Дипломдық жұмыс. . Оқушылардың өзіндік сана ерекшеліктері және олардың қарым-қатынастары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

Оқушылардың өзіндік сана ерекшеліктері және олардың қарым-қатынастары

 

Алматы — 2010

 

МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе ………………………………………………………………………………………………

 

1. Психологиядағы қарым-қатынас пен этникалық өзіндік сананың теориялық негіздері
   • Психологиядағы қарым-қатынас мәселесінің өзіндік санаға әсері……
   • Этнопсихологиядағы қарым-қатынас пен өзіндік сананың ерекшеліктерін зерттеу теориялары ……………………………………………………………………

 

2. Қарым-қатынастағы этникалық өзіндік сана ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу

2.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы …………………

2.2. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары …………………………………………

2.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі …………………………………………

 

Қорытынды ………………………………………………………………………………………. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ……………………………………………………..

Қосымша

 

Кіріспе

 

Біздің еліміздің көп этникалық құрамына және көптеген халықтардың бірлесіп өмір сүрген жеткілікті тәжірибесіне қарамастан, соңғы жылдары шыққан ұлтаралық қарым-қатынас саласындағы ғалымдардың әртүрлі зерттеулері, жергілікті шиеленістер талдамы, көптеген этникалық қоғамдастық өкілдерінің біріккен экономикалық, саяси және т.б. іс-әрекетке бейімделуі жоспарында ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін зерттеу көрсеткендей, әлі күнге дейін кез-келген адам, әсіресе КСРО-ның құлауынан кейін, өзін қазіргі жағдайларда басқа ұлт адамдарымен қарым-қатынаста тұрақсыз сезінеді.

Ұлтаралық, этникааралық қатынастар әлеуметтік қатынастар, мәдени өзара әсерлер және тарихи дәстүрлердің барлық жүйелерінің нәтижесі болып табылады. Олардың қалыптасуы идеологиялық және өнегелі ережелерге де байланысты.

Бұл жұмыс орта мектепте оқитын оқушылардың қарым-қатынасындағы өзіндік сана ерекшеліктерін анықтау және зерттеу мәселесіне арналған.

Әртүрлі елдер мен халықтар өкілдерінің арасындағы ұлтаралық байланыстардың күшеюімен қарым-қатынас мәселесінің этникалық аспектілерін қарастыруға арналған зерттеулер саны да көбейіп келеді. Көптеген авторлардың еңбектерінде мәселенің әлеуметтік жағы ашылған. Өндірістік тәсілдердің дамуы мен жетілуінің, қоғамның әлеуметтік құрылымының өзгеруі әртүрлі этностар арасындағы қарым-қатынастың жаңа формаларының пайда болуы мен тұрақталуына әсері анықталды.

Қарым-қатынас мәселесінің этникалық аспектілерін зерттеу себептерінің бірі, бұл бір мемлекеттің ішінде, тіпті бір аймақтың өзінде әртүрлі ұлттардың өмір сүріп, өзара қарым-қатынаста болуы.

Этникалық тиістілігін, өз ұлтының психикалық қырларының спецификалылығын және өзінің этникалық қоғамдастығы мен басқа этникалық орта арасындағы этнопсихологиялық айырмашылықтарды саналау этникалық өзіндік сананың әдеттегі деңгейінде өтеді. Оның негізгі мазмұны өзінің этникалық тобы мен басқа этникалық ортаның ақиқат және қиялдағы арнайы қырлары туралы түсініктер құрайды.

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Білім жүйесінің өзекті мәселесінің бірі жаңа ұрпақтардың қарым-қатынастағы этникалық өзіндік сананың қалыптасуы болып табылады. Білім өз мазмұнын халықтың руханилығымен, оның этникалық өзіндік санасымен қамтамасыз ете алған кезде ғана нағыз халықтық, ұлттық бола алады.

Қазақстанның тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде дамуы жағдайында өз азаматтарының рухани дамуы, өздерін саналы тұлға ретінде сезіне білуі, бір-бірімен өзара қарым-қатынастарының белсенді түрде дамуы маңызды мәселе. Адамдардың өзара қарым-қатынастарының ерекшеліктерін зерттеу – психологияның негізгі мәселелерінің бірі.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақ және орыс ұлттарындағы оқушылардың қарым-қатынас ерекшелігінде этникалық өзіндік сананың көрінуіне әсер ететін факторларды анықтау.

Зерттеу объектісі: жоғары сынып оқушыларының өзіндік сана ерекшелігі.

Пәні: Оқушылардың өзіндік сана ерекшеліктері және олардың қарым-қатынаста анықталуы.

Жалпы болжамы: қарым-қатынастың этникалық ерекшеліктері тұлғаның бағыттылығына, әлеуметтік-коммуникативті компетенттілігіне және өзіндік санасына байланысты көрінеді.

Негізгі міндеттері:

• психологияда отандық және шетел әдебеиттеріндегі қарым-қатынас және этникалық өзіндік сана мәселесін теориялық тұрғыда қарастыру
• қарым-қатынастағы этникалық өзіндік сана ерекшеліктерін зерттеу әдістерін өңдеу
• әртүрлі әдістемелерді қолдана отырып оқушылар қарым-қатынасының этникалық ерекшеліктерін анықтау.

Зерттеу әдістері: «Б.Басстың тұлға бағыттылығын анықтау» әдістемесі, «Әлеуметтік-коммуникативті компетенттілікті анықтау» әдістемесі.

Теориялық маңыздылығы: Оқушылардың қарым-қатынастарындағы этникалық өзіндік сананы сипаттайтын психологиялық ерекшеліктердің талдануы және осы мәселе бойынша әртүрлі психологиялық еңбектердің қарастырылуы.

Практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижелері Қаскелен қаласының орта мектебінде оқитын оқушылар қарым-қатынасындағы этникалық өзіндік сана ерекшеліктерін жалпы психология мен этностық психологияда, педагогика мен әлеуметтік психология салаларында қолданылады.

 

1. ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ПЕН ЭТНИКАЛЫҚ ӨЗІНДІК САНАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1. Психологиядағы қарым-қатынас мәселесінің өзіндік санаға әсері

 

Қарым-қатынас ұғымы, әлеуметтік психологияның кез-келген ұғымдары сияқты, көптеген зерттеушілермен қарастырылған және әртүрлі түсіндірілген. Қарым-қатынасқа әлеуметтанушылар, педагогтар және философтар да назар аударған. Қарым-қатынасты зерттеу үдемелеп бара жатыр. Қарым-қатынас адамдық өмір сүрудің, соның ішінде еңбек іс-әрекетінің қажетті шарты болып табылады.

Қарым-қатынас мәселесі қазіргі кезде көпшілікке белгілі мәселелердің бірі. Бұл, ең алдымен, әлеуметтік психологияның дамуымен және оның психологиялық ғылымдар жүйесінің барлығына әсерінің күшеюімен байланысты. Бірақ қарым-қатынас мәселесі өте кең мағынаға ие.

Қарым-қатынасты зерттеу тек қана арнайы психологиялық пәндермен ғана емес, сонымен қатар психологияның жалпы теориясының да дамуының маңызды шарты болып табылады. Сірә, қарым-қатынас мәселесі рөлінің дамуын барлық психологиялық ғылымдар жүйесінің дамуының жалпы тенденциясы ретінде қарастыруға болатын шығар.

Қарым-қатынас мәселесін зерттеуге көптеген ғылым өкілдері өз үлестерін қосқан: философияның, әлеуметтанудың, педагогиканың, психологияның, т.б.. Қарым-қатынас әртүрлі деңгейде, әртүрлі аспектіде зерттелінетін аса көпқырлы процесс болып табылады. Кеңес психологиясы психикалық құбылыстарды объективті шындықты субъективті бейнелеудің түрлі формалары мен деңгейлері ретінде қарастыратыны белгілі. Сонымен бірге бейнелеу пассивті «айналы» акт емес екендігі, ол адамның нақты болмысына кіретіндігі, оның «құраушысы» болып табылатындығы және онда белгілі әсерлі роль ойнайтындығы болжанады.

Қарым-қатынас – бұл адамдардың іс-әрекет процесіндегі өзара әрекет формаларының бірі. Қарым-қатынастың белгілі анықтамаларының бірде біреуі олардың біржақтылығының себебінен сынға төзбейді. Бұны қарым-қатынастың адамдардың біріккен өмір әрекетінің бірден көптеген жақтарын қамту ауқымдылығымен түсіндіруге болады, бұл қарым-қатынастың қанағаттанарлық дефинициясын өңдеудегі объективті қиындық болып табылады. Авторлар жиі қарым-қатынас анықтамасы негізіне өздері белгілеп қойған қандай да бір қасиетті қойып, оның басымдылығын көрсетеді. Мысалы, А.А.Леонтьев қарым-қатынасты байланыс орнату және ұстау процесі ретінде анықтайды, Е.П.Ерастов – қоғамдастықты құру процесі ретінде, Х.И.Линнете – құндылықтармен алмасу ретінде, Л.П.Буева және Б.Ф.Ломов – іс-әрекетпен, сезімдермен, түсініктермен, т.б. алмасу ретінде, А.В.Киричук – индивидтер арасындағы байланыс және қатынас ретінде, Н.Е.Ведерникова – адамдық мән туралы білімнің қайнар көзі ретінде, М.А.Зимняя – қоғамдық-коммуникативті іс-әрекет формасы ретінде, Л.Н.Дзокировская және Е.Ф.Тарасова — әлеуметтік өзара әрекет ретінде, В.И.Соковкин – адамдардың бір-бірінің саналарына әсер ету процесі ретінде, В.Е.Семенов – жеке тұлғалық мазмұнмен алмасу ретінде, т.б. түсіндіреді. Осы анықтамалардың барлығында қарым-қатынасқа тән құбылыстар көрінеді, бірақ олардың әрқайсысы, жеке алғанда, осы феноменнің бүкіл мазмұнын айтып бітпейді [1].

Қарым-қатынастың көптеген анықтамаларында авторлардың оның мәнін 3 жалпы категория арқылы ашуға ұмтылатыны көрінеді: «іс-әрекет», «қатынас», «бейне». Оларға қатысты қарым-қатынас түсінік ретінде шығады және олардың онтологиялық бірлігінің бір формасы болып табылады. Іс-әрекет өзінің негізгі формаларына қатысты тектік түсінік болып табылады: еңбекке, танымға, ойынға, қарым-қатынасқа қатысты. Бірақ бірқатар жағдайларда қарым-қатынас және іс-әрекет бірдеңгейлі түсініктер ретінде қарастырылады. Жиі жағдайда бұл логикалық дәлсіздік «іс-әрекет» түсінігін еңбек іс-әрекетімен теңестіруден пайда болады, бұл мынаған әкеледі:

1) іс-әрекет пен қарым-қатынасты теңестіруге; өйткені еңбек және қарым-қатынас шынайылығы олардың бірдеңгейлілігін білдіреді;

2) қарым-қатынас пен іс-әрекетті өзара жоққа шығарушы қарама-қайшылыққа; өйткені еңбек және қарым-қатынас шынайылығы олардың мәнді айырмашылықтарын білдіреді [1].

А.А.Бодалев және басқа психологтардың көзқарастары бойынша, қарым-қатынас – адам іс-әрекетінің формасы [2]. Егер іс-әрекет – бұл адамның заттар әлемімен, табиғатпен, жануарлармен және адамдармен өзара әрекет процесі. Қарым-қатынас ұғымының гносеологиялық «торшасы» болып адамның адаммен тікелей өзара әрекеті болып табылады.

Л.П.Буева қарым-қатынасты көлемдірек анықтайды. Оның түсіндіруінше, қарым-қатынас – бұл қоғамдық субъектілердің (тұлғалар, топтар) өзара байланыс және өзара әрекет процесі, ол іс-әрекетпен, ақпаратпен, тәжірибемен, қабілеттіліктермен, дағдылармен және ептіліктермен, сонымен қатар іс-әрекет нәтижелерімен алмасумен сипатталады. Л.П.Буева қарым-қатынасты тағы да қоғам және тұлғаның қалыптасуы мен дамуының қажетті және жалпы шарттарының бірі ретінде де түсіндіреді [3].

Бұл ұғым философия, әлеуметтану және әлеуметтік психология торабында жете зерттелген және жалпы сипатқа ие. Ол адамдар, әлеуметтік топтар, түрлі қоғамдық субъектілер арасындағы кез-келген өзара байланысты зерттеуге бағытталған. Әлеуметтік деңгейде қарым-қатынас әлеуметтік тәжірибе мен мәдени мұраны бір ұрпақтан қалдыру үшін қажетті шарт болып табылады.

Психологиялық тар мағынада қарым-қатынас адам арасындағы байланыстың қойылу нәтижесі және процесі ретінде немесе субъектілердің түрлі белгілер жүйесі арқылы өзара әрекеттесуі ретінде түсіндіріледі. А.В.Петровский және М.Г.Ярошевский редакциясымен шыққан психологиялық сөздікте қарым-қатынас біріккен іс-әрекетке қажеттіліктен туындайтын, өзіне ақпаратпен алмасуды, өзара әрекеттің бір стратегиясын шығаруды кіргізетін, адамдар арасында байланыс орнату және дамыту процесі ретінде қарастырылды [4]. Бұл анықтама қарым-қатынастың негізгі мазмұнын бөліп шығарады: адамдардың ақпаратпен алмасуы, өзара әрекетті, бір-бірін тануы. Мазмұнның осы 3 сипаттамасын қарым-қатынастың аспектілерін қарастыру деп қабылданған. Ақпаратты беру қарым-қатынастың коммуникативті аспектісі ретінде қарастырылады; өзара әрекет қарым-қатынастың интерактивті аспектісі ретінде қарастырылады; адамдардың бір-бірін түсінуі және тануы қарым-қатынастың перцептивті аспектісі ретінде қарастырылады. Қарым-қатынас барлық үш аспектілер бірлестігінде толығырақ зерттелуі мүмкін, бірақ феноменді талдауда әрбір аспектіні жеке қарастырған жөн. Кейде коммуникация, перцепция және интеракция қарым-қатынастың негізгі қызметтері ретінде зерттелінеді [4].

Қарым-қатынас мәнін түсінуде келесі сөздер кілттік болып табылады: байланыс, контакт, өзара әрекет, алмасу, біріктіру амалы. Әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде қарым-қатынасты нақтырақ сөзбен белгілеу үшін контакт, яғни жанасу сөзін алуға болады. Адамдар арасындағы контакт тіл және сөйлеу арқылы жүзеге асады. Сөйлеу қарым-қатынастың негізгі тәсілі болып табылады. Ол адам санасын белгілік жүйелер арқылы объективтеу ретінде қарастырылуы мүмкін.

Сөйлеу пайда болушы сананың көріну формаларының бірі ретінде пайда болды және адамның жоғары психикалық қызметтерінің бірі ретінде филогенетикалық және онтогенетикалық деңгейлерде дамудың күрделі кезеңдерінен өтті. Сөйлеу манерасы адамның дүниетану жөніндегі түсінігін, оның мәдениетін анықтайды. Сөйлеу сапасы мазмұн, қатынас және әсер үндестігіне тәуелді. Мазмұны ақпаратпен байланысты, қатынасы – адам өзі сөйлеуге енгізетін эмоционалды контекстке құрамымен байланысты әсер сөйлеудің басқаларға ықпалымен анықталады. Мысалы, біз сөйлеушінің сөйлеуінің әлеуметтік-психологиялық сапасын бағалауымыз керек. Бұл жағдайда оның ақпараты қаншалықты мазмұнды екенін, ол сөйлеуінің өзіне қызықты ма және оның хабарламасы басқа адамдарға әсер ете ме, соны анықтау керек.

Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл – ақпаратты қандай да бір түрде кодпен хабарлайтын белгілік жүйе. Қазіргі қоғамда белгілік жүйелер өте көп, бірақ компьютерлік байланыстың дамуымен олардың кейбір интеграциясы тенденциясы толық анықталмаған. Сөйлеудің маңызды факторы ақпаратты паралингвистикалық тәсілдер болып табылады. Оларға мыналар жатады: сөйлеу қаттылығы, темпі (шапшаңдығы), дыбыстарды айту ерекшеліктері, дауыс тембрі, жесттер, мимика, дене тұрысы. Қарым-қатынаспен қоса жүретін паралингвистикалық тәсілдер жиынтығы оның контекстін анықтайды. Паралингвистикалық тәсілдер айтылғанның мағынасын дәлелдеуі мүмкін, немесе, керісінше, оны шығаруы мүмкін. Айтылған мен паралингвистикалық тәсілдер арқылы көрсетілгендердің арасындағы қарама-қайшылықты толық емес қарым-қатынас факторы ретінде қарастыру керек [5].

Кез-келген байланыс кері байланысты ұйғарады. Мысалы, егер екі адам кездейсоқ кездессе, онда олар тек қана амандасса, қарым-қатынас жүреді. Ал, егер олардың біреуі басқасын байқамай қалса, онда қарым-қатынас жүрмейді, өйткені байланыс болмайды. Байланыс тек қана паралингвистикалық тәсілдер деңгейінде де болуы мүмкін. Мысалы, екі таныс емес адам бір-біріне қызыға қарағанда [5].

Адамның әлеуметтік болмысын талдауда іс-әрекет категориясына маңызды роль беріледі. Іс-әрекет жайлы маркстік-лениндік ілімге сүйене отырып, кеңес  ұрпағы психологиялық ғылым, оның бағыттары мен оны өңдеу әдістері мәселесінің барлығын жаңаша қарастырады. Теориялық, эксперименталды және қолданбалы зерттеулердегі іс-әрекет талдамы арқылы адам психикасының әлеуми себептелуі, тұлға психологиясы және оның дамуы ашылады [1].

