Дипломдық жұмыс. Меншікті негізгі құралдардың теориясы («КазАгроТрейд» ЖШС мысалында)

Меншікті негізгі құралдардың теориясы («КазАгроТрейд» ЖШС мысалында)

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ—————————————————————————————-

І БӨЛІМ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ————————————————————————————

1.1 Меншікті негізгі құралдардың экономикалық мәні, жіктемесі—————-

1.2 Меншікті құралдар есебінің мәні—————————————————-

1.3 Меншікті негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы: жөндеу, түгендеу және тозуын есептеу————————————————-

1.4 «КазАгроТрейд» ЖШС-і мен тәуелді компаниясы «Атамекен Агро

Тимирязево» ЖШС-нің қаржылық-экономикалық сипаттамасы———-

ІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ—————————-

2.1Меншікті незігі құралдар қозғалысының есебі————————————

2.2Меншікті негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебі——

2.3Меншікті негізгі құралдарды жөндеу есебінің ерекшіліктері—————-

2.4 Бухгалтерлік есеппен халықаралық стандартқа бейімделу жолдары——-

ІІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ————————————————————————

3.1 Меншікті негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын

талдаудағы ақппарат————————————————————————

3.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін арттыру жолдары—————

ҚОРЫТЫНДЫ—————————————————————————

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ—————————————-

ҚОСЫМША

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс Солозано осы ғылым туралы «Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес»- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки «Есеп — бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы» — деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында «Есептей алмаған, басқара алмайды» — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.

Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап, бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш міндетті шешеді:

1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;

2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;

3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.

Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып, болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің, бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.

Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. «Негізгі құралдарға» — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.

«Негізгі құралдарды» халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.

Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын) болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.

Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай әртүрлі топтарға бөлінеді.

Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 «Негізгі құралдар есебі» бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.

Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996 ж. 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына байланысты жіктеледі.

Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық жургізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес. Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж. 24 шілдедегі №1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03-1а-8 «Негізгі құралдардың құнын арттыру индекстері туралы» қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың 12 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің тиісті баланстық шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541 «Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал» 54 бөлікшенің баланстық шоты бойынша көрсетілді.

Зерттеу жұмысының міндеттері. Жоғарыда көрсетілген жұмыс мақсаттарына байланысты мынадай міндеттер туындады:

негізгі құралдардың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу;

— негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын талдау;

— негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебін қарастыру;

— негізгі құралдар есебін жетілдіру жолдарын анықтау;

негізгі құралдардың түрлерін, атқаратын қызметтерін бағалау.

Зерттеу жұмысының құрылымы. «Негізгі құралдар есебі» дипомдық жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен қалған. Кіріспе жұмысының негіздері мақсаттары және оларды шешу көрсетілген. Бірінші тарауда меншікті инегізгі құралдардың теориялық негіздері көрсетілген.Екінші тарауда меншікті негізгі құралдардың есебі сипатталған. Үшінші тарауда меншікті негізгі құралдарды пайдаланудың жағдайы және талдауы көрсетілген.

I БӨЛІМ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1Меншікті негізгі құралдардың экономикалық мәні, жіктемесі

Негізгі құралдар — материалдық активтер олар:

а) компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылатын;

ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.

Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі белгіленеді, бұл:

а) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;

ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны. Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу болжанатын кезең.

Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 6 «Негізгі құралдар есебі» БЕС мен 16 «Негізгі кұралдар» ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша бағаланады:

бастапқы күн немесе өзіндік құнмен — активті немесе ғимаратты алуға сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай каражаттың немесе оның баламасының сомасы;
ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға бойынша негізгі қаражаттық құны;
өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға болатын сома;
жойылу құны — шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
амортизациялық құнмен — жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
баланстың құнмен — жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома. Баға түсуден болатын залал — активтің баланстық құны онын орнын толтыратын құн ан артқан сома.

Есеп мәліметтерінде табыс бөлігінің көп болуын көздейді. Сондықтан да олардың есептілікті өз мүддесіне тиімді болуына ұмтылуы да түсінікті, оларға қаржы тапшылығы кезінде аман қалуы үшін несие алуды, өз қаржы жағдайын өсіруді және т.б. жатқызамыз және де егер мемлекетте салық салу жүйесі тиімді дамыса, онда шаруашылық субъектісінің негізгі ісі ол өз табысын жасырып қалу және салық төлеуден қашу болып табылады. Мұнда тек қана біздің республикалық емес, басқа да республика үшін айтылып отыр.

Салық ұйымдары кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуіне мүдделі, өйткені бұл қазынаға түсетін иайданы арттырады, ал бүл болса олардың жалақысын өсіреді.

1.2 Меншікті негізгі құралдар есебінің мәні

Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында жүргізіледі. Олардың талдамалық есебі әрбір тұгендеме объектісі бойынша бөлек жүргізіледі. Түгендеме (инвентарълық) объектісі деп өзінің құрамына кіретін, яғни өзіне тиісті керекгі жабдықтармен, саймандармен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтін жабдықтарды, салынып біткен жеке құрылыстарды (үйлері мен ғимаратгарды), өздерінің құрылымы (конструкциясы) бойынша жекеленген немесе бірімен-бірі құрылымы бойынша біріктірілген, яғни қосылған, бір зат болып саналып, белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды айтады.

Кәсіпорындарда негізгі құралдың есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету ушін әрбір негізгі құралдарға түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.

Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның нөмірі ұйымның жаңадан кіріске алған негізгі құралдарына берілмейді. Түгендеме нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе құралдардың өзіне бояумен жазылады. Түгендеме объектілерді (заттарды) реттік сериялық жүйесімен нөмірлеу ұсынылады. Мұндай жағдайда әрбір жіктеу тобына кіретін негізгі құралдарға бөлек сериялық реттік нөмірлер белгіленеді, ол сериялық реттік нөмірді негізгі құралдардың қандай жікгелу тобына жататындығын көрсететіндей етіп тағайындаған дұрыс. Негізгі құралдарға бастапқыда берілген түгендеме нөмірі оның түгендеме карточкасында және бір жерден екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылатын алғашқы құжаттарда көрсетілуі тиіс.

Кәсіпорындардың бухгалтериясында негізгі қүралдардың әрбір объектісіне типтік ведомостволық түгендеу карточка ашылады. Егер жеке бірінсіз-бірі қызмет ете алмайтын бірнеше бұйымдар, саймандар, аспаптар жэне тағы басқалары қосылып бір түгендеме объектіні құрайтын болса, онда оның түгендеу карточкасына сол объектінің құрамына кіретін барлық бұйымдардың тізімі жазылады. Егер ұйымның бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың), аспаптың немесе басқа да негізгі құралдардың бір түрінің (аты, техникалық сипаттамасы, бағасы бірдей болатын) бірнешеуі бір уақытта келіп кіріске алынса, онда олар түгендеу карточкаларында тобы бойынша есептеледі. Бірақ бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан ол негізгі құралдардың әрқайсысына бөлек түгендеме нөмірі беріледі. Негізгі құралдардың барлық түрлерін, сондай-ақ ұйымға күнтізбелік (календарлық) бір ай ішінде пайдалануға берілген біртектес өндірістік-шаруашылық қызметінің бір түрін орындауға арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі құралдарды есептеуде үлгілі түрі НҚ-6 ведомоствоаралық түгендеу карточкасы қолданылады. Түгендеу карточкалар ұйымның бухгалтериясында тиісті топтары бойынша тіркеледі.

Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар мен бірлестіктер өздерінің негізгі құралдарын есептеу үшін түгендеу карточкалардың орнына үлгілі НҚ-11 санды түгендеу кітапшасын пайдалана алады. Бүл кітапша негізгі құралдардың есебін жүргізуге ыңғайлы болып келеді және онда негізгі құралдар жоғарыда айтылған топтары бойынша бөлек есептелінеді. Негізгі құралдарды түгендеу кітапшада есептеген жағдайда түгендеу тізімі жүргізілмейді.

Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар немесе түгендеу кітапшалар қабылдау-тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық паспорттар және басқа да негізгі құралдарды сатып алу, сату, салу, орнату, бір жерден екінші жерге ауыстыру, есептен шығару актілері және тағы басқа осылар сияқты құжаттар негізінде толтырылады. Түгендеу карточкалар (жекелік немесе топтық) әдетте әрбір түгендеме объектіге бір данадан толтырылып, ұйымның бухгалтериясында сақталады. Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына қарай жіктелген топтары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде түгендеу карточкалар негізгі құралдардың тұрған жері, яғни жұмыс орны, олардың атқаратын қызметіне жэне түрлеріне қарай (үйлер мен ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, көліктер және тағы да басқалар) орналастырылады. Кәсіпорындарда шығыс етілген және өндіріс орны мен ұйымының ішінде бір жерден екінші жерге орны ауыстырылған негізгі құралдардың түгендеу карточкалары есепті айдың соңына дейін картотекада бөлек сақталады. Сондай-ақ, келешекте пайдалану үшін сақтаулы тұрған негізгі құралдар мен басы артық тоқталып қойылган негізгі құралдардың да түгендеу карточкалары бұлек қойылуы қажет.

Түгендеу карточкалар мен кітапшалар талдамалық есептің негізгі түрі болып саналады. Оларда негізгі құралдардың аталуы, түгендеу нөмірі, баланста көрсетілген бастапқы құны, амортизациялық аударым мөлшері, зауыттық нөмірі, келіп кіріске алынуына және істен (есептен) шығарылуына байланысты толтырылған актілердің уақыты (айы, күні, жылы) және тағы да басқа шартгы белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған түгендеу карточкаларының үлгілі түрі НҚ-10 санды ведомствоаралық негізгі құралдарды есептейтін түгендеу карточка тізімдемесіне тіркеліп жазылып отырылады. Бұл тізімдеме бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, түгендеу карточкаларының түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Ұйымдар негізгі құралдарды жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.

Негізгі құралдардың сақталып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша үлгілі түрі НҚ-13 санды түгендеу тізімі жасалады. Түгендеу карточкаларға қарағанда бүл тізімдеме келіп-түсіп, кіріске алынған объектілер бойынша тек қана қысқаша мәліметтер, яғни объектінің аталуы, бастапқы құны, инвентарьлық нөмірі, түгендеу карточка немесе түгендеу кітапшаға жазылған нөмірі, басқа да мәліметтері жазылады. Ай сайын алғашқы құжаттар негізінде үлгілі түрі НҚ-13 түгендеу тізіміне кіріске алынған және шығыс етілген негізгі құралдар жайлы мәліметтер жазылып, бухгалтерлік есептің ақпараттарымен салыстырып, тексеріліп отырады. Бұл түгендеу тізіміне көрсетілген объектілер мен олардың құны бухгалтерлік есептің мәліметтеріне сәйкес келуі керек. Есеп құжаттарын қолмен өңдегенде аралық шоттар бойынша негізгі құралдардың қозғалысын, яғни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі түрі НҚ-12 санды карточка қолданылады. Ол карточка ұйымдарда негізгі құралдардың тиісті шоттарының түгендеу карточкалары мәліметтерінің негізінде толтырылады. Бұл карточкада негізгі кұралдардың жіктелу топтары мен түрлері есеп беретін айдың басындағы құны бойынша қалдығы, олардың кірісі мен шығысы көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгілі түрінің мәліметтері негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланады. Ұйым бойынша негізгі құралдардың кірісі мен шығыс етілуін есептейтін үлгілі түрі НҚ-12 санды карточкадағы қалдығы ай сайын бас кітаптағы негізгі құралдардың мәліметтерімен салыстырып, тексеріліп отырады.

Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар және түгендеу кітапшалармен қатар ірі машиналар мен механизмдерге, жабдықтар мен көліктерге арнайы техникалық төлқұжат толтырылады. Мұндай төлқұжаттарда негізгі құралдардың техникалық сипаттамасы және істейтін жұмыстарының түрлері және тағы да басқа деректер жазылуы тиіс.

Негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы:

түгендеу, жөндеу және тозуын есептеу

Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің эсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи жэне моральдық.

Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу нэтижесінен жэне негізгі қүралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық қүбылыстар нэтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен пайда болады.

Негізгі қүралдардың моральдық тозуы техникалық прогреске, өндіріс эдістерін жетілдіруге және жаңғыртуға байланысты болып келеді. Техника мен технологияны жетілдіру жүмыс істеп түрған негізгі күралдардың үқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді.Осыған орай, пайдаланудағы негізгі қүралдар өздерінің қүнының бөлігін жоғалтып, қүнсызданғандай болады.

Негізгі қүралдардың моральдық тозуын мынадай факторлар арқылы анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар, технологиялық процесті жетілдіру — жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы машиналар мен жабдықтар жарамайды, шығарылатын өнімнің номенклатурасын өзгерткенде және жаңартқанда, жүмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жүмысшылар біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістің жэне пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап етуі мүмкін, өндірістің өңдеуші салаларындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат қүрамындағы өзгерістер өнеркэсіптің өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.

Моральдық тозудың эсері нэтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін негізгі қүрал-жабдықтар обьектілері жаңасына, эрі неғүрлым пайдалы түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі қүрал-жабдықтар обьектілерін қайта қүрып, жаңарту жүмыстарын жүргізеді. Мүражай жэне көркем туынды қүндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сэулет және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар жэне басқа барлық негізгі қүралдар моральдық тозуға үшырайды.

Амортизация — тозудың қүндық көрінісін білдіреді.

№ 6 «Негізгі қүралдардың есебі» БЕС [5] сэйкес, амортизация — активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған қүнды тарату процесі.

Амортизацияланған қүн бастапқы қүны мен жою қүнының арасындағы айырма. Амортизациялық аударымдар эрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.

Жаңадан пайдалануға берілген негізгі қүралдар бойынша амортизация есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал

шығып кеткен негізгі кұралдар бойынша — шыққан айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.

Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны есептеу қорлардың құны өнімнің құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.

Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация есептелінбейді.

Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы жасайды.

Төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай құндылықтары, ескерткіш архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын көлік жолдары.

Негізгі кұралдардың тозуын есептеу үшін 13 «Негізгі құралдардың тозуы» бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 131 «Үйлер мен ғимараттардың тозуы», 132 «Машиналар мен жабдықтардың тозуы», 133 «Көлік кұралдарының тозуы», 134 «Басқа негізгі құралдардың тозуы» пайдаланылады.

Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің эртүрлі эдістері бар. Шаруашылық жүргізуші субьектінің БЕС сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тэсілі бойынша жасалынады, олар:

Құнын бірқалыпты (түзу сызықты ) жолмен есептен шығару;
Құнын орындалғын жұмыстың көлеміне пропорционалды етіп есептен шығару (өндірістік эдіс);
Жеделдетіп есептен шығару;
Қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
Құнын сандардың жиынтығы бойынша ( кумулятивтік эдіс) есептен шығару.

Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизация есептеуддің эрқилы әдістері пайдаланылады. Бұл кезде негізгі кұралдың бір түрі бойынша бір ғана тэсілі пайдаланылады.

Таңдап алынған амортизацияны есептеу әдісі субьектінің есеп саясатымен анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік жылға өтуі мүмкін.

Түзу сызықты әдіс, яғни обьектінің құны, оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл эдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты болып келеді.

Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:

— қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген
обьектінің жағдайы ескеріледі жэне күтіп ұстау жағдайына да
байланысты болып келеді.

— ҚР салық заңдарының белгіленген амортизациялық нормасынъщ шегінде. Шаруашылық жүргізуші субьектісіндегі белгіленген нормалар салық заңдылығының нормасынан аспауы тиіс. Бүл эдіс мына формуламен есептелінеді:

Негізгі құралды пайдалану барысында бірқалыпты табыс алынатын болып топшыланса ғана, бірқалыпты эдіс пайдаланылады, яғни ол обьектінің пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.

Өндірістік тәсіл негізгі қүралдардың тозуы тек олардың пайдалану нэтижесі болып табылады жэне оны есептеу процесінде уақыт кесіндісі ешқандай роль атқармайды. Жинақталған тозу сомасы жыл сайын орсндалған жүмыстың көлеміне немесе пайдалануга тікелей байланысты өсіп отырады, ал қалдық қүн жойылу қүнына жеткенше орындалған жүмыстың бір өлшем бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып отырады.

Ол оның алғашқы жылдарында өндірілген өнімнің өзіндік қүнын негізсіз күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай. Дегенмен де теоретиктер оның екі түрін үсынады: кумулятивтік жэне азайып отыратын қалдық әдісі.

Кумулятивтік эдіс-латын тілінен аударғанда- өсу, жиналу деген мағынаны білдіреді, яғни обьектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады.

Азайып отыратын қалдық эдісінде де кумулятивтік әдістің принциптері-не негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын қолдану арқылы азайып отырған қалдық эдісі деп те атайды.

Қалдық қүнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды қоспағанда, тозуды есептеген кезде жойылу қүны есепке алынбайды деп саналады.

Радостовец В.К. [15] зерттеуінше, халықаралық практикада баяу амортизация деп аталатын эдіс бар, мысалға, күрделі пайыздық эдіс, бірақ оны тек қана арнайы жагдайда ғана пайдаланады. Бүл эдістің мэні мына жағдайдан түрады: онда негізгі қүралды пайдаланудың бірінші жылында тозу сомасы аз мөлшерде есептен шығарылып, ал келесі жылдары ол біртіндеп арта бастайды. Амортизациялық эдіс өзгертудің нэтижесі ағымдағы жэне болашақтағы есеп беру кезеңдерінде көрініс табады.

Негізгі қүралдар обьектілері субьектінің бухгалтерлак балансынан:

физикалық және моральды тозғанда;
шаруашылық қызметте пайдаланылмаған обьектілер сатылғанда;
жарғылық капиталға салым ретінде басқа субьектілерге берілгенде;
басқа заңды жэне жеке тұлғаларға өтеусіз берілгенде;
қалдықтарды ұзақ мерзімді жалға бергенде;
кемшіліктерге, табиғи апаттарға жэне басқа себептерге байланысты есептен шығарылады.

Шаруашылық субьектісі заңға [1] сэйкес өзіне тиесілі үйлерді, ғимараттарды, жабдықтарды, көлік құралдарын жэне инвентарьларды басқа субьектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, тегін уақытша пайдалануға немесе қарызға беруге, егер заңдарда жэне субьектінің жарғысында өзгедей көзделмесе, сондай-ақ оларды баланстан есептен шығаруға құқылы. Кэсіпорындардың, цехтар мен басқа обьектілердің құрылысына, кеңейтілуіне жэне техникалық қайта жарақтануына байланысты физикалық және моральды тозуы бойынша таратылған кезде, шаруашылық аралық жэне басқа кэсіпорындар ортақ кэсіпорынға баланстан шығару арқылы өтеусіз бергенде, сыйлағанда, табыс еткенде, өткізгенде және айырбастағанда негізгі құралдар шығарылады.

Тарату толық немесе ішінара болады. Ғимараттар, жабдықтар жэне басқа да тозған құралдар, белгіленген қызмет мерзімін жұмыспен өтегеннен кейін, физикалық тозуы салдарынан толық ескірген өндірістік үй, егер бүл обьектілерді қалпына келтіру экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін емес болса жэне оларды басқа шаруашылық субьектілеріне өткізу немесе сату мүмкін болса, олар тарату тэртібімен субьект балансынан есептен шығарылады.

Негізгі құралдар жарамсыздығынан, оларды қалпына келтірудің мүмкін еместігін немесе тиімсіздігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі қүралдар есептен шығаруға қажетті қүжаттарды рэсімдеу үшін субьект басшысының бүйрығы бойынша қүрамында:

бас инженер немесе субьект басшысының орынбасары;
бас бухгалтер немесе оның орынбасары;
негізгі қүралдар үшін жауапкершілік артылған материалды жауапты түлға;
меншік иесінің немесе өкілетті мемлекеттік органның өкілі болады.

