қатарластарымен тіл табыса алмай конфликтіге түсіп жүргендер, эгоцентризмі өте жоғары болуы және басқаларды төмен бағалауы	3
Қатарластарымен де мұғаліммен де конфликтіге түскендер	2
Физиологиялық бұзылыстар, психоз белгілерінің орын алуы	0
Өзіне конфликтілік қатынасы, өзін төмен бағалауы, басқалардан кем санауы	1

 

Қорытынды: зерттелген 28 оқушының ішінен 4 оқушының оқу және қарым — қатынас барысындағы қиындықтары өте тереңдеп кеткені анықталды. Олар мектеп талаптарын бұзуға жиі барып, кей кезде ішімдік ішетіндігі де анықталады. Қарым — қатынас және оқу барысындағы балалардағы кең тараған, бұзылыс мұғаліммен конфликтіге түсу болып табылады. Бұл жерде біз бір -біріне ұқсамайтын 3 конфликтімен кездестік:

Бірінші жағдайда, оқушы мұғалімді қабылдамайды, бала да мұғаліммен қатынас кезінде агрессия, дөрекілік пайда болады. Қатарластарымен де дәл осындай мінез — құлықты көрсетеді, Мұның себебі, өзін төмен бағалау болып табылады.

Екінші жағдайда, оқушы мұғалімнен қорқады, бала үндемейді, психологиялық жағынан тез жарақаттанады, сонымен қатар, бала қатарластарымен де қарым — қатынас жасаудан қашады т.с.с. Мұның негізгі -себебі жоғары мазасыздану, өзін төмен бағалау. Бұл балаларға оқу материалдарын меңгеру қиын, сондықтан бұлармен жеке жұмыс істеу керек. Қатарластарымен қарым — қатынас қиындығы олардың өзіндік басын бағалауы төмендеп кеткен.

Үшінші жағдайда, баланың үндемеушілігімен мұғалімді қабылдамауы арасында қарама -қайшылық туады, бірақ мұғалімге қатты қызығушылықпен қарйды. Бұл оқушыда танымдық мативацияның артта қалуы байқалады, бала мұғалімге сенбейді, сонымен қатар, өзінің айналасып жатқан іс-әрекетіне де сенімсіздікпен қарайды.

Зерттеулер нәтижесі бойынша белгілі болғандай, оқушылардың оқу және қарым қатынас барысындағы барлық қиындықтары өзіне сенбеушілік пен, мазасыздануы, өзін төмен бағалаумен байланысты екен. Сондықтанда оқушыларды бір коррекциялық топқа біріктіріп, коррекциялық жұмысты келесі бағыттар бойынша жүргізуді ұсындық:

1. Оқу дағдыларын қалыптастыру машықтарын жүргізу;
2. Баланың отбасы және қатарластары арасындағы қарым қатынасын реттеуге арналған ойын коррекцияларын ұйымдастыру;
3. Баланың қарым қатынасына кедергі болып отырған кейбір жеке қасиеттерін өңдеу қажет екенін түсіндіру және коррекциялау;
4. Баланың өзін-өзі бағалауын адекваттыққа жақындату мақсатымен баланың өзіндік бағалауын реттеу, көпнәрсе қолынан келетінін дәлелдеу мақсатында оның әрекеттерін ұйымдастыру.

Осы міндеттерді орындау үшін арнайы психологиялық ойындарды іріктеп алып, оларды зерттелінушілердің оң қасиеттерін нығайту үшін қолдандық. Жүргізілген коррекциялық жұмыс үш аптадан кейін оң нәтиже бере бастады. Нәтижелерін пысықтап, бекіту үшін нормадан ауытқулары басқалардан асық болған тоғыз оқушының ата-аналарымен психологиялық кеңес беру жұмысы жүргізілді.