Іс-әрекетті кеңес ғалымдары жалпы психологиялық зерттеуде мәнді жетістіктерге жеткен (Б.Г.Ананьев, А.В.Запарожец, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, С.Л.Рубинштейн, А.А.Смирнов, Б.М.Теплов). Іс-әрекеттің алуан түрлерін талдау принциптері мен өңделген теориялар психологияның әлеуметтік аудандарында кеңінен қолданылды: әлеуметтік психологияда (Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, Е.С.Кузьмина, А.В.Петровский, Е.В.Шорохова және т.б.), инженерлік психологияда және еңбек психологиясында (Н.Д.Завалов, Г.М.Зараковский, В.П.Шадриков, т.б.), балалар және педагогикалық психологияда (П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Г.С.Костюк, т.б.) [3].

Бұл концепциялар индивидуалды іс-әрекетті зерттеу негізінде қалыптасқан, онда оның анықтамасының негізін «субъект-объект», «субъект-зат» қатынастары құрайды. Осыған сәйкес психологиялық талдау кесінділері және онда қолданылатын ұғымдық аппарат «субъект-объект» қатынасы шеңберінде өңделеді.

Бұндай бағыт, әрине, дұрыс және өнімді. Бірақ ол адам болмысының бір жағын ғана ашады.

Кейде іс-әрекет пен қарым-қатынас өзара байланысты параллельді процестер ретінде еме, адамның әлеуми болмысының, оның өмір бейнесінің екі жақтары ретінде қарастырылады.

Ең соңында, қарым-қатынасты іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастыруға болады. Осы көзқарастың ішінде оның екі түрін бөлуге болады: олардың біреуінде қарым-қатынас коммуникативті іс-әрекет, немесе онтогенездің белгілі кезеңінде өз бетінше көрінетін қарым-қатынас іс-әрекеті ретінде түсініледі.

Қарым-қатынасты «іс-әрекет» категориясы арқылы анықтай отырып, В.Г.Ананьев, А.А.Бодалев және т.б. психологтар қарым-қатынас амалына, тәсіліне, мақсатына және мотивіне назарды шоғырлау арқылы оның материалды сипатын көрсетеді. «Қарым-қатынас үшін қарым-қатынас» жағдайын қоспағанда қарым-қатынастың мазмұнды жағы оны бұндай талдауда өзара әрекеттің заттық сипатымен дәл сәйкес келеді, партнер да, онымен қарым-қатынас та біріккен іс-әрекеттің заттық-практикалық мақсатына жету амалы болып табылады [2].

«Бейне» және «қатынас» категориялары арқылы қарым-қатынас анықтамасында адамның өзара әрекетінің идеалды жағы көрсетіледі. Адамдардың біріккен өмір әрекетінде бейнелеу процесі 2 салаға бөлінеді. Бірінші салада партнерлердің тұлғалық мәнін тану өтеді. Екінші кезең қарым-қатынас спецификалылығын сипаттайды. Бұл таным адамды қабылдау объектісі ретінде бейнелеу негізінде өтеді (оның сыртқы келбетін, әрекетін, қылықтарын, мінез-құлқын, оның тұлғалық мәні жайлы ақпарат беретін іс-әрекет өнімдерін). Осы және вербальды, сонымен қатар техникалық өзара байланыс тәсілдері арқылы партнерлар бір-біріне өздерінің іс-әрекеті, идеялары, сезімдері, т.б. жайлы ақпарат айтып, оларды біріккен өмір әрекеті жайлы және жеке мақсаттарымен сәйкес реттеуге ұмтылады [2].

Қарым-қатынас анықтамасына «бейне» категориясы көзқарасынан қарау, қарым-қатынас – партнерлардың өзара әрекеттің мазмұнды жақтары туралы идеалды көріністері енетін, формасы бойынша ақпараттық процесс болып табылады деген тұжырымға әкеледі.

Ақпараттық іс-әрекет құбылыстармен абстрактілі түрде әрекет жасауды білдіреді. Егер партнерлар өзара әрекет процесінде алмасатын реалды  құбылыстардың абстрактілі формалары олардың өзара түсініктеріне ұқсас болса, онда қарым-қатынас процесі өзін адамдар санасынан адам бомысының салыстырмалы өз бетінше мәні түрінде көрсетпейді, өйткені, идеалды формалар өздерінің практикамен ақиқат немесе жалған қарама-қайшылықтарын көрсетпейді [2].

Қарым-қатынас жалпы дәлел бойынша осы барлық қатынастардың көріну формасы болып табылады. Бірақ бұл бұған ақпараттық процестердің барлық амалдары қарым-қатынастың материалды формасы ретінде қызмет ететін мағынада ғана дұрыс.

Қарым-қатынастың өзі біріккен іс-әрекетте пайда болатын қоғамдық, психологиялық, әлеуми-психологиялық қатынастар синтезі ретінде эмоционалды және әлеуметтік боялған өзара қатынастардың идеалды формаларында да болады [3].

Сондықтан, Б.Д.Парыгиннің дұрыс жазуынша: «Қарым-қатынасты бір уақытта индивидтердің өзара әрекет процесі ретінде де, адамдардың бір-біріне қатынасы ретінде де, олардың бір-бірін өзара түсіну процесі ретінде де бола алатын күрделі және көпқырлы процесс ретінде қарастырудың барлық негіздері бар» [7].

Қарым-қатынастың бірнеше түрлері бөлінеді, олар кері байланыс ерекшелігі бойынша анықталады. Қарым-қатынас жанама және тікелей, тұлғааралық және бұқаралық болады. Тікелей қарым-қатынас – бұл тікелей «бетпе-бет» кәдімгі қарым-қатынас, өзара әрекет субъектілері жақын орналасып, сөйлеу арқылы және паралингвистикалық тәсілдер арқылы қарым-қатынасқа түседі. Тікелей қарым-қатынас ең толық өзара әрекет түрі болып табылады, өйткені индивидтер максималды ақпарат алады. Тікелей қарым-қатынас формальды және тұлғааралық болады. Тікелей қарым-қатынас екі субъектілер арасында және бір уақытта топтағы бірнеше субъектілер арасында өтуі мүмкін. Бірақ тікелей қарым-қатынас кіші топтар үшін ғана реалды болуы мүмкін, яғни өзара әрекет субъектілерінің барлығы бір-бірін білетін топта.

Жанама қарым-қатынас индивидтер бір-бірінен уақыт бойынша немесе қашықтық бойынша алшақталған жағдайларда өтеді, мысалы, субъектілер телефон арқылы сөйлеседі немесе бір-біріне хат жазады. Жанама қарым-қатынас толық емес психологиялық байланыс болып табылады. Бұнда кері байланыс күрделенген. Жанама қарым-қатынас та екі субъектілер арасында және топта жүзеге асады.

Бұқаралық қарым-қатынас әлеуметтік-коммуникативті процестерді анықтайтын қарым-қатынастың ерекше түріне жатады. Бұқаралық қарым-қатынас бейтаныс адамдардың көптеген байланыстарын, сонымен қатар бұқаралық ақпараттың әр түрлерімен жанамаланған коммуникацияны білдіреді. Бұқаралық қарым-қатынас тікелей және жанама болуы мүмкін [8].

Б.Ф.Ломов қорытындысы бойынша, қазіргі кезде «қарым-қатынас» мәселесі «психологиялық мәселенің жалпы жүйесінің кейбір логикалық орталығына айналып барады». Бұл қорытындымен келіспеуге болмайды [9].

Мысалы, Л.П.Буева қарым-қатынасты талдаудың ақпаратты-коммуникативті, семиотикалық және әлеуметтік-практикалық аспектілерін бөледі [3].

Әртүрлі контекстерде қарым-қатынасты кең мағынада қоғамдағы әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың жиынтығы ретінде, және тар мағынада адамдардың тұлғааралық қатынастардағы тікелей немесе жанама байланысы ретінде анықтайды.

Ажетті және перспективалы болып Б.Ф.Ломов еңбектерінде рельефті түрде көрсетілген қарым-қатынас мәселесіне деңгейлі тұрғыдан келу табылады. Б.Ф.Ломов пікірінше, қарым-қатынас құрылымын зерттеуде талдаудың 3 деңгейін ескеру керек. Бірінші деңгейді макро деңгей деп атайды. Бұл деңгейде адамның басқа адамдармен қарым-қатынасы тұлғаның бүкіл өмір жолы бойындағы оның өмірінің бір жағы ретінде қарастырылады. Бұнда, Б.Ф.Ломов бойынша, бөлек адамның қоршағандармен қарым-қатынасы сызығының осы қоғамда қалыптасқан қоғамдық қатынастар жүйесіне тәуелділігін ескеруге болады және қажет. Бұл деңгейде психологиялық мәселелердің кең шеңбері пайда болады – қарым-қатынас формаларының  дамуы туралы, олардың әлеуметтік нормаларға, дәстүрлерге және жүріс-тұрыс ережелеріне тәуелділігі туралы, қарым-қатынастың индивидуалды және жас ерекшеліктері туралы, т.б. Екінші деңгейде (оны Б.Ф.Ломов мезодеңгей деп атайды) талдаудың негізгі объектісі болып қарым-қатынастың жеке актілері немесе шынайы байланыс кезеңдері табылады – біріккен іс-әрекет, әңгіме, ойын, т.б. Бұл деңгейде зерттеушінің маңызды мақсаты – байланыстың түрлі фазаларында қарым-қатынас тақырыбын және оның даму процесін ашу. Бұл процесс жалпы міндетті шығарудан басталады және жеке шешімдер мен әрекеттерді келістіруден аяқталады. Талдаудың үшінші деңгейі (микродеңгей) – бұл Б.Ф.Ломов қарым-қатынастың элементарлы бірліктері ретінде қарастырылатын жеке тізбектелген актілерді зерттеу деңгейі [9].

Қарым-қатынас процесін көптеген зерттеулерде сыртқы және ішкі жақтарына да сипаттайды (В.И.Мясищев, А.А.Бодалев, Ю.Л.Ханин және т.б.). Бірқатар ғалымдардың пікірінше (В.Г.Ананьев, В.И.Мясищев, Б.Ф.Ломов, т.б.), қарым-қатынасты көпфункционалды құбылыс ретінде қарастыру керек. Зерттеушілер шығарған қарым-қатынас қызметтері бұл процесті әртүрлі жақтан сипаттайды. Мысалы, Б.Ф.Ломов индивид өміріндегі қарым-қатынас қызметінің 3 класын бөледі: 1) аффективті-коммуникативті; 2) ақпараттық-коммуникативті; 3) реттеуші-коммуникативті.

Қарым-қатынас қызметінің 1-ші тобы өзінің эмоционалды қалпын немесе басқа адамдардың эмоциналды қалпын өзгерту керек болғандағы жағдайларда нақтырақ көрінеді. 2-ші топқа ақпаратты қабылдау – жіберумен байланысты процестер жатады. 3-ші топқа – қарым-қатынасқа түсуші адамдардың партнерларының мотивтеріне, мақсаттарына, бағдарларына, шешім қабылдауларына, т.б. әсерлері, яғни жүріс-тұрысты өзара стимулдау және өзара  түзету жайлы айтылады [1].

Б.Ф.Ломов қарым-қатынас қызметін басқа категориямен де бөлуге әкеледі. Бұл контексте ол біріккен іс-әрекетті ұйымдастыру, адамдардың бір-бірін тануы, тұлғааралық қатынастардың қалыптасуы мен дамуы сияқты маңызды қызметтерді атайды [9]. Басқа авторлар ұсынған қарым-қатынас қызметтерінің тізімдерінен біз қарым-қатынастың осы негізгі көріністеріне ұсыныстарды, тек басқа терминдер көмегімен сипатталғанын табамыз. Мысалы, Ю.Л.Ханин тұлғааралық қарым-қатынастың негізгі қызметтері ретінде мыналарды атайды:

1) әлеуметтік-психологиялық бейнелеу қызметі;

2) реттеуші қызметі;

3) танымдық қызметі;

4) экспрессивті қызметі;

5) әлеуметтік бақылау қызметі;

6) әлеуметтену қызметі [1].

Қарым-қатынас қызметтерінің басқа жинағын А.В.Мудрик атайды. Ол қарым-қатынасты оқушыларды тәрбиелеу факторы ретінде зерттеген. Ол қарым-қатынастың танымдық және мақсат қоюшы қызметімен қатар, жеткіншек және жастық шақта жақсы көрінетін басқа да қызметтерін көрсетеді. Бұл рефлексивті, бейімделуші, компенсаторлы және продуктивті-репродуктивті қызметтері [8]. Л.П.Буева қарым-қатынастың маңызды аспектілері мен қызметтерін айтқанда былай дейді: «Ол тұлғааралық сана мен өзіндік сананың қалыптасуындағы маңызды шарттардың бірі болып табылады, тұлғаның дамуының стимуляторы, мотивациялы-оятушы процеске кіреді. Қарым-қатынаста адамдардың әр жақты өзара әсері мен өзара түсінушіліктері іске асады» [3].

Б.Ф.Ломовтың қорытындысы бойынша, қарым-қатынасты ерекше  категория ретінде қарастыру керек. Ғалымның жазуынша: «Қарым-қатынас субъектінің белсенділігінің өзбетінше және арнайы формасы болып табылады. Оның нәтижесі – бұл басқа адамдармен қатынасы». «Қарым-қатынас – бұл параллельді дамушы іс-әрекеттерді бір-бірінің үстіне қою емес, бұл оған партнерлар ретінде кіретін субъектілердің өзара әрекеттері». Қарым-қатынас болмыстың индивидуалды деңгейінде, Б.Ф.Ломов бойынша, іс-әрекеттермен, олардың тәсілдерімен, нәтижелерімен, түсініктерімен, идеяларымен, бағдарларымен, қызығушылықтарымен, сезімдерімен өзара алмасуларынан тұрады [12]. Б.Ф.Ломовтың, А.А.Бодалевтың, А.Н.Леонтьевтің, А.В.Петровскийдің, М.И.Лисинаның, А.И.Крупновтың және т.б. жалпылаушы жұмыстары қазіргі психологиядағы қарым-қатынасты зерттеудің келесі негізгі тенденциялары жайлы айтуға мүмкіндік береді.

Ең жалпы тенденция болып қарым-қатынас мәселесі рөлінің өсу фактісі, әлеуметтік-психологиялық пәндердің және психологияның жалпы теориясының дамуындағы оның мәнінің күшею фактісі болып табылады.

Қарым-қатынас мәселесінің қазіргі жағдайына тән екінші тенденциясы – бұл зерттеушілердің қарым-қатынасты психологияның негізгі категорияларының бірыңғай контекстіне енгізуге, психикалық құбылыстардың жалпы жүйесіндегі оның орнын анықтауға, оның түрлі деңгейлердегі ерекшеліктерін шығаруға ұмтылады. Қарым-қатынас мәселесі арқылы жалпы психология, әлеуметтік, инженерлік, медициналық, заң психологиясы және т.б. салалары шеңберінде шешілетін көптеген басқа да психологиялық мәселелердің «бетіне шығу».

Соңғы уақыттағы зерттеулерде анық көрінетін келесі маңызды тенденция – бұл қарым-қатынас мәселесі мен тұлға мәселесін жақындату. А.А.Бодалевтің, әсіресе «тұлға және қарым-қатынас» еңбегі оның қызметтестерінің, Г.М.Андрееваның және А.В.Петровскийдің, Н.И.Рейнвальдтың, А.И.Крупновтың және басқа көптеген психологтардың еңбектері осы ұмтылыстарға толы.

Көрсетілген барлық тенденциялар өзара тығыз байланысты.

Қарым-қатынастың бірнеше формалары бар. Енді әрқайсысына қысқаша тоқтала кетейік:

Тікелей қарым-қатынас – табиғи бетпе-бет, сөздік және бейсөздік (ым, қимыл) құралдар көмегімен жасалынатын толық психологиялық байланыс, кері байланыс бір мезгілде өтеді. Бұл адамдардың бір-бірімен қатынас жасау тарихындағы бірінші формасы.

Жанама қарым-қатынас – қатысушылардың кері байланыс уақытын ұзартатын, не кешіктіретін жазу және техника құралдары арқылы жасалынатын толықсыз психологиялық байланыс.

Тұлғааралық қарым-қатынас – екі не құрамы өзгермейтін топ ішіндегі таныс адамдардың тікелей байланыстары. Тұлғааралық қарым-қатынастың белгілері: қатысушылардың психологиялық жақындығы, бір-бірінің ерекшеліктерін білуі, бірге күйзелуі, өзара түсінушілігі, ортақ қызметтестігі.

Бұқаралық қарым-қатынас – бейтаныс адамдардың тікелей не жанама (бұқаралық ақпарат құралдары арқылы болатын) байланыстары. Мысалы, стадионда, театрда, шеруде – тікелей бұқаралық қарым-қатынас, телемарафон, радиохабар – жанама қарым-қатынас, вагонда – бұқаралық тікелей не жанама болса, купеде – тұлғааралық.

Персонааралық қарым-қатынас – ортақ іс-әрекет үрдісінде жеке қасиеттерін ашатын белгілі тұлғалардың психологиялық байланыстары (чемпиондар, ғарышкерлер, президенттер).

Рөлдік қарым-қатынас – белгілі әлеуметтік рөлдерді орындаушылардың психологиялық байланыстары, мысалы, оқушы – оқытушы, әке – бала, сатушы – алушы, көрші – көрші, дәрігер – ауру, бастық – бағынушы. Әрбір адам әр сәтте әртүрлі рөлдерді орындайды, сол рөлдерге байланысты қоғамда өз орнын табады. Сол рөлдерді орындағанда адамның өзгешеліктері назарға алынбайды, тек әлеуметтік рөлге қажетті іс-әрекеттері маңызды болып саналады. Әрине, әлеуметтік рөл адамның мінез-құлқының егжей-тегжейін анықтамайды. Адам өз рөлін, басқалардың рөлдерін қалай түсінеді? Ол рөлдерде қандай қатынаста болады? Адамдар өз рөлдерін орындаған сәттерінде қайталанбас өзіндік өрнек пен таңба енгізеді [13].