— МАИ өкілі бар түрақты қызмет ететін комиссия құрылады.
Бүл комиссия:

есептен шығарылатын обьектіге тікелей байқау жүргізеді жэне оны қалпына келтіруді жэне одан эрі пайдалануға жарамсыздығың анықтайды;
Обьектіні есептен шығарудың нақты себептерін анықтайды;
Негізгі қүралдар пайдаланудан ерте шығып қалуына кінэлі адамдарды анықтайды жэне оларды жауапқа тартуға үсыныс жасайды.
Есептен шығарылатын обьектінің жекелеген тетіктерін, бөлшектерін, материалдарын пайдалану мүмкіндігін анықтайды жэне оларды бағалайды;
Есептен шығарылғанның пайдалануға жарамды бөлшектерін алуға бақылау жасайды, олардың саны мен салмағын анықтайды жэне олардың қоймаға өткізілуін бақылайды;
Негізгі кұралдар обьектілерін есептен шығаруды НҚ №3 нысанындағы «Негізгі кұралдарды есептен шығару актісімен» жэне НҚ №4 нысанындағы «Автокөлік қү-ралдарын есептен шығару актісімен» рэсімделеді. Оның біріншісі бухгалтерияға беріледі, екіншісі материалдық жауапты адамда қалып, қалған тауарлы-материалдық құндылықтарды есептен шығаруға негіздеме болып табылады.

НҚ №3 жэне НҚ №4 нысандарындағы актілерде жасалған немесе салынған жылы, кэсіпорыйға келіп түскен күні, пайдалануға берілген уақыты, обьектінің бастапқы қүны, есептелген тозу сомасы, жөндеулердің саны көрсетіледі. Акт кэсіпорын басшысы бекіткеннен кейін ғана обьектіні таратуға кіріседі. Актінің келесі жағында обьектіні тарату жөніндегі шығындар мен негізгі қүралдар таратудан алынған материалдық қүндылықтардың түсімі көрсетіледі. Матералдық қүндылықтарды қоймаға өткізу жүкқүжатпен рэсімделеді.

Осы актілердің негізінде инвентарлық карточкаларда, инвентарлық карточкалардың тізімдемесінде жэне олардың түрған жері бойынша негізгі күралдар инвентарлық тізімдерінде негізгі қүралдар шығарылғандығы туралы белгілер қойылады. Бүл субьектінің екіншісіне негізгі күралдардың табыс етуі НҚ №1 «санды қабылдау — тапсыру» актісімен рэсімделеді. Актінің негізінде инвентарлық карточкаларда жэне инвентарлық тізімдерде негізгі қүралдардың шығарылғандығы туралы белгілер қрйылады. Негізгі қүралдар сүбьект ішіндегі бір цехтан екінші цехқа ауысуы НҚ №1 «санды қабылдау — тапсыру» нысанындағы актпен рәсімделеді. Оның негізінде негізгі күралдар орналасқан жері бойынша инвентарлық карточкалар мен инвентарлық тізімдерде қүралдардың қозғалысы туралы белгілер қойылады.

¥йымдардағы негізгі қүралдардың пайдалану барысында табиғи жэне сапалық жағынан тозатындағы алдыңғы бөлімдерде сөз етілді. Бүтін бөлігі, яғни табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі қүралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып, соның себебінен негізгі қүрал істен шығуы мүмкін. Тіпті іске жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының эсерінен өнім өндіру қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен қатар сапалық жағынан тоза бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен ауыстыруға кэсіпорынның қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай, пайдаланып жүруі мүмкін. Кэсіпорындар өздерінің негізгі қүралдарын пайдалану мерзімі уақытынан бүрын тозып, істен шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт аралығында жөндеп отырады. Негізгі қүралдарға жүргізілетін жөндеу жүмыстары өзінің үйымдастырылуына қарай ағымдағы жэне күрделі болып екі түрге бөлінеді.

Ағымдағы жөндеу дегеніміз негізгі қүралдардың тозып, істен шыққан бөлшегін жүмыс үдерісінде барысында ауыстырады немесе оны қалпына келтіру болып табылады.

Негізгі қүралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын ала жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі қүралдардың бөлшектерін толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Бүндай жөндеуге жүмсалынған шығындар тек обьектінің жағдайын, қызмет атқару мерзімін, өндірістік қуатын, тағы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оның яғни негізгі қүралдардың бастапқы қүнын өсіреді. Яғни күрделі жөндеу үшін шығарылған шығындар сомасы негізгі қүралдардың бастапқы қүнына қосылып, активтің болашақта табыс экелуі көзделеді.

Ал ағымдағы жөндеуге жүмсалған шығындармен негізгі қүралдардың бастапқы қүнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан шығындар сомасы үйымның ағымдағы шығыны болып есептеледі.

Егер негізгі қүралдарды үйым өз күшімен жөндейтін болса, бүл шаруашылық тәсілімен жүргізілген жөндеу болып табылады.

Ал кэсіпорындар өзінің негізгі қүралдарын жөндеуге арнайы жабдықталған, яғни осындай мақсатқа арналған үйымдарды қарастыратын болса, бүл жөндеудің мердігерлік эдісі болып есептеледі. Басқа үйымдарға өзінің негізгі қүралдарын жөндету барысында кэсіпорындар мердігерлік үйыммен келісімшарт жасасады. Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай үйымның камтамасыз ететіндігі, жөндеу жүргізу мерзімі, жөндеу жүмысының күны, есеп айырысу тэртібі, тағы да басқа жағдайлар көрсетіледі.

Жөндеу жүргізілген негізгі қүралдарды кэсіпорындарды тағайындалған комиссия мүшелерінің шешімімен қабылдап алады. Ондай негізгі қүралдарды қабылдау барысында үлгілі түрі НҚ 2 « Жөнделген, қайта қүрылған жэне жаңартылған обьектілерді қабылдау-тапсыру актісі » толтырылады.

Кэсіпорындарда негізгі қүралдардың төлқүжаттарына жэне олардың түгендеу карточкаларына негізгі қүралдарға жүргізілген жөндеуге байланысты тиісті деректер жазылуы тиіс. Бүл толтырылатын актілермен басқа да қүжаттар үйымның бухгалтериясында сақталады. Егер негізгі қүралдарды жөндеу мердігерлік эдіспен жүргізілетін болса, онда жоғарыда аталған негізгі күралдарды жөндеуден кейін қабылдап алу үшін толтырылатын үлгілі түрі НҚ 2 « Жөнделген, қайта қүрылған жэне жаңартылған обьектілерді қабылдау-тапсыру актісі » екі дана етіліп толтырылады да, екінші данасы негізгі күралдарға жөндеу жүргізген кәсіпорынға беріледі.

Негізгі қүралдарды жөндеу үшін құралдар

Кэсіпорындарда негізгі құралдарды қысқа мерзімді жалға алу немесе қысқа мерзімге жалға беру деп, бір жылға дейінгі уақытқа жалға алынған немесе жалға берілген негізгі құралдарды айтады. Халықаралық стандартта бұны « Рейтинг » немесе « Чартер » деп те атайды. Негізгі құралдардың бір жылмен үш жыл мерзімі аралығында жалға алынуы немесе жалға берілуі орта мерзімді жал түріне жатқызылады. Халықаралық стандартта жалдың бұл түрін « Хайринг » деп атайды. Жалдың бұл түрлері бойынша негізгі құралдарды жалға алғанда немесе жалға бергенде жалға алушы ұйым сол негізгі құралдарды жалдық мерзімі аяқталғаннан кейін олардың иесіне қайтарып береді. Кэсіпорындарда орта жэне қысқа мерзімдерге жалға алынған негізгі құралдар « Жалға алынған негізгі құралдар » деп аталатын баланс сыртындағы шоттың дебетінде есептелінеді. Ал бұл негізгі құралдар өз иесіне, яғни жалға берушіге қайтарылған уақытында бұл жоғарыда аталған « Жалға алынған негізгі құралдар » деп аталатын баланс сыртындағы шоты кредиттеледі.

Кэсіпорындарда негізгі құралдарды үш жылдан артық уақытқа жалға алу немесе жалға беру ұзақ мерзімді жал түріне жатады. Жалдың бұл түрі халықаралық стандартта « Лизинг » деп те аталады. Негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға алудың немесе жалға берудің өзі жай жэне қаржыландырылған болып екіге бөлінеді. Егер жалға алынған немесе жалға берілген негізгі құралдар өзінің жал туралы келісімшарттарында көрсетілген мерзімі аяқталғаннан соң, міндетті түрде иесіне қайтарылатын болса, онда бұл ұзақ мерзімді жалдың жай түріне жатқызылады. Ал ұзақ мерзімге жалға алу немесе жалға берудің қаржыландырылған түрі бойынша келісімшартта көрсетілген мерзім аяқталған соң, негізгі құралдарды жалға алушының сатып алуына құқығы бар болып табылады.

¥йымдар негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға алғанда «Негізгі құралдар» деп аталатын шоттардың тиістісі дебиттелініп, «Жалдық міндеттеме» шоты кредиттелінеді.Осы ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі

құралдар үшін ұйым жал төлемін төлегенде «Жалдық міндеттеме» шоты дебиттеліп, «Ақшалар» бөлімі шоттарының тиістілері кредиттеледі.

Негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға бергенде «Негізгі құралдарды есептен шығару бойынша шығындар» деп аталатын шот дебиттеліп, «Негізгі құралдар» деп аталатын есептелген тозу сомасына «Негізгі құралдардың тозуы» деп аталатын шоттың тиістілері дебиттеліп, «Негізгі құралдар»-деп аталатын шоттардың тиістісі кредиттелінеді.

Үйымдардың ұзақ мерзімге жалға алған негізгі құралдарына жасалған келісімшарттағы көрсетілген уақыт аяқталып, ол құрал ұйымның өз меншігіне айналған уақытта, «Негізгі құралдар» деп аталатын шоттардың тиістісі дебеттелініп, «¥зақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар» деп аталатын шоттардың тиісті аралық шоттары кредиттелінеді.

Кэсіпорындарда ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдарды аналитикалық есебі олардың түрлері бойынша және эрбір түгендеме обьектілері бойынша бөлек жүргізіледі.

Негізгі кұралдардың нақты бар-жоғын анықтау жэне олардың сақталуына бақылау жасау мақсатында субьек жүйелі түрде түгендеу жұмысын жүргізіп отыруды белгілейді.

Негізгі кұралдарды мүліктік түгендеу жылдық қаржылық есеп беру мен баланстарды жасау алдында, жылына ең аз дегенде бір рет, қараша айында жүргізіледі. Үйлерді, ғимараттарды жэне басқа жылжымайтын обьектілерді үш жылда бір рет жылдық есепті жасау алдында түгендеу жүргізіледі.

Мүліктік түгендеу міндетіне негізгі құралдардың нақты барлығы, техникалық жағдайы туралы дэл, толық мэліметтерді алумен қатар бухгалтерлік есепке алу, мэліметтермен салыстыру шаралары да жатады. Негізгі құралдардың нақты бар-жоғы жэне техникалық жағдайы туралы

мәліметтер « Негізгі қүрал-жабдықтарды мүліктік түгендеу тізіміне» жазылып, мүліктік түгендеу біткеннен кейін субьектінің бухгалтериясына өткізіледі. Тізімдемеде обьектілердің толық аты көрсетіліп, олардың техникалық сипаттамалары берілуі тиіс. Жалға берілген немесе алынған, сақтауға немесе уақытша пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша келісімдердің, басқа құжаттардың нақты бар-жоғы және заңдылығы тексеріледі.

Мүліктік түгендеу тізімдерін жасамастан бұрын мүліктік карточкалардың
мүліктік түгендеу бар-жоғын жэне олардың қандай күйде екенін, техникалық
паспорттары мен басқа техникалық қүжаттардың бар-жоғын жэне оларда
қандай күйде екендігін, жалға немесе сақтауға берілген немесе алынған негізгі
қүралдардың қүжаттарын тексеру қажет. Егерде қүжаттары жоқ болса, оларды
алдыртуды жэне дайындауды қолға алған жөн. Бухгалтерлік есепке алу үшін
регистрлердің жэне техникалық қүжаттардың бір-бірімен сэйкестігін
тексереді. •

Негізгі қүралдарды мүліктік түгендеу кезінде комиссия міндетті түрде обьектілерді тексеріп, олардың толық атын, міндетін, мүліктік түгендеу тізімін, ретін жэне негізгі техникалық жэне пайдалану көрсеткіштерін мүліктік тізімдеріне енгізуі тиіс. Үйлерді, ғимараттарды жэне басқа да жылжымайтын мүлікті мүліктік түгендеу кезінде, көрсетілген обьектілердің субьектіге тиісті екендігін растайтын қүжаттарды бар-жоғын тексереді.

Сондай-ақ, субьектінің пайдалануындағы жер телімдерін, су тоғандарьш жэне басқа табиғи ресурстарды иелену қүқын растайтын қүжаттардың да бар-жоғы тексеріледі.

Есепке алынбаған обьектілер, сондай-ақ бухгалтерлік есептің регистрлеріне алынған мәліметтердің дүрыс еместігі айқындалса, комиссия мүліктік түгендеу тізіміне жэне мүліктік түгендеу карточкаларына осы обьектілер жөніндегі жеткіліксіз болған, сондай-ақ дүрыс мэліметтер мен техникалық көрсеткіштерді енгізуі тиіс. Мысалы, үйлер бойынша — олардың қандай материалдардан салынғанын жэне сол материалдардың көлемін, көлемі, қабаттар саны салынған жылы; каналдардың үзындығы, тереңдігі жэне ені, жасанды қүрылыстар, түбі мен еңісін бекіту материалдары; көпірдің түрған жерін, негізгі материалдардың түрі мен мөлшері; жолдар бойынша -жолдардың түрлері, қашықтығы, төселген материалдар, жолдың ені, т. б. көрсетіледі.

Есепке алынбаған объектілерді мүліктік түгелдеу кезінде бағалау эрекет етіп түрған баға мен үдайы өңдіріс жағдайларын ескеріп есепке алынуы тиіс.

Есепке алынбаған объектілердің қашан салынғанын немесе алынғанын , жасалған шығындардың қаржыландырылған көзін мүліктік түгелдеу комиссиясы белгілеп, оны хаттамада көрсетуі керек.

Негізгі қүралдар өзінің негізгі мақсатына сай мүліктік түгелдеу тізімдеріне тіркеледі. Егер объект қайта жаңғыртылып, өзгертілсе, кеңейтілсе немесе қайта жарақтандырылып, өз қолдану мақсатын өзгертсе, онда ол жаңадан белгіленген мақсатына сай тізімге тіркеледі.

Егер де комиссия күрделі сипаттағы жүмыстар немесе ішінара қүрылыстар мен қүрылымдардың жойылуы бухгалтерлік есепте көрсетілмегенін байқаса, онда оларды арнайы қүжаттар арқылы объектінің баланстық қүнының өсуі немесе кему сомасын анықтап, тізімге өзгерістерді енгізуі тиіс.Сонымен қатар, комиссия кейбір объектілердің күрделі өзгертілгенін анықтап, олардың себептері мен кінэлі түлғаларын тауып жэне бухгалтерлік есептің регистірлерінде көрсетілуін қамтамассыз етуі керек.

Машиналар, қүрал-жабдықтар мен көлік қүралдары мүліктік түгелдеу тізімінде заводтардың, дайындаушы кэсіпорындардың мүліктік нөмірі, шығарылған мерзімі, арналымы, қуаты жэне т.б. көрсеткіштері жеке көрсетіледі.

Бір тектес шаруашылық заттарының , саймандардың, станоктардың қүндары бірдей болса, бір цехқа немесе кәсіпорынның күрылымдық бөліміне бір уақытта түссе, мүлікті» түгелдеу тізімдеріне осы заттардың атауы мен саны бойынша көрсетіледі.

Негізгі күралдардың мүліктік объектілеріне берілген реттік сандары ешқашан өзгермеуі тиіс. Нөмірлерді өзгерту объектілерді байқамай негізгі қүралдардың басқа тобына, яғни техникалық-өндірістік мақсатына сай емес топқа жазған немесе реттеу дүрыс болмағаны анықталғанда ғана жүзеге асырылады.

Мүліктік түгендеу кезінде кәсіпорьгннан тыс жерде түрған немесе негізгі қүралдар кэсіпорыннан уақытша сырт жерге шығар алдында мүліктік тізімдеуден өтеді.

Пайдалануға жарамайтын жэне жөндеуге келмейтін негізгі қүрал жабдықтар мүліктік түгендеу тізімдеріне енгізілмейді. Мүліктік түгендеу комиссиясы бүл обьектілердің пайдалануға қосылған мерзімімен мардымсыз болып қалуының себептерін көрсетіп, арнайы тізім жасайды.

Өз меншігіндегі негізгі қүралдардарды мүліктік түгендеу кезінде жалған немесе жауапты сақтауға алынған негізгі қүралдар да тексеріледі. Бүл обьектілердің жалған немесе жауапты сақтауға алынғандығын растайтын қүжаттарға сілтеме жасалады. Ол тізімдерде расталған мәліметтерден басқа кэсіпорынның аты; жалдау немесе сақтау мерзімдері көрсетіледі. Мүліктік тізімнің бір данасы кэсіпорынға жіберіледі.

Мүліктік түгендеу кезінде есепке алынбаған обьектілердің бағасы сараптау жолымен анықталады. Бүл обьектілердің тозуын нақты техникалық жағдайына қарап белгілейді.

Мүліктік түгендеу нэтижелері сол мүліктік түгендеу аяқталған айдың есебіне жазылуы тиіс. Есепке алынбаған негізгі күралдарға жаңа мүліктік түгендеу карточкалары толтырылады, кем шыққан негізгі қүралдар баланстан есептен шығарылады, ал оның карточкасы архив бөліміне орналастырылады. Мүліктік түгендеу мәліметтері «Негізгі күралдардың мүліктік түгендеу нэтижелерінің салыстыру тізімдемелеріне» енгізіледі, бірақ тек есепке алынған мэліметтерде алшақтықтар болған кезде.

Кем немесе артық шыққандардың кінәлілері жэне себептер туралы мәліметтері жан-жақты келтірілген, сондай-ақ болашақта жағымсыз қүбылыстарды алдын алу жэне кінэлілерге қатысты қолданатын шаралар бойынша көрсетілген мүліктік түгендеу комиссиясының жасаған хаттамасы -ең басты қүжат болып табылады.

6 БЕС сэйкес, негізгі қүралдың бастапқы қүнын белгілі бір күнге эрекет етіп түрған бағасымен сэйкес келтіру үшін обьектілерге қайта бағалау жүргізіледі, содан соң ол есепте жэне есеп беруде көрініс табады. Әрекет етіп түрған нормативтік актілерге сәйкес, шаруашылық жүргізуші субьектілер заңмен үштастырылған негізгі қүралдардың индексациялауының ережесі мен тэртібі туралы дербес шешім қабылдай алады. Қайта бағалаудың барысында негізгі қүралдардың нақты бары жэне қүрылымы, олардың нақты ағымдағы қүны мен тозу дэрежесі туралы дэл жэне толық мәлімет алынады. Негізгі қүралдарды қайта бағалау кэсіпорынға өнімнің өзіндік қүнын, рентабельділігін анықтаудың экономикалық тиімді жағдайларын тудырады, сондай-ақ нарықтық қатынастар жағдайында өте маңызды роль атқарады. Жэне ол негізгі қүралдарды белсенді түрде жаңартуға қажетті инвестициялық ресурстарды тартуға мүмкіндік береді. Негізгі күралдарды қайта бағалау техникалық прогресстің дамуын есепке ала отырып, амортизация нормаларын нақтылауға негіз бола алады, қазіргі заман талабына сай үдайы өндірісті жетілдіруге қажетті жағдайларды жасап, негізгі қүралдарды сақтау мен тиімді пайдалануға жол ашады.