Ата-аналарға келесі кеңестер берілді;

А) Мұндай оқушыларды еш уақытта катты сынауға, тиым салып, түсіндірмей, ұрсумен басуға болмайды. Сондықтанда ата-аналармен мұғалімдер мазасыз және сезімтал балалардыі эмоционалды күйін үлкен шыдамдылықпен қабылдауы керек. Мұндай балаларға барлық айтылған нәрселер оларға қаратылып айтылмайтындығын түсінуіне көмектесу керек. б) Әдебиеттерден жеткіншектік кезеңнің драмалық уайымдауларға, қиындықтармен кризистерге толы екендігі белгілі. Өйткені жеткіншектік жас диспропорциялану кезеңі болып табылады. Бұл жаста адам өзінің физикалық ерекшелегіне көбірек көңіл бөле бастайды, айналадағылардың көзқарасына деген реация күшейе түседі, тез өкпелеу басым болады.

Пайдаланған тестердің барлығы психодиагностикалық мағнасымен қатар коррекциялық әсері бар екені сөзсіз. Дегенмен арнайы жасалған коррекциялық ойындарды пайдаланудың орны басқаша. Сондықтан бірнеше коррекциялық ойындар ұйымдастырдық.

 

«Мәдениаралық өзара әрекет» тренингі.

Мақсаты: Топта әр адамның өмір сүруіне қолайлы жағдайларды қалыптастырудың ең тиімді жолы — ойын тренингін жүргізу. Ойын адамның мінез-құлқын, қабілетін, әлеуметтік ортада өзін ыңғайлы сезінуге үйретіп, өз қүрбыларымен, оқытушылармен қарым-қатынас жасау жолдарын көрсету, мінез-құлық нормаларын меңгертіп, құндылықтары мен таныстыру үшін тиімді әдіс-тәсілдер жинағы болып табылады. Сондықтан коррекцияның басым көпшілігі ойын арқылы жүргізіледі.

Ойын барысында қатынасушылар талап ететін тұлғааралық қатынасты құру арқылы балалардың жалпы мәдениетін көтеруге мүмкіндік туады. Топтағы балалардың бір-біріне сенімі артып, қарым-қатынастағы кеңістіктің маңыздылығын жете түсінуге көмек көрсетіледі және серіктерстік қатынас барысында кеңістікте орналасудың өзінің өте маңызды екенін, оның әсерін түсінеді.

Ситуативті-коммуникативті ойындар.

Мақсаты: оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру және мамандық таңцау ситуациялары арқылы оларды жақын болашағын болжамдауға үйрету және басқалармен сыйысымды болу қажеттілігін мойындату. Міндеттері:

— коммуникативті ойындар барысында балардың ашық-жарқындығын тәрбиелеу;

— балалардың қарым-қатынасын мақсатты түрде ұйымдастыру және оны басқару;

— балаларды өздерінің қарым-қатынасын басқаруға үйрету; балардың әр түрлі мамандықтарға қатынасын қалыптастыру; мамандық таңдау моделін құру. Қолданылған тренингтік ойындар.

1. Амандасу.

Топтағылар сыртқы және ішкі шеңбер құрып бір-бірімен қарама-қарсы жұптасып тұрады.

Бірінші вариант.

Қарама-қарсы тұрғандар бір-бірімен мимика және пантомимика арқылы амандасып, өздерінің достарын көргеніне қуанышты екенін білдіреді.

Екінші вариант.

Топтағалар бір-бірімен қол алысып, құшақтасып амандасады және амандасқан адамына жылы жүзбен қарап, оған бірнеше жағымды сөздер айтады. Қанша көп адамға жылы сөз айтса, сонша ол адамның өзінің көңіл-күйі көтеріңкі болады.

Осы сияқты тренингтік ойындардың бірнеше түрлерін әр тренинг кездесуіне дайындап келу керек.

Жүргізілген тренингтерге оқушылардың қызығушылығы өте жоғары болды. Қатысушылар басқа оқушыларға өздерінің алған тәжірибесін және сезімін айтып бергенде басқа оқушылар да тренинке қатысқысы келетіндігін, барлық мектеп оқушыларына арнап жүргізу керек екендігін айтты.

2. Біз нені жақсы көреміз?