Қарым-қатынас барысында адамдар өзі және басқалар үшін өзіндік психологиялық ерекшеліктерді ашады, көрсетеді, түсінеді. Адамның психологиялық қаситтері қарым-қатынас нәтижесінде пайда болады, дамиды, өзгереді. Басқалармен арақатынас жасағанда адам қоғамдық ережелерді, нұсқаларды, білім мен іс-әрекет тәсілдерін, жалпы әлеуметтік тәжірибені өз бойына сіңіреді. Қарым-қатынас нәтижесінде адам жеке тұлға болып қалыптасады [14].

Қарым-қатынас қызметтері:

1. Байланыстыру, прагматикалық қызметі. Қарым-қатынас бұл жерде кез-келген біріккен іс-әрекет барысында адамдардың бірігуінің шарты болып табылады. Вавилон мұнарасы туралы аңызда адамдар бірін-бірі түсінбеу салдарынан құрылысты бітіре алмағандығы жөніндегі оқиға тегін емес.
2. Қалыптастыру, дамыту қызметі. Бұл жерде арақатынас адамның психикалық бейнесінің қалыптасуы мен өзгеруінің алғышарты болып танылады. Кішкентай баланың даму барысында оның мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге көзқарастары үлкен адамдармен жасаған арақатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы қарым-қатынас нәтижелері ішкі психикалық құбылыстарға және баланың өзіндік сыртқы қимылдарына айналады. Мысалы, «Зита-Гита» үнді кинофильмінде егіз қыздар әртүрлі ортада өскендіктен мінездері бір-біріне ұқсамайды. Сыртқы қарым-қатынассыз балалар ой-өрісі өспейді. Балалар үйінде өскен жасөспірімдердің ой-өрістері өздерінің ата-аналарының бауырында өскен құрбыларынан едәуір төмен болады. Олардың бүкіл өмірі туған-туысқандарымен, жақсы көрген адамдарымен қарым-қатынаста өтсе, психологиялық қасиеттері адами сапаға жақынырақ болары анық. Бірақ осыған байланысты еске алатын бір жайт: бала үлкендердің барлық насихаттарын, ойларын, көзқарастарын өз бойына тікелей құйып алатын ыдыс емес! Бала мен ересек адамның арақатынасы тек үлкеннен кішіге өтетін білім, біліктілік, дағдылар емес, бұл – неғұрлым күрделі өзара ықпалдау, бірін-бірі байыту құбылысы. Бала басқаның тәжірибесін өз ішкі дүниесіне белсенді түрде тезден өткізіп қабылдайды.
3. Растау қызметі. Басқалармен жасаған қарым-қатынас барысында адам өзін-өзі танып білуге, бекітуге, өзінің бар екендігін дәлелдеуге мүмкіндік алады. Адам өзінің бар екендігін, өз тұлғасының құндылығын басқа адамдар арқылы біледі. Адам үшін ауыр жазаның бірі – жападан жалғыз қалу. «Сен жамансың», «Сенікі дұрыс емес» деп адамды жаман бағалаудың өзінде оны қабылдап, бар екенін растап тұрудың белгісі бар. Ал қабылдамаудың, барлығын растамаудың белгілері «сен бұл жерде жоқсың», «Сен өмір сүрмейсің». Осы әдісті А.Макаренко өз коммунасында жиі қолданатын еді – кінәлі балаға басқалар байкот жариялайтын. Растамау – көп психикалық аурулардың, мысалы, шизофренияның себепшісі. Нәресте, сәби әке-шешесінен «сен жақсы», «сен біз үшін барсың» деген дәлелдерді естімес, оның санасында қалған іздер эндогендік психозға жол ашады. Күнделікті тіршілік адами арақатынасқа, «растау терапиясына» толы: танысу мен сәлемдесу рәсімдері, құттықтау мен ізет көрсету , т.б. Осының барлығы әр адамның бар екендігін растайтын дәлел екені сөзсіз.
4. Тұлғааралық эмоциялық қатынастарды ұйымдастыру мен іріктеу қызметі. Басқаларды қабылдау, олармен сан қилы қатынастар (тұлғалықтан іскерлікке дейін) жасау кезінде адамдар бірімен-бірі не жағымды (симпатия, ұнату), не жағымсыз (антипатия, ұнатпау) эмоциялық қарым-қатынас орнатады. Заманауи адамдардың әлеуметтік байланыстары тек эмоциялық қатынастармен шектелмесе де, эмоциялық қатынастар іскерлік, ұжымдық, рөлдік қарым-қатынастарға өз әсерін тигізеді.
5. Тұлға ішіндегі қызмет. Адам өз-өзімен іштей, не дауыстап сөйлесіп диалог арқылы арақатынас жасайды. Тұлға ішіндегі қарым-қатынасты адам ойлауының әмбебап тәсілі деуге болады [13].

Л.С.Выготский жазғандай, жеке қалғанда да адам қарым-қатынастың қызметін сақтап қалады [16].

Мақсатына қарай қарым-қатынас психологиясы тұлғааралық қарым-қатынастың үш түрін ажыратады: императив (бұйрық), манипуляция (айла), диалог (қоссөз, қостіл).

Императивтік немесе әміршіл қарым-қатынас — өз қарым-қатынас серігінің тәртібі мен іс-әрекетін бақылау жасау мақсатындағы әсер етудің авторитарлық, директивтік формасы. Қарым-қатынас партнері тек әсер етудің нысанасы, пассив ретінде қарастырылады. Императивтің ерекшелігі, партнерды бағындыру жөніндегі негізгі мақсатының жасырынбай айқын көрініп тұратындығында. Әсер етудің құралдары ретінде бұйрық, талап, әмір, тиым салу, нұсқау пайдаланылады (Отыр! Тұр! Әкел!). Сонымен, әміршіл қарым-қатынас – басқаны өзіне қажетті белгілі әрекетке күшпен бағдарлау.

Манипуляция, алдап-арбау қарым-қатынасы – жиі кездесетін тұлғааралық қарым-қатынас түрі, қарым-қатынас партнерін өзінің жасырын ниетіне бағындыруды көздеген іс-әрекет. Өз мақсатына жету үшін манипулятор қарым-қатынас партнерін нысана ретінде қарастырады. Манипуляциялық қарым-қатынас – басқаны өз мақсатын жасырып өзіне қажетті іс-әрекетке баулу.

Императив пен манипуляцияның ұқсастығы екеуінің мақсаты бірдейлігінде: яғни, қатынас серігінің ойы мен бойын билеу, бақылау. Айырмасы: манипуляциялық стильде шынайы мақсат жарияланбайды, жасырылады не ауыстырылады.

Алдап-арбау қарым-қатынасының қоғамдағы ресми орны – бизнес, сауда-саттық, іскерлік, насихат, оқыту болып табылады. Бұл түрдегі қарым-қатынастың демеу берушісі, жаршысы Дейл Карнеги.

Оқыту барысында (тәрбиелеу емес!) сабақты қызықты өткізу, оқушының назары мен ынтасын көтеру үшін манипуляцияны пайдалануға болады. Кейде  осыған дағдыланған мұғалімдер басқаларға түсіндіру, дәлелдеу, үйрету үшін осыны өзінің тұлғалық ұстанымдарына айналдырып алады. Оқытуда нәтижелі болған бұл жайт, тәрбиелеуде, жеке тұлғалық қатынастарды орнатуда жарамсыз болып қалады да, ұстаздың еңбегі өз мақсатына жетудің орнына зиян келтіреді. Жұмысында манипуляцияға әдеттенген адам сондай арақатынасты отбасына да әкелуге мәжбүр болады. Сүйіспеншілік, достық, ізгілікке негізделген манипуляциялы қарым-қатынас жолы тиімсіз де нәтижесіз.

Арбаушылық барысында қатынас серігі жеке тұлға ретінде емес, тек манипуляторға керек қасиеттердің иесі ретінде қарастырылады. Мысалы, манипулятор мейірімді адамның мейірімін, әлсіздің әлсіздігін өз мақсатында пайдалануға тырысады. Арбаушы өз арбаушылығының құрбаны болып қалады. Өзін өзі біртұтас тұлға ретінде емес, кейбір рөлдердің орындаушысы ретінде қабылдап жалған ниеттер мен мақсаттарға бас ұрады. Манипуляторды сипаттайтын қасиеттер: өтірік, зерігу, сезімдердің қарапайымдылығы, өзін қадағалау, өзіне де, басқаға да сенбеушілік. Манипуляцияға қарсы шыққан ғалым Э.Шосторм «Анти-Карнеги» кітабын шығарды.

Императив пен манипуляция түрлерінің ішкі ұқсастығы терең. Екеуін де  монологтық, субъект – объект қатынасына жатқызуға болады. Адам басқаны өз нысанасы ретінде қабылдағанда, басқаның күй-жайын ескермегенде қарым-қатынас серігін мүлдем өз назарынан тыс қалдырып, тек өзімен өзі, өз мақсаттары және міндеттерімен арақатынас жасайды. Сонда ол басқаларды емес, тек өзінің «көшірмелерін» ғана көреді.

Диалогтық қарым-қатынас. Бұл – тең құқықтық субъектілердің арақатынасы, қарым-қатынас мақсаты — өзін-өзі және өзгені тану, білу, дамыту. Жоғарыда аталған арақатынастардың негізгі айырмашылығы – эгоцентризмнен, өзіндік ұстанымнан альтруизмге, өзгеге, басқаға бағытталған ұстанымға көшу. Бұл қарым-қатынас үрдісінде екі дауыс, екі пікір естіледі, бұл субъект-субъект қатынасы.

Диалогтық қарым-қатынас ережелері:

1. Сұхбаттасушының және өзінің көкейкесті күйін ескеру, «осы жерде – осы сәтте» қағидасын басшылыққа алып арақатынас жүргізу, дәл осы кездегі сезімдерін, тілектерін, психологиялық күйлерін назарға алу.
2. Қарым-қатынас серігінің тұлғасына баға бермеу, алдын-ала оның ниеттеріне сену, біріне-бірі сенімділік білдіру.
3. Серікті өзін тең, өзіндік пікірі мен шешімі бар тұлға деп қабылдау.
4. Шешілмеген мәселе мен сұрақтар қарым-қатынас мазмұны болуы керек (қарым-қатынас мазмұнын мәселелендіру).
5. Сұхбат адамның өз атынан жүргізілу керек, біреудің пікіріне сілтемей, өзінің сезімдері мен тілектерін білдіруі қажет (персоналандыру).

Диалогтық қарым-қатынас қатысушылардың өзара түсінушілігін тереңдетіп, бірінің жан байлығын бірі көбейтуге, әрқайсысы өз-өзінің ашылуына жағдай жасайды. Осы типтегі қарым-қатынасты іске асыру үшін қажетті өмірлік шарттар және қатысушылардың ішкі дайындығы керек. Әрине, іскерлік қарым-қатынаста бұндай типті толық қолдануға болмайды. Бірақ осы типті меңгерген адамдардың психикалық денсаулығы, мінездерінің біртұтастығы, салмақтылығы көзге түсердей [13].

Қарым-қатынас — өте күрделі феномен. Оның әртүрлілігі көптеген функцияларына тәуелді, ал көп қызметтілігі жеке адам мен қоғам өміріндегі  орын мен мағынасына байланысты.

Қарым-қатынастың ішкі құрылымы да өте күрделі, оны шартты түрде үш жаққа бөлуге болады: коммуникация, перцепция, интеракция. Біртұтас, ішкі бірлігі бұзылмас процесті біз ғылыми мақсатта, терең және жан-жақты талдау үшін үшке бөлеміз.

Коммуникация (информативті) – арақатынас партнерлерінің бір-бірімен ақпарат алмасуы, білімді, идеяны, пікірді, сезімді беру үрдісі.

Интеракция (интерактивті) – тұлғааралық қимыл ұйымдастыру, қатысушылардың өзара қозғалыс пен әрекет алмасуы.

Перцепция (перцептивті) – адамдардың бірін-бірі тануы мен тәрбиелеуі негізінде құрылатын белгілі тұлғааралық қатынастар.

Хабар беру мына бағыттармен жүзеге асады:

• Жоғарыдан төменге – 1. Мәселе қою (не, қай уақытта)

2. Жабдықталуы, құралы (қалай, қандай, кіммен).

2) Төменнен жоғарыға – орындалуы туралы, тексерілуі туралы

3) Горизонталдық бағытта – пікір алмасу, әрекеттерді координациялау, жоспарлау, орындалуы туралы мәлімдеу.

Коммуникация процесі жүзеге асу үшін мынадай 4 элементтер керек:

• хабар жіберуші
• мәлімет
• канал: ақпарат беру құралы
• ақпарат алушы [15].

 

1.2. Этнопсихологиядағы қарым-қатынас пен өзіндік сананың ерекшеліктерін зерттеу теориялары

 

Халықтың психологиялық кескінінің ерекшеліктерін зерттеу мәселесі адамдардың практикалық қажеттіліктері нәтижесінде, ел тұрғындарының әдет-ғұрпын және мінез-құлық спецификасын білуге деген олардың табиғи ұмтылысынан пайда болады, яғни олар бұл арқылы этникалық, экономикалық және мәдени байланыстарды ұстап тұрады.

          Геродот пен Тациттен басталған ежелгі ғалымдар қиырдағы елдерді және оңда өмір сүретін халықтар туралы баяндай отырып, олардың мінез-құлқын, әдет-ғұрпын, сонымен қатар әдеттерін сипаттауға аз көңіл аударған жоқ. Бұл, көрші елдермен қарым-қатынаста, олардың ниеттері мен ойларын, жүріс-тұрыс сипатын, қылықтарын түсінуді жеңілдетеді – деп есептелді.

Этностың өмір сүріп тұруы тек қана, оның адамдарға тікелей құбылыс (феномен) ретінде сезілетінін айтады. “Этнос” деген терминде тұрған құбылысты анықтау үшін, жалпы сыртқы бағдар болып, халық деген сөзді қолданғанда, оны өзіндік атауы бар адамдар қауымдастығы деп таныған жағдайда қызмет ете алады. Осы жеке өзіндік атауды, “этнос” деген сөзден шыққан “этноним” терминімен белгілеу қабылданғаны бізге белгілі.

          “Халық”, “халықтық”, және “ұлт” деген сөздер оны басқа ұлттардан ерекшелендіріп тұратын, нақтылы белгілері бар, дәл қазіргі уақыттағы адамдардың қолма-қол ақшасы ретінде түсінілді; бұл жағдайда халықтық адамзатқа қатынасты көрнекті ұғым болып табылады және логикалық түрде оған тәуелді. Екіншіден, халықтық белгелі бір индивидуалдылық ретінде, белгілі тұтастай, бірыңғай және дамушы мінез ретінде, рухани бірлік ретінде, тұлға ретінде болжануы мүмкін. (Сорока Росинский с. 55-104)

Этнос деген сөз онға жуық мағынаға ие. Олардың ішінде: халық, тайпа, тобыр, адамдар тобы, адамдар табы, бөгде жерлік тайпа, тілшілер, табын, ру. Бұл сөздің этималогиялық талдауы ондағы кейбір ортақ қасиеттерге ие тірі организмдердің әрқандай жиынтығын көруге мүмкіндік береді. (әдет-ғұрып, жүріс-тұрыс, сыртқы түр және т.б.). XX ғасырдың ғылымдары өздерінің практикалық іс-әрекеттерінде, нақты бір халықтарды зерттей отырып, әсіресе мынандай “ұлт”, “нәсіл”, “тайпа” деген терминдерді қолданды. Этнос термині өзбетінше жеке мағынада тек біртіндеп қолданыла бастайды.

          Этностың жеке өзбетінше құбылыс ретіндегі, бірінші жалпы концепциясы С.М. Широкогоровқа жатады. Ол этносты “ойлану процесі өтіп жататын, элементтердің дамуы және өлуі ретінде мүмкіндік беретін форма деп қарастырады”. Оның анықтамасы бойынша “этнос – бір тілде сөйлейтін, өздерінің шығу тегінің бір екенін мойындайтын, әдет-ғұрып комплекстерін, сақталған және баяндалған дәстүрлерді меңгерген, сонымен қатар оны басқалардан ерекшелей алатын” адамдар тобы.

Этносты сипаттауда объективті және субъективті факторларды үйлестіру тенденциясы ортақ мәдениетті игерген немесе сондай адамдар әулетіне жататын ырықсыз адамдар тобы ретінде, яғни өзіндік теңестірілетін немесе басқа адамдармен қатынаста өзін жалпы ырықсыз топқа жатқызады. Бір зерттеушілер, мысалы этностың басты белгілері тіл мен мәдениет деп атаса, басқа зерттеушілер бұған аймақ бірлігі мен этникалық өзіндік сананы қосады, кейбіреулер психикалық қалып ерекшеліктеріне тоқталады. Оны анықтауда қажеттілік туады.

           Л.Н. Гумилевтың айтуынша, этностар – бұл биосфера мен социосфера шекарасында жатқан (құбылыс) және жер биосферасының құрылуында арнайы жүктелген міндеті бар құбылыс. Этносты немесе суперэтносты құру процесіне кеңістік пен уақыт әсер етеді. Кеңістік – бұл  ландшафтық және этникалық қоршау;. Ландшафтық қоршау шаруашылық түріне әсер етеді, осы этностың – салты оның мүмкіндіктері мен перспективасын анықтайды. Этникалық қоршау – көрші   елдермен достық немесе  жаулық түрде байланыс жасау және бұл құрылған мәдениет сипатына өте қатты әсер етеді. Жаңа этностар монотонды ландшафттарда пайда болмайды, ал ландшафтық аймақтар шекарасында және этникалық контакт зоналарында пайда болады. Уақыт – бұл этногенез фазасы мен этникалық қоршау фазасы, ол этникалық контакт варианттарын анықтап отырады. Этностарға табиғатпен күнделікті қарым-қатынас арқылы географиялық орта әсер етеді. Ата-бабалардан жалғасқан дәстүрлер, өзінің рөлін ойнайды, үйреншікті өшпенділік немесе көрші елдермен достық (этникалық қоршаумен) — өзінің, мәдени әсерлері, дін – бұның өзіндік мәні бар, бірақ бұлардан басқа табиғаттың кез-келген құбылысы сияқты этносқа қатысты да даму заңы бар. Оның көпқырлы процестерде көрінуі және халықтың пайда болуы мен жоғалуын біз этногенез деп атаймыз. Этностың кескініне тек қана ішкі даму әсер етпейді, сонымен қатар бөгде әсерлер бар – мәдени — … жеңіске жету, әдет-ғұрыптарын мәжбүрлеу арқылы өзгерту, және этностық қызмет түрлерін өзгертетін экономикалық қысым жасау.