Негізгі қүралды қайта бағалауды жүргізу үшін түгендеу комиссиясы сияқты комиссия қүрады жэне кәсіптенген бағалаушыларды шақырады, ал олар сол бағалау күніне сәйкес келетін бағасын шығарады. Қайта бағаламастан бүрын, сол негізгі қүралдардың белгіленген тэртіпте түгендеуін жүргізеді. Негізгі қүралдарды қайта бағалау үшін, олардың бастапқы қүны, қызмет ету мерзімі, техникалық жағдайы қайта бағалаудың ең негізгі мэліметі болып табылады, яғни қайта бағалау кезінде оларды негізге алады.

Шаруашылық жүргізуші субьекті қалауы бойынша өз меншігіне жататын негізгі қүралдарын; қоймада түрған қондыруға арналған қүрал-жабдықтарын; аяқталмаған күрделі қүрылыстарын қайта бағалауы мүмкін.

Осымен қатар, есептелген тозу сомасына да түзетулер жасалады.

Егер негізгі қүралдардың бастапқы қүны өсетін болса, онда сонымен бірге тозу сомасы да өседі, ал керіснше болған жағдайда, олардың баланстық қүны шамадан тыс артып кетеді.

Инфляция жағдайында негізгі қүралдарды қайта бағалау, негізгі қүралдардың бағасын жэне де өнімнің, жүмыстың жэне қызметтің өзіндік күнындағы амортизациясының үлесін реттеуді көздейді.

Егер бүрындары қайта бағалауға қатыспаған негізгі қүралдардың қүны арзандаса, онда төмендеген қүнының сомасы шығыс ретінде танылады, ал түзетулер жасалған тозу сомасы жай табыс ретінде танылады.

Егер бүрындары қайта бағалауға қатысқан негізгі қүралдардың қүны арзандаса, онда бүрындары арзандатылған соманы шегінде қосымша

төленбеген капиталдың есебінен есептеп шығарылады, ал егер ол сома бүрындары қайта багаланган сомасынан асып түссе, онда ол шығын ретінде танылады, ал түзетілген тозу сомасы жай табыс ретінде танылады.

Егер негізгі қүралды қайта бағалау нэтижесінде оның қүны азайса, ал содан соң өссе, онда негізгі қүралдың алдыңғы азайған қүнының сомасын орнына келтіруге тура келеді.

Орнына келтіруге жататын, яғни негізгі қүралдың қайта бағалаудан алынған сомасы табыс ретінде танылады.

Обьектіні пайдалану барысында қайта бағалаған сомасына амортизация есептеу эдісімен анықталған сомасын тартылмаған табысқа жатқызылады. Негізгі қүралды есептеп шығарған кезде, қайта бағалаудан қалған сомасы түгелдей таратылмаған табысқа жатқызылады.

Түзетілген тозу сомасын ескере отырып, алынған қайта бағалаудың нэтижесі бухгалтерлік есвпте актив қүнының өсімін береді, ал ол кезегінде қосымша төленбеген капиталды өсіреді.

Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржылық есеп беруінде келесі ақпараттардың мэні ашылуы тиіс: негізгі қүралдың эрбір түрі бойынша бастапқы қүны; пайдалануға берілген жэне есептен шыққан кезі; бастапқы қүнының өзгеру себептері; амортизацияны есептеу үшін пайдаланатын тэсілі; есепті кезеңнің басына жэне соңына жинақталған амортизация сомасы; егерде бөлек қайта бағалау жүргізілсе: эрбір негізгі қүралдардың ағымдағы қүны; бағалауды жүргізудің кезеңі жэне күні, әдісі, сондай-ақ эксперттік бағалауды кімнің жүргізгені, т.б.

Сондай-ақ, қаржылық есеп беруді пайдаланатындар үшін уақытша пайдаланбай түрған негізгі қүралдың бастапқы немесе ағымдағы құны, міндеттемесі үшін кепілдікке берілген неізгі қүралдар, аяқталмаған қүрылыстың есептік кезең соңына қалған қүны, т.б.

1.3 «КазАгроТрейд+» ЖШС-і мен тәуелді компаниясы «Атамекен
Агро Тимирязево» ЖШС-нің қаржылық-экономикалық

сипаттамасы.

«КазАгроТрейд+» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі оның қүрылтайшыларының меншігі негізінде күрылған жэне «Жауапкершілігі шектеулі жэне қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының, Қазақстан Республикасы заңнамасының негізінде жүмыс істейді.

«КазАгроТрейд+» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жарғысы 2004 жылғы 11 тамызда қатысушылардың жалпы жиналысында бекітілген.

Жарғысына [6] сэйкес,«КазАгроТрейд+» ЖШС белгіленбеген мерзімге арналып күрылған. Серіктестіктің алғашқы тіркелген мерзімі 2003 жылдың 3-қыркүйек күні, осы мерзімнен бастап қүрылған болып есептелді жэне заңды түлға қүқығына ие болды жэне тіркелу нөмірі 5986-1902-ЖШС.

«КазАгроТрейд+» ЖШС — не мемлекеттік қайта тіркеу жүргізілді. Қайта тіркеу жүргізілген күні 2004 жылдың 1-қыркүйегі және тіркелу нөмірі 14893-1901-ЖШС.

Серіктестіктің қатысушылары мыналар болып табылады:

«Достық — 06» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі

«Талаға» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі

Серіктестіктің атауы:

Толық: «КазАгроТрейд+» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі

Кысқаша: «КазАгроТрейд+» ЖШС

Серіктестіктің заңды мекенжайы: 473000, Астана қаласы, Алматы ауданы, Гумилев көшесі, 5-үй, 6-офис.

«КазАгроТрейд+» ЖШС-ның мөрі, дербес балансы, банктерде шоттары, өз атауы көрсетілген бланкілері болады.

Серіктестіктің қүрылу жэне қызметінің мақсаты өз өнімімен қоғам қажеттілігін қанағаттандыру жэне соның нэтижесінде пайда табу болып табылады.

Серіктестіктің мәселелері — Солтүстік Қазақстан облысында астық дақылдарын өсіру бойынша өндіріс кешенін күру, оның ішінде:

— тэуелді компаниялар астық дақылдарын өндіру үшін ауыл шаруашылық
жерлерін жэне егіс алқаптарын иелену

ауыл шаруашылық тэуелді компанияларының материалдық техникалық базасын құру ( ауыл шаруашылық техникасын, қүрал-жабдықтарды сатып алу, өндіріске қызмет көрсету үшін өндірістік инфрақүрылым қүру)
штатты мамандандырылған персоналмен қамтамасыз ету.

2004 жылға дейін компания астықты сатып алу жэне өткізумен айланысты. 2004 жылдан бастап серіктестік өндіріс жэне астық өнімдерін өткізу бойынша вертикалды интеграцияланған күрылым жасау бойынша жүмыс атқарды. 2004 жылдың аяғында астық өндіру бойынша 5 тэуелді ауыл шаруашылық кэсіпорындары қүрылды: Солтүстік Қазақстан облысы, Тимирязево ауданы, Жамбыл ауданы, Есіл ауданы жэне Ғабит Мүсіреиов атындағы аудандарда. 2004 жылы осы тэуелді кэсіпорындардың негізгі қызметтері бидай астығын өндіру болып табылды. Ал басты компания «КазАгроТрейд+» ЖШС-і осы астықты сатумен жэне оған тэуелді кәсіпорындарды басқарумен айналысты, яғни тэуелді кэсіпорындар үшін ағымдық жэне келешектегі өндірістік жоспарларды анықтады, кэсіпорындарды қаржыландырды, кэсіпорындардың өндірістік шаруашылық қызметтеріне бақылауды жүзеге асырды. Бүл кэсіпорындар ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін заңды түлғалар үшін арнайы салық салу режиміне ауысу үшін патенттер берілген, салық кодексіне [3] сәйкес, бүл арнайы салық салу режимі салықтардың — ҚҚС, элеуметтік салық, мүлік, көлік, жер жэне корпорациялық табыс салығының есептелген сомасынан 80% көлемінде салық салу бойынша жеңілдіктер қолдануға мүмкіндіктер береді.

«КазАгроТрейд+» ЖШС тобы «КазАгроТрейд+» бас компаниясынан жэне 7 еншілес компаниялардан тұрады: «Атамекен-Агро» ЖШС, «Атамекен-Агро-Тимирязево» ЖШС, «Атамекен-Агро-Есиль» ЖШС, «Атамекен-Агро-Корнеевка» ЖШС, «Атамекен-Агро-Целинный» ЖШС, «Сагат СК» ЖШС, «Атамекен-Астык» ЖШС.

1-суреттен бақылағанымыздай, Басқарудың жоғарғы органы «КазАгроТрейд+» ЖШС қатысушыларының жалпы жиналысы болып табылады. Жыл нэтижесін қорытқанда кезекті жиналыс өтеді, төтенше мэселелер туындағанда (мэселен, еншілес компанияларды құру, сатып алу, жою сияқты) кезектен тыс жиналыстар өтеді. Екінші деңгейде «КазАгроТрейд+» ЖШС бас директоры басшылық етеді. Қызмет бағыттарының эрқайсы бас жэне еншілес компанияларда бақыланатын сэйкес бөлімшелермен басқарылады. Үшінші деңгейде еншілес компаниялардың орындаушы органдары мен қызметкерлері арқылы жүзеге асады. Бас компанияның еншілес компаниялармен өзара арақатынасы басқарудың төменгі деңгейлерінің жоғарғы деңгей бұйрықтарына толығымен бағыну шартына құрылған.

«КазАгроТрейд+» ЖШС мен еншілес компанияларының арақатынасына тоқталу үшін «КазАгроТрейд+» ЖШС нің басқару қүрылымын қарастырайық. Еншілес компаниялар бас компанияның талқылауына жэне бекітуіне қаражатқа, техникаға, улы химикаттарға, тыңайтқышқа, тұқымға жэне тағы басқа заттарға өз қажеттіліктері бойынша ұсыныстарын айтуға құқы бар. Бас компания басқарудың екінші деңгейі арқылы еншілес компания қызметкерлерінің штаттық санын, еңбек ақысының көлемін жэне ішкі құжаттарын бекітеді. Еншілес компаниялар мерзімі келгенде бас компанияға өз қызметі туралы есеп береді. Бас компания еншілес компаниялардың есеп берулерін біріктіріп, консолидатцияланған есеп жасайды. Бас компания «КазАвроТрейд+» ЖШС-нің қызметі ауылшаруашылық өнімін өткізу болғандықтан, оның өндіріспен айналысатын тэуелді компанияларының қызметіне тоқталып кеткен жөн. Оның ішінде «АтамекенАгроТимирязево» тэуелді серіктестігінің қаржылық шаруашылық қызметіне талдау жасалынады. «АтамекенАгроТимирязево» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2004 жылы Солтүстік Қазақстан облысындағы Тимирязево ауданындағы бұрынғы «Докучаевский» совхозының базасында негізі қаланды. Бұл серіктестік Қазақстан Республикасының қызмет етуші заңдарымен тұлғалар үшін қарастырылған барлық құқықтары мен міндеттері бар жеке кэсіпкер болып табылады. Серіктестіктің құрылтайшылары: «КазАгроТрейд+» ЖШС үлесі 92,21% жэне шартты жер үлесін иеленуші жеке түлғалар саны 1938 адам, үлесі 7,79 %. Кәсіпорынның құрылған күні 2004 жылдың 27 наурызы болып табылады. Мемлекеттік тіркеу нөмірі №8230-1948-ЖШС. Қазіргі уақытта кэсіпорын 38010 га ауылшаруашылық жерлерін иелік етеді. Қызметінің басты түрі болып ауыл шаруашылық өнімінің өндірісі болып табылады. Қызметін басқару директор жэне қүрылтайшылардың жалиы жиналысына жүктеледі. «АтамекенАгроТимирязево» ЖШС-ның құрылуы мен қызметінің мақсаты табыс алу болып табылады. «АтамекенАгроТимирязево» ЖШС-ның жарғылық капиталы 19171989 теңгені құрайды. Серіктестіктің қызметінің түрлері мыналар болып табылады:

Жерді пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өнімін өндіру, осы өнімді өңдеу мен өткізу; Көліктік — экспедиторлық қызметтер көрсету;

-Ақпараттық, консультациялық қызметтер көрсетуді ұсыну;

-Сауда — сатып алу, коммерциялық, делдалдық қызмет;

-Дүкендер жэне қоғамдық тамақтандыру нүктелерін ашу;

-Тұрмыстық қызметтер көрсету;

-Құрылыс, жөндеу, монтаждау жэне іске қосу — реттеушілік жүмыстарын орындау;

-Экспорттық — импорттық қызмет;

-Маркетинг, инжиниринг жөніндегі қызмет, менеджмент;

-Жанар — жағар май станцияларын, техникалық қызмет көрсету станцияларын, автосервис ашу;

-Теміржол көлігі түйықтарында жүктерді түсіру, тиеу;

-Белгіленген заңнамалық тәртіптегі сыртқы экономикалық қызмет;

-Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы тыйым салмайтын өзге де қызмет.

Серіктестік 2004 жылдан бастап астық дақылдарын өсірумен айналысады. 2004 жылы ЖШС өндірістік инфрақүрылымын толығымен қалыптастырды, ауыл шаруашылық техникасын өндірушілер — элемдік лидерлер өндірген тиімділігі жоғары машиналары мен қүрал — жабдықтармен қамтамасыз етілген. 2006 жылы пайдаланылатын жер көлемі 38837 га болды, оның ауыл Кэсіпорынның басты қызметі тауарлы бидайды өндіру жэне өткізу болып табылады. Өндірілетін жэне сатып алынатын бидай мемлекеттік стандарттың 2 жэне 3 класына сэйкес келеді. Кэсіпорын өнімінің басқа өндірушілерден маңызды ерекшелігі өнімді жинауда, тасымалдауда жэне сақтауда жоғалтулардың аз мөлшеріне байланысты шығаратын өнімінің өзіндік қүнының төмен болуы. Сатылатын бидай жағымды баға коньюнктурасында Ақмола облысының еркін нарығында өткізіледі және жақын шетелге бидай экспорты мүмкін. Мерзімдік тербелістерге қарамастан, өткізу бағасы жоғарылауға түрақты тенденция алуда. Серіктестіктің ойынша, бидайды дүрыс сақтауда жэне түрақты сатып алушылар кезінде өнімін болжаған баға жэне жоспарлаған көлемімен сата алады. Кэсіпорынның жалпы өндіріс көлеміндегі тауарлы өнімі: астық дақылдары, майлы дақылдар және дэнді дақылдар. Кэсіпорынның тауарлы астықты және астық пен майлы дақылдарының түқымдарын өндіруге мамандандырылған. Себу жері қүрылымында астық дақылдары — 84,7%, майлы дақылдар -14,4%. Майлы дақылдарды өндірудегі экономикалық пайда мен оған сүранысқа байланысты кэсіпорын қыша сёбу көлемін 15210 га үлғайтты. Себуде шаруашылық қазіргі заманғы себу техникасын: Джон — дир 1820, 1840, Моррис қолданады. Егінді жинағанда өнімділігі жоғары комбайндар — Джон — дир 9660, жинау жүмыстарын 15-20 күнде жүргізуге мүмкіндік беретін кластар. Астықты жинаудан кейінгі өңдеу канада өндірісінің қазіргі заманғы астық тазартқыш кептіргіш комплекстерінде жүзеге асады. Мынандай сорттар шығарылады: жүмсақ бидай — Астана, Омская-28, Памяти Азиева, қатты бидай — Даминская 90, арпа — Кедр, қыша -Юбилейный. Бүл шаруашылықта барлық технологиялық операциялар өнімді қысқа мерзімде, эрі сапалы шығаруға тырысады. Бүл үйымда барлық операциялар екі сменалы жүмыспен қамтылған. 2006 жылы астық дақылдарының өнімділігі 19 ц/га қүрады. Қазіргі уақытта «АтамекенАгроТимирязево» ЖШС-нің штаты 248 адамнан түрады.

Бұл кәсіпорында есеп жүргізу тэртібіне келетін болсақ, бухгалтерлік есеп толығымен автоматтандырылған жэне 1С: Бухгалтерия бағдарламасымен камтамасыз етілген, осылайша есеп жүзеге асырылады. Есеп формасы -кестелі-электронды болып табылады. ЖПІС қаржылық — шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттардың типтік жоспарына сәйкес екі жақты жазу әдісімен активтер, меншікті капитал, міндеттемелер бойынша шаруашылық операциялар есебін жүргізеді.

Бухгалтерлік есепті үйымдастыруда жауапкершілік жэне шаруашылық операцияларды орындауда заңнаманы үстануда жауапкершілік осы ЖШС -нің директорына жүктелген. Бухгалтерияда бухгалтерлік есептің жүргізілуін бас бухгалтер жүзеге асырады. Бухгалтерияның қызметкерлерінің қүрылымы, белгілену тэртібі жэне міндеттерін қүрылтайшылар бекітеді. Бухгалтерияда қызметкерлер арасында міндеттерінің бөлінуін бас бухгалтер міндеттемелік инструкция жэне «Бухгалтерия туралы ережеге» сай жүзеге асырады.

Кэсіпорын жылдық қаржылық есеп беруде қаржылық есеп формаларын жасауда реттейтін №30 БЕС -на сүйенеді.

«АтамекенАгроТимирязево» ЖШС-нің соңғы жылдардағы қаржылық қызметінің нэтижесіне тоқталып кетейік.

1 кесте — Табыстар мен шығындар жайында мәліметтер, мың тг

Көрсеткіштердің атауы	2004 жыл		2005 жыл	2006 жыл	2005-2006 ж. Ауытқу
Көрсеткіштердің атауы	2004 жыл		2005 жыл	2006 жыл	мың тг	%
1.Дайын өнімді (қызметті, жүмысты) өткізуден табыс	526115		736794	721763	-15031	-2
2.Өткізілген дайын өнімнің (қызметтің, жүмыстың) өзіндік құны	184140		250620	327085	+76465	+30
З.Жалпы табыс (1-2)	341975		486174	394678	-91496	•19
4.Кезең шығындары, барлығы	79973		94120	619900	+525780	5,5есе
4.1.өткізу бойынша шығындар	18193		24512	35013	+10501	+42
4.2.жалпы жэне әкімшілік шығындар	50380		68369	388497	+320128	4,6есе
4.3.сыйақы төлеу шығындары	1400		1239	196390	+195151	15/есе
5.Негізгі қызметтен табыс(шығын) (3-4)	262002		392054	-225222	-617276	-1,6е«
б.Негізгі емес қызметтен табыс (шығын)	11320		18016	11919	-6097	-34
7.Салық салынғанға дейінгі	273322		410070	-213303	-623373	-1,5е«
табыс (5+6)
8.КТС бойынша шығындар	10932	14440		3492	-10948	-76
9.Салық салынғаннан кейінгі табыс (7-8)	262390	395630		-216795	-612425	-1,6ес«
10. Күтілмеген жағдай табысы (шығын)
11 .Таза табыс (шығын) (9-1 (У	262390	395630		-216795	-612425	■1,6есе

1-кесте мәліметтерінен кэсіпорынның соңғы жылдардағы шаруашылық қаржылық қызметінің нэтижесін табыстар мен шығындар есебіне сүйене отырып көруімізге болады. 2004 жылы кэсіпорын өткізген дайын өнімдерінен 526115 мың теңге, 2005 жылы — 736794 мың тг, 2006 жылы — 721763 мың тг түсім түскен. Осы дайыщ өнімді өндіруге жіберілген шығындар, яғни осы өнімнің өзіндік қүны сэйкесінше 184140 мың тг, 250620 мың тг жэне 327085 мың теңгені қүрайды. Дайын өнімді өткізуден түскен жалпы табыс 2004 жылы 341975 мың тг, 2005 жылы 486174 мың тг, 2006 жылы 394678 мың теңге болған. Кэсіпорын қүрылғаннан бері ең табысты жыл — 2005 жыл болған. Бүл жылы кэсіпорынның таза табысы 395630 мың теңгені күраған. Ал 2006 жылы 216795 мың теңге зиян шеккен. Осы жылы кері нэтиже алуына өндіріске жүмсалған шығындардың жэне кезең шығындарының көп болуы әсер еткен. Кезең шығындарының сомасы 619900 мың теңге, оның ішінде жалпы және экімшілік шығындар үлесі 388497 мың тг қүрайды, осының нэтижесінде жылдық таза табыс кеміген. Соңғы екі жыл мэліметтерін салыстыра отырып, 2005 жылға қарағанда өндіріске жүмсалған шығындар 2006 жылы 30% үлғайғанын көреміз, дегенмен бүл шығындар ақталмаған, өткізілген өнім түсімі 15031 мың теңгеге кеміген. Сонымен қатар кезең шығындары 5,5 есеге өскен. Соның нэтижесінде таза табыс 1,6 есеге азайған.