Қоршаған ортамен қатынас жасағанда біз олардың ішінен ұнайтын және ұнамайтын нәрселерді байқаймыз. Көбінесе бұл бағаны біз адамдардың ішкі қасиеттерімен байланыстырамыз. Сол сияқты адамдардың да бізге ұнайтын және ұнамайтын мінез көрсеткіштері бар. Қазір әрқайсысың қағазға адамдардың қандай қасиеттерін жоғары бағалап қабылдайтынымыз туралы жазып беріңдер. Кім туралы жазып отырғандарыңды айту міндетті емес. Ұнамды қасиеттер көп адамдарда кездесетін жинақы болуы мүмкін.

Енді өзіңе өте ұнайтын бір кісінің ерекше ұнайтын бес қасиетін белгеле. Бастадық.

Берілген мерзім аяқталғаннан соң барлық қатысушылар шеңбер бойынша отырып сағат тілімен кезектесіп жазған қасиеттерін оқып шығады. Оқыған қасиеттер бойынша кімді танығанын айтып береді. Сонымен, өздеріне кім, не үшін ұнайтынын анықтайды. Жазылған қасиеттердің қайсысы өзіңе тән? Бұл сұраққа әркім өзі өзіне жауап беруі керек. Қай мамандық болсада адам қызмет орнында табысты болу үшін жағымды мінез көрсеткіштері басым болуға тиіс екені анықталады.

3. Шеңбер бойынша фраза.

Балаларға қандай да болса бір қарапайым тапсырманы басқаларға жеткізу ұсынылады. Мысалы: Бастық тапсырма берді: бақта алмалар түсіп жатыр. Оны жинап алып, қолдануға жарайтындарын бір ыдысқа, ал жарамайтындарын екінші ыдысқа салып, олармен не істеу керек екені айтылады.

Енді, жүргізушінің оң жағындағы ойыншыдан бастап осы фразаны кезекпен келесі отырғанға тапсырма ретінде айтамыз. Әр адам ол фразаны жаңа интонациямен айтуы керек (қуанышты, сұраулы, таң қалушылық белгісімен, немқүрайды және т.б.) Егер қатысушы жаңа интонация таба алмаса ол ойыннан шығады. Ойын үш-төрт жеңімпаз қалғанынша жалғастырылады.

Қарым-қатынас барысында интонацияның орны, тапсырманың мағынасын дәл жеткізе алатындығы талданады. Қызмет барысында бастық пен орындаушы арасындағы түсінбеушілік тапсырманы дұрыс тыңдамағаннан шығатыны анықталады.

 

4. Айна.

Қатысушыларға төрт тапсырма беріледі:

Жолсапарға жиналу.

Автобуспен адамдар тасу.

Дастархан даярлау.

Психологиялық кеңес беру.

Бұл тапсырмалардың ерекшелігі мынадай. Әр тапсырманы екі адам жұптасып орындайды. Жұптағылар бір-біріне қарама-қарсы тұрып, екеуінің біреуі уақытша айна болады да, ол өзінің жұптасының барлық құймылын дәл қайталауы керек. Бір көріністен кейін жүптағылар рөлдерін ауыстырып келесі тапсырманы сол орындау шарты бойынша жасайды.

Топағы басқа балалар көрермендер болып, айна ролін орындаушының шеберлігін бағалайды. Біртіндеп барлық қатысушылар жүптасып ойынға қатысады және әр жүптың орындаған тапсырмасы бұрынғылардікін қайталамайтындай болуы керек.

Әр топтағыларға басқа-басқа мамандықты көрсететін тапсырмаларды анықтау қажет.

5. Елсіз арал.

Психолог қатысушыларды ойын шартымен таныстырады. Мұхит бойында бірнеше күн болған табиғи оқиғадан кейін кемедегі адамдар елсіз аралға келіп орналасады. Осы аралда олар 20 жыл өмір сүреді. Апаттан құтылғандардың қолында үрлеме қайықтан басқа ештеңе қалмайды.