Солай етіп, “этнос – тұрақты, табиғи түрде құрылған адамдар ұжымы, өздерін барлық ұқсас ұжымға қарсы қоя алатын, өзіндік жүріс-тұрыс стереотипімен ерекшеленетін, яғни тарихи уақытта заңды өзгеретін адамдар ұжымы” [19].

           Ю.В. Бромлей, этносты екі үлкен топқа бөлуді ұсынды және негіздеді: этнос қысқа мағынада және этнос кең мағынада. Олардың біреуі жалпы түрде “жалпы мәдениеттің шартты стабилді ерекшеліктерін (тіл) және психикасын меңгерген; сонымен қатар өз бірлігінің санасын және өзгерлерден айрықша сондай құрылуы, яғни өзіндік өзіндік-сана меңгерген белгілі бір аймақта тарихи құрылған адамдар жиынтығын” ретінде анықталған болуы мүмкін [20].

           Аймақтың тұтастығы – этностың қалыптасуындағы маңызды жағдай, бірақ қалыптасып қойған халық оны сақтамауы мүмкін. Ондай қауымдастық біздің алдымызда көптеген адамдар қатарымен бірлескен тарихи дәстүрлер нәтижесі ретінде, осы қауымдастықтың рухани және материалды атрибуттарында өзгертілген дәстүрлер, және оның мүшесінің санасында әсер қалдырған дәстүрлер тұрды. Сонымен енді метаэтникалық қауымдастық бөлініп шығады – бірнеше этносты қамтитын білім, бірақ этникалық қасиетті меңгергендері аз қарқында. С.И. Брук пен Н.Н. Чебоксаров, “метаэтникалық қауымдастық” терминін ұсына отырып, оның кіріспесінде 2 жағдайды белгілей өтеді:

• Метаэтникалық қауымдастық этностар жиынтығын елестетеді. (метагалактика терм. ұқсас).
• Осы қауымдастық өзгеру жағдайында болады (метастабилді жағдай ұғымымен ұқсас) [21].

         В.В. Пименовтың пікірінше этностың демографиялық құрылымы да аз мәнге ие емес. “Себебі этнос демографиялық қайта жаңғартуға қабілетті адамдар жиынтығын танытады. Сонымен бірге оның шеңберінде жыныс бойынша және жас бойынша бөлінеді, ұрпақтардың ауысуы өтеді, тұрғындардың табиғи өсуі орын алады” [21]. Этностың қызмет етуі үшін, оны құрап тұрған адамдардың саны яғни сандық көрсеткіштері де маңызды болып табылады.

           Этностың өзара қатынасы – бұл топаралық қатынас түрінің тарихи алғышарты. Сондықтан ол адамзаттық бұрынғы тарихымен антропогенез ішінде туындаған, бірінші кезекте этникалық топқа тиістілігі белгісі бойынша “біз” “олар” қарама –қайшылығы  арқылы   дамып отырғанәлеуметтік әрекет ұйымының психологиялық заңдылықтарымен    неғұрлым терең байланысты. Тарихи процесс топаралық қарама-қарсылыққа неғұрлым мұқияттықпен дифференциацияны енгізді: кластық, профессионалдық және т.б.

           Дифференциациямен бір мезгілде “әлеуметтік процестің әлеуметтік субъектісі және қоғамдық зат алмасудың күрделенуімен” (Маркс) негізгі психологиялық реттеуші қалыптасты — әлеуметтік субъектілердің бір-бірімен қатынасы, өзіне және ақиқатқа қатынасы. Осыдан өндіріс қатынасымен, бірлескен өзара тәуелді әрекетпен құндылық қатынастың үзіліссіз байланысы болады. Бұл бағалау әлеуметтік субъектілердің қоғамдық позициясын бейнелейді. Осы бағалаудың қалыптасуы “өзінің” позиция мен “басқаның” позициясын барлық уақытта салыстырып отыру жолымен өтеді [22].

         Кейде біріккен адамдардың негізгі факторы ретінде олардың қауымдастығының мәдениеті мен болмысын көрсетеді. Ол бұндай емес, себебі, халық, этнос қандай да тек қана бір белгімен -–тек қана тілмен, тек қана жалпы территориямен немесе тек қана жалпы мәдениетпен сипатталып қоймайды, сонымен қатар ол осылардың жиынтығымен сипатталады. Қандай этнос болсын – ол тарихи мәдени қауымдастық этносты-халықты шектеуде, әдетте, мынадай тіл, дін, халықтың өнер, ауызша шығармашылық, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, жүріс-тұрыс нормасы және сырттай айқын компоненттерін көрсетеді. Мәдениеттің осы аталған барлық компоненттер әрбір халықта әртүрлі өзіндік мінездік қырларға ие – этникалық бейне ұрпақтан, ұрпаққа беріле отырып, этникалық мәдениетті құрайды [33].

         Әрекет субъектісі ретінде, этникалық топ өзінің барлық өмір сүру барысында тек өзіне ғана тән мәдениетті жасайды және қайта жаңғыртады, ол өзінің тұтастығында басқа мәдениеттермен бірге ғана қалыптасады. Бірде-бір жаңа мәдениет басқа мәдениетпен өзара әрекеттен тыс дамымайды және өмір сүрмейді, ал өзара әрекеттің өзі уникалды мәдениет жүйесінің қиылысуы негізінде өзінің спецификасына ие болады.

         Әрбір мәдени акт шекарада мәнді өмір сүреді, оның мәнділігі мен салмақтығы да осыда, шекарадан шығатын болса, ол тірегін жоғалтады, бос, мақтаншақ болады, туылады және өледі [24].

         Өз халқымыздың өкілі ретінде біздің әрбіріміз, — оған тән мәдени ерекшеліктердің үлкен комплексін тасушы болып табыламыз. Олар әрине ұрпақтан ұрпаққа биологиялық жол арқала берілмейді. Біз олардың көп бөлігін  балалық шағымызда, ата-аналарымыздан, басқа үлкен адамдардан және қатарларымыздан аламыз. әрбір мәдениет өзіне ғана тән ерекшеліктерді дамытуға жағдай жасайды. Адамның қандай да бір халыққа жатуы, оның туу, шығу тегі жағдайымен (анықталады) және тәрбие беру мен оқыту процесінде анықталады. Тәрбие беру адамды  адам етеді. Әр халыққа тән барлық әдеттер мен әдет-ғұрыптар, мінез-құлықтық барлық этникалық ерекшеліктері тәрбиеленеді. Әрине әрбір қоғамдастық үшін, адамның тұлға болып қалыптасуы, этникалық мәдениеттен, құндылықтан, дәстүрлерден тыс мүмкін емес болғандықтан, оның балаларының тек қана өз халқының лайықты өкілдері болып жетілуі маңызды. Жеке адамның қалыптасуына мәдени-психологиялық әсер, оның этникалық құндылықтарды, рухани бейнені белсенді игерумен байланысты. Г. Шпеттің пікірі брйынша жеке-дара адамның ұлттық құндылыққа, тарихқа, тарихи есінің қатысты болуы, биологиялық тұқым қуалаушылықпен өлшенбейді, ал осы тарихтың мазмұнын жасайтын, мәдени құндылыққа саналы түрдегі қарым-қатынастың дәрежесімен өлшенеді. Этникалық специфика белгілі бір дәрежеде әрбір халықтың тарихи тәжірибесінде шоғырланады, немесе осы тәжірибені меңгеру индивидтің әлеуметтену процесіндегі маңызды мазмұны болып табылады. Өзінің дамуы барысында жеке адам, қоршаған орта арқылы, әсіресе отбасы мен мектебі арқылы ұлттық мәдениетінің, әдет-ғұрпының, дәстүрінің спецификасына жақындайды. Солай етіп, индивидтің рухани дамуы көбінесе этникалық мәдениеттің екі деңгеймен байланысты, оның элементтері көбіне адамның рухани мәнін, жан-дүние өмірінің бағыттылығын тұлға ретінде анытайды [25].

         Мәдениет – болмыстың жаңа формасы сияқты, қоғамдық сананың ерекше күйі. Этностың қызмет етуіне, олардың әрбір мүшесінің өзінің спецификалық қауымдастығын, яғни этникалық өзіндік-сана саналы түрде сезінуі жатады.

           Б.Ф. Поршнев топтық ең басты психологтялық сипаттамасы “біз-сезім” деген атаудың бар болуы болып табылады, деген шешімге келді. “Біз-сезім” бір қауымдастықты екінші қауымдастықтан ажырата білу қажеттілігін көрсетеді және кейбір топқа жататынын саналы түрде сезінудің өзіндік бір индикаторы болып табылады [26].

Этникалық өзіндік сананы өзіндік сана табиғатының мәнін білмеи тұрып түсіну мүмкін емес. Өзіндік сана мәселесіне концептуалды көзқарас өзінің  шығу тегінде антикалық және орта ғасырлық ойшылдар мен ғұламалар-Аристотель, Платон және Августин еңбектерінде түйіседі. Жаңа дәуір кезеңінде бұл мәселе Декарттың, одан әрі неміс философиясының классиктері – Фихте, Кант және Гегель еңбектерінде өте терең теориялық жан-жақты талдамға ие болды. Гегель өзіндік сананың екі түрін бөліп көрсетті: сана мен ақиқат дүниесіне өзіндік қатынасты тану ретінде көрінетін өзіндік сана-сезім. Гегельдің және  басқа да неміс философиясының классиктерінің теориялық көзқарастары әріректе өзіндік сана жөнінде біршама жаңа концепциялардың, оның ішінде  психологиялық та, дамуының методологиялық негізіне айналды [27]. Х1Х ғ. Жартысындағы психолог-ғалымдар арасында өзіндік сана-сезімнің психологиялық аспектілерімен белсенді түрде айналысқандардан, Батыста А.Пфендра және Т.Липпсті, Ресейде – Е.Боброва мен Л.Лопатинаны атап өтеміз. Олардың еңбектері өзіндік сананы уақыттан тыс рухани субстанция ретінде, оны тек интроспекция арқылы тануға болады деген пікірге негізделген өзіндік сананың интроспекциялық теориясы өз негізінде Батыста даму алған интроспекциялық психологияның методологиялық базасы болуына әсер етті [25]. Интроспекция саласындағы атақты маман В.Вундтың еңбектерінде маңызды орын алды [28]. Өзіндік сана мәселесі және «өзіндік сана» терминінің теориялық талдамын совет философтары мен психологтары, баса айтқанда С.Л.Рубинштейн, И.И.Чеснакова, А.Г.Спиркин, В.В.Столин, И.С.Кон еңбектерінен табады. Осы және басқа да отандық философтар мен психологтардың зерттеулері өзіндік сана-сезім категориясын орнықтыруды, оның шынайы ғылыми түсіндірмесінде, өзіндік сана, сана сияқты бейнелеу теориясы тұрғысынан қарастыруда маңызды сипатқа ие болды.

Көптеген мамандар бүгінгі таңда өзіндік сана әлеуметтік субъектілердің психикалық өмірінде санамен, ол екеуі бір-бірінен сапалы түрде айрықша құрылымдар бола тұрса да, тікелей бірлікте көрінеді деген көзқараста. Сана процестерінде өзіндік сана саналы түрде сезіну және сана актісін тіке өзінің  «Меніне» бағыттау түрінде бой көрсетеді. Ал өзіндік сана-сезім процестері өзінің уақытты-кеңістік тиесілігін және сыртқы дүниеге бағыттылығын тек қана  саналы түрде сезіну негізінде іске аса алады. Өзіндік санада субъект екі рөлде, танымның объекті ретінде де, субъекті ретінде де көрініс береді. Бірақ бұнымен әр кез мамандардың өзіндік сананың шығу тегі жөніндегі сұраққа қатысты көзқарастары сәйкес келе бермейді. Мысалы, И.С.Конның пікірі бойынша, өзіндік сананың анықталған бір деңгейі адамның сонау бір ата-бабаларына тән  болған. Өзіндік сана көрінісінің алғашқы түрлері жөнінде айта отырып, бүгінгі таңда жалпы мақұлданған Б.Ф.Поршневтің өзіндік сананың кез-келген түрінің ядросы болып, даралықтағы және ұжымдағы деңгейде қандай да бір «Біз» ой-елесімен қалыптастырылған, қандай да бірегей қауымды ой-санадан өткізу көзқарасын атап өту жөн болар [29]. Өзіндік сананың ұжымдық түрлерінің табиғатын ұғынудың методологиялық мәні болып, Б.Ф.Поршневтің ұжымдық өзіндік «бізді» саналы түсінуі, басқалардың – «олар» — тіршілік етуін саналы түсінуден кейін пайда болды деген тұжырымдамасы табылады [29].

Көпшілік мамандар сонымен қоса, сананың өзіндік сана деңгейіне өтуі өзін-өзі тану процесінде жүзеге асады деген пікірлер айтады. Бірақ та А.Г.Спиркиннің ескертетініндей, сана бұл процесте өзіндік санаға қарсы қойылмақ емес, соңғысын сана моменттерінің бірі немесе жоғарғы түрі ретінде түсіну қате. Өзіндік сана, А.Г.Спиркин бойынша, сананың тұтастай өзекті моменті және сананы, оның субъектіге актуалдылығында көрсетеді.

70 жылдардың басында А.Г.Спиркин өзіндік сана тек  және адамға ғана  емес, ол қоғамға, тапқа, ұлтқа және әлеуметтік топқа да тән деп айтты [29].

Бұл ойды біршама басқаша түсіндірмеде А.К.Уледов айтқан болатын. «Өзіндік-сана», — деп жазады А.К.Уледов — әлеуметтік субъектінің қазығы. Егер әлеуметтік субъектінің санасы болып, идеялар мен көзқарастар, ой-елестер мен  пікірлердің жиынтығы, және ақиқатшылдықты бейнелейтін және оған деген қатынасын көрсететін басқа да рухани құрылымдар болып табылатын болса, өзіндік сана, әлеуметтік субъектінің өзінің жалпы, түркі мүддесін, өзінің қоғамдағы орнын, өзінің басқаларға, мемлекетке, жалпы қоғамға қатынасын саналы түрде сезінуін көрсететін жиынтықтың рухани құрылымдарын құрайды. Нақты осы менен өзіндік сана сезімнің әлеуметтік құрылымдарын құрайды. Нақты осы менен өзіндік сана сезімнің әлеуметтік субъектінің санасындағы және оның тіршілік ету әрекетіндегі орны мен мәні анықталады».

Әлеуметтік субъектілердің өздерінің мүдделері мен қажеттіліктерін саналы түрде сезінуі, олардың өзіндік сана-сезімнің мәні болып табылады. Өзіндік сана,  болмысы тек әлеуметтік субъектілердің мүдделері мен қажеттіліктерінің көлеңкесімен бейнеленбей, олардың адекватты және объективті көрінісі арқылы  бейнеленуі қажет.

Өзіндік сана – бұл адамның өзінің қажеттіліктеріне және қабілеттіліктеріне, құмарлықтарына және мінез-құлық мотивіне, күйзелістері мен ойларына саналы түрде қатынасы болып табылады. Өзіндік сана және де адамның өзінің субъективті мүмкіндіктерін эмоционалды бағалауында көрінеді.

Өзіндік сана – бұл адамның өзін жеке өмірлік іс-әрекеттерінен бөліп қарай алу қабілеттілігі.

Өзі туралы түсінік (өз «Мені» туралы субъективті образ) адамның мотивтері, мақсаттары және өз қылықтарының нәтижесі мен қоғамда қалыптасқан әлеуметтік нормалар арасындағы қатынас кезіндегі басқа адамдардың бағалаушы қатынастары әсерінде қалыптасады.

Тұлғаның санасы дегеніміз – оның өзіндік «Менің» тұтас бейнесі, салыстырмалы тұрақты болатын, азды-көпті дәрежеде саналы түрде сезінілетін, индивидтің өзі туралы түсініктерінің жүйесі болып табылады.

Адам санасы болғандықтан ғана өзін табиғаттан, басқа адамдардан бөле алады. Адамның тұлғалық даму процесіне сананың қалыптасуындағы маңызды компонент ретінде оның өзіндік сана-сезімі де кіреді.

Тұлғаның өзіндік санасы бар саналы субъект болуы туғаннан берілмейді. Нәресте бірден өз «Менін» сезіне алмайды, бастапқыда ол өзін басқа адамдар үшін объект ретінде сезінеді. Өзін жеке субъект ретінде, «Мен» ретінде сезіну дамудың нәтижесі болып табылады [30].

Өзіндік сана тұлға дамуынан бөлек жеке дами алмайды, ол тұлғаның реалды субъект ретінде даму процесінің бір жағы, бір компоненті ретінде саналып, осы тұлғаның даму процесіне енеді.

Сана өзіндік санадан туындамайтын, керісінше жеке субъект ретіндегі тұлға санасының дамуы кезінде өзіндік сана-сезім қалыптасады.

Тұлға мен оның сананың дамуы бірнеше басқыштан өтеді. Сыртқы жағдайлармен қатар мұнда адамды қоғамдық және жеке өмірдің субъектісі ететін жағдайлардың бәрі кіреді.

Өзіндік сана бірнеше баспалдақтан өтеді — әркімнің өзіне қарапайым қатынасы тереңірек түрдегі өзіндік танымға, ал өзіндік таным тұрақты немесе кейде өте ауыспалы болатын өзіндік бағалауға өтіп отырады.

Тұлғаның және өзіндік сана дамуының жоғарғы кезеңдерінде индивидуалды ерекшеліктер үлкен орын алады.