Нарық жағдайында кез келген кэсіпорынның қызметінің басты мотиві пайданы максималдау. Барлық жағдайда осы стратегиялық мақсаттың нақты мүмкіндіктері өндіріс шығындарымен жэне шығарылатын өнімге деген сұраныспен шектеледі. Кей жағдайларда (нарықта орын жаулап аулау, бәсекелік күрес және т.б.) кэсіпорын пайданы уақытша төмендетуге, тіпті де зиян шегуге де барады. Дегенмен шаруашылық пайдасыз үзақ уақыт бойы түра алмайды, немесе бэсекелік күреске қарсы түра алмайды. Өсімдік шаруашылығы бойынша, оның ішінде астық дақылдары бойынша өндіріс шығындарының өзгеруіне талдау жасайық. Имангажин Ш. [21] пікірінше, Өнім бірлігінің өзіндік қүнын калькуляциялаудың мэні мынада: негізгі өнімнің өзіндік қүнына жанама өнімге шығындар жэне табиғи жағдайлардан болған шығындарды қоспағанда, оны егу бойынша барлық шығындар кіреді. Астық дақылдарының өнімділігі өндірілген өнімнің мөлшері алғашқы кірістелген салмақта анықталады, ал 1 ц астықтың өзіндік қүны — қалдық қүрамындағы астық пайызы бойынша пайдалы астық қалдықтарынан толықдэнді астықты есептеуді қосқанда, өңдеуден кейінгі (тазарту, қүрғату) физикалық салмақта алынған өнім көлемі бойынша. Бұл ерекшеліктер өнімнің

өзіндік құны сияқты маңызды экономикалық көрсеткішті талдауда көптеген кедергілер туғызады. Осы көрсеткішті «АтамекенАгроТимирязево» ЖШС-інде қарастырайық.

2-кестеден көріп отырғанымыздай, себу көлемінің 1 га кеткен шығындар индексінің өнімділік индексіне қатынасы өнімнің бір бірлігінің өзіндік құнын береді.

0,87 / 1,11=0,78 ( 2004-2005 жылдары) 0,82 / 1,08=0,75 ( 2005-2006 жылдары)

2 кесте — Өнімділік деңгейі жэне астық ақылдарының себу көлемінің 1 га кеткен шығындар

№		Шаруашылық бойынша %і көрсеткіштері	*/ ^у*2004 жыл			2005 жыл		2006 жыл		Салыстыру
										2005-2004 ж		2006-2005 ж
1		Егістік алқабы, га	24 820			27 901		34060		X		X
2		Астықты жалпы жинау, ц: А) бастапқы кірістелген салмақ Б) өңдеуден кейінгі салмақ	397 120 392 156			499 428 491 058		660 764 647 140		X X		X X
3		Астық өндірісіне кеткен жалпы шығындар сомасы, мың. тг А) олардың ішінде себілгендердің жойылғаны	206 800			203 970		204 210		X X		• X X
4		Себу көлемінің 1 га кеткен шығындар (жол.З : жол.1), тг	8 331			7310		5 995		0,87		0,82.
5		Өнімділік: А) бастапқы кірістелген салмақта (жол.2а: жол.1), ц	16			17,9		19,4		1,11		1,08
	Б) өңдеуден кейінгі										1,07
	салмақ (жол.2б : жол.1), ц			15,8	17,6		19		1Д1
	1ц өзіндік құны, тг:
	А) бастапқы кірістелген салмақ			521	408		309		0,78		0,75
6	(жол.4 : жол.5а)
					Б) өңдеуден кейінгі салмақ (жол. 4 : жол. 56)		315		0,78		0,75

Бұл көрсеткіш алғапйсы кірістелген салмақта 1 ц астықтың өзіндік құны 2004 жыл 22% ( 1- 0,78=0,22), 2005 жыл 25% ( 1-0,75=0,25 ) екенін көрсетеді, яғни жылдарды салыстыра отырып, бұл көрсеткіш 3 % көбейгені байқалады. Дегенмен мұндай қорытынды дэл деп айтуға болмайды, себебі өңдеуден кейінгі салмақпен өлшегенде бұл көрсеткіш 22% жэне 24% береді. Астықтың өзіндік кұнының төмендеуі бұл жағымды көрсеткіш болып табылады.

Талдаудың келесі сатысы өндіріске кеткен шығындарды баптар бойынша қарастыру жэне оның шығарылатын өнімге әсері болып табылады.

3 кесте — Астық дақылдарын өсіру шығындары

Шығын баптары	Іга жұмсалған шығындар				1ц астыққұны		Ауытқу (+;-)
	2005 ж		2006 ж		2005 ж, тг	2006 ж, тг	теңге	%
	тг	%	тг	%	2005 ж, тг	2006 ж, тг	теңге	%
Еңбекақы	350	4,51	279	4,5	18	14	-4	-0,96
Тұқым	4 152	53,8	3 289	53	237	173	-64	-15,4
Минералды жэне органикалық тыңайтқыш	0	0	0	0	0	0	0	0
Негізгі құралдарға кеткен шығындар	1248	16,1	968	15,6	70	51	-19	-4,6
Басқа да шығындар	2011	25,9	1669	27	114	88	-26	-6,2
Шығындар барлығы	7 761	100	6 205	100	439	326	-113	-27
Оның ішінде жанама өнімге	451	5,8	210	3,4	24	11	-13	-3

3-кесте мэліметтерінен көріп отырғанымыздай, астықтың өзіндік құнына кеткен шығындардың басым бөлігін тұқымға жіберілген шығындар 53,8%> құрайды. Одан кейінгі орында негізгі құралдарды күтіп ұстауға кеткен шығындар, ЖЖМ шығындары 16,1 %> жэне басқа да шығындар 25,9%). Мұнда басқа да шығындарға өсімдікті қорғауға сатып алынған улыхимикаттар, өңдеу шығындары жатады. Өндіріс жұмыскерлерінің еңбекақысы шығындары өнімнің өзіндік құнының 4% астамын құрайды. 2005 жылғы астықтың өзіндік құнын 2006 жылғымен салыстырғанда, 2006 жылы астықтың өзіндік құны 100 теңгеге төмендегенін көреміз. Астықтың өзіндік кұнының төмендеуіне қандай шығындардың әсер етіп тұрғанын білу үшін шығындардың эр бабы бойынша ауытқулар сомасын базисті жылғы астықтың өндірістік өзіндік кұнына бөлеміз. Алынған мэліметтер астық центнерінің өзіндік құны 2006 жылы 24%> ( -100/415*100) т) төмендеуі оның 15,4% тұқымға кеткен шығындардың азаюынан, 4,6%) негізгі кұралдарға кеткен шығындар азаюынан жэне т. с. с. екенін анықтауға мүмкіндік береді.

Өндірілетін жэне сатып алынатын бидай мемлекеттік стандарттың 2 жэне 3 класына сэйкес келеді. Кэсіпорын өнімінің басқа өндірушілерден маңызды ерекшелігі өнімді жинауда, тасымалдауда жэне сақтауда жоғалтулардың аз мөлшеріне байланысты шығаратын өнімінің өзіндік құнының төмен болуы. Зиян шеккен. Қаражат тарту коэффициенті сыртқы қаражат көздеріне тэуелділік деңгейін білдіретін болғандықтан, бұл көрсеткіштің мэнінің өсуі жағымсыз жағдай. 2004 жылмен салыстырғанда, тартылған қаражат коэффициенті 0,446 -ға ұлғайған. Бұл көрсеткіштер мэніне сүйене отырып, кэсіпорынның қаржылық тұрақтылығы төмен деген тұжырым айтамыз.

Қорытындылай келе кәсіпорынның қаржылық жағдайы соңғы жылдары төмендегенін көреміз. Жоғарыда есептелген қаржылық тұрақтылық коэффициенттері, төлем қабілеттілік коэффициенттерінің мәні бұған дэлел ретінде болып отыр. Кэсіпорын өзінің қызмет ету барысында жылдан жылға кредиторлық берешектерінің көлемін ұлғайтып, ағымдағы активтер, оның ішінде тез айналысқа түсетін ақша қаражаттары мен дебиторлық борыш көлемінің қысқартқанын көреміз. Сондықтан да кэсіпорынның өтімділік көрсеткішіне талдау жасағанда, ол талапқа сай болмай отыр. Жоғарыда айтып кеткеніміздей кэсіпорын нвсие қабілетті болу үшін ағымдағы активтер сомасы қысқа мерзімді міндеттемелер сомасынан жоғары болуы қажет. Ал біздің кәсіпорнымызда бүл көрсеткіш соңғы 2006 жылы кері мәнді берген. Бухгалтерлік баланстың мэліметтерін негізге ала отырып, кэсіпорынның осындай жағдайына үзақ мерзімді өтімділігі төмен активтердің көбеюі жэне кредиторлық борыштың үлғаюы себеп болды дегім келеді. Кэсіпорынның ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру басты қызметі болғандықтан, негізгі қүралдарды, атап айтсақ, өндіріске қажет жоғары бағалы техникаларды, қүрал-жабдықтарды сатып алу немесе жалға, лизингке алуы жэне соның әсерінен сатушы немесе жалға беруші алдындағы берешектерінің көбеюі осындай қаржылық жағдайының төмендеуіне себеп болып отырған тэрізді. Сондықтан абсолютті өтімді активтер мен тез төленуге тиіс міндеттемелердің мәнінің теңсіздігі сақталғандықтан, кэсіпорын жақын арадағы борыштарын өтеуге қабілетті дейміз, дегенмен алдағы кезеңдерде берешектерін өтей алмауы да мүмкін, себебі жедел өтімді активтер мен қысқа мерзімді кредиторлық борышты салыстыру кезінде кредиторлық берешек көлемінің ағымдағы активтер сомасынан тым көп екені байқалды, сэйкесінше активтер борышты жаба алмайды дегенді білдіреді.

ІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ

2.1 Меншікті негізгі құралдар қозғалысының есебі

Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің өсуі ондағы негізгі құралдардың өсуі мен олардың сапасына байланысты болады. Сондықтан шаруашылық объектідері әрдайым негізгі құралдарын жаңартып, оларды сапасы және өнімділігі жоғарыларымен ауыстырып отырғаны дұрыс.

Кәсіпорындарға негізгі құралдар сатып алу, салу, құрылтайшылардың үлес қосуы, басқа ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ жоғарғы үкімет орындарының беруі және тағы да басқа жағдайлар арқылы келіп түседі. Бұл келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдарға кәсіпорын үлгілі түрі НҚ-1 санды қабылдау-тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандарының немесе жабдықтардың бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса, оларға жоғарыда аталған қабылдау-тапсыру актісінің бір данасын ғана толтыруға болады. Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді қабылдап алуға тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін толтырады. Қабылдау актісі бухгалтерлік алғашқы құжат болып саналады. Бүл актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:

объектінің аты және қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;;
салынып біткен құрылыстың уақыты қабылданған кездегі жағдайы;
амортизациялық аударым мөлшері;
бастапқы құны;
басқа да шартты белгілері.

Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне ұйымдағы бас механикалық бөлім төлқүжат толтырады. Негізгі құралдарға төлқұжат толтыру олардың есебін дұрыс ұйымдастырудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Негізгі құралдарға толтырылатын төлқұжаттарда олардың пайдалануға берілген уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, мате-риалдық өзгешелігі, агрегаттардың қуат күші, тозу мөлшері, істен шығарылу себебі) және тағы да басқа мәліметтері жазылады. Осы төлқұжаттардың негізінде ұйымдар әрдайым өздеріндегі негізгі құралдарға түгендеу жүргізіп және олардың іске жарамдылығын тексеріп отырады.

Негізгі құралдарға толтырылған қабылдау-тапсыру актісі кейіннен ұйымның бухгалтериясына тапсырылуы тиіс. Актімен бірге объектінің техникалық төлқұжаттары да беріледі. Бухгалтерия бұл құжаттардың негізінде тиісті түгендеу карточкалар мен негізгі құралдарды есептейтін кітапшалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл құжаттар кәсіпорынның тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні ұйымның басшысы бекітеді. Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға жалғастырылып салынған немесе олардың бастапқы құнын өсіретін қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша негізгі құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша қосылады. Негізгі құралдарды кіріске алғанда ұйымның бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:

Д-т: Негізгі құралдар — шоты

К-т: Ақшалар — шоты;

Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге қарыз — шоты;

Қоюшы мердігерлермен есеп айырысу — шоты;

Төленбеген капитал — шоты;

Үкімет органдарының субъсидиялары — шоты

деп аталатын шоттардың тиістілері.

Егер кәсіпорынға келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі құралдар бұрын пайдаланылып және оларға тозу сомасы есептелген болса, ондай негізгі құралдардың тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:

Д-т: Негізгі құралдар — шоты

К-т: Негізгі құралдардың тозуы — шоты

Кәсіпорында өздерінің пайдалануынды, яғни меншігінегі негізгі құралдарын есептен басқа заңды немесе жеке тұлғаларға тегін бергенде, сатқанда, ұрланғанда, жоғалғанда, табиғи апат, зілзала жағдайында бүлініп жоғалғанда шығарады. Сонымен қатар өздерінің меншігіндегі негізгі құралдарын басқаларға айырбастағанда немесе ұзақ мерзімге жалға берген кезде де кәсіпорындар өздерінің балансыннан негізгі құралдарды есептен шығара алады. Кәсіпорындарда негізгі құралдардың іске жарамсыздығын, оларды бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күрделі жөндеудің тиімсіздігін немесе мүмкін еместігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі құралдарды есептен шығаруға қажетті құжаттарды тапсыру үшін ұйым басшысының бұйрығымен тұрақты комиссия құрылады. Бұл комиссияның құрамында мынадай қызметкерлер болуы тиіс:

Кәсіпорынның басшысы немесе оның орынбасары (комиссияның терағасы ретінде);

бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қызметкері;
негізгі құралдың сақталуына жауапты адам;
негізгі қңэал қызмет ететін бөлім немесе цех басшысы;
мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер көлік құралын есептен шығаратын жағдайда);
тағы да басқа жұмысшы-қызметкерлер болуы мүмкін.

Бұл жоғарыда аталған адамдардың құрамында құрылған комиссия ұйымда мынадай жұмыс пен міндетті атқарады:

есептен шығарылатын негізгі құралдарды толық тексеріп, сонымен қатар оның техникалық құжаттары мен төл құжаттарында көрсетілген бухгалтерлік есептің деректерімен танысу арқылы объектіні қалпына келтіруге болатындығын немесе болмайтындығын, яғни ол негізгі құралдардың алдағы уақытта пайдалануға жарайтындығын немесе жарамайтындығын анықтайды;
объектіні есептен шығарудың нақтылы себебін анықтайды (сапалық тозғандығы,табиғи тозғандығы, апат болғандығына байланысты, дұрыс пайдаланбағандықтан, ұрланғандықтан немесе жоғалғандықтан, қайта құруға байланысты, табиғи апатгар жағдайынан жэне тағы да басқа жағдайлардан);
негізгі қүралдар белгіленген уақыттан бұрын, яғни тиісті белгіленген пайдалану мерзімінен бұрын істен (есептен) шығарылатын жағдайда оның себебін анықтайды. Олардың істен шығарылуына кінэлі түлғаны (адамдарды) завдарға сәйкес тиісті жауапқа тарту керектігі жөнінде ұсыныс жасайды;
есептен шығарылатын негізгі құралдардың іске жарайтын бөлшектерін, детальдарын, материалдарын анықтап, олардың бағасын белгілейді;
есептен шығарьшатын негізгі құралдардың іске жарайтын бөлшектерінің, материалдарының, сонымен қатар олардың ішінде қымбат жэне түсті металдардың дер кезінде жинап, алынуын, олардың саны мен салмағын дұрыс анықтап, тиісті орындарға (қоймаларға) тапсырылуын қадағалап отырады.

Кәсіпорындарда негізгі құралдарды есептен шығару үшін үлгілі түрі НҚ-3 «Негізгі құралдарды есептен шығару актісі» немесе үлгілі түрі НҚ-4 «Көлік құралдарын есептен шығару актісінің» тиістілері толтырылады.

Бұл жоғарыда айтылған актілерде негізгі құралдарды сипаттайтын мынадай деректер керсетіледі:

объектінің салынып біткен (өндірістен шығарылған) уақыты (күні, айы, жылы);
ұйымға келіп түскен, кіріске алынған уақыты (күні, айы, жылы);
пайдалануға берілген уақыты (күні, айы, жылы);
объектінің бастапқы құны (қалпына келтіру құны);
бухгалтерлік есептің деректері бойынша есептелген тозу сомасы;
жөндеулердің жүргізілген уақыты (күні, айы, жылы);
көлік құралын есептен шығарарда, сонымен қатар көліктің жүрген жолы (км) көрсетіледі;
негізгі құралдардың істен шығарылу себебі және оның материалдарының, бөлшектерінің сипаттамасы көрсетіледі;
аварияға байланысты есептен шығарылған негізгі құралдарға жасалған актіге, болған аварияға жасалған актінің көшірмесі тіркеледі;
сондай-ақ осы негізгі құралдардың істен шығуына жауапты адамдарға қолданылатын шараларды актіге жазады.

Комиссия жұмысының нәтижесінде жасалған негізгі құралдарды есептен шығару актісін кәсіпорынның басшысы бекітеді. Акт екі (2) дана етіліп толтырылады. Актінің бірінші данасы негізгі құралдарды есептен шығару ұшін ұйымның бухгалтериясына табыс етіледі, ал актінің екінші данасы негізгі құралдарға жауапты адамға беріліп, негізгі құралдарды бұзғаннан алынатын іске жарайтын бөлшектерді, детальдарды, металл сынықтарын және тағы да басқаларды қоймаға тапсыру үшін негіздеме болады. Негізгі құралдарды есептен шығару актісі бекітілгенге дейін негізгі құралдарды бұзуға, бөлшектеуге рұқсат етілмейді. Негізгі құралдарды бұзғаннан, есептен шығарудан алынған іске жарайтын бөлшектер комиссияның бағалаған бағасы бойынша бухгалтерлік есепке алынады.

Кәсіпорынның негізгі құралдарды сатқаннан немесе бұзғаннан алған материалдары мен алынған сомаларынан негізгі құралдарды сату және бұзуға байланысты шығындарды алып тастағандағы қалған қалдығы ұйымның өзінде қалады. Ұйымдарда есептен шығарылған негізгі құралдардың құны «Негізгі құралдарды сату бойынша шығындар» шотының дебитіне, «Негізгі құралдар» деп аталатын шоттың тиістілерінің кредитіне жазылады. Ал негізгі құралдардың есептен шығарылған күнге дейінгі жинақталған (есептелген) тозу сомасына «Негізгі құралдардың тозуы» деп аталатын шоттың тиістілері дебиттелініп, «Негізгі құралдар» деп аталатын шотгың тиістісі кредиттелінеді.

Есептен шығарылған негізгі құралдардан алынған іс-ке жарайтын материалдар мен басқа бөлшектердің құны: «Материалдар» деп аталатын шоттың тиістілерінің дебитіне, «Негізгі құралдарды сатудан алынатын табыс» шотының кредитіне жазылады.

Кәсіпорындарда негізгі құралдарды сатқаннан алынатын табыс «Дебиторлық борыштар мен басқа да активтер» және «Ақшалар» деп аталатын бөлім шоттарының тиістілерінің дебитіне, «Негізгі құралдарды сатудан алынатын табыс» деп аталатын шотының кредитіне жазылады. Негізгі құралдарды есептен шығару операциясының соңында одан алынған кірістер мен шыққан шығыстар «Жиынтық кіріс (шығын)» шотына апарылады.