Ойынға қатысушылар үш топқа бөлініп, үш саладағы мамандық өкілдері болады (ауыл шаруашылық, құрылысшылар, қызмет көрсету жүйесі қызметкерлері). Олар тіл табысып, бір бірінің мамандықтарын толықтырып, барлық қажеттіліктерін қамтамасыз етуі керек. 20 жыл ішінде апаттан құтылғандар қалай өмір сүріп, қандай салт-дәстүрлерге, қандай заңдарға сүйеніп өмір сүретінін, нені өсіріп, олардың өмір сүруіне кім басшылық жасайтынын, қандай мерекелерді ашып, тағы қандай құндылықты басшылыққа алатынын көрсетуі керек.

Әр топ тапсырманы алғаннан кейін екі сағаттай дайындық жұмысын жүргізеді. Топқа дайындаған көріністі көрсетуге 30 минут уақыт беріледі. Топ өздерінің қай мамандық өкілі екенін ешкімге айтпайды. Олар өздерін жан-жақты таныстыру үшін көрнекі құралдарды, көптеген көріністер, өмір салтын ұсынады. Басқа екі топ мүшелері көрермендер бола отырып олардың кәсібін анықтауы керек.

1. Тұсаукесер.

Топтағы қатысушылар шеңбер құрып тұрады. Психолог немесе басқа сайланған жетекшіден бастап әр қатысушы топқа өз бейнесін таныстырады. Психолог: «Қатасушылар, сіздер ыммен, қол қимылдары арқылы, позамен, бір-екі ауыз сөзбенен өздеріңізді топпен таныстырасыз. Барлық әрекеттер сіздің өзіңізді қандай адам тұрғысында сезінетініңізді, басқалардың сізді қалай қабылдауын қалайтыныңызды көз алдыңызға елестетіп, сол туралы ойыңызды басқаларға толық жеткізуге тырысыңыз» — деп түсіндіреді. Жүргізуші түсіндіру сөзінен кейін өзі топтың алдына шығып өзі туралы барлық мәліметтерін толық түсіндіреді. Содан кейін әр қатынасушы шеңбер бойымен өзін таныстырып шығады.

Тұсаукесер аяқталғаннын кейін әр адам өзі туралы қандай мәлімет бергенін басқалардың түсінгенімен салыстырып талданады. Сақталатын рет -ең бірінші танысушылар пікірін тыңдап, одан кейін өзін таныстырған адамның не айтқысы келгенімен салыстырылады. Талқылау барысында психолог келесі сұрақтарды қояды:

— Сізге осы адамның өзін таныстыруы есте қаларлықтай әсер етті ме

— Сізге кіммен танысу өз ерекшелігімен әсерін тигізді?

— Қай топ мүшесі тапқырлығымен, артистігімен сізге ұнады?

— Кімге қандай қосымша сұрақ қойғыларыңыз келеді?

— Кімнің айтқан сөздері және дене қимылымен көрсеткен ірекеттері сіздерге түсініксіз болды? Сіз сол адамға қандай да бір сұрақ койғыңыз келеді ме?

Осы тәртіп бойынша жүргізілген ойынның соңынан басқаларға әсерлі болу мәнерлері туралы әңгіме айтылады.

7. Мұзжарғыш.

Қатысушылар екі қатар құрып, бір біріне қарап тұрады. Мақсаты: серіктесті итеріп жіберу арқылы балаларға оғаш мінездің теріс, сыйымсыз мінез екенін түсіндіру. Талқылау. Қойылатын сұрақтар:

— Неге осы ойын барысында ұнамсыз сезім пайда болды?

— Сіздің өміріңізде кездескен осындай «мұзжарғыштар» туралы айтып беріңіз?

— Оларға қалай әсер етуге болады?

Бұл жерде біз жеті ойынның қысқаша мазмұнын келтірдік. Барлық ойын тренингіне арналған сценарииларды тақырыпқа икемдеп варианттарын жасап алуға болады. Бұл ойындардың оқушыларға болашақ өмір тек ойында ғана жеңіл, соның өзін шешу қиын болып отырғанын түсіндіру керек. Сондықтан мамандық таңдауға зер салып, өте жақсы дайындықпен бару қажет екенін әр бала түсінсе, психолог бұл саладағы міндетін орындау жолында деп айтуға болады.