Барлық адамдар да өзіндік сана бар саналы субъект болып табылады.

Адам өзінің басқаларға деген қатынасын саналай отырып, өзі анықталады. Бұл өзіндік анықтау сана-сезімде көрініс табады.

Өзіндік сана тұлғаның шын тұрмысын пассивті және айна сияқты бейнелейді.

Өзіндік сана адамның өзіне деген қатынасын енгізе отырып, өзіндік бақылаумен де тығыз байланысты болады. Адамның өзіндік бағалауы бағалау нормаларын анықтайтын дүниетаным арқылы жасалынады.

Өзіндік сананың тағы бір ерекшелігі адамның өзін басқалардан бөліп қарастыруы ғана емес, оларға қарсы қоя білу қабілеті. Өзіндік сана сананың өз-өзімен монологы емес, тұлғаның өз тәжірибесімен жүргізетін диалог болып табылады.

Өзіндік сана тікелей көрінбейді. Ол сыртқы ортаның және басқа адамдардың бейнесі арқылы жанамаланады.

Өзіндік сана дәрежелері әр түрлі болуы мүмкін: сыртқы объектілерге бағытталған ойлар ағынын бақылаудан бастап «Мен» субъект болумен қатар таным деңгейіне дейін жетуі мүмкін.

Өзіндік сана өзін тану ғана емес, өзінің сапаларына, күйіне, мүмкіндіктеріне, жалпы өзіне деген қатынас та болады, яғни өзіндік бағалау болып саналады. Өзіндік бағалаусыз өмірде өзіндік анықтау да мүмкін емес.

Өзіндік сана ұғымын шетелдік әдебиетте «Мен» концепция термині арқылы түсіндіреді.

«Мен» концепция дегеніміз – индивидтің өзі туралы барлық түсініктерінің  жиынтығы болып табылады.

Мен концепциясының құрамдас бөліктері бар. Оның суреттеуші бөлігін Мен образы немесе Мен картинасы деп атайды. Өзіне немесе өз сапаларына деген қатынаспен байланысты құрамдас бөлікті өзіндік бағалау деп атайды. Мен концепциясы индивидтің қандай екенін анықтап қана қоймайды, сонымен қатар оның өзі туралы ойын, қызметіне деген, болашағына деген көзқарасын анықтайды.

«Мен» концепциясының позитивті және негативті түрлері болады.Позитивті Мен концепциясы адамның өзіне деген позитивті қатынасымен, өзін сыйлауымен, өз құндылығын сезінумен байланысты болса, немесе, өз кемістігін сезінумен анықталады [31].

Мен концепциясы туралы әдебиеттерден 2 түрлі анықтаманы кездестіруге болады. Біріншісі Роджерс берген анықтама (1951) оның айтуынша Мен концепциясы адамның өз сипаттамалары мен оның басқа адамдармен өзара  әрекеттестікке түсе білу қабілеті туралы түсініктері болып табылады.

Екіншісін берген Стейнс (1954). Бұл анықтамада «Мен» концепция индивид санасындағы оның тек өзі туралы образдары, түсініктерінің жүйесі ретінде қарастырылады [32].

Этнос теориясы шеңберінде соңғы уақытта зерттеліп жүрген көптеген сұрақтардың ішінде, маңызды орынды этникалық өзіндік сана мәселесі алады, яғни бұнда біз ең басты бейне, сана, кейін белгілі бір халыққа жататынымызды түсінеміз. Осы сұрақтарды жеке қарастыратын болсақ, әсіресе «этникалық өзіндік сана» ұғымының мазмұнын және этностың жалпы ұғымын немесе оның  жеке типтерін, (сонымен бірге ұлттың да) анықтаудағы оның дербес рөлін  қарастыруда, әлі күнге дейін келіспеушілік бар. Қазіргі уақытта осы саладағы зерттеудегі ситуацияны жақсы түсіну үшін, мақсатты түрде сұрақты қысқаша тарихынан бастау керек.

Этникалық өзіндік сана 100 жылдан астам уақты бойы адамдардың ұлттық тиістілігін анықтау үшін негізгі белгі болып есептеледі, бұл өз кезегінде өмірдің қажеттілігімен дегенін істеткен этникалық статистиканың дамуының шарты болды және әлемнің көптеген елдерінде ұлттық сұрақтың маңыздылығын анықтады [33].

Расында, Х1Х ғасырдың бірінші жартысында европалық ғалымдардың арасында ұлттық пен тілдік тиістіліктің тепе-теңдігі туралы көзқарас әлі үстемдік еткен жоқ болатын, сондықтан да ұлттық құрам ең бастысы тілдік құраммен сәйкес анықталады.

Ф.Энгельс ұлттық мәселе туралы өз еңбектерінде ұлт пен тіл арақатынасы мәселесіне үлкен көңіл бөлді. «По Ие Рейн» деген мақаласында ол ұлттың нағыз шекарасы көпшіліктің қалауы тілімен анықталады деп көрсетеді, яғни бұл дегеніміз ұлттық бірлік сезімі немесе ұлттық өзіндік сана. Сонымен қатар Энгельстің басқа да туындыларында ұлт пен тілдік тиістіліктің сәйкес келмеуі туралы көптеген жағдайлар келтірілген [25].

Этникалық өзіндік сана ұлт ұғымының анықтамасында әлі кірмеген, бірақ И.И.Потехин оңтүстік-африкалық банттың ұлттық қауымдастыққа бірігуін сипаттай отырып, оны ұлтқа тән төрт белгімен есептей отырып, тең дәрежеде қарастырады: тілдік ортақтығы, аймағы, экономикалық өмірі және мәдениет қауымдастығында пайда болатын психикалық қалып. Ұлттық мәселе туралы және ұлт теориясы туралы еңбектерін кейбір философтар «ұлттық сананың»  рөліне көңіл аударды, бірақ та бұл ұғымның мазмұны, мағынасы жағынан ашылмаған болатын және осы уақытта этнографияда жеткілікті түрде орнаған ұлттық өзіндік сана ұғымына енгізілмеген болатын. Этникалық өзіндік сананы сипаттай отырып, әдетте ең алдымен, адамдардың белгілі бір этносқа  жататынын көрсетеді (мүмкін болатын жолдармен) [26].

Этникалық өзіндік сана этникалық сананың шеңберінде пайда болады және дамиды. Этникалық сана бір этникалық топтық, басқа этникалық топпен өзара  әрекет негізінде пайда болатын және оның олар туралы білімін, оларға қатынасын бейнелейтін көзқарастар, идеялар, ой елестер жүйесін, сонымен қатар өзінің этникалық тобының өзіндік бөлінуінің формасы мен жағдайын көрсетеді. Бұл мүмкіндік берілген этникалық топта басқа этникалық топтың ерекшеліктерін және оған эмоционалдық қатынасын бейнелейтін күрделі образдар жүйесінің қалыптасуын жорамалдайды. Этникалық топтың өзін-өзі бейнелеуге мүмкіндігі этникалық топтық тілінде, халықтың дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар жүйесінде, аңыздарда, мифтерде, ырымдарда, теріс пікірлерде, ұлттық ырымдарда және т.б. көрінетін этникалық сана-сезім болып табылады [26].

Рубинштейн сананың индивидуалды онтогенезін қарастыра отырып, сана  өзіндік сана-сезімнен туындамайды, керісінше жеке субъект ретіндегі тұлға  санасының дамуы кезінде өзіндік сана-сезім қалыптасады деп айтты. Бұл жерден этникалық сана-сезім этникалық санадан туындайды деген аналогияны шығаруға болады [34].

Г.Шпет әлеуметтік топ мүшелерінің этникалық өзіндік сананың  қалыптасуын адамның мәдени құндылықтарға деген адекватты эмоционалды  қатынасы арқылы түсіндіріледі [25].

А.О.Бороноевтың айтуынша, өзіндік сана-сезім құрылымын екі қабатта  қарастыруға болады: біріншісі — өзіндік анықталумен байланысты көзқарастар мен идеялар, екіншісі адамгершілікті – психологиялық бағалаумен, Туған жер ұғымына кіретін, ұлттық құндылықтар жиынтығын саналаумен байланысты [27].

Қазіргі уақытқа дейін этникалық өзіндік сананы ұлттық ұқсастандырудан бастап, оны ұлттық санасы ретінде түсінуге дейін әр түрлі құбылыстармен түсіндіріліп келді. Көп уақыт бойы совет әдебиетінде ұлттық өзіндік сананы тар мағынасында баян ету көзқарасы басымдылық етті, яғни сана-сезім мәселесіне  назар аударған көптеген этнографтар, социологтар және психологтар, оның мәнін индивидтің өзінің нақты бір ұлттық қауымға тиістілігін санаулы түрде сезіну деп түсіндіруге тырысты. Ең алғаш этникалық өзіндік сананы кең  мағынада зерттеу қажеттілігін С.Т.Калтахчаян айтқан болатын. Ол өз еңбектерінің бірінде, өз көзқарасы бойынша, этникалық өзіндік санаға:

1. Өз этникалық қоғамдастығын және басқа этносқа деген қатынасын, адамдардың саналы түрде сезінуі;
2. Ұлттық құндылықтарға, тілге, территорияға, демократиялық мәдениетке деген ұстанымдылық;
3. Әлеуметтік-мемлекеттік қоғамдастықты саналы сезіну;
4. Ұлтжандылық;
5. Ұлт-азаттық күрестегі қоғамдастықты саналы сезіну кіреді – деген болатын.

Академик Ю.В.Бромлейдің пікірі бойынша этникалық өзіндік сана деп, өзі туралы ұлттық ой-елестің тұтас комплексі, оның басқа ұлт өкілдеріне қатынасты саналы түрде түсінген мүдделері, құндылық бағдарлары және  нұсқаулары түсініледі [20].

Осылайша, мамандар арасынан ұлттық өзіндік сананы өзінің құрылымы бойынша күрделі феномен ретінде қарастыратын, негізінен бірыңғай пікірлер қалыптаса бастады. Сонда да жоғарыда келтірілген және басқа да ұлттық өзіндік сананың анықтамаларынан, оның құрылымын құрайтын элементтердің барлық жиынтығы қаншалықты екені туралы жеткілікті түрде толық және  қайшылықсыз көзқарастар құру әзірге қиындық тудыруда.

Этникалық өзіндік сананың негізгі құрылымдық компоненттерін білу, оның  эмпирикалық сипаттамаларын әлеуметтік – психологиялық әдістердің көмегімен зерттеу жағынан маңызды.

Этникалық өзіндік сананың құрылымына ұлттың жалпы өзі туралы түсінігі, ұлттың мүддесі, басқа ұлттармен қатынастағы құндылық бағдарлары мен нұсқаулардың санаулы, басқа ұлттық қоғамдастықтар ішіндегі өз орнын саналауға байланысты сезімдер, көзқарастардың қалыптасуы «Отанды сүю» ұғымын сипаттайтын қоғамдық саяси құндылықтар, және де «Ұлттық стереотип», территория, тіл, мәдениет туралы түсінік, жалпы жоғарыда айтылған анықтамалар, ұлттық мақтаныш кіреді.

Этникалық өзіндік сана құрылымына автостереотиптер (өзінің халқымен байланыстырылған ой-елестер, бағалаулар т.б.) гетеростереотиптер (көрші ұлттармен байланысқан), сонымен қоса сәйкес нұсқаулар (мысалы, өзіндік  оқшаулануға немесе ұлтаралық контактты кеңейтуге ұмтылу т.б.) жүйесі кіреді [35].

Этникалық өзіндік сана функциялары. Этникалық өзіндік сана мәні жөнінде қысқаша қарастырылып өткеннен соң, оның функцияларына тоқтау қажеттігі пайда болды, өйткені әр мән өзін іс-әрекет процесінде көрсетеді. Міндеті жағынан ұлттық өзіндік сана, ең алдымен ұлттық өзін-өзі анықтауын рухани қамтамасыз ететін функциясын және оның аржақты дамуын жүзеге асырады.

Ғылыми әдебиеттерде ұлттық өзіндік сананың функциялары туралы біркелкі түсінік қалыптаспаған. Кейбір жағдайларда оның функциясы ретінде мыналарды бөліп көрсетеді:

1. бейімделуші
2. үйрену
3. қорғаныс
4. танымдық
5. өзін реттеу және жауапкершілік. Басқа жағдайларда:

а) иллюзаторлы – компенсаторлық

б) реттеу

в) интегративті, және басқа көзқарастар кездеседі [36].

Ғалымдардың ұлттық өзіндік сананың функциясы жайына көзқарастарындағы айырмашылықтар кездейсоқ емес. Ең бастысы ол тұтастай әлеуметтік өзіндік сана функциялары туралы сұрақтың әлі күнге дейін шешілмеуімен түсіндіріледі.

Егер әлеуметтік психологияда жалпы мойындалған концепцияларға сүйенсек, ұлттық өзіндік сана функциялары негізінен былай көрінеді: танымдық, эмоционалды-құндылық және реттеуші функциялар.

Танымдық функцияның ерекшелігі ұлттық басқалардан өз ерекшелігін  санауынан немесе реалды өмірдегі өзінің «Біз» сезімін саналы сезінуінен көрінеді. Бірақ бұнымен ұлттық сана-сезімнің танымдық функциясының мәні шектелмейді. Өзінің «бізін» саналы түрде сезіну – бұл тек ұлттың өзіндік  санадағы бастапқы сәт, бірақ та өте маңызды, өйткені осы моменттен сана-сезімнің танымдылық белсенділігін, интенсификациялау процесі басталады. Қаншалықты ұлт өзін, өзінің болмысын тануға қарқынды ұмтылса, соншалық ол, қоршаған дүниедегі өз орнын сапалы түрде анық сезіне бастайды, өзінің  ерекшеліктерін, өзінің түпкі мүдделері саналы түрде сезінеді [37].

Этникалық өзіндік сананың эмоционалды – құндылық функциясына келетін болсақ, оның мәнін өзін-өзі танудың интегралды нәтижесі болып көрінетін, өзін-өзі бағалау сияқты рухани феномен арқылы ашып көрсетуге өзін-өзі бағалау – бұл субъектінің өзіне деген құндылық қатынасы, және осындай  сипатта ол, субъектінің өзімен, өзінің өткенімен, қазіргісімен және  болашағымен байланысты эмоцияларының нақты бір жиынтығын қалыптастыратын механизм болып көрінеді. Демек, ұлттық өзіндік сананың  эмоционалды-құндылық функциясының мәні, оның ұлтта өзіне деген құндылық қатынастарды және осы қатынастармен байланысты сәйкес эмоционалды күйлерді (сезімдер, көңіл-күйлер) қалыптастыруына бағыттылығы деп қорытынды жасауға болады [38].

Этникалық өзіндік сананың эмоциналды – құндылық деңгейіндегі көрінісін ұлттық ғасырлар бойы қалыптастырған және ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырған, халықтың табиғи ортамен, басқа халықтармен өзара әрекеттесу процесінде пайда болатын, сақталатын, қашалып және дамитын мәдени дәстүрлері жөнінде бағалау информациясының ішкі ұлттық жүйесі  ретінде қарастыруға болады. Ұлттың жоғалып кетпейтін, өзгермейтін құндылықтарына бірінші кезекте оның тілі, этикалық, эстетикалық және тарихи құндылықтары жатады. Халықтардың тағдыры мен даму жағдайлары айрықшаланатын болғандықтан, олардың санасында бекіп қалған құндылықтар жүйелері де бірдей емес [38].

Ұлттың өзінің өткенін, қазіргісін және болашағын бағалауы және саналы түрде сезінуі ретінде көрінеді, ұлттық сана-сезім, ұлттың өзін-өзі сақтауын қамтамасыз етіп, тұтастылық  пен тұрақтылық беріп, оның іс-әрекетін нақты бір мақсатқа жетуін шоғырландырып және бағындыратын, яғни ұлттың тіршілік ету  әрекетін реттеу механизмі ретінде көрініп отыратын ұлттық рухани факторына айналады. Ұлт өмірінде ұлттық сана-сезімнің реттеуші функциясы көбірек маңызға ие болғандықтан, соған толығырақ тоқталып өтейік.

Этникалық өзіндік сананың реттеуші функциясының мәні негізінен ұлттың ерік-жігерінің нақты бір мақсатқа жетуіне бағыттылығында көрінеді. Ұлттың жетемін деп ұмтылатын мақсаттары (өзінің фактілі егемендігіне, әлеуметтік эәне экономикалық прогресске жету, өзінің рухани және материалды құндылықтарын сақтау және дамыту т.б.) көп болуы мүмкін.

Бірақ ұлттық мақсат қою мазмұны негізінде оның өзін-өзі анықтауға деген ерік-жігері құрайды. Өзін-өзі анықтау – бұл ұлттың өзін-өзі көрсету және өзін-өзі орнықтыру акті.

Өзін-өзі анықтаудағы қажеттілік, ұлттың тіршілік ету әрекетіндегі маңызды түрткі мотивтерінің бірі ретінде ұлттық сана-сезімнің нақты бір деңгейімен байланысты болады. Өзін-өзі анықтаумен ұлттың, өзінің әрі қарай өзін-өзі жетілдіруіне бағытталған, өзіне толық түрде, өзінің жеке тарихының жасампазы ретінде ұсыну, өзінің жеке болмысын қайта құру әрекетімен байланысты.

Өзін-өзі жетілдіруге ұмтылу өзін-өзі реттеу механизмдеріне негізделеді және ұлттың анық саналы түрде сезінген мақсаттары мен идеяларының болуын  қажет етеді.

Этникалық өзіндік сананың ең жоғарғы көрінісі деп, ұлттың өзінің өзін-өзі жетілдіру, біз білетініміздей өзін-өзі реттеу механизмдеріне негіз артады. Этникалық өзіндік сананың ұлт өмірінде реттеуші қызметін атқарудың  арқасында, ол оның айырылмас атрибуты, мәнді белгісі болып қалыптасады. Этникалық өзіндік сананың реттеуші функциясы, ұлт өмірінде ұлт мүшелерінің  массасын бірыңғай қауымға шоғырландыруды, олардың бірегей мақсатқа ұмтылуын, жеке мүдделерін жүзеге асыруын қамтамасыз етуде мәнді көрініске  ие болады.