Басқа заңды немесе жеке тұлғаларға тегін берілетін негізгі құралдарға үлгілі түрі НҚ-1 «Қабылдау-табыс ету (ақысыз)» актісі екі дана етіліп толтырылады. Оның біреуі негізгі құралдарды берушіде қалдырылып, ал екінші данасы негізгі құралдарды алушыға табыс етіледі. Осы актінің негізінде басқа жеке немесе заңды тұлғаларға берілген негізгі құралдардың түгендеу (инвентарлық) карточкасына тиісті мәліметтер толтырылып, ол карточка актімен бірге негізгі құралдарды алушыға беріледі. Негізгі құралдың жэне оның түгендеу карточкасының басқа жеке немесе занды тұлғаға берілуі жайлы негізгі құралдардың жұмыс істеп тұрған жері бойынша жасалған инвентарлық карточкаларының тізіміне тиісті мәліметтер жазылады.

Негізгі құралдарды беруші ұйым оны тегін алушыға берілген негізгі құралдардың бастапқы құны мен тозу сомасын көрсетіп хат (авизо) жолдауы керек. Бұл хат, яғни авизо 4 (төрт) дана етіліп толтырылады. Негізгі құралдарды алған жеке немесе заңды тұлғаның бухгалтериясы негізгі құралды алғандығын білдіріп, авизоның екі данасына қол қойып жэне оларға мөр басып, негізгі кздэалды берушіге қайтарып береді.

Сонымен басқа занды немесе жеке тұлғаларға тегін берілген негізгі құралдар баланстан «Қабылдау-табыс ету» актісімен оны алушының дәлелдейтін хатьша (авизиоға) негізделіп шығарылады.

Кәсіпорындарда негізгі құралдарды басқаларға тегін беруге жазылатын бухгалтерлік жазу негізгі құралдарды басқадай жолмен есептен шығаруға жазылатын жазулармен бірдей жазылады.

2.2. Негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебі

Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдар сатып алуға тура келеді.

Негізгі құралдардың тозуын «табиғи» және «сапалық» тозу деп екіге бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі құралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы және оларға басқа да факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады.

Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады (туындайды).

Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдардың тозуы дегеніміз, олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуга болады.

Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі — өндіріс салаларында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды, құрал-жабдықты және тағы да басқаларды өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды да, оның құны соғұрлым төмендейді (арзандайды). Осыған сэйкес еңбек өнімділігінің есуіне байланысты жаңа құрал-жабдықтардың, машиналардың, яғни негізгі құралдардың бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі құралдардың бағасына қарағанда арзан болады. Мұндай жағдай ұйымдарға қымбат және тозыңқыраған (пайдаланған) машиналар мен көліктерінің, құрал-саймандарының тағы да басқа негізгі құралдардың орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып алуды тиімді етеді.

Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми-техниканың өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Кәсіпорындарда өнімділігі төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық жағынан жетілдірілген тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып табылады. Сондықтан да өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланылып келген негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуына әкеліп соқтырады. Барлық ұйымдар қандай меншікте болса да (мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік және тағы басқалары) өздерінің негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептеп отырады. Ескертетін жағдай негізгі құралдардың ішінде мына төменде аталған активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация есептелмейді:

— жерге;

— кітапхана қорларына;

— фильм қорларына;

— архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;

— өнімді малдарға;

— мұражайлық (заттарға).

Сонымен қатар амортизациялық аударым мынадай жағдайларда есептелмейді:

қайта құру, жаңарту (реконструкция) жэне техникалық қайта қорландыру (перевооружения) жұмыстары жүргізіліп жатқан уақытта;
негізгі құралдарды уақытша тоқтатып қойған мерзімде. Негізгі құралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер және тағы басқалары) өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын, жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс «амортизация» деп аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда «өтеу» деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде енімнің өзіндік құнына қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды. Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім сатылған кезде қайтарып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.

Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы құнынан белгіленген пайызбен есептеліп шығарылған бір жылдық амортизациялық аударым сомасы.

Ұйымдарда негізгі құралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнына қосылып отырады.

Кәсіпорындарға жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі кұралдарға амортизациялық аударым келесі айдың басынын (бірінен) бастап есептеледі. Ал ұйымның балансынан есептен шығарылған негізгі құралдарға келесі айдың басынан (бірінен) бастап амортизациялық аударым есептеу тоқтатылады.

Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу мына әдістер бойынша жүргізіледі:

Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
Құнды орындалған жұмыстың, өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс).
Жылдамдатып есептен шығару әдістері:

а) қалдық құнының кему (қалдықты азайту) әдісі;

э) сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік әдіс) әдісі.

Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі кәсіпорынның есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданады. Егер негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістің қандай себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.

Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі. Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша объектінің амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бір әдіс бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құн мен қалдық құнының айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.

Мысалы: станоктың бастапқы құны бір миллион (1000000) теңге, ал қалдық құны жүз мың (100000) теңгені құрайды. Бұл станоктың пайдалану мерзімін бес (5) жыл деп алып, осы жоғарыда айтылған әдіс бойынша бір жылдық амортизациялық аударымды есептейтін болсақ, ол жүз сексен мың (180000) теңгені құрайды. Яғни

1000000-100000=900000 900000/5=180000 бұл станоктың барлық амортизацияланатын сомасы 900000 теңге ((1000000-100000), яғни бастапқы құны мен қалдық құнының айырмасы), ал оны пайдалану мерзіміне бөлу арқылы бір жылдық амортизациялық аударым сомасы табылады. Бұл станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялануға тиісті соманы 100% (пайыз) деп алып, ал бір жылдық амортизациялық аударым мөлшерін (100/5 = 20%) сол соманың 20% (пайыз) деп те табуға болады. Бұл жағдайда жоғарыдағы көрсеткішке тең сома табылады.

900000×20% =180000

Бұл кестеден үш жағдайды көруге болады:

негізгі құралдардың пайдалану мерзімі ішінде, яғни 5 (бес) жыл бойы оған есептелетін амортизациялық аударым сомасы өзгермейді (тұрақты);
жинақталған тозу сомасы бірқалыпты өсіп (көбейіп) отырады;
негізгі құралдардың қалдық құны бірқалыпты азайып отырады.

Құнды орындалган жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шыгару әдісі (өндірістік эдіс)

Бұл әдісті (өндірістік эдісті) қолдануда әр жылғы амортизациялық аударым сомасымен орындалған жұмыс көлемінің, яғни станок арқылы өндірілген өнім санының арасында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қолдану барысында жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Ал объектінің қалдық құны амортизацияланатын құнның соңына жеткенше орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына тікелей үйлесімді түрде азайып отырады. Жалпы бұл әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол арқылы өндірілетін өнімнің санын айтарлықтай дәлдікпен анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады.

Жылдамдатып есептен шығару әдісі

Жеделдетілген амортизациялық аударым әдістері негізгі құралдарды өздерінің мөлшерленген пайдалану мөлшерінен бұрын есептеп шығару үшін қолданылады. Бұл әдістерді қолдану барысында негізгі құралдарды алғашқы пайдалану жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасы, оның соңғы пайдаланатын жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасынан анағұрлым (едәуір) асып түседі. Өйткені, негізгі құрал-дардың алғашқы пайдалану, яғни жұмыс істеу жылдарындағы өнім өндіру қабілеттілігі соңғы жылдарға қарағанда едәуір жоғары болып табылады. Осыларды ескеретін болсақ амортизациялық аударым есептеудің жоғырыда аталған жылдамдатып есептен шығару әдісі өндірілген өнімнің өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу принципіне негізделген. Жеделдетілген әдістің қолданылуы, сонымен қатар техника мен технологияны мейлінше жетілдіруге, яғни жаңартуға орай жабдықтардың, яғни негізгі құралдардың өздерінің сапалық құнын тез жоғалтып алуына байланысты бұрын сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізгі құралдарды жаңа өнімділігі жоғары басқа да жақтардың тиімді болып келетін құралдармен ауыстыруды көздейді. Жылдамдатып есептен шығару әдісін қолдануға әсер ететін тағы да бір дэлелденген жағдай негізгі құралдарды жөңдеу шығындарына байланысты. Олар яғни жөңдеу шығындары негізгі құралдарды пайдалану кезеңдерінің бастапқы уақытына қарағанда пайдаланудың соңғы уақытына қарай өсе бас-таңды. Егерде негізгі құралдарға жылдамдатып есептен шығару деп аталатын амортизациялық аударым әдісін қолданған жағдайда амортизациялық аударым мен жөндеу шығындарының қосындысы негізгі құралдардың пайдаланылуы барысында бірнеше жыл, яғни ұзақ уақыт бойы бір қалыпты деңгейде болады. Нәтижесінде негізгі құралдардың өздерінің пайдаланылуы барысында ұйымға келтіретін пайдасы бір қалыпты тең мөлшерде, яғни бірдей шамада болып қалады.

Сандардың жиынтығы бойынша есептен шыгару әдісі (коммулятивтік әдіс)

Бұл эдістің коммулятивтіқ, яғни сандардың қосынды жиынтық сомасы деп айтылуының (аталуының) себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандарының қосындысына тең болуына байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады:

Мысалы: станоктың пайдалану мерзімі 5 (бес) жыл деп қарастыратын болсақ, онда станоктың пайдаланатын жыл сандарының қосындысы 15-ке (он бес) тең, яғни (1+2+ 3+4+5). Бұл 15 саны — коммулятивтік сан. Әр жыл үшін есептік көрсеткіш коэффициенті өзгеріп отырады, яғни осы мысалымызда:

Бірінші жылы 5/15

Екінші жылы 4/15

Үшінші жылы 3/15

төртінші жылы 2/15

бесінші жылы 1/15 –ге тең болады

Станоктың бастапқы құны 1000000 (бір миллион) теңге, қалдық құны 100000 (жүз мың) теңге болған жағдайда оның амортизацияланатын аударым мөлшері 900000 (тоғыз жүз мың) теңгені құрайда (1000000 — 100000). Ал жылдық амортизациялық аударым мөлшері былайша анықталады:

1-жыл АА = 5/15 х (1000000-100000) = 300000 тг

2-жыл АА = 4/15 х (1000000-100000) = 240000 тг

3-жыл АА = 3/15 х (1000000-100000) = 180000 тг

4-жыл АА = 2/15 х (1000000-100000) = 120000 тг. 5-жыл АА = 1/15 х (1000000-100000) = 60000 тг.

Сандардың қосындысын, яғни коммулятивтік санын неғұрлым; жылдам анықтап табу үшін мына формула қолданылады:

мұндағы,

8 — сандардың қосындысы,

N — негізгі құралдардың пайдалану мерзімі (жыл).

Жоғарыда айтылған мысалымыз бойынша сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік) әдісімен негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі мына тұрде болады:

Қалдық құнының кему (қалдықты азайту) әдісі

Бұл әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу алдымен құнды бір қалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісімен жүргізіледі. Ол үшін негізгі құралдың бастапқы құны оның жұмыс істейтін мерзімінің, яғни пайдаланатын уақыт жылы санына бөлініп, әр есепті жылға тиісті амортизацияның пайызы анықталады. Бұл жерде бастапқы құнын 100 % деп аламыз. Одан кейін табылған пайыз мөлшері (100% бөлінген пайдаланатын жылы) екі еселеніп, негізгі құралдардың бастапқы құнына емес, әр есепті жыл басывдағы әлі амортизацияланбаған қалдық құнына, яғни баланстық құнына көбейтіледі.

Осыған дейінгі әдістерде мысалға алынған станоктың амортизациялық аударымын осы әдіс бойынша есептейтін болсақ, төмендегідей көрсеткіштер табылады. Станоктың пайдалану мерзімі бес (5) жыл, сондықтан бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша жалдың амортизациялық аударым мөлшері 20% болады. Ал қалдық құнының кему әдісі бойынша ол көрсеткіш екі еселеніп алынады, яғни 40% болады. Бұл белгіленген амортиза-циялық аударым мөлшерінің пайызы (проценті) негізгі құралдардың әр есепті жылдың соңывда қалған қалдық құнына көбейтіледі. Амортизациялық аударым сомасы тек негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің ең соңғы жылында қалдық құнының сомасы қалатындай мөлшерде шектеліп (біздің мысалда 29600 теңге), өндіріс шығындарына қосылады. Ал басқа жылдарда өндіріс шығындарына қосылатын амортизациялық аударым сомаларына ешқандай шек қойылмайды.

Кестеде көрсетілгендей есеп беретін жылы екі еселеніп алынған амортизациялық аударым сомасының мөлшері әр уақытта өткен (алдыңғы) жылдың аяғындағы негізгі құралдардың қалдық құнының сомасына көбейтіліп табылады. Жинақталған тозу сомасы осылайша белгіленген пайыз (процент) арқылы табылған сомаға өсіп отырып, тек соңғы жылы ғана негізгі құралдардың қалдық құны сомасына тең болатындай, шектеліп алынады. Негізгі құралдардың қалдық құнының мөлшері 100000 теңге болғандықтан, бұл кестеде соңғы, яғни бесінші жылы амортизациялық аударым сомасы 29600 теңгемен ғана шектелген.

Амортизациялық аударым негізгі құралдарды қайта құру мен техникалық қайта жарақтау кезінде жэне ол толық тоқтап тұрған жағдайда, сондай-ақ толық амортазацияланған негізгі құралға есептелмейді.

Негізгі құралдар амортизациясын есептеу есебі.

Мысал. Объектінің бастапқы құны 180000 теңге құраған, амортизациясы бір қалыпты (түзу сызықты) әдісімен есептелген, соның нәтижесіңде жинақталған тозу сомасы 40000 тенге құраған. 01.01.02. жылы негізгі құралы қайта бағаланған, соның нәтижесінде негізгі құралдың ағымдағы құны 234000 тенге құраған, құнына пара-пар етіп жасалған түзетудің нәтижесінде тозу сомасы — 52000 тенге болған. Қызмет ету мерзімінің соңына дейін 4 жыл қалған.

Түзетілген тозу сомасын ескере отырып, алынған қайта бағалаудың нөтижесі бухгалтерлік есепте актив құнының есімін береді, ал ол өз кезегінде қосымша төленбеген капиталды өсіреді. Өсу сомасы 42000 тенгені құраған [(234 000 — 180 000) — (52 000 -40 000)].

Қайта бағалау сомасы объектіні пайдалану барысында қалған 4 жылына, қосымша төленбеген капитал ретінде жатқызылады, яғни оның жыл сайынғы жатқызылатын сомасы 10 500 теңге құраған (42 000/4 жыл).

Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есебінде жыл сайын 10 500 теңге сомасына жазбалар жасалады, яғни 541 шоты дебеттеліп, 561 шоты кредиттеледі.

Бірақ екі жылдан кейін осы объектіні сату жөнінде шешім қабылданған. Бұл жағдайда, қалған екі жылдың қайта бағалау сомасы, түгелдей таратылмаған табысқа жатқызылады.

21 000 [42 000 -(10 500 + 10 500)].

Негізгі құралдарды жөндеу есебі

Ұйымдардағы негізгі құралдардың пайдалану барысында табиғи және сапалық жағынан тозатындығы алдыңғы бөлімдерде сөз етілді. Бүтін бөлігі, яғни табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі құралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып, соның себебінен негізгі құрал істен шығуы (пайдалануға жарамсыз болып тұруы) мүмкін. Тіпті іске жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндіру қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен қатар сапалық жағынан тоза бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен ауыстыруға кәсіпорынның қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай, пайдаланып жүруі мүмкін. Кәсіпорындар өздерінің негізгі құралдарын пайдалану мерзімі уақытынан бұрын жоғарыда айтылғандай тозып, істен шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт аралығында жөңдеп отырады. Негізгі құралдарға жүргізілетін жөңдеу жұмыстары өзінің ұйымдастырылуына қарай жай (немесе оны ағымдағы деп те атайды) және күрделі деп аталатын екі түрге бөлінеді.

Жай жөндеу дегеніміз негізгі құралдардың тозып, істен шыққан бөлшегін жұмыс үдерісі барысында ауыстыру немесе оны қалпына келтіру болып табылады. Бұл жөндеуге майлау, сырлау тағы да басқа жөндеу жұмыстары жатады.

Ал негізгі құралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын ала жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі құралдардың бөлшектерін толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Бұндай жөндеуге жұмсалынған шығындар тек объектінің жағдайын, қызмет атқару мерзімін, өндірістік қуатын, тағы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оньщ яғни негізгі құралдың бастапқы құнын өсіреді. Яғни күрделі жөндеу үшін шығарылған шығындар сомасы негізгі құралдардың бастапқы құнына қосылып, активтің болашақта табыс әкелуі көзделеді.

Ал ағымдағы жөндеуге жұмсалған шығындар мен негізгі құралдардың бастапқы құнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан шығындар сомасы ұйымның ағымдағы шығыны болып есептеледі.

Егер негізгі құралдарды ұйым өз күшімен жөндейтін болса, бұл шаруашылық тәсілімен жүргізілген жөндеу болып табылады.

Ал кәсіпорындар өзінің негізгі құралдарын жөндеуге арнайы жабдықталған, яғни осындай мақсатқа арналған ұйымдарды қарастыратын болса, бұл жөндеудің мердігерлік әдісі болып есептеледі. Басқа ұйымдарға өзінің негізгі құралдарын жөндету барысында кәсіпорындар мердігерлік ұйыммен келісімшарт жасасады. Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай ұйымның қамтамасыз ететіндігі, жөндеу жүргізу мерзімі, жөндеу жұмысының құны, есеп айырысу тәртібі және тағы да басқа жағдайлар (талаптар) көрсетіледі.

Жөндеу жұргізілген негізгі құралдарды кәсіпорындағы тағайындалған комиссия мүшелерінің шешімімен қабылдап алады. Ондай негізгі құралдарды қабылдау барысында үлгілі түрі НҚ-2-ші «Жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған объектілерді қабылдау-тапсыру актісі» толтырылады.

Кәсіпорындарда негізгі құралдардың төлқұжаттарына және олардың түгендеу карточкаларына негізгі құралдарға жүргізілген жөндеуге байланысты тиісті дерекгер (өзгертулер мен толықтырулар) жазылуы тиіс. Бұл толтырылатын актілермен басқа да құжаттар ұйымның бухгалтериясында сақталады. Егер негізгі құралдарды жөңдеу мердігерлік әдіспен жүргізілетін болса, онда жоғарыда аталған негізгі құралдарды жөндеуден кейін қабылдап алу үшін толтырылатын үлгілі түрі НҚ-2 «Жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған объектілерді қабылдау-тапсыру актісі» екі дана етіліп толтырылады да, екінші данасы негізгі құралдарға жөндеу жүргізген кәсіпорынға беріледі. Ұйымдарда негізгі құрал-дарды жөндеу шаруашылық әдіспен, яғни кәсіпорьшның өз күшімен жүргізілетін болса, оңда ол үшін жұмсалған, шыққан шығындар:

«Аяқталмаған құрылыс»;
«Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату жөніндегі шығындар»;
«Жалпы және әкімшілік шығындар»;
«Негізгі кздралдарды жөндеу» үстеме шығындары деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, ал мына төмендегі:
«Материалдар»;
«Бюджетпен есеп айырысу»;
«Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің несиелік борышы»;
«Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу»;
«Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу»;
«Басқадай несиелік борышпен есептеулер» деп аталатын шоттың тиістілерінің кредитіне жазылады.

Егер жөндеу жұмысын мердігерлер жүргізген жағдайда жөндеу құнының сомасына жоғарыда көрсетілген шығындар шоттарының тиістілері дебиттелініп, «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу» шоты (кредиттелінеді).