Егер ұлттық қоғамдастықтың мүшелерінің іштей бірлігі болмаса, және де олардың өздерінің дамуының жоғарғы сатысында тұрғанына қарамастан, әрқайсылары өз-өзімен болып көрінсе, онда олар бірыңғай қоғамдастықты, бір ұжымды құрамайды. Бұл ұлт емес, адамдардың жиынтығы (біршама ұқсас қасиеттермен ерекшеленген) болуы мүмкін.

Демек, ұлттық өзіндік сананың реттеуші функциясының мәні, оның индивидуалдылықтың жалпылыққа көтерілуін және жалпылықтың  индивидуалдылыққа енуін қамтамасыз етуінде деп қорытынды жасауға болады.

Әр жеке ұлттық индивидте ұлттың жалпылығының өзіндік модификациясы  жүріп жатады. Демек, кез-келген ұлттың өкілі, жеке индивид ретінде, осы  жалпылықты өзінде өзіндік бір күймен іске асырады, оны алып жүруші ретінде көрінеді. Бірақ реалды ақиқаттылыққа жеке адам «контекстен» табылады, ол өзі мүше болып табылатын әлеуметтік қоғамнан немесе топтан еркін бола алмайды. Ол өзіне ұлттың ұжымдық әсер етуін сезіне бастайды [40].

Этникалық өзіндік сана және оның барлық функциялары, ең алдымен халықтың, оның өкілдерінің практикалық әрекеттермен байланысты. Ұлттық еркін, дербес, тәуелсіз, егемен болуын тілеп, дабыл қаққанымен, оның әрекеті басқа халықтардың мүдделерімен сәйкес келіп жатпаса, онда ол пайдакүнемдік пен ұлтшылдыққа апарып соғудан басқа ешнәрсеге әкелмейді.

Халық өзін, болмыстың нақты бір жағдайларында өзінің тарихының жасампазы ретінде, ақиқатшылықтың субъекті ретінде саналы түрде түсінеді. Ақиқатшылдықты тану барысында ол, өзінің өмірін реттеп отыратын адамгершілік нормалардың, дәстүрлердің жеке жүйесін жасайды. Егер адамгершілік құндылықтар жүзеге асып жатса және адамдардың қарым-қатынасын реттеп, оларды жалпыға тән жасаса, онда халықта жоғары түрде дамыған сана-сезім бар деп тұжырым жасауға болады [41].

Этникалық бірдейлік типтері. Э. Эриксон қоғамдағы дағдарысты, жаңа бірдейліктің элементтері құрылған кездегі, жеке адам дамуындағы ерекше айналмалы пункт ретінде қарастырды. Жаңа бірдейлікті іздеудегі бұл айналу және де тұтастай адамдар қоғамдастығы – этникалық топ және ұлт үшін де арналған.

         Этникалық өзіндік-сана трансформациясы оның ядросынан – этникалық бірдейліктен басталады. Біз оның трансформарциясының үш түрін қарастырамыз. Біріншіден, этникалық бірдейлігі жоқ болып кетуі мүмкін, ол этникалыққа жатуының белгісіздігінен, этникалылықтың актуалды еместігінен көрінеді. Екіншіден, өзінің этникалық тобынан кету мүмкіндігі және этникалық критерий бойынша емес, тұрақты әлеуметтік-психологиялық аймақты іздеу. Үшіншіден, этникалық бірдейлік гиперболаға айналуы мүмкін, және этникааралық қатынас контекстіндегі дискриминациялық форманы қабылдайды [37].

         Этникалық бірдейліктің трансформациясын қарастыра отырып, біз оның “позитивті этникалық бірдейлікке” қатысты өзгеруін есепке аламыз. Позитивті этникалық бірдейлік көптеген адамдарға тән және толеранттылықтың мынадай балансын көрсетеді, өзінің жеке және басқа этникалық топқа қатынаста яғни оны, бір жағынан, өзбетінше жеке жағдай және этникалық топтың стабильді өмір сүруі ретінде, басқа жағынан – көп-ұлтты әлемде мәдениаралық өзара әрекетте бейбіт жағдай ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Сондықтан да, позитивті этникалық ұқсастық біз үшін “норма” статусына ие [37].

        Этникалық бірдейліктің трансформациясының негізгі түрлеріне сәйкес нормадан ауытқуы, этникалық индифференттілік, гипо-ұқсастықтық (этнонигилизм) және гипер-бірдейлік (этноэгоизм, этноизоляционизм және ұлттық фанатизм) типі бойынша өтеді.

         Этникалық бірдейлік “норма” типі бойынша жоғарғы толеранттылықты және этникааралық контактіге дайындықты сипаттайды. Нормаға үйлесетін, өзінің және басқа халықтарға қатынастың позитивтілігі, бұл қатынастағы эмоционалды біржақтылықты көрсетпейді. Космополитизмге қарама-қарсы, “әлем азаматы” идеологиясы, этникалық бірдейлігі “нормалды” адамға өзінің жеке мәдениетінің құндылықтарын табиғи бағалау (ұнату) тән.

           Егер этникалық бірдейлік типін “тұлғалық-топтың” ұқсастық континиумында қарастырсақ, онда “норма” тұлғалық полюске жақын, ал оның дағдарыстық трансформациясы тұлғаның “кеңеуі” нәтижесінде – топтық полюске жақын. Гипо-бірдейлік пен гипер-бірдейлік – құрамындағы саналы және сана тыс компоненттердің келіспеуі дәрежесін саналы деңгейге бейнелеуші, психикалық инфляция күйінің индикаторы. Гипо-бірдейлік  те, гипер-бірдейлік те этникалық өзіндік-сана құрылымында ұжымдық “көлеңкемен” идентификация салдарынан негативті элементтердің белсенділігін тудырады.

         Санадан тыс сфераға “ұжымдық көлеңкесін” ығыстырудың дағдарысты жағдайларындағы шарасыз әрекеттер, түрлі нәтижелер беруі мүмкін. Өзіндік сана гипо-ұқсастық бойынша трансформацияланған индивидтер бұндай ығыстыруды нашар орындайды және бұл оларда иррационалды сипатқа ие. Нәтижесінде этнонигилистік тенденциялар өзінің жеке этномәдени құндылықтарын қолдағысы келмейтінін бейнелейді, бұл этникалық келістікті, қысымды, өзінің этникалық өкілдері үшін ұятты сезінуден көрінеді.

         Этнонигилистер ұжымдық көлеңкені ығыстыра отырып, өзінің жеке тобынан алшақтайды.

           Этникалық өзіндік санасы трансформацияланған индивидтер, гипер-бірдейлік типі бойынша  негативті “ұжымдық көлеңкені” алшақтата отырып, оны басқа этникалық топқа (проецирует) қондырады. Ондай типті трансформациялау негізінде позитивті этникалық бірдейлікке гипертрофталған ұмтылыс жатыр.

           Гипер-бірдейлік- өзгеше бір этникалық нарциссизм,топ өкілдерінің этникалық басым бола түсуге ұмтылуын сипаттайтын өзіндік сананың “басталушы” типінің сипаттамасы. Этникааралық өзара әрекетте о л  этникалық шыдамсыздықтың әртүрлі формасында көрінеді: басқа этникалық топтың  мүшесінің қатысуына реакция ретінде пайда болатын  жақтырмаушылық. “Өзіміздікі”және ”бөтендікі” деп қатаң бөлу , бөтенге деген негативті бейнені және оған қатынаста жаулық нұсқауды тудырады, сонымен қатар топтық өзара әрекетке иерархиялық авторитарлық көзқарас бойынша “өз” тобы басым болады, ал “бөтен” топ   бағыныңқы болып табылады. Гипер — бірдейліктің лоялды түріне қатысты біз оны этноэгоизм  ретінде белгілейміз. Ол “менің халқым” конструктісінің  призмасы арқылы қабылдау нәтижесі  ретінде вербалды деңгейде көрінуі  мүмкін . Бірақ, мысалы , басқа этникалық топтың  мүшелерімен қарым — қатынаста жақтырмаушылық пен қысымды немесе, өзінің халқы үшін бөтенің есебінен мәселелерді шешу құқығын мойындау.

         Этникалық бірдейліктің неғұрлым терең трансформациясы этникалық өзіндік сананың этно-изолиоционизм типі бойынша қалыптасуына сәйкес келеді. Бұл өз халқының басымдылығына сенуден, ұлттық мәдениетін “тазалау” қажеттілігін мойындаудан, ұлтаралық некелік одаққа негативті қатынасынан көрінеді.

  Гипер-бірдейліктің соңғы түрі “ұлттық фанатизм” болып табылады – этникалық қызығушылықтар үшін, этникалық “тазалауға” дейін баратын, кез-келген әрекетке дайын болу, басқа халықтың әлеуметтік артықшылықтарын және ресурстарын қолдану құқығынан бас тарту, адам құқығынан халықтың этникалық құқығының басымдылығын мойындау, өз халқының игілігі үшін күресіп, кез-келген тасаттықтан ақтау. Гипер-бірдейліктің негізі этноцентризм  болып табылады, яғни бұл үғым П.Гумплович пен У.Самнерден келе жатыр және ол Т.Адорно мен оның әріптестерінің ”Авторитарная личность” деген белгілі кітабында кілтті ұғымдардың бірі [43].

Тұлға, көпжапсарлы түсінік бола отырып, көптеген әртүрлі мазмұндарға ие. Бірақ негізгі бағытты айтуға болады: олардың біреуі тұлғаны сананы иеленуші  нақты адам ретінде қарастырады, ал басқасы индивидтің әлеуми «қасиетіне сүйеніп», осы адамның басқа адамдармен тікелей және жанама өзара әрекеті процесінде қалыптасқан және оны өз кезегінде таным және қарым-қатынас еңбегінің субъектісі қылатын әлеуми маңызды қырлардың онда интеграцияланған жиынтығы ретінде қарастырады [43].

Адам белгілі адамдар тобында өмір сүреді және дамиды, этникалыққа жатады, ал сонымен бірге этнопсихологиялық ерекшеліктерге, қырларға да ие. Осы мәселе бойынша С.М.Жақыповтың жазуыншағ «Әлеуми қоршау құрылымының өзіндік ядросы болып табылатын тілдік және мәдени ерекшеліктердің жиынтығы этникалық ерекшеліктерді құрайды, олар адамның әлеуметтану процесін жанамалап, тұлғаның этнопсихологиялық ерекшеліктеріне айналады» [44].

Бүгінгі кезде біздің жер шарымыздағы этникалық топтардың саны өте көп. Әлем көптеген мемлекеттерге бөлінген, олар территорияны қандай да бір  этностың алуына байланысты қалыптасты. Қазіргі кезде елдегі титулды ұлт  өкілі болу міндетті түрде емес, осы елдің азаматтылығын алу жеткілікті болып қалыптасқан. Осыған байланысты көпұлтты мемлекеттер де көп, Қазақстан да соған жатады.

Этностардың көптүрлілік себебі көптеген ғалымдарды да қызықтыратынын да айта кету керек. Ерте замандағы грек ойшылдары да түрлі халықтардың салт-дәстүріндегі, әдет-ғұрыптарындағы, мәдениеттеріндегі, физикалық қалыптарындағы айырмашылықтарды бақылаған. Мысалы, Гиппократтың көрсетуінше, халықтардың физиологиялық және психологиялық айырмашылықтары географиялық орналасуы мен климаттық жағдайларына байланысты: «Адамдардың формалары мен өнегелері елдің табиғатын бейнелейді» [45].

Бұл тұжырым Гиппократтың халықтар мен этностардың айырмашылықтарына қатысты негізгі идеясын ашады: «Биік, тегіс, желді және  сулы елде тұратындар денесінің үлкен сыртқы түрімен ерешеленеді, және  құрғақ елдерді мекендейтіндер дөрекі және мықты түрімен, ашық түспен ерекшеленеді. Олар өз-өздерін жақсы көреді, өркөкірек…» [45].

Демокрит те климат адамның ағзасына, ал одан оның психикасына әсер етеді деп айтқан. Ол осылай халықтар арасындағы айырмашылықтарды түсіндірген.

Этникалық айырмашылықтарды бұндай географиялық түсіндіру қазір де кең таралған. Батыста пайда болған бағыттың мәнісі бойынша, климаттық және  басқа жағдайлар адам қоғамының дамуының негізгі анықтаушы факторы болып табылады. Ш.Монтескье XVIII ғасырдағы ұлттық психология мәселелерімен айналысқан. Оның жұмыстары бойынша, халықтың психологиясына географиялық фактор, оның ішінде климат шешуші әсер етеді: «Көптеген заттар адамдарды басқарады: климат, дін, заңдар, жүріс-тұрыс принциптері, өткеннің үлгілері, өнеге, салт-дәстүр» [46].

Осы кезде тарихи-филологиялық зерттеулерді психологиялық зерттеулермен біріктіретін арнайы ғылым пайда болады. Г.Штейнталь мен М.Лацарус ұлттық психологияны «ұлт рухы туралы ғылым ретінде, яғни халықтың рухани өмірінің элементтері мен заңдары туралы ілім» ретінде анықтайды. «Халық рухы …. – ішкі іс-әрекеттің заңға сәйкес қозғалысы мен дамуы», ол өзіне «субстанционалды, өзгермейтін ядроны кіргізеді», бұл ұлт мінезі мен тағдырын анықтауға мүмкіндік береді [47].

Біршама кейінірек этникалық және этнопсихологиялық айырмашылықтың шығу мәселесіне ағылшын әлеуметтанушысы Д.В.Дрэпер көп назар аударды. Х1Х ғасырдың екінші жартысында ол қоғамдық өмірдің барлық құбылыстарын және ұлттық айырмашылықтарды физиологиялық себептермен түсіндіруге тырысты, бұл физиологиялық себептер, өз кезегінде, оның пікірінше, климаттық жағдайларға байланысты: Әлде кең, ашық территориялар көшпелі тайпаларға әсер етпей ме? Әлде шұрайлы жазықтықтар бұндай әсер етпей ме, таулық бекіністер ерлікке, көл – тапқырлыққа әсер етпей ме?» [51].

Ф.Гегель этникалық психологияның мінезі мен қалпын анықтайтын негізгі фактор ретінде басты рөлді климат жағдайларына береді.

Гегельдің көрсетуінше, табиғаттың мағынасын кеміту де, арттыру да керек емес: «Жұмсақ ионикалық климат, әрине, Гомер поэмаларының көркемдігіне өте қатты ықпал етті, бірақ бір ғана климат Гомерлерді тудыра алмайды, және әрқашан олар тудырмайды» [52], [53].

Француз философы В.Кунел былай деп тұжырымдайды: «Маған, елдің  картасын, оның конфигурациясын, оның климатын, оның суы мен барлық физикалық географиясын беріндер; маған оның табиғи өнімдерін, флорасын, фаунасын беріндер. Мен сендерге осы елдің адамы қандай болатынын, және осы елдің тарихта қандай роль алатынын айтып беремін…» [45].

М.Мид мәдени құндылықтарды ұрпақтан ұрпаққа өткізу механизмдерін зерттеуге тырысып, ұлттық мінездің, жүріс-тұрыстың этикалық және жыныстық стандарттарының, түрлі ұрпақтар арасындағы өзара қатынастардың қалыптасу динамикасын зерттеуге келді. Ол адамзат тарихындағы үш мәдениет типін бөледі: постфигуративті (балалар өздерінің ата-бабаларынан үйренеді), конфигуративті (балалар мен ересектер негізінен өздерінің құрбы құрдастарынан үйренеді) және префигуративті (ересектер өздерінің балаларынан да үйрене алады) [50].

Осындай жолмен Маргарет Мид түрлі мәдениеттің бірегейлігін дәлелдеді. Тұқымқуалаушылық рөлін Бехтерев те көрсетті. Оның пікірінше, әрбір халықтың өз темпераменті және өз ақыл-ой дамуының ерекшеліктері бар, бұлар мұрагерлікке алынған және сәйкес түрде биологиялық жолмен беріледі. «Ұлтты сипаттайтынын қалғандарының барлығы ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық тәртібіне байланысты және өзгеруі де мүмкін» [49].

20-шы жылдардың аяғында этникалық психология мәселесі мәдени-тарихи мектептің ой-өрісінде болды. Бұл мектептің басында Л.В.Выготский болған. Ол инструменталды әдісті шығарды. Оның мәні «жүріс-тұрысты және оның психологиялық құралдары мен онымен жасалатын инструменталды актілер құрылымы көмегімен дамуын зерттеуден тұрады [57].

Адамзат ұжымдарының өмірі дамитын ортаның әсері, әлеуми-тарихи жағдайлардың және психикалық ерекшеліктердің пайда болуы мен дамуы басқа факторлардың әсерінен бұрын байқалған.

Табиғи-географиялық, климаттық және басқа да географиялық факторлардың этникалық қоғамдастық психологиясына әсері мәселесі ғалымдардың назарын баяғыдан-ақ аудартады. Гельвеций, Монтескье, Гегель, Гумбольдт, Ключевский және басқа да атақты ғалымдар табиғи орта мен халықтың психикалық қырлары арасындағы өзара байланысты орнатумен айналысқан. Экологиялық ұқсас ареалдарда тұратын халықтардағы ұқсас қырлардың болуын дәл отта, экология әсерімен түсіндіруге болады [46], [47], [52].

Этностың мекен ету ортасын анықтау үшін Л.Н.Савицкий «даму орны» терминін қолданды. Этностың нағыз даму орны болып екі немесе көптеген ландшафтардың үйлесімі табылады. Мысалы, таулық және дала ландшафттарының үйлесімі.

Бірақ психолог үшін этносты түсіндірудегі бағыттар арасындағы айырмашылықтар емес, барлық бағыттарда бар ортақтық, халық психологиясының негізін салушы М.Лацарус пен Штейнтальдан бастап гумилевқа дейінгілер маңызды – яғни этнос индивидтер үшін психологиялық қоғамдастық, ал этникалық бірдейлік оның сипаттамаларының бірі екендігін мойындау.

Этникалық бірдейлікті өзін өзара әрекет процесінде көрсететінін қарастырады. Сонымен қоса, зерттеушілердің көбісі этникалық өзара әрекеттіэтникалық бірдейлікке жетудегі шешуші фактор ретінде түсіндіреді. Мысалы, П.Ван ден Берге бойынша, «этникалық (этникаға сәйкестік) сыртқы жағдайларға жауап ретінде өсуі немесе әлсіреуі мүмкін».

Этникалық бірдейліктің қайнар көзі ретінде этникалық топтар бастарынан өткізетін қысымдармен және қудалаулармен түсініледі. Сонымен, этникалық бірдейлікті этникааралық қатынастар салдары ретінде қарастырады.

Сонымен біз көріп отырғанымыздай, этнос – бұл, ең алдымен, әлеуметтік келіспеушілікке ие табиғи құбылыс. Этностардың айырмашылығы мекендері арасындағы айырмашылықтарға негізделеді.

Әрбір халықтың өз салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары, мәдениеті, саяси және мемлекеттік құрылымдары бар. Бұлардың барлығы келіссөз дайындау және жүргізу процесіне әсер етеді.

 

 

2. ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАҒЫ ЭТНИКАЛЫҚ ӨЗІНДІК САНА ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ

 

2.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы

 

Мақсаты: қазақ және орыс ұлт өкілдерінің қарым-қатынастағы сана ерекшеліктерін эмпирикалық зерттеу жүргізу арқылы анықтау.

Болжамы:

1) Қарым-қатынастың этникалық ерекшеліктері тұлғаның қарым-қатынасқа және іске бағыттылығынан көрінеді.

2) Қарым-қатынаста қазақ ұлт өкілдерінің басқа ұлт өкілдеріне қарағанда этникалық бірдейлігі жоғары көрінеді.

Зерттеу объектісі:

Қаскелен қаласының орта мектебінің жоғары сынып оқушылары.

Әдістеме:

1. «Әлеуметтік-коммуникативті компетенттілікті анықтау» әдістемесі
2. Б.Басстың «Тұлға бағыттылығын анықтау» әдістемесі

Зерттеу пәні:

Оқушылардың өзіндік сана ерекшеліктері және олардың қарым-қатынаста анықталуы.

 

2.2. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары

 

1. Б.Басстың тұлға бағыттылығын анықтауға арналған әдістемесіне сипаттама.

Бағыттылық 27 тұжырымнан тұратын анкета көмегімен анықталады. Әрбір тұжырымның тұлға бағыттылығының 3 түірне сәйкес келетін 3 жауаптар варианты бар. Жауап беруші өзінің пікірін көп деңгейде білдіретін немесе  шындыққа сәйкес келетін бір жауапты, және керісінше, оның пікіріне өте алыс немесе шындыққа сәйкес келмейтін бір жауапты таңдауы керек.

«Көбірек» жауабы 2 баллға тең, «азырақ» жауабы – 0 балл, таңдалмай қалған жауап – 1 балл. Барлық 27 пункт бойынша жиналған балдар бағыттылықтың әр түрі үшін бөлек суммаланады (жинақталады).

Әдістеме арқылы мынандай бағыттылықтар анықталады:

1. Өз-өзіне бағыттылық (М) – жұмыс пен қызметтестерге қатыссыз тікелей марапаттау және қанағаттандыруға бағдарлану, статусқа жетудегі агрессивтілік, биліктілік, күндестікке бейімділік, ашуланшақтық, мазасызданушылық, интроверттілік.
2. Қарым-қатынасқа бағыттылық (Қ) – кез-келген жағдайларда адамдармен қатынас ұстауға ұмтылу, біріккен іс-әрекетке бағдарлану, бірақ жиі нақты тапсырмаларды орындауға немесе адамдарға шын көмек көрсетуге зиян келтіре отырып: әлеуметтік мақұлдауға бағдарлану, топқа тәуелділік, адамдарға үйірлікке және эмоционалды қатынастарға қажеттілік.
3. Іске бағыттылық (І) – ресми мәселелерді шешуге қызығушылық жұмысты мүмкін болатындай жақсырақ орындау, іс мүддесінде жалпы мақсатқа жету үшін пайдалы болып табылатын өз пікірін жақтауға қабілеттілік.
4. Әлеуметтік-коммуникативті компетенттілікті бағалуға арналған әдістемеге сипаттама

Бұл әдістеме жүріс-тұрыс, әдет және көзқарас ерекшеліктері жайлы 130 тұжырымдамадан тұрады. Әдістеме арқылы мынандай шкалалар анықталады.

• әлеуметтік-коммуникативті икемсіздік;
• белгісіздікке шыдамсыздық; конформділікке жоғары ұмтылыс;
• статустық өсуге жоғары ұмтылыс;
• сәтсіздіктен қашуға бағдарлану;
• фрустрациялық толеранттық еместік.

3. Стьюдент әдісі

Стьюдент әдісі тәуелді және тәуелсіз топтарға арналған жеке есептеу тәсілдерін ұсынады. Стьюдент әдісінде сандық шамалармен жұмыс істелінеді. Тәуелсіз таңдау тобы көрсеткіші – бұл әртүрлі екі топтан алынған мәліметтер. Тәуелді таңдау тобы мәліметтері – бұл бір ғана топтың эксперименталды әсерге дейінгі және кейінгі көрсеткіштері. Стьюдент әдісі екі таңдау тобы көрсеткіштерінің ортаңғы мәндерінің арасында айырмашылықтың болуы немесе болмауы жөніндегі гипотезаны анықтауға бағытталған тәуелсіз таңдау тобы үшін орта мәннің айырмашылығын есептеуде мына формула ұсынылады:

 

t=|M₁ – M₂| /  S₁/n₁+S₂/n₂

 

S₁  және S₂ — әр таңдау тобының стандартты ауытқуы

n_{1 –} n₂  — әр таңдау тобының элементтерінің саны

 

 

2.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі «Тұлға бағыттылығын анықтауға арналған» әдістемесі

 

1- кесте Б.Басстың тұлға бағыттылығы әдістемесі бойынша, қазақ тілдес оқушылар мен орыс тілдес оқушылардың өзіне бағыттылық деңгейлерін Стьюдент критериі бойынша есептеу.

Қазақ ұлт өкілдері	Өзіне бағыттылық	Х1-М	(Х1-М1)2	Орыс ұлт өкілдері	Өзіне бағыттылық	Х1-М	(Х1-М1)2
1	26	7,4	54,76	1	32	3,6	12,96
2	29	4,4	19,36	2	29	0,6	0,36
3	34	0,6	0,36	3	27	1,4	1,96
4	33	0,4	0,16	4	30	1,6	2,56
5	29	4,4	19,36	5	25	3,4	11,56
6	33	0,4	0,16	6	30	1,6	1,96
7	35	1,6	2,56	7	22	6,4	40,96
8	27	6,4	40,96	8	29	0,6	0,36
9	29	4,4	19,36	9	17	11,4	129,96
10	,29	4,4	19,36	10	34	5,6	31,36
11	38	4,6	21,16	11	18	10,4	108,16
12	41	7,6	57,76	12	35	6,6	43,56
13	33	0,4	0,16	13	22	6,4	40,96
14	37	3,6	12,96	14	29	0,6	0,36
15	36	2,6	6,76	15	32	3,6	12,96
16	36	2,6	6,76	16	15	13,4	179,56
17	30	3,4	11,56	17	28	0,4	0,16
18	26	7,4	54,76	18	31	2,6	6,76
19	38	4,6	21,16	19	29	0,6	0,36
20	28	5,4	29,16	20	24	4,4	19,36
21	39	5,6	31,16	21	33	4,6	21,16
22	35	1,6	2,56	22	29	0,6	0,36
23	29	4,4	19,36	23	25	3,4	11,56
24	45	11,6	134,6	24	27	1,4	1,96
25	42	8,6	73,96	25	33	4,6	21,16
26	39	5,6	31,36	26	32	3,6	12,96
27	34	0,6	0,36	27	38	9,6	92,16
28	29	4,4	19,36	28	30	1,6	2,56
29	31	2,4	5,76	29	27	1,4	1,96
30	34	0,6	0,36	30	17	11,4	129,96
31	43	9,6	92,16	31	25	3,4	11,56
32	36	2,6	6,76	32	34	5,6	31,36
33	34	0,6	0,36	33	36	7,6	57,76
34	32	1,4	1,96	34	43	14,6	213,6
35	29	4,4	19,36	35	29	0,6	0,36
∑	33,4		828,24	∑	28,4		1256,2

 

М₁=33,4                                           M₂=28,4

n₁=35                                                n₂=35

S₁=828,24/35-1=24,36                    S₂=1256,2/35-1=36,9

t=133,4-28,41/                                36,9/35+24,36/35=3,78

t_эмп=3,78

Енді критерийдің n₁=35  және n₂=35 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша: f=n₁+n₂-2=68

t_крит={1,994 (р<0,05)}

        {2,648 (р<0,01)}

(р<0,05)      р<0,01   t_эмп

1,994             2,648              3,78

t_эмп мәні критикалық, мәндерден көп, яғни нөлдік болжамды шеттетіп, жұмыс болжамын толық, сеніммен қабылдаймыз.

t_эмп > t_крит

Демек, екі топ мәліметтері арасында мәнді айырма бар.

 

2-кесте. Б.Басстың тұлға бағыттылығы әдістемесі бойынша, қазақ тілдес оқушылар мен орыс тілдес оқушылардың қарым-қатынасқа бағыттылық деңгейлерін Стьюдент критериі бойынша есептеу

 

Қазақ ұлт өкілдері	Қарым-қатынасқа бағыттылық	Х1-М	(Х1-М2)	Орыс ұлт өкілдері	Қарым-қатынасқа бағыттылық	Х1-М	(Х1-М)2
1	26	0	0	1	25	3,5	12,25
2	22	4	16	2	18	3,5	12,25
3	28	2	4	3	22	0,5	0,25
4	25	1	1	4	16	5,5	30,25
5	32	6	36	5	24	2,5	6,25
6	20	6	36	6	23	1,5	2,25
7	28	2	4	7	20	1,5	2,25
8	23	3	9	8	21	0,5	0,25
9	28	2	4	9	30	8,5	72,25
10	16	10	100	10	24	2,5	6,25
11	19	7	49	11	17	4,5	20,25
12	23	3	9	12	15	6,5	42,25
13	17	9	81	13	18	3,5	12,25
14	22	4	16	14	18	3,5	12,25
15	24	2	4	15	14	7,5	56,25
16	27	1	1	16	17	4,5	20,25
17	25	1	1	17	21	0,5	0,25
18	29	3	9	18	25	3,5	12,25
19	17	9	81	19	27	5,5	30,25
20	29	3	9	20	29	7,5	56,25
21	28	2	4	21	14	7,5	56,25
22	20	6	36	22	17	4,5	20,25
23	34	8	64	23	22	0,5	0,25
24	37	11	121	24	19	2,5	6,25
25	33	7	49	25	25	3,5	12,25
26	26	0	0	26	30	8,5	72,25
27	25	1	1	27	31	9,5	90,25
28	29	3	9	28	25	3,5	12,25
29	31	5	25	29	19	2,5	6,25
30	34	8	64	30	21	0,5	0,25
31	27	1	1	31	24	2,5	6,25
32	29	3	9	32	17	4,5	20,25
33	30	4	16	33	18	3,5	12,25
34	22	4	16	34	21	0,5	0,25
35	28	2	4	35	24	2,5	6,25
∑	26		889	∑	21,5		728,75

 

 М₁=26                                           M₂=21,5

n₁=35                                                n₂=35

S₁=889/35-1=26,2                    S₂=728,75/35-1=21,4

t=126-21,51/                                2629/35+21,4/35=3,9

t_эмп=3,9

Енді критерийдің n₁=35  және n₂=35 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша: f=n₁+n₂-2=68

t_крит={1,994 (р<0,05)}

        {2,648 (р<0,01)}

(р<0,05)      р<0,01   t_эмп

1,994             2,648              3,9

t_эмп мәні критикалық мәндерден көп, яғни нөлдік болжамды шеттетіп, жұмыс болжамын толық, сеніммен қабылдаймыз.

t_эмп > t_крит

Демек, екі топ мәліметтері арасында мәнді айырма бар.

 

3-кесте. Әлеуметтік-коммуникативті компетенттілік әдістемесі бойынша, қазақ тілдес оқушылар мен орыс тілдес оқушылардың әлеуметтік-коммуникативті икемсіздік деңгейлерін Стьюдент критериі бойынша есептеу.

 

Қазақ ұлт өкілдері	әлеуметтік коммуника тивті икемсіздік	Х1-М	(Х1-М1)2	Орыс ұлт өкілдері	әлеуметтік коммуника тивті икемсіздік	Х1-М	(Х1-М1)2
1	7	2,3	5,29	1	13	4,4	19,36
2	5	4,3	18,49	2	2	6,6	43,56
3	10	0,7	0,49	3	7	1,6	2,56
4	12	2,7	7,29	4	6	2,6	6,76
5	6	3,3	10,89	5	8	0,6	0,36
6	8	1,3	1,69	6	9	0,4	0,16
7	6	3,3	10,89	7	9	0,4	0,16
8	10	0,7	0,49	8	10	1,4	1,96
9	7	2,3	5,29	9	7	1,6	2,56
10	15	5,7	32,49	10	5	3,6	12,96
11	14	4,7	22,09	11	6	2,6	6,76
12	17	7,7	59,29	12	13	4,4	19,36
13	4	5,3	28,09	13	10	1,4	1,96
14	8	1,3	1,69	14	14	5,4	29,1
15	14	4,7	22,09	15	13	4,4	19,36
16	5	4,3	18,49	16	12	3,4	11,56
17	10	0,7	0,49	17	10	1,4	1,96
18	9	0,3	0,09	18	9	0,4	0,16
19	8	1,3	1,69	19	7	1,6	2,56
20	9	0,3	0,09	20	8	0,6	0,36
21	9	0,3	0,09	21	8	0,6	0,36
22	7	2,3	5,29	22	6	2,6	6,76
23	4	5,3	28,09	23	9	0,4	0,16
24	7	2,3	5,29	24	11	2,4	5,76
25	8	1,3	1,69	25	13	4,4	19,36
26	10	0,7	0,49	26	10	1,4	1,96
27	13	3,7	13,69	27	8	0,6	0,36
28	14	4,7	22,09	28	7	1,6	2,56
29	17	7,7	59,29	29	6	2,6	6,76
30	12	2,7	7,29	30	8	0,6	0,36
31	10	0,7	0,49	31	8	0,6	0,36
32	7	2,3	5,29	32	7	1,6	2,56
33	8	1,3	1,69	33	6	2,6	6,76
34	5	4,3	18,49	34	8	0,6	0,36
35	10	0,7	0,49	35	9	0,4	0,16
∑	9,3		417,15	∑	8,6		238,2

 

М₁=9,3                                           M₂=8,6

n₁=35                                                n₂=35

S₁=417,5/35-1=12,3                    S₂=238,2/35-1=7

t=19,3-8,61/                                12,3/35+7/35=0,95

t_эмп=0,95

Енді критерийдің n₁=35  және n₂=35 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша: f=n₁+n₂-2=68

t_крит={1,994 (р<0,05)}

        {2,648 (р<0,01)}

(р<0,05)      р<0,01              t_эмп

0,95             1,994              2,648

t_эмп мәні критикалық мәндерден аз, яғни жұмыс болжамды шеттетіп, нөлдік болжамды толық сеніммен қабылдаймыз.

t_эмп > t_крит

Демек, екі топ мәліметтері арасында мәнді айырма жоқ.

 

4-кесте. Әлеуметтік-коммуникативті компетенттілік әдістемесі бойынша, қазақ тілдес оқушылар мен орыс тілдес оқушылардың белгісіздікке шыдамсыздық деңгейлерін Стьюдент критериі бойынша есептеу.

Қазақ ұлт өкілдері	әлеуметтік коммуника тивті икемсіздік	Х1-М	(Х1-М1)2	Орыс ұлт өкілдері	әлеуметтік коммуника тивті икемсіздік	Х1-М	(Х1-М1)2
1	12	0,2	0,04	1	11	0	0
2	8	3,8	14,44	2	6	5	25
3	13	1,2	1,44	3	10	1	1
4	15	3,2	10,24	4	12	1	1
5	9	2,8	7,84	5	9	2	4
6	14	2,2	4,84	6	10	1	1
7	9	2,8	7,84	7	10	1	1
8	13	1,2	1,44	8	9	2	4
9	10	1,8	3,24	9	12	1	1
10	15	3,2	10,24	10	14	3	9
11	8	3,8	14,44	11	10	1	1
12	7	4,8	23,04	12	13	2	1
13	6	5,8	33,64	13	14	3	9
14	15	3,2	10,24	14	13	2	4
15	17	5,2	27,04	15	16	5	25
16	16	4,2	17,64	16	15	4	16
17	14	2,2	4,84	17	10	1	1
18	17	5,2	27,04	18	9	2	4
19	10	1,8	3,24	19	8	3	9
20	11	0,8	0,64	20	10	2	1
21	13	1,8	1,44	21	10	5	1
22	14	0,8	4,84	22	7	4	16
23	8	1,2	14,44	23	14	3	9
24	7	2,2	23,04	24	13	2	4
25	13	3,8	1,44	25	12	1	1
26	15	4,8	10,24	26	14	3	9
27	9	4,2	7,84	27	10	1	1
28	12	1,2	0,04	28	8	3	9
29	14	3,2	4,84	29	8	3	9
30	9	2,8	7,84	30	9	2	4
31	13	1,2	1,44	31	9	2	4
32	10	1,8	3,24	32	10	1	1
33	15	3,2	10,24	33	11	0	0
34	8	3,8	14,44	34	13	2	4
35	13	1,2	1,44	35	14	3	9
∑	11,8		330,24	∑	11		202

 

М₁=11,8                                           M₂=11

n₁=35                                                n₂=35

S₁=330,24/35-1=9,7                    S₂=202/35-1=5,94

t=111,8-111/                                9,71/35+5,94/35=1,2

t_эмп=1,2

Енді критерийдің n₁=35  және n₂=35 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша: f=n₁+n₂-2=68

t_крит={1,994 (р<0,05)}

        {2,648 (р<0,01)}

(р<0,05)      р<0,01              t_эмп

0,95             1,994              2,648

t_эмп мәні критикалық мәндерден аз, яғни жұмыс болжамды шеттетіп, нөлдік болжамды толық сеніммен қабылдаймыз.

t_эмп > t_крит

Демек, екі топ мәліметтері арасында мәнді айырма жоқ.