Негізгі құралдарды жөндеу үшін жұмсалатын, шығарылатын шығындарды өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына бірқалыпты кірістіруді, яғни қосып отыруды қамтамасыз ету үшін кәсіпорындар жөндеу қорын (резервтер) құруларына болады. Әсіресе жөндеу қорын (резервті) құру маусыммен жұмыс істейтін ұйымдар үшін тиімді болып табылады. Бұл айтылған жөндеу қоры оның бекітілген мөлшердегі сомасын ай сайын өндіріс шығындарына қосу арқылы жасалады. Бұл жағдайда қордың сомасы ай сайын:

«Аяқталмаған құрылыс»;
«Тауарларды (жұмысты, қызметті) сату жөніндегі шығындар»;
«Жалпы және әкімшілік шығындар»;
«Негізгі құралдарды жөндеу» үстеме шығыны деп аталатын шотгардың тиістілерінің дебетіне;
«Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер» деп аталатын шоттың кредитіне жазылады.

Ал негізгі құралдарға жөндеу жүргізілген уақытында бұл резервтегі қордың жұмсалуына темендегідей бухгалтерлік жазу жазылады. Егер негізгі құралдарды жөндеу шаруашылық эдіспен, яғни субъектінің өз күшімен жүргізілсе, «Қосалқы өндірістер» шоты кредиттелініп, «Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер» шоты дебиттелінеді. Ал егер негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік әдіспен жүргізілсе, «Өнім беруші жэне мердігерлермен есеп айырысу» шоты кредиттілініп, «Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер» шоты дебиттелінеді. Жыл соңында (аяғында) «Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер» — деп аталатын шотта ешқандай қалдық қалмауы керек.

2.4 Бухгалтерлік есеппен халықаралық стандарттың салыстыру негіздері

Есеп және барлық есептілік жүйесі, жалпы және арнайы білім беру жүйесі өсіп келе жатқан білім берудің жоғары стандарттары мен қажеттілігіне сәйкес келмесе жоғары деңгейде ұйымдасуы мүмкін емес. Бұл мәселелерді жоғары дайындығы бар кадрлар ғана шеше алады.

Есептіліктің дамуы сонымен қатар есептілік жүйесінің мәліметтерін талкылануын жақсарту әдістерін іздестіруді де қарастырады. Әр түрлі шетел ұйымдары қазіргі күні мағыналық мазұны анық емес бухгалтерлік мәліметтерді жоюға жұмыс істеп жатыр. Осы қызметтің пайдасына маңызды аргумент ретінде мына қағида айтылады: есептілік ережелеріндегі кез келген өзгеріс қоғам үшін маңызды экономикалық нәтижелерге әкелуі мүмкін.

Есептілік жүйесі теориялық жағымен қоса іс тәжірибелік жағына да ие, олар шаруашылық субъектінің тиімді шаруашылық нәтижеге жету нәтижелерін пайдаланудың тиімді мүмкіндіктерін анықтау үшін қажет.

Мысалы: Үкімет, есептілік жүйесінің мынадай мақсаттарға жету үшін ықпал етуге тырысады, олар инфляцияны қадағалау, жүмыс орындарын көбейту, салық түсімдерін өсіру, экономиканың жоғары жылдамдықпен дамуына жету, күйзелісте табылатын сапаларға көмек беру және т.б.

Субъектілердің бастықтары бухгалтерлік есеп мәліметтерінде табыс бөлігінің көп болуын мінездейді. Сондықтан да олардың есептілікті өз мүддесіне тиімді болуына ұмтылуы да түсінікті, оларға қаржы тапшылығы кезінде аман қалуы үшін несие алуды, өз қаржы жағдайын өсіруді және т.б. жатқызамыз және де егер мемлекетте салық салу жүйесі тиімді дамыса, онда шаруашылық субъектісінің негізгі ісі ол өз табысын жасырып қалу және салық төлеуден қашу болып табылады. Мұнда тек қана біздің республикалық емес, басқа да республика үшін айтылып отыр.

Салық ұйымдары кәсіпорынның тиімді жұ-мыс істеуіне мүдделі, өйткені бұл қазынаға түсетін пайданы арттырады, ал бүл болса олардың жалақысын өсіреді.

Егер субъектінің әкімшілігі, менеджерлері және қызметкерлері туралы айтсақ, олар ең бірінші жоғары жалақы алуға ұмтылады.

Әрине, кәсіпорын қызметіне байланысты негізінен кәсіпорынның төлем қабілеттілігі, ал дебиторларды кез келген қарыздың қайтарылмай қалу мүмкіндігі қызықтырады. Есептіліктің шаруашылық процесі жүйесінің әр түрлі мүшелері мен құрастырылған және берілген мәселелері бар және ол мәселелерді осы жүйе бойынша шешуге арналған.

Жоғарыда аталған мүдделі талаптардың барлығы да есептілік әдіснамасын (методологиясын) таңдауға әсер етеді және сол арқылы есеп мәселесін өз пайдасына шешеді; сондықтан да бухгалтерлік есептілікті реформалау, жоғарыда аталғандарды ескере отырып, нормативті реттеуді халықаралық талаптарға жақындатып өткізу керек.

Есептілік жүйесінің экономикалық интерпретициясын атап кеткен жөн, мүнда бухгалтерлік есептің экономикалық аспектілерін таңдаудың үш жолы бөлініп отыр: макроэкономикалық жолы, бұл бір саланың немесе жалпы елдің экономикалық көрсеткіштерінің есептілік мәліметтерін ұсынуға альтернативті әдістерінің әсерін анықтаудан тұрады; микроэкономикалық жолы, фирма қызметінің көрсеткіштеріне альтернативті есептік рәсімдердің (процедуралардың) әсерін аныктауды көрсетеді; әлеуметтік-корпоративті жолы, фирма қызметінің қоғамға әр түрлі жақтан назар аударуға көңіл бөледі, өйткені әлеуметтік зардаптар есептіліьсте көрсетілмейді. Сондықтан да пайдаланушылар деңгейі мен қабылданатын шешімдер типі бойынша бухгалтерлік есеп мәселелерінің жіктелуі қажеттілігі туындап отыр.

Есептілікті жетілдірудің тағы да бір орталық проблемасы — шығушы мәліметтерді жинақтау мен тіркеу барысында қайталануларды жоюға бағытталған интеграция. Экономикалық мәселелер жүйесінде есептілікі интеграциялау сұрағы барлық уақытта да ғылымдар назарында болды, олардың ойынша, бір ғана қайта өндіру процесімен байланысты, бірақ атқарылатын қызметтерінен ерекшелінетін, шаруашылық субъектерінің барлық түрдегі есебінің өзара байланыстылығы және біркелкілігі түрінде болуы керек.

Аталған жағдайлар жалпы бухгалтерлік есеп шектеулерін кеңейтеді және білім беру мәселесінің алдына жаңа сүрақтар қояды. Қазіргі күні бухгалтерлік есеп стандарттық емес ойлау мен талдауды талап етеді. Бұл рольдің орындалуы қазіргі ЭВМ базасында басқару құралы ретінде бухгалтерлік есептің теориясын әрі қарай дамытуда талап етеді. Жинақталған тәжірибемен есептілік теориясын білуі бухгалтерлерге, менеджерлерге қазіргі күнгі бизнестің әр түрлі жағдайывда активтер мен міндеттемелерді дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.

Есептілік пен оның жүйесінің базалық тұжырымдары мен принциптерін дамыту, сонымен қатар оларды әр түрлі жағдайларда қолданып, түрін өзгертіп отыру білім беру үшін шешуші мәнге ие. Іскерлік тәжірибенің ауқымының өсуі мен техникалық прогрестің жоғары қарқыны өзгерістерге тез қалыптасуын бағындырады. Сәйкесінше бухгалтердің жұмыс істеу шарттары есептіліктің дамуы сонымен қатар есептілік жүйесінің мәліметтерін талқылануын жақсарту: әдістерін іздестіруді де қарастырады. Әр түрлі шетел ұйымдары қазіргі күні мағыналық мазмұны анық емес бухгалтерлік мәліметтерді жоюға жұмыс істеп жатыр. Осы қызметтің пайдасына маңызды аргумент ретінде мына қағида айтылады: есептілік ережелеріндегі кез келген өзгеріс қоғам үшін маңызды экономикалық нәтижелерге әкелуі мүмкін.

Есептілік жүйесі теориялық жағымен қоса іс тәжірибелік жағына да ие, олар шаруашылық субъектінің тиімді шаруашылық нәтижеге жету үшін пайдаланудың тиімді мүмкіндіктерін анықтау үшін қажет.

Мысалы: Үкімет, есептілік жүйесінің мынадай мақсаттарға жету үшін ықпал етуге тырысады, олар инфляцияны қадағалау, жұмыс орындарын көбейту, салық түсімдерін өсіру, экономиканың жоғары жылдамдықпен дамуына жету, күйзелісте табылатын сапаларға көмек беру және т.б. Субъектілердің бастықтары бухгалтерлік менеджерлері және қызметкерлері туралы айтсақ, олар ең бірінші жоғары жалақы алуға ұмтылады.

Әрине, кәсіпорын қызметіне байланысты не-гізінен кәсіпорынның төлем кабілеттілігі, ал дебиторларды кез келген карыздың қайтарылмай қалу мүмкіндігі қызықтырады. Есептіліктің ша-руашылық процесі жүйесінің әр түрлі мүшелері мен құрастырылған және берілген мәселелері бар және ол мәселелерді осы жүйе бойынша шешуге арналған.

Жоғарыда аталған мүдделі талаптардың барлығы да есептілік әдіснамасын (методологиясын) іавдауға әсер етеді және сол арқылы есеп мәселесін өз пайдасына шешеді; сондықтан да бухгалтерлік есептілікті реформалау, жоғарыда аталғандарды ескере отырып, нормативті реттеуді халықаралық талаптарға жақындатып өткізу керек.

Есептілік жүйесінің экономикалық интерпретициясын атап кеткен жөн, мүнда бухгалтерлік есептің экономикалық аспектілерін таңдаудың үш жолы бөлініп отыр: макроэкономикалық жолы, бүл бір саланың немесе жалпы елдің экономикалық көрсеткііитерінің есептілік мәліметтерін ұсынуға альтернативті әдістерінің әсерін анықтаудан тұрады; микроэкономикалық жолы, фирма қызметінің көрсеткіштеріне альтернативті есептік рәсімдердің (процедуралардың) әсерін анықтауды көрсетеді; әлеуметтік-корпоративті жолы, фирма қызметінің қоғамға әр түрлі жақтан назар аударуға көңіл бөледі, өйткені әлеуметтік зардаптар есептілікте көрсетілмейді. Сондықтан да пайдаланушылар деңгейі мен қабылданатын шешімдер типі бойынша бухгалтерлік есеп мәселелерінің жіктелуі қажеттілігі туындап отыр.

Есептілікті жетілдірудің тағы да бір орталық проблемасы — шығушы мәліметтерді жинақтау мен тіркеу барысында қайталануларды жоюға бағытталған интеграция. Экономикалық мәселелер жүйесінде есептілікті интеграциялау сұрағы барлық уақытта да ғылымдар назарында болды, олардың ойынша, бір ғана қайта өндіру процесімен байланысты, бірақ атқарылатын қызметтерінен ерекшелінетін, шаруашылық субъектерінің барлық түрдегі есебінің өзара байланыстылығы және біркелкілігі түрінде болуы керек.

Аталған жағдайлар жалпы бухгалтерлік есеп шектеулерін кеңейтеді және білім беру мәселесінің алдына жаңа сүрақтар қояды. Қазіргі күні бухгалтерлік есеп стандарттык емес ойлау мен талдауды талап етеді. Бұл рольдің орындалуы қазіргі ЭВМ базасында басқару құралы ретінде бухгалтерлік есептің теориясын әрі қарай дамытуда талап етеді. Жинақталған тәжірибемен есептілік теориясын білуі бухгалтерлерге, менеджерлерге қазіргі күнгі бизнестің әр түрлі жағдайында активтер мен міндеттемелерді дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.

Есептілік пен оның жүйесінің базалық тұжырымдары мен принциптерін дамыту, сонымен катар оларды әр түрлі жағдайларда қолданып, түрін өзгертіп отыру білім беру үшін ше-шуші мәнге ие. Іскерлік тәжірибенің ауқымының өсуі мен техникалық прогрестің жоғары қарқыны өзгерістерге тез қалыптасуын бағындырады. Сәйкесінше бухгалтердің жұмыс істеу шарттары да өзгереді. Өз ісінде маман болу үшін, жұмысшы бірқатар сипаттарға ие болу керек, оның қатарында байланысқа бейімділігі, парасаттылық, сөз жүргізу қасиеті болу керек.

ІІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ

3,1Меншікті негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын талдаудағы ақппарат

Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді. Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы негізгі құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады. Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа, неғұрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.

Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуын мынадай факторлар арқылы анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар (ескі машиналарды жаңа, неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру); технологиялық процесті жетілдіру — жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы машиналар мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнің номенклатурасын өзгерткенде және жаңартқанда (ескі машиналар мен құрал-жабдықтар жарамсыз болып танылады); жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап етуі мүмкін; өндірістің өндеуші салаларындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.

Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін негізгі құрал-жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы (үнемді) түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай және көркем туынды құндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сәулет және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар және басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.

Негізгі құралдар бойынша есептеу қайтадан пайдалануға берілгендеріне байланысты, ал істен шыққандары бойынша — бұл қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына толықтай көшіріліп, берілген айдан кейінгі немесе соңғы айдың алғашқы күндерінде доғарылады.

Қайта құру мен техникалық қайта жарақтану уақытында олар мүлдем тоқтатылған және негізгі құрал-жабдықтарды тоқтатып қойған жағдайда амортизацияны есептеу жүргізілмейді.

Жалға алынған негізгі құрал-жабдықтар бойынша амортизацияны есептеуді жал шарты формасына және шарт талаптарына сәйкес жалға беруші немесе жалға алушы атқарады.

6 БЕС пен 16 ҚЕБХС «Негізгі құралдар» сәйкес амортизацияны есептеу үшін мынадай тәсілдер ұсынылады.

Құнды біркелкі (тура сызықты) тәсілмен есептен шығару тәсілі — объект құны ай сайын тең сомамен есептен шығарылады.

Мысалы. 95760 компьютері алынды, қызмет мерзімі 5 жыл, болжанатын жойылу 1850.

Өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктер енгізу түзету мен негізгі құрал — жабдықтарды жаңартуға қызығушылықты арттыру үшін қаржылық жағдай жасау мақсатымен субъектілер амортизацияны тездетіп есептеу, сандар (кумулятивті тәсіл) сомасы бойынша құнды есептен шығару, кемітілген қалдық тәсілдерін қолдана алады.

Сандар сомасы бойынша (кумулятивиті тәсіл) құнды есептен шығару тәсілі есептік коэффициентті табудан тұрады. Коэффициент бөлгіші қорытындысы пайдалы қызмет мерзімі сомасына, ал алым қызмет ету мерзімінің соңына дейін қалған жыл соңына тең болады.

Амортизация сомасы кейінгі жылдарға қарағанда пайдалануға берілген алғашқы жылдары жоғары болады. Амортизацияны есептеу бойынша есеп кумулятивті тәсілмен:

95760 компьютері алынды, қызмет ету мерзімі 5 жыл, болжанатын жойылу құны 1850:

Жинақталған тозу тізімдемесі:

Бұл тәсілде амортизация сомасы объектіні бірінші жыл қолданғанда бірден көбейеді және соңғысында төмендейді.

Кемігіш қалдық тәсілінде амортизацияны есептеу бастапқы емес, баланстық құннан жасалады.

Түзу сызықты тәсілде амортизация мөлшері екі есе өсіріледі. Амортизацияны есептегенде жойылу құны ескерілмейді, бұған жойылуға дейінгі қалдық құнды кеміту үшін қажетті шамамен амортизация сома шектелетін соңғы жцл кірмейді.

Компьютер — 95760 алынды, қызмет ету мерзімі 5 жыл,

болжанатын жойылу құны 1850,

тура сызықты тәсілде амортизация мөлшері 20%, кемігіш қалдық тәсілінде екі есе (40%) өсіріледі.

Жинақталған тозу тізімдемесі:

Теңдеулер корытындысын шығару үшін кестеге үш тәсілмен есептелген компьютердің жылдық амортизациясы сомасын кіргіземіз.

Әр түрлі тәсілмен есептелген амортизация қорытындыларын салыстыру:

Өндірістік тәсіл (амортизацияны орындалған жұмыс көлеміне пропорциональды есептеу) амортизация объектісі пайдалану нәтижесі ғана болуына, уақыттың бір бөлігі оны есептеу барысында ешқандай роль атқармайтынына негізделген.

Бұл тәсілді пайдалану мерзімі техникалық көрсеткіштермен не болмаса ұйымның шаруашылық қызметіндегі өзгерістермен шектелген жағдайда қолдануға болады.

Мысалы.

Құны 240000 теңгелік станок тсхникалық төлқұжатқа сай 6000 бұйым өңдеуге бейім, жойылу құны -18000 теңге.

Амортизация мөлшері 1 бұйымға:

240000 — 18000 _ 37 теңге

6000

Егер 2003 жылы майда 45 бұйым жасалса, онда амортизация сомасы: 45с* 37 теңге = 1665 теңге маусым 2003 ж.: 52с* 37 = 924 теңге маусым 2003 ж.: 48с* 37 = 1776 тенге

Техникалық төлқұжат бойынша жұмыс істелген сағат саны мысалы, 10000 сағат қарастырылған. 1 сағат жұмысқа амортизация мөлшері

240000 -18000 ₌ 22 теңге

10000

Егер стоноктың 2003 ж. май айындағы жұмыс уақыты 224 сағат болса, онда амортизация:

224 с* 22 = 4928 теңге

Амортизацияны әр түрлі тәсілмен есептеген сомаларды салыстырғанда, қаралған тәсілдер кәсіпорын нәтижесіне ықпал ететін негізгі құрал-жабдықтардың жылдық амортизация саласына кемуіне немесе артуына мүмкіндік беретінін айқын аңғартты.

Одан басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай құндылықтары, ескерткіш архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын автомобиль жолдары.

Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін

2420 «Негізгі құралдардың тозуы» бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары:

131 «Үйлер мен ғимараттардың тозуы»,

132 «Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш тетіктердің тозуы»,

133 «Көлік құралдарының тозуы»,

134 «Басқа негізгі құралдардың тозуы» пайдаланылады. Жоғарыда керсетілген шоттардың әрқайсысына мынадай аралық шоттар ашылуы мүмкін: 1 «Меншікті негізгі құралдардың тозуы» және 2 «Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы».

12-ші бөлімшенің шоттарында (122-125 шоттар) есептелген негізгі құралдар ай сайын амортизацияланады. Амортизацияны есептеген кезде шоттардың келесі корреспонденциясы жасалынады, ол төменде келтіріледі.

Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизациялық аударымдарды жалға алушы жасайды. Амортизация сомасы өндіріс шығындарының есебін жүргізуші 126,935,946,821 шоттардың дебетінде және 13-ші белімшенің 131, 132,133,134 шоттарының 2-ші «Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы» деп аталатын аралық шотының кредитінде көрініс табады.

Сатып алу құнын төлегеннен кейін ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар жалға алушының меншігіне айналады. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы 13-ші бөлімшенің 2-ші «Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы» деген аралық шотының дебеті бойынша және 13-ші бөлімшенің 1-ші аралық шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар. Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі бойынша жасалынады, олар:

— құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;

— құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара-пар) етіп есептен шығару (өндірістік әдіс);

— жеделдетіп есептен шығару;

— қалдығын азайту жолымен есептен шығару;

— құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару. Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әрқилы әдістері пайдаланады. Бұл кезде негізгі құралдың бір түрі бойынша бір ғана тәсілі пайдаланады.

Тандап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік саясатымен анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса, онда оның себебін ашу керек.

Ал бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы өкілетті органдардың еншісінде болады.

Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты болып келеді.

Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:

— қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болып келеді (жөндеу мәселесі және техникалық жағдайы, ауа райының оған тигізетін әсері т.б.)

— Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі белгіленген нормалар, салық заңдылығының нормасынан аспауы тиіс. Мысалы, жүк автокөлігінің бастапқы құны — 100 000 теңге, 5 жыл мерзімі өткеннен кейін оның жойылу құны 10 000 теңгеге тең болады. Мұндай жағдайда жыл сайынғы амортизациялау нормасы амортизациялаушы құнның 20%-ін құрайды немесе бірқалыпты тәсілге сәйкес 18 000 теңге болады.

Негізгі құралдардың амортизациясының бірқалыпты әдісі мына формула бойынша есептелінеді.

Бастапқы кұн — жойылу кұны = 100 000 — 10 000 = 18000 теңге

Пайдалану мерзімі 5 жыл

Осыған сәйкес ай сайынғы амортизация сомасы 150 мың теңгеге тең болады (18 000: 12).

Төменде негізгі құралдардың амортизациясын (тозуын) бірқалыпты (түзу сызықты) әдіс бойынша есептеу жолы көрсетілген.

Негізгі құралды пайдалану барысында бірқалыпты табыс алынатын болып топшыланса ғана, бірқалыпты әдіс пайдаланылады, яғни ол объектінің пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.

Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсілі) негізгі құралдардың тозуы (амортизациясы) тек олардың пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу процесінде уақыт кесіндісі ешқандай роль атқармайды. Жоғарыда сөз болған автокөлік белгілі бір операцияларды (жұмыстарды) орындады делік, ал оның жүретін жолы 900000 километрге есептелген. Онда әрбір километрге есептелінетін амортизациялық шығындар сомасы төмендегідей жолмен анықталады.

Бастапқы құн — жойылу құны = (100 000 — 10 000): 900000 км = 0,10 теңге

Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері

Егер пайдаланудың бірінші жылында автокөлік 200 000 шақырым (км) жол жүрсе, екінші жылы — 300000 шақырым жол жүрсе, үшінші жылы — 100000 шақырым, төртінші жылы — 200000 шақырым және бесінші жылы — 100000 шақырым жол жүреді деп шамаланса — амортизация жарнасын есептеу төмендегідей жолмен есептелінеді.

Негізгі құралдардың амортизациясын (тозуын) өндірістік тәсіл бойынша есептеу кезінде жылдық амортизация сомасы мен орындалған жұмыстың өндіріс процесінде тікелей пайдалануымен байланысты екенін көреміз. Жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне немесе пайдалануға тікелей байланысты өсіп отырады, ал қалдық құн жойылу құнына жеткенше орындалған жұмыстың бір өлшем бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып отырады.

Өндірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеу тау-кен еөеркәсібінде ең қолайлы әдіс болып саналады. Аталған өндірісте амортизацияны есептеу тонна мөлшерлемесі бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс негізгі құралдарды пайдалану мерзімі ішінде объектінің қайтарымы барынша дұрыс есептелінсе ғана пайдаланады.

Бұл әдіс өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай. Дегенмен де, теоретиктер, оның екі түрін ұсынады:

а) Кумулятивтік әдісі

ә) Азайып отыратын қалдық әдісі.

Кумулятивтік әдіс — өсу, жиналу деген мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады. Мысалы, автокөліктің болжамды қызмет ету мерзімі 5 жыл. Бірінші жылы объектінің бастапқы құнының 5:15 бөлігіне амортизация есептелінеді. Екінші жылы 4:15 бөлігіне, үшінші жылы 3:15, төртінші жылы 2:15, бесінші жылы 1:15 бөлігіне.

Жыл сайынғы амортизациялау нормасы: бөлімінде жылдар санының қосындысы, ал алымында:

бірінші жыл үшін — 5,

екінші жыл үшін — 4,

үшінші жыл үшін —3,

төртінші жыл үшін — 2,

бесінші жыл үшін — 1 болатын бөлшек саны болып табылады. Әрбір бөлшек санды амортизацияланушы құнға (90000 теңге) көбейту арқылы жыл сайынғы амортизациялық соманы анықтайды.

Төменде негізгі құралдардың тозуын (амортизациясын) кумулятивтік әдісі бойынша есептеу жолы көрсетілген.

Кестенің мәліметтерінен кумулятивтік әдіс бойынша есептелген амортизация сомасы септеу 1999 жылдың 1-ші қаңтарынан басталған.

Амортизацияны есептеу үшін кумулятивтік саны мынадай формула бойынша есептелінеді:

15х(15+1)/2=120.

Екі әдісті пайдаланудың салдарынан 173830 теңгеге айырма пайда болған, осы пайда болған айырма таратылмаған табысқа жатқызылады.

Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық есеп беруінде келесі ақпараттардың мәні ашылуы тиіс:

негізгі құралдардың әрбір түрі бойынша бастапқы құны;
пайдалануға берілген және есептен шыққан кезі;
бастапқы құнының өзгеру себептері;
амортизацияны есептеу үшін пайдаланылатын тәсілі;
есептік кезеңнің басына және соңына жинақталған амортизация сомасы;

Егер де қайта бағалау жүргізілсе:

әрбір негізгі құралдардың ағымдағы құны;
бағалауды жүргізудің кезеңі және күні, әдісі, сондай – ақ эксперттік бағалауды кімнің жүргізгені т.б.

Сондай – ақ, қаржылық есеп беруді пайдаланатындар үшін уақытша пайдаланбай тұрған негізгі құралдың бастапқы және ағымдағы құны, міндеттемесі үшін кепілдікке берілген негізгі құралдар, аяқталмаған құрылыстың есептік кезең соңына қалған құны т.б.

3.2 Негізгі құралдар есебін жетілдіруі

Бухгалтерлік есепте негізгі цуралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. «Негізгі құралдарға» — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.

Көлеміне немесе бағасына (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.

Барлық «негізгі құралдар» өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі станокгар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман (тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.

Мысалы: өнеркәсіптік ұйымындағы өнеркәсіп өнімдерін өндіру үдерісіне тікелей байланысты негізгі құралдардың барлығы халық шаруашылығының өнеркәсіп саласына жатады.

Егер кәсіпорынның балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы бөлімшелер мен өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.

Кәсіпорынның балансындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі құралдары халық шаруашылығының тұрғын үй шаруашылығы және халыққа тұрмыстық қызмет көрсету саласына жатады.

Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай мынадай топтарға бөлінеді:

а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма және тағы басқалары);

э) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары, эстокадалар, скважиналар және тағы басқалары);

б) өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін тетіктер, құбырлар және тағы басқалары);

в) машиналар (бумен жұмыс істейтін двигательдер, іштен жанатын двигательдер, электроаппараттық трансформаторлар, экскаваторлар, грейдерлер, бульдозерлер, бетон араластырғыш машиналар, көтергіш крандар, жүк көтергіш шығырлар, су өлшегіш құралдар, монометрлер, таразылар, кассалық аппараттар мен тағы да басқалары);

г) тасымалдау құралдары (жолаушылар жэне жүк таситын көліктер, жеңіл көліктер, көлікке тіркемелер (прицеп), тракторлар және тағы басқалары;

ғ) құрал-саймандар мен жабдықтар (шкафтар, бактар, контейнерлер және тағы да басқа негізгі құралдар);

д) шаруашылық құрал-жабдықтары (жиһаздар, креслолар, кілемдер, сейфтер және тағы да басқалары);

е) жұмыс және өнім малдары;

ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;

з) жер (ұйымның сатып алған жер көлемінің құны);

и) жерді жақсартуға (өндеуге) жұмсалған күрделі шығын;

к) басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары және тағы басқалары);

Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай меншіктік, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті жэне уақытша жалға алынған болып екіге бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс сыртындағы «Жалға алынған негізгі құралдар» деп аталатын шотта есептейді.

Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.

Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі құралдар жатады.

Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған, белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар жатады.

Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.

Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп есептеледі:

а) негізгі құралдар;

э) тауарлық-материалдық қорлар;

б) қаржылық инвестициялар.

Мысалы: кәсіпорынның шаруашылық қызметін атқару барысында қажет болып табылатын өзінің пайдалануы мақсатында сатып алынған көлік құралы негізгі құралдар құрамында есептелінсе, ал сату үшін сатылып алынған көлік құралдары тауарлық-материалдық қорлар құрамында есептеледі. Кәсіпорынның өз қызметіне пайдалануы үшін емес, ұзақ мерзімдік қаржы салымы мақсатында алған жер учаскелері мен үйлері қаржылық инвестициялар ретінде есептелінеді.

Негізгі құралдардың бағалануы

Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен, ағымдағы құнымен, қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен бағаланады.

Негізгі құралдардың бастапқы құны — ол активті салуға, сатып алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығындардан, сондай-ақ сатып алу барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген шығындардың жиынтығынан тұрады (құралады). Негізгі құралдарды тасымалдау кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен және басқа да қажет болып саналатын шығындар активтің бастапқы құнына кіргізілмей, ол ағымдағы кезеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі құралдың әр түрі бойынша оның бастапқы құнына мынадай шығындар кіргізіледі:

а) жер учаскесінің бастапқы құнына:

Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агенттікке төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісімшартты ресімдеу үшін заңгердің қызметіне теленетін төлем және ол үшін төленетін салықтар мен алымдар, жерді тиісті мақсатқа пайдалануға әзірлеуге кеткен шығындар (үйді бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді (табысты) алып тастағанда қалған ескі үйді бұзуға байланысты шығындар, жерді тазалау, тегістеу, тағы басқа) енгізіледі (кіргізіледі).

э) құрал-жабдықтардың бастапқы құнына:

Құрал-жабдықты сатып алу бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп-түсіруге кеткен шығындар, оның ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру, монтаждау, құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында кеткен шығындар және тағы да басқалар енгізіледі (кіргізіледі).

Алайда құрал-жабдықтарды монтаждау, тасымалдау кезінде болған бүліну нәтижесін жөңдеу үшін кеткен сомалар ағымдағы шығындарға жатқызылады. Егер негізгі құралдар несиеге алынған болса, ол үшін төленген пайыз сомасы да ағымдағы шығын қатарына жатады және негізгі құралдың бастапқы құнына қосылмайды.

Ескерту: салынатын немесе салынып жатқан құрылыс үшін алынған несиеге есептелген пайыз (процент) сомасы бұған жатпайды. Сатып алынған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына шот бойынша сатып алу бағасы, ол үшін төленетін салықтар мен алымдардың сомасы және бұл құралдардың құжаттарын реттеу барысында заңгерге төленген төлемдер кіргізіледі.

Кәсіпорынның өзі салған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына осы құрылысты салу үшін кеткен шығындар: материалдар, жұмысшылар мен қызметкерлерге төленген еңбекақы сомалары, еңбекақы бойынша бюджетке жасалған аударым, алынған несиелер үшін есептелген пайыздар сомасы (проценттері), заңгерлерге, архитекторларға төленген төлемдер, құрылысты салу үшін рұхсат алу барысында жұмсалған сомалар мен басқа да кеткен шығындар енгізіледі.

Кәсіпорындар мен ұйымдар жерді және сол жерге салынған үйлер мен ғимараттарды біртұтас ретінде пайдалануға сатып алса, онда осы объектілердің бастапқы құнын бухгалтерлік есепте әрбір объекті бойынша бөліп көрсету керек. Себебі үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі шектеулі және олар тозады, ал жердің пайдалану мерзімінде шек жоқ, яғни ол амортизацияланбайтын материалдық актив болып табылады. Егер бұл жағдайда жер учаскесі ғана пайдалануға алынып, ал үйлер мен ғимараттар бұзылатын болып келісілген болса, онда олардың құндары әрбір объекті бойынша жекеленіп бөлінбейді. Бұл жағдайда тек қана жер сатылып алынған болып есептелінеді. Және де оның бастапқы құны бұл ретте сатып алу бағасымен үйлер мен ғимараттарды бұзуға кеткен барлық объектілердің (жердің және ол жердегі объектілерді қоса) шығынының қосындысынан, бұзғаннан алынған материалдардың бағасын шегеру арқылы анықталады.

Мысалы: кәсіпорын жер учаскесін және сол жерде орналасқан үй мен қоса 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатып алды делік. Бұл жерде орналасқан үй бұзылуға тиіс. Кәсіпорынның оларды сатып алу барысында төленген шығындары 25000 (жиырма бес мың) теңге (салық сомасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агенттік пен шарт жасауға қатысқан заңгердің қызметінің төлемдері сомасы). Үйді бұзуға кеткен шығын 40000 (қырық мың) теңге. Бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен табыс 20000 (жиырма мың) теңге. Жерді тазалау мен тегістеуге кеткен шығын 15000 (он бес мың) теңге. Осы мәліметтерді қорытындылайтын болсақ, сатып алынған жердің бастапқы құны 560000 (бес жүз алпыс мың) теңгені құрайды (500000+25000+40000-20000+15000=560000 теңге). Кәсіпорындар мен ұйымдарда негізгі құралдың бастапқы құны былайша анықталады:

үлес қосушылар мен құрылтайшылар негізгі құралды жарғылық қорға өзінің үлесі ретінде салса, онда олардың құны құрылтайшылармен арадағы келісім бойынша;
ұйымдар негізгі құралдарды өзі дайындап, яғни жасап шығарғанда немесе сатып алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы бойынша;
ұйымдар негізгі құралдарды басқа заңды тұлғалардан немесе жеке адамдардан тегін алған кезде қабылдау-өткізу актісінің мәліметтері бойынша немесе эксперттік (сарап-тамалау) жолымен.

Негізгі құралдардың ағымдағы құны — бұл кәсіпорынның белгілі бір уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі құралының нарықтың бағасы болып табылады.

Негізгі құралдардың баланстық құны — бұл кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы құны болып табылады.

Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны — негізгі құралдың пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын және тағы да басқа пайдалануға болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын келешектегі (алдағы уақыггағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.

Негізгі құралдардың келісілген құны — бұл кез келген екі жақтың, яғни негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып табылады.

Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:

а) негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі қаржы жұмсалғанда (кеңейткенде, жаңартқанда және тағы да басқа) немесе ішінара бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;

э) Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімдері бойынша негізгі құ-ралдарды қайта бағалағанда.

Негізгі құралдардың есебі әрбір бөлек объекті бойынша бүтін сомада жүргізіледі. Негізгі құралдарды пайдалануға берген кезде оның бастапқы құнымен қалпына келтіру құны тең болады, себебі оны пайдалануға берген уақытымен оны қайта бағалау уакытының арасында айырмашылық жоқ. Уақыт өткен сайын негізгі құралды өндіруге, салуға жұмсалатын материалдың бағасы және ол үшін қолданылатын техниканың шығыны, жұмысшылардың еңбекақысы жалпы негізгі құралды өндіру, салу жағдайы белгілі бір себептермен өзгеріп отырады. Негізгі құралдардың құны оны бір кезде жасап шығаруға өндіруге, салуға кеткен, жұмсалған қоғамдық қажетті еңбекпен анықталады. Осыған байланысты негізгі құралдарды оқтын-оқтын, уақыт өте қайтадан бағалап (индексациялап) тұрады.

Негізгі құралдарды қайтадан бағалау (индексациялау) кезінде оның осы кездегі, яғни бүгінгі күні өндіріп шығаруға кететін құны анықталады. Бұл негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Кәсіпорындар мен ұйымдарда негізгі құралдарды тиісті түрде қайта бағаланғаннан (индексациялағаннан) бастап оларды баланста қалпына келтіру құнымен есептейді.

Негізгі құралдардың бастапқы бағасын белгілі бір күндегі қолданылып жүрген бағаға сәйкес келтіру мақсатында объектілерді қайта бағалау жүргізіледі. Қайта бағалау нәтижесінде негізгі бағасының өсуіне:

Д-т: Негізгі құрал — шоты

К-т: Негізгі құралдарды қайта бағалаудан түскен қосымша төленбеген капитал — шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.

Қайта бағалау жүргізілген күні ұйымда негізгі құралдарға есептелінген тозу сомасы негізгі құралдардың құндарының өзгеруіне қарай түзетіледі. Қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың пайдалану мерзіміне қарай субъектіде қолданылатын амортизациялық аударым сомасын есептеу әдісіне сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген кіріске апарады. Қайта бағалаудың барлық сомасы бөлінбеген кіріске актив есептен шығарылған сәтте ғана ауыстырылады.

3.3 «Атамекен Агро Тимирязево» ЖШС-нің негізгі құралдарының қүрамын, жағдайын және пайдалану тиімділігін талдау

Негізгі құралдарды пайдалануды талдау негізгі құралдардың құрамы мен қү-рылымын зерттеуден басталады. Ол үшін негізгі құралдардың орташа жылдық қалдығы бастапқы қүны бойынша өткен жылғы мэліметтермен салыстырылады. Негізгі қүралдардың орташа жылдық саны мыналарға тэуелді: жыл басындағы саны, жыл бойы кірістелгені, жыл бойы шығысталғаны, негізгі құралдардың қүрьілымы және жаңа өндірістік қуаттарды игеру кезеңі.

Кестедегі мәліметтерге сүйене отырып, негізгі қүралдардың үш жыл ішіндегі өзгерістерін көре аламыз. 2004 жылы негізгі қүралдардың басым үлесін 63% жер ресурсы күраған. 2004 жыл мен 2005 жыл аралығында негізгі қүралдардың қүны 14648 мың немесе 4,6% өскен. Негізгі күралдардың қүнының көбеюіне көлік қүралдары қүнының 3,1 есе артуы басым үлесте эсер етіп отыр. 2005 жылдан 2006 жылға қарағанда негізгі қүралдардың қүны 992930 мың теңгеге немесе 3 есе артқан. Осындай өзгеріске эсер етіп түрған -біріншіден көлік күралдарының қүнының 30 есеге, яғни жаңадан алынған көлік, техника санының үлғаюы, екіншіден машиналар мен күрал-жабдықтардың қүнының 8,5 есеге өсуі. Тағы да айта кететін жағдай, 2006 жылы негізгі құралдар қүнының үлесінің 59% көлік күралдары алып отыр. Бүдан байқайтынымыз кәсіпорын жылдан жылға көлік қүралдарын сатып алуға біршама қаражат жүмсаған. Жоғарыда айтып кеткендей, бүған себеп кэсіпорынның өндіріс үшін қазіргі заманғы технологияны игеріп, түрлі техникалар сатып алуы болып отыр.

Негізгі қорларды пайдалануды жақсарту — өнімнің өзіндік құнындағы пайдалану шығындарын төмендетуші маңызды фактор болып табылады. Негізгі қорларды тиімді пайдалануды сипаттайтын көрсеткіш қор қайтарымы болып табылады. Егер қор қайтарымы жоғары болса, соғұрлым негізгі қорларды пайдалану тиімділігі жоғары жэне керісінше. Қор қайтарымын көтеру үшін негізгі қорлардың құнының өсуінен өндіріс көлемінің өсімін үлғайту қажет. Ауыл шаруашылығында қор қайтарымының көрсеткіші табиғи жағдайларға, эсіресе топырақ сапасына байланысты. Пайдаланылатын жер сапасының эр жылда өзгеруіне байланысты оларды салыстыру қиын жэне қай жылы олар тиімді пайдаланғандығы туралы дэл айту мүмкін емес, дегенмен қор қайтарымы көрсеткішін негізгі қорлардың қүрамы бойынша талдауға болады, яғни оған эсер етуші белсенді бөлігі.

— қүрал-жабдықтардың эсерінен қор қайтарымының өзгерісін байқауға болады.

16 — кесте мэліметтері бойынша қор қайтарымына факторлардың эсері:

— қүрал-жабдықтардың үлес салмағының өзгеруі:

2004/2005 жылдары — (0,149-0,138)* 13,8=+0,152 тг (22)

2005/2006 жылдары — (0,671-0,149)* 13,9= +7,256 тг

— негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің машиналар мен құрал-
жабдықтардың қор қайтарымының өзгеруі:

(13,9-13,8)*0,149= +0,015 тг (23)

(1,3-13,9)*0,671=-8,455 тг

Ауытқу балансы: +0,152+0,015=+0,2 (24)

+7,256+(-8,455)=-1,3

Қор қайтарымының деңгейіне факторлар эсеріне есептеу жүргізу мынадай қорытынды айтуға мүмкіндік берді: 2004 жылға қарағанда 2005 жылы негізгі өндірістік қүралдардың қор қайтарымы 0,2 немесе 10,5% үлғайып отыр, бүл өсім негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің машиналар мен қүрал-жабдықтардың қор қайтарымының 0,015тг жэне қүрал-жабдықтардың үлес салмағының 0,152 тг өсуінен болып отыр.

16 кесте — Қор қайтарымын факторлық талдау

Көрсеткіштер	2004		2005		2006		Ауытқу (+; -)
							04/05		05/06		%		%
1	2		3		4		5		6		7		8
1. Өнім көлемі, мың тг	504731		606247		632249		+101516		+26002		+20		+4,3
2. Н.ө.қ. орташа жылдық қүны, мың тг	264736		296611		766848		+31875		+470237		+12		+158
3. Белсенді бөлігінің орташа жылдық қүны, мың тг	36535		44070		514632		+7535		+470562		+21		Песе
4. Белсенді бөлігінің үлес салмағы(3:2)	0,138		0,149		0,671		+0,011		+0,522		+8		3,5есе
5. Н.ө.қ. құнының бір теңгесіне қор қайтарымы(1:2)		1,9		2,1		0,8		+0,2		-1,3		+10,5		-62
6. Белсенді бөлігінің құнының бір теңгесіне қор қайтарымы(1:3)		13,8		13,9		1,3		+0,1		-12,5		+0,7		-90,5
7. Технологиялық құрал жабдықтың орташа жылдық саны, бірлік		2551		2784		3915		+233		+1131		+9		+40,6
8. Технологиялық құрал жабдықтың жасаған жұмысы, мың машина/сағат *		13355		14234		21287		+879		+7053		+6,6		+50
9. Құрал жабдықтың бір бірлігімен жасалған жұмыс, машина/сағат(8:7		5235		5113		5437		-122		+324		-2,3		+6,3
10. Бір машина/сағатта өңделген өнім, мың тг(1:8)		38		43		30		+5		-13		+13		-30
П.Н.ө.қ. қор сыйымдылығы(2:1)		0,53		0,49		1,2		-0,04		+0,71		-7,6		+145

Ал 2006 жылы 1,3 тг немесе 62% азаюы ол негізгі өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің машиналар мен құрал-жабдықтардың қор қайтарымының 8,455 тг төмендеуінен болып отыр, бірақ құрал-жабдықтардың үлес салмағы 7,256 тг өскен, соның нэтижесінде екеуінің эсері 1,3 тг-ге қор қайтарымын төмендеткен.

Ю.Г. Чернышева ойынша, қүрал-жабдықтар мен машиналардың қор қайтарымы көрсеткішінің өзгеруіне фактолар эсерін есептеу үшін тізбектеу эдісі бойынша келесідей көрсеткіштерді қолданылады:

а) өткен жылғы қүрал-жабдықтар мен машиналардың қор қайтарымының деңгейі — 2004 жылы — 13,8 тг жэне 2005 жылы — 13,9 тг;

б)есепті жылғы технологиялық қүрал-жабдықтар мен машиналардың бірлігінің санын алғандағы өткен жылғы күрал-жабдықтар мен машиналардың қор қайтарымының деңгейі:

2004/2005 жылдар (2784*5235*38)/ 36535=15159 тг

2005/2006 жылдар (3915*5113*43)/ 44070 =19531 тг

в) есепті жылдағы жабдықтың бір бірлігінің жүмыс істеген уақытын есепке ала отырып, жабдықтың өткен жылғы өнімділігі кезіндегі қүрал-жабдықтар мен машиналардың қор қайтарымының деңгейі:

2004/2005 жылдар (2784*5113*38)/36535= 14805 тг

2005/2006 жылдар (3915*5437*43)/44070= 20769 тг

г) есепті жылдағы қүрал-жабдықтар мен машиналардың қор қайтарымының деңгейі — 2005 жылы -13,9 тг, 2006 жылы — 1,3 тг.

Қү-рал-жабдықтар мен машиналардың қор қайтарымына факторлар эсері:

жүмыс істеп түрған жабдықтың бір бірлігінің санының өзгеруі: 2004/2005 жылдар 15159 тг- 13,8 тг=+15145,2 тг 2005/2006 жылдар 19531 тг- 13,9 тг=+19517,1 тг
жабдықтың бір бірлігінің жүмыс уақытының өзгеруі: 2004/2005 жылдар 14805 тг- 15159 тг= -354 тг 2005/2006 жылдар 20769 тг- 19531 тг= +1238 тг
жабдықтың өнімділігінің өзгеруі:

2004/2005 жылдар 13,9 тг- 14805 тг = -14791,1 тг

2005/2006 жылдар 1,3 тг-20769 тг = — 20767,7 тг

Ауытқулар балансы:

2004/2005 жылдар +15145,2 тг + ( -354 тг) + (-14791,1 тг) = +0,1

2005/2006 жылдар +19517,1 тг + 1238 тг + (- 20767,7 тг) = (-12,6)

Сонымен 2004 жыл мен 2005 жылды слыстырғанда қүрал-жабдықтар мен машиналардың қор қайтарымы деңгейінің 0,1 тг-ге сэл ғана жоғарылауы жүмыс істеп түрған жабдықтың бірлік санының 15145,2 тг көбеюімен жэне жабдықтың өнімділігінің 14791,1 тг төмендеуімен жэне жабдықтың бір бірлігінің жүмыс уақытының 354 тг азаюымен байланысты екен. Ал 2005 жылдан 2006 жылға қарағанда жабдықтың бір бірлігінің жүмыс уақыты 1238 тг жэне жүмыс істеп түрған жабдықтың бір бірілігінің саны 19517,1 тг өскен, дегенмен қүрал-жабдықтар мен машиналардың қор қайтарымы деңгейі 12,6 тг-ге төмендеп отыр, себебі жағымды әсер етуші факторлардың өсімін жабдықтар өнімділігінің 20767,7 тг-ге төмендеуі жауып отыр.

Қор сыйымдылығы өнімнің бір бірлігіне жүмсалған негізгі қүралдар көлемін көрсететді. Жалпы өнімнің 1 тг өндіру үшін 2004 жылы 53 тиынның, 2005 жылы 49 тиынның, 2006 жылы Ітг 20 тиынның негізгі қүралы пайдаланған.қор сыйымдылығының төмендігі негізгі қорлардың үнемділігін көрсетеді, ол өз кезегінде ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік қүнының түсуіне экеледі. Кесте 2005 жылы өнім өндіріс басқа жылдарға қарағанда қор сыйымдырақ болғанын көрсетеді. Қор сыйымдылығы өнімнің өзіндік қүнына, яғни одан түсетін пайдаға эсер етеді. Бүл өнім рентабельділігі жоғары болған сайын, қор сыйымдылығы соғүрлым төмен болатын көрсетеді.

Негізгі қүралдарды пайдалану тиімділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіш -қорлардың рентабельділігі болып табылады. Қорлардың рентабельділігі қор қайтарымымен және өнімнің ретабельділігімен тікелей тәуелді. Олардың арасында функционалдық байланыс келесідей:

Р„= П / НӨҚ = ЖӨК / НӨҚ * П / ЖӨК =Қк * Рө (27)

Мүндағы

Рн- негізгі қорлардың рентабельділігі, %

П — өнім сатудан пайда, мың тг

НӨҚ — негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны, мың тг

ЖӨК — жалпы өнім көлемі, мың тг

Ққ- қор қайтарымы, тг

Рө — өнімнің рентабельділігі, %

Бұл байланысты келесі кесте көмегімен бейнелеуге болады.

17 кесте — Қорлардың рентабельділігіне факторлардың эсері

Көрсеткіштер	2004	2005	2006	Өзгеріс
Көрсеткіштер	2004	2005	2006	сома	%	сома	%
1.ЖӨК,мыңтг	504731	606247	632249	-Н01516	+20	+26002	+4,3
2. Пайда, мың тг	277366	395630	216795	+118264	+43	■612425	-1,6есе
3. НӨҚ орташа жыл дық құны, мың тг	264736	296611	766848	+31875	+470237	+12	+158
4.Қор қайтарымы,тг	1,9	2Д	0,8	+0,2	+10,5	-1,3	-62
5. Өнімнің рент, %	54	65	-34		+11		-99
6. Қор рент, %	104	133	-28		+29		-161
7.Қор рент-ң өзгері сіне факторлар әсері
-қор қайтарымы					+10,8		-84,5
-өнім рентабельділігі				+23,1		-79

Қор қайтарымының эсері: 2004-2005 ж — (2,1-1,9)*54%=+10,8% 2005-2006 ж — (0,8-2,1)*65%=-84,5% Өнім рентабельділігінің эсері: 2004-2005 ж-(65-54)%*2,1=+23,1 тг 2005-2006 ж — (-34-65)%*0,8=-79 тг

2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда қор рентабельділігі 29 пунктке
жоғарылаған, оның ішінде

қор қайтарымының 10,8%-ға көбеюінен
өнім рентабельділігінің 23,1 тг-ге өсуінен

2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда қор рентабельділігі 161 пунктке
төмендеген, оның ішінде

қор қайтарымының 84,5%-ға кемуінен
өнім рентабельділігінің 79 тг-ге кемуінен болып отыр.

Қор қайтарымы 2004 жылы 1,9 тг, 2005 жылы 2,1 тг, 2006 жылы 0,8 тг болған, яғни сәйкесінше негізгі құралдардың 1 теңгесінен 1 тг 90 тиын, 2 тг 10 тиын, 80 тиын өнім өндірілген. Өнімнің рентабельділігі 2004 жылы 54%, 2005 жылы 65%, 2006 жылы -34%, яғни жалпы өнімнің 100 тг-не 2004 жылы — 54%, 2005 жылы — 65%) пайда алынып, 2006 жылы 34% зиян шеккен. Қордың рентабельділігі 2004 жылы 104%), 2005 жылы 133%», 2006 жылы -28%, яғни негізгі құралдардың 100 тг-нен 2004 жыл мен 2005 жылы осыншама пайда тауып, 2006 жылы 28% зиян шеккен.

Кэсіпорынның негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін сипаттау үшін еңбектің қормен қарулану жэне қормен қамтамасыз етілу көрсеткіштері есептелінеді. Қормен қамтамасыз етудің оптималды деңгейі — өндірістің қалыпша жұмыс істеуі мен еңбек құралдарын жоғары тиімділікпен қолданудың алғы шарттарының бірі болып табылады. Осы көрсеткіштерге кесте негізінде талдау жүргізейік.

18 кесте — Кэсіпорынның негізгі қорлармен қамтамасыз етілу деңгейі

Көрсеткіштер	2004	2005	2006	Ауытқу (+;-)
Көрсеткіштер	2004	2005	2006	мың тг	%	мың тг	%
1. Негізгі қорлардың орташа жылдық құны мың тг	287976 •	324431	828220	+36455	+13	+503789	+155
2.Ауыл шаруашылық жерлері, оның ішінде егістік жер, га	24 820 11169	27 901 19809	34060 26907	+3081 +8640	+12 +77	+6159 +7098	+22 +36
З.Ауыл шаруашылық өнд.жұмыскерлерінің орташа жылдық саны	107	168	211	+61	+57	+43	+25
4.Қормен қамтамасыз етілу, мыңтг(1:2) — а.ш. жері 100 га-ға — егістік 100 га-ға	1160 2578	1162 1638	2432 3078	+2 -940	0,2 -35	+1270 +1440	+109 +88
5. Бір жұмыскердің қормен қарулануы, мыңтг(1:3)	2691	1931	3925	-760	-28	+1994	+103

Кестеде келтіріліген мәліметтерден кәсіпорында материалдық жэне еңбек ресурстарының абсолютті көлемдері бойынша қормен қамтаамсыз ету жэне қормен қарулану көрсеткіштерінің жағымды өсімін байқаймыз. Кэсіпорында ауыл шаруашылық жерлерінің көлемі соңғы жылдары 12% жэне 22% немесе 3081 га, 6159 га ұлғайған. Оның ішінде егістік жер көлемінің өсімі 77% жэне 36% болып отыр, яғни 2005 жылы ауыл шаруашылық жерлерінің құрамындағы егістік жер үлесін тиімді пайдаланған. Бірақ бүл осы жылы қормен қамтамасыз ету көрсеткішін 940 мың немесе 35% азайтқан. Ал 2006 жылы ауыл шаруашылық жерлерінің 100 га қормен қамтылу 109% өсіп, 2432 мың тг құраған, оның ішінде егістік жерлердің 100 га-на — 88%-ға жоғарылап, 3078 мың тг болған. Қормен қарулану коэффициенті 2005 жылы 2004 жылға қарағанда 760 мың тг төмендеп, бір жұмыскерге 1931 мың тг құраған, бүл осы жылы жүмыскерлер санының 61 адамға көбеюінен болып отыр. 2006 жылы бір жүмыскерге 3925 мың тг негізгі қүралынан келген, бүл жылы жүмыскерлер саны өскенменен сэйкесінше негізгі қорлардардың орташа жылдық қүны да жоғарылаған, сондықтан қормен қарулану коэффициенті де өскен.

18 кесте — Кэсіпорынның негізгі қорлармен қамтамасыз етілу деңгейі

Көрсеткіштер	2004	2005	2006	Ауытқу (+;-)
Көрсеткіштер	2004	2005	2006	мың тг	%	мың тг	%
1. Негізгі қорлардың орташа жылдық құны мың тг	287976 •	324431	828220	+36455	+13	+503789	+155
2.Ауыл шаруашылық жерлері, оның ішінде егістік жер, га	24 820 11169	27 901 19809	34060 26907	+3081 +8640	+12 +77	+6159 +7098	+22 +36
З.Ауыл шаруашылық өнд.жұмыскерлерінің орташа жылдық саны	107	168	211	+61	+57	+43	+25
4.Қормен қамтамасыз етілу, мыңтг(1:2) — а.ш. жері 100 га-ға — егістік 100 га-ға	1160 2578	1162 1638	2432 3078	+2 -940	0,2 -35	+1270 +1440	+109 +88
5. Бір жұмыскердің қормен қарулануы, мыңтг(1:3)	2691	1931	3925	-760	-28	+1994	+103

Қормен қарулану коэффициенті жүмыскерлер санының қысқару, яғни жүмыс күшіне тапшылық болған кезде өседі. Нэтижесінде өндіріс қажеттіліктері үшін негізгі қорлар қүны жетіспесе де, оның өсімі жағымды боп көрінуі мүмкін. Сондықтан еңбектің қормен қарулану көрсеткішін эрдайым шаруашылықтың жэне оның салаларының қормен қаматамасыз ету коэффициентімен байланыста қарастыру қажет.

Қормен қарулану жэне қормен қамтамасыз етілу көрсеткіштерін сандық жағынан ғана емес, сапалық жағынан да зерттеу қажет, негізгі өндірістік қорлардың жағдайы түрғысынан да. Оларды сапалық жаңартып отыру еңбек қүралдарының аз мөлшері кезінде де бүрынғы қажеттіліктерді қанағаттандырып отыруға мүмкіндік береді, нэтижесінде олардың өнімділігі жоғарылайды, өнімнің өзіндік қүнындағы пайдалану шығындары азаяды.

Кэсіпорынның негізгі қорларының жағдайына ағымдық талдау арнайы баланстар негізінде жасалады, оған негізгі қорлардың балансы, қүрал-жабдықтардың балансы жэне өндірістік қуаттылық балансы жатады.

Негізгі қүралдардың жағдайын жыл сайын негізгі қүарладрдың шығу, жаңару, жарамдылық, тозу коэффициенттерінің көмегімен сипаттау қабылданған.

19 — кестеден көріп отырғанымыздай, кэсіпорында негізгі күралдардың шығу коэффициенті 2004 жылы — 5%, 2005 жылы — 1,6% жэне 2006 жылы -28% қүраған. Бүл коэффициент негізгі қүралдардың толық физикалық және моральды тозуынан ғана емес, сонымен қатар сату, жалға беру, айырбастау сияқты басқа да себептермен есептен шығу үлесін көрсетеді. Бүл коэффициентті талдау үшін негізгі қүралдарды топтар бойынша, түрлері бойынша бөлу қажет, әсіресе ауыл шаруашылығының өндірісінде белсенді функциялар орындайтын тракторлар, комбайндар, автомобильдер жэне тағы да басқа қүрал-жабдықтарды бөліп көрсету қажет. Егер шаруашылықта еңбек қүралдарының физикалық жэне моральды тозу тенденциясы байқалса, онда мүндай жағдайда машиналар мен қүрал-жабдықтардың шығу коэффициентінің төмен болуы жаңа техникалық негізде қайта өндіру процесінің баяулау белгісі болып табылады, яғни 2004-2005 жылдар көрсеткіштері мысал бола алады: Ал шығу коэффициентінің жоғары пайызы — 2006 жылғы көрсеткіш еңбек қүралдарының қайта өндіріс процесінің жеделдеуін білдіреді. Еңбек қүралдарының мерзімінен бүрын есептен шығарылуы кэсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нэтижесіне кері эсер етеді.

19 кесте — Негізгі қорлар балансы — қозғалысы мен жағдайының көрсеткіштері

Көрсеткіштер	2004	2005	2006	2004/2005		2005/2006
Көрсеткіштер	2004	2005	2006	мың тг	%	мың тг	%
1. Жыл басына негізгі қорлар	254845	317107	331755	+62262	24	+14648	+5
2. Негізгі қорлардың кірістелуі	48806	19848	899451	-28958	-59	+879603	44есе
3. Негізгі қорлардың шығысы	13456	5200	93479	-8256	-61	+88279	17есе
4. Жыл аяғына негізгі қорлар (бастапқы)	317107	331755	1324685	+14648	+5	+992930	3 есе
5. Н.қ. орташа жылдық құны	287976	324431	828220	+36455	+13	+503789	+155
6. Негізгі қорлардың тозуы	2287	15258	78775	+12971	5,7есе	+63517	4 есе
7. Негізгі құралдардың қалдық қүны	314820	31649	1245910	+63660	+25	+929413	Зесе
8. Қозғалыс көрсеткіштері,%
-жаңару коэф. (2:4)	15	6	60		-9		+54
-жаңару мерзімі,жыл (1:2)	5	16	41		+11		+25
— шығу коэффициенті (3:1)	5	1,6	28		-3,4		+26,4
— арту қарқыны ((4:1)* 100%-100%)	+24	+5	З есе
— орнын толтыру коэф.(3:2)	28	26	10,5		-2		-15,5
— тозу коэффициенті (6:4)	2	5	6		+4		+1
— жарамдылық коэф.(7:4	98	95	94		+1		-5

Егер мерзімінен бүрын негізгі күралдарды есептен шығарудағы жоғалтулар жаңа еңбек қүралдарын үстауға күтілетін пайдалану шығындарынан үнемдеу сомасына немесе мерзімнің бірдей аралығында алынатын немесе күтілетін пайда сомасына қарағанда төменірек болса, онда ондай моральды ескірген күрал-жабдықтарды айырбастауға тэуекел жасаудың мэнісі бар.

Негізгі қорлардың жаңару коэффициенті жыл аяғындағы негізгі күралдардың күрамындағы жаңа негізгі қүралдар үлесін көрсетеді. Жаңару коэффициентінің жоғарылауы пайдалы қызмет ету мерзімін үстап түру үшін пайдалану және тағы да басқа шығындары азайтылатын негізгі қүралдарды.

Біздің мысалымызда бұл көрсеткіш 2004 жылы — 15%, 2005 жылы — 6%, 2006 жылы — 60% құраған. Соңғы жылы негізгі құралдарды жаңарту коэффициентінің өте жоғары мөлшерде екендігіне көз жеткіземіз. Бұл кәсіпорынның өндірістік негізгі құралдарын шетелдік технологияға сай жаңадан ауыстыруына байланысты болып отыр. 2005 жылмен салыстырғанда негізгі қорлардың құны үш есеге ұлғайғанын айта кету керек.

Жарамдылық коэффициенті үш жылда 98%, 95%, 94%) тең, сэйкесінше тозу коэффициенттері де 2%, 5%, 6%, яғни кэсіпорынның