Зерттеу болжамы:

Н_о – Орыс тілдес оқушылар мен қазақ тілдес оқушылардың конформділікке ұмтылыс мәліметтері арасында мәнді айырма жоқ.

Н₁ – Орыс тілдес оқушылар мен қазақ тілдес оқушылардың конформділікке ұмтылыс мәліметтері арасында мәнді айырма бар.

 

6-кесте. Әлеуметтік-коммуникативті компетенттілік әдістемесі бойынша, қазақ тілдес оқушылар мен орыс тілдес оқушылардың статустық өсуге ұмтылыс деңгейлерін Стьюдент критериі бойынша есептеу.

Қазақ ұлт өкілдері	әлеуметтік коммуника тивті икемсіздік	Х1-М	(Х1-М1)2	Орыс ұлт өкілдері	әлеуметтік коммуника тивті икемсіздік	Х1-М	(Х1-М1)2
1	19	3,6	12,96	1	11	1,3	1,69
2	18	2,6	6,76	2	1	8,7	75,69
3	14	1,4	1,96	3	10	0,3	0,09
4	16	0,6	0,36	4	11	1,3	1,69
5	19	3,6	12,96	5	9	0,7	0,49
6	21	5,6	31,36	6	8	1,7	2,89
7	17	1,6	2,56	7	7	2,7	7,29
8	18	2,6	6,76	8	6	3,7	13,69
9	15	0,4	0,16	9	8	1,7	2,89
10	10	5,4	29,16	10	10	0,3	0,09
11	13	2,4	5,76	11	11	1,3	1,69
12	8	7,4	54,76	12	13	3,3	10,89
13	17	1,6	2,56	13	12	2,3	2,59
14	19	3,6	12,96	14	9	0,7	0,49
15	17	1,6	2,56	15	10	0,3	0,09
16	17	1,6	2,56	16	9	0,7	0,49
17	14	1,4	1,96	17	9	0,7	0,49
18	18	2,6	6,76	18	8	1,7	2,89
19	11	4,4	19,36	19	7	2,7	7,29
20	12	3,4	11,56	20	8	1,7	2,89
21	15	0,4	0,16	21	9	0,7	0,49
22	10	5,4	29,16	22	7	2,7	7,29
23	13	2,4	5,76	23	8	1,7	2,89
24	16	0,6	0,36	24	9	0,7	0,49
25	13	2,4	5,76	25	9	0,7	0,49
26	17	1,6	2,56	26	1	0,3	0,09
27	18	2,6	6,76	27	11	1,3	1,69
28	19	3,6	12,96	28	12	2,3	2,9
29	18	2,6	6,76	29	13	3,3	10,89
30	18	2,6	6,76	30	14	4,3	18,49
31	12	3,4	11,56	31	15	5,3	28,09
32	15	0,4	0,16	32	1	0,3	0,09
33	14	1,4	1,96	33	11	1,3	1,69
34	16	0,6	0,36	34	12	2,3	5,29
35	13	2,4	5,76	35	13	3,3	10,89
∑	15,4		322,6	∑	9,7		233,15

 

 

М₁=15,4                                           M₂=9,7

n₁=35                                                n₂=35

S₁=322,6/35-1=9,49                    S₂=233/35-1=6,88

t=15,4-9,7/                                9,49/35+6,88/35=8,34

t_эмп=8,34

Енді критерийдің n₁=35  және n₂=35 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша: f=n₁+n₂-2=68

t_крит={1,994 (р<0,05)}

        {2,648 (р<0,01)}

(р<0,05)      р<0,01              t_эмп

1,994             2,648              8,34

t_эмп мәні критикалық мәннен көп, яғни жұмыс болжамды шеттетіп, жұмыс болжамын толық сеніммен қабылдаймыз.

t_эмп > t_крит

Демек, екі топ мәліметтері арасында мәнді айырма бар.

 

«Этникалық бірдейлік типтері» әдістемесі бойынша зерттеудің топтық мәліметтері

	Типтері	Қазақ ұлтының өкілдері	Орыс тілдес ұлт өкілдері	Қазақ ұлт өкілдерінің орта көрсеткіштері	Орыс тілдес ұлт өкілдерінің орта көрсеткіштері
1	Этнонигилизм	16,7	10,8	47,7	30,8
2	Этноиндифференттілік	13,3	9,2	38	26,2
3	Норма	21,4	15,7	61,1	44,9
4	Этноэгоизм	17,4	13,4	49,7	38,2
5	Этноизоляцизм	16,2	10,2	46,28	29,1
6	Ұлттық фанатизм	18,3	7,3	52,2	20,9

 

 

Зерттеу нәтижелерінің сапалық талдауы:

Тұлға бағыттылығын сапалық талдау.

Тұлға бағыттылығын талдауда этникалық ерекшеліктеріне байланысты қазақ ұлтты оқушылардың өзіне бағыттылығы орыс ұлтты оқушылардың өзіне бағыттылығынан жоғары, қазақ ұлтты оқушылардың қарым-қатынасқа бағыттылығы орыс ұлтты бағыттылығынан жоғары, қазақ ұлтты оқушылардың іске бағыттылығы да орыс ұлтты оқушылардың іске бағыттылығынан жоғары. Зерттеудің көрсетуінше, қазақ ұлтты оқушылар мен орыс ұлтты оқушылар бағыттылығы арасында мәнді айырмашылық бар. Дегенмен, этникалық ерекшеліктердің тұлға бағыттылығына әсері бар. Этникалық ерекшеліктердегі тұлға бағыттылықтары арасындағы алшақтық зерттеу әдістері бойынша анықталып отыр. Зерттеуге қазақ және орыс ұлтты оқушыларды ала отырып, оқушылар арасындағы тұлға бағыттылығы айырмашылықтары орыс ұлтты және қазақ ұлтты оқушыларда көрінеді.

Әлеуметтік-коммуникативті компетенттілігін анықтау.

Әлеуметтік-коммуникативті компетенттілікті анықтауда этникалық ерекшеліктеріне байланысты қазақ ұлтты оқушылардың әлеуметтік-коммуникативті икемсіздік деңгейі орыс ұлтты оқушылардың әлеуметтік-коммуникативті икемсіздік деңгейінен сәл жоғары, екі топ деңгейлері арасында мәнді айырмашылық жоқ. Қазақ ұлтты оқушылардың белгісіздікке шыдамсыздық деңгейі орыс ұлтты оқушылардың белгісіздікке шыдамсыздық деңгейінен сәл ғана жоғары, тең деп те айтуға болады, екі топ деңгейлері арасында мәнді айырма жоқ. Қазақ ұлтты оқушылардың конформділік деңгейі,  фрустрациялық толеранттылық емес деңгейі орыс ұлтты оқушылардың конформділік деңгейінен, статустық өсуге ұмтылыс деңгейінен, сәтсіздіктен қашуға бағдарлану деңгейінен, фрустрациялық толеранттылық емес деңгейінен жоғары, екі топ деңгейлері арасында мәнді айырмашылық бар.

Зерттеудің көрсетуінше, қазақ ұлтты оқушылар мен орыс ұлтты оқушылардың әлеуметтік-коммуникативті компетенттілігі арасында кейбір белгілер бойынша айырмашылық бар, кейбір белгілер бойынша айырмашылық жоқ болып келеді.

Тұлғаның этникалық бірдейлік типтері.

Индикаторлар әртүрлі этнос аралық жағдайлардағы өзінің және өзге этникалық топқа деген қатынасын көрсетеді. Алынған нәтижелерді талдау бойынша:

— «норма» типі ең артық көретін тип, ал ең таңдаулы пікір мынандай: «ұлттық айырмашылықтарға қарамастан кез-келген ұлт өкілімен араласуға дайынмын».

Орыс тілдес ұлт өкілдері – 44,9 %

Қазақ ұлтының өкілдері – 61,1 %

Бұл мәліметтер бірге өмір сүру мәселесінде толеранттылықтың, компромисстіліктің үлкен потенциалы бар екенін көрсетеді.

— неғұрлым қалаулы емес тип – «этникалық индифференттілік» болып табылады. Ең таңдаулы пікір: «Өз халқым ешкімнен артық те емес, кем де емес».

— «ұлттық фанатизм» типі бойынша ең қалаулы пікір: «Өз ұлтының мүддесін қорғау үшін кез-келген тәсіл жақсы».

Осы жерде айта кететін нәрсе этникалық сабырсыздық – этникалық бірдейліктің дағдарыстық трансформациялануының шынайы маңызды формасы. ТМД елдеріндегі зерттеулер көрсеткендей, адамзаттың өзара қатынас сферасының ең әлсіз жері — әртүрлі этностық топтар арасындағы сферасы болып табылады.

— «этноизоляционизм» типі бойынша неғұрлым қалаулы болған: орыс тілдестерде мына пікір болды: «Өз халқын өзгелермен салыстырғанда неғұрлым дарынды және дамыған деп есептеймін». Ал титулды ұлтта ең қалаулы пікір: — «өз халқының мәдениетін өзге мәдениеттердің әсерінен «тазарту керек».

Тұлғаның этникалық бірдейлік типтерін зерттеу бойынша, қазақ ұлтты оқушылар мен орыс ұлтты оқушылардың этникалық бірдейлік типтерінің арасында айырмашылықтың бар екендігі анықталады. Бұл әдістеме бойынша, зерттелушілердің жауаптары нормаға сәйкес адекватты болып шықты. Норма типі ең қалаулы тип болғандықтан, титулды ұлтта ұлттық айырмашылықтарға қарамастан кез-келген ұлт өкілімен араласу қиындық туғызбайды. Бұдан бірге өмір мәселесінде толеранттылықтың, компромисстіліктің жоғары потенциалы барын айқындайды. Этникалық индифференттілік типінде өз халқының ешкімнен артық немесе кем емес екенін дәлелдейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қоғамда болып жатқан аумақты өзгерістер кезеңінде этникалық өзіндік сананың қалыптасуы, дамуы, оның қарым-қатынаста көрінуі өмірлік маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Этникалық өзіндік сана мәселесіне және қарым-қатынас мәселесіне көптеген зерттеулер арналғанмен  де, қарым-қатынастағы этникалық өзіндік сана ерекшелігі жеткілікті түрде зерттелмеген.

Дипломдық жұмыстың мақсатын жүзеге асыру барысында:

• Психология ғылымындағы қарым-қатынастағы этникалық өзіндік сана ерекшеліктеріне теориялық тұрғыда талдау жасалынды.
• Психологиядағы қарым-қатынас мәселесінің өзіндік санаға әсері сипатталады.
• Тұлғаның қарым-қатынастағы этнопсихологиялық ерекшеліктері қарастырылды.
• Зерттеу әдістемелері негізделіп, қазақ және орыс ұлтты оқушыларға зерттеу жұмысы жүргізілді.
• Алынған мәліметтердің сандық және сапалық талдауы жасалды.

Зерттеу мәліметтерінің нәтижесінде төмендегідей тұжырымдар жасауға  болады:

• Қазақ және орыс ұлтты оқушылардың қарым-қатынас ерекшеліктері бағыттылық деңгейлері өзгешеліктерімен анықталды.
• Қазақ және орыс ұлтты оқушылардың қарым-қатынас ерекшеліктері әлеуметтік-коммуникативті компетенттілк деңгейлерінің айырмашылықтарымен сипатталды.
• Қазақ және орыс ұлтты оқушылардың этникалық бірдейлік типтерін зерттеуде қазақ ұлтты оқушыларда норма типінің және этнофанатизм типі мен этноэгоизм типтерінің жоғарғы көрсеткіштері анықталды.

Осы мектепте оқитын әр ұлт өкілдерінің қарым-қатынастарындағы этникалық өзіндік сана ерекшеліктерін ескере отырып білім беруді  ұйымдастыруды қолға алып жағдайда әр ұлт өкілдерінің этникалық тиістілігі, этникалық бірдейлігі сақталып қалар деп ойлаймын.

Жалпы қарым-қатынастағы этникалық ерекшеліктер қазіргі экономикалық даму кезеңінде өте өзекті мәселе болып отыр, өйткені әр мемлекет, әр ел өкілдері бір-бірімен достық, экономикалық, саяси, т.б. қатынастар орнатып, жиі қарым-қатынасқа түсіп отырады. Осындай қарым-қатынас жағдайында әр ұлттың этникалық ерекшеліктерін, этникалық өзіндік сана көріністерін ескеру олардың арасындағы байланысты нығайта түсіп, арадағы мүмкін болатын шиеленістерді азайтады деп ойлаймын. Олардың  бір-бірінің өзіндік бағалауын, өзін санасын, соның ішінде этникалық өзіндік санасын төмендетпей, бір-біріне түсіністікпен қарауы, олардың арасындағы қарым-қатынасын, достық қатынасын, т.б. нығайта түседі.

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Паферов В.Н. Общение как предмет социально-психологических исследований. – докт. дисс.
2. Бодалев А.А. Личность в общении. М., 1983
3. Буева Л.П. Человек:деятельность и общение. М., 1978
4. Петровский, Ярошевский. Психологический словарь.
5. Шихирев П.Н. Современная социальная психология США. М., 1979
6. Гримак Л.П.Резервы человеческой психики. М., 1992
7. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1988
8. Ломов Б.Ф. Проблема общения в психологии. М., 1981
9. Вопросы психологии межличностного познания и общения. /Сборник научных трудов. – Краснодар, 1983
10. Леонтьев А.А. Психология общения. Тарту, 1974
11. Психологические исследования общения. Под.ред. Б.Ф.Ломова и др. М., 1985
12. Рогов Е.И. Психология общения. М., 2001
13. Абульханова-Славская К.А. Личностный аспект проблемы общения. В кн.: Проблемы общения в психологии. М., 1981
14. Құдиярова А.А. Ортақтасу психологиясы. Алматы, 2002
15. Социальная психология. Под.ред. Сталстенина Е.В., Андриенко Е.В. М., 2000
16. Кцоева Г.У. Этнические стереотипы в системе межэтнических отношений. М., 1985
17. Левкович В.П., Панкова Н.Г. Социально-психологические аспекты проблемы этнического сознания //Социальная психология и общественная практика. М., 1985
18. Уртанбекова Г.У. Этнические стереотипы в системе межэтнических отношении. Дисс. М., 1985
19. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
20. Хотинец В.Ю. Формирование этнического самосознание студентов в процессе обучения в вузе. Вопросы психологии. 1998 — №3.
21. Фан Тхи Ким Нган. Социальное восприятие в условиях межэтнического общения. Дисс., М., 1990
22. Солдатова Г.У. Психология межэтнической напряженности. М., 1998
23. Стефаненко Т.Г. и др. Методы этнопсихологического исследования. М., 1993
24. Шпет Г.Г. Введение в этнопсихологию Спб. 1996
25. Левкович В.П., Панкова Н.Г. Социально-психологические аспекты проблемы этнического сознания //Социальная психология и общественная практика. М., 1985
26. Бороноев А.О. Основы этнической психологии. Санкт-Петербург, 1994
27. Вундт В. Проблемы психологии народов. М., 1912
28. Саракуев Э.А., Крысько В.Г. Введение в этнопсихологию. М., 1996
29. Чеснокова И.И. Проблема самосознания в психологии. М., 1977
30. Бернс Р. Развитие Я концепции и воспитание. М., 1984
31. Столдин В.В. Самосознание личности. М., 1997
32. Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана-сезім және ұлттық қадыр-қасиет. А., 1990
33. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М., 1989
34. Малаева А.Т. Зависимость социальной детерминации личности от характера этнокультурной среды. Автореферат. Алматы., 1995
35. Елікбаев Н. Ұлттық психология. А., 1992
36. Малаева А.Т. Надэтническая идентичность или казахи и русские в Казахстане. Алматы, 2000
37. Муканов И.М. Исследование когнитивной эмпатии и рефлексии у представителей традиционных культур //Исследование речемысли и рефлексии. А-Ата., 1979
38. Мухаметбердиев О.Б. Национальное самосознание. М., 1992
39. Спиркин А.Г. Сознание и самосознание. М., 1972
40. Павленко В.Н. Введение в этническую психологию. ХГУ, 1992
41. Куликов В.Н., Сушков И.Р., Ципюк В.Г. Социально-психологический аспект межнациональных отношений /Психол./ Журнал 1991 – т.12 №1/
42. Мясищев В.Н. Сознание как единство отражения действительности отношения к ней человека. В кн.: Проблемы сознания. Материалы симпозиума. М., 1966
43. Джакупов С.М. Экспериментальные исследования этнопсихологических особенностей личности. //Вестник КазНУ. Серия психология и социология. Алматы. 2002
44. Гиппократ. Избранные книги. М., 1936
45. Монтескье Ш. Избранные произведения. М., 1955
46. Джандильдин Н.Д. Природа национальной психологии. Алматы, 1971
47. Бехтерев В.М. Коллективная рефлексология. Петроград, 1921
48. Ярошевский М.Г. История психологии от античности до середины 20-века. М., 1997
49. Дрепер Д.В. История умственного развития Европы. Т. 1.М., 1901
50. Гегель Ф.Философия истории. Собрание сочинений. Т.8 М., 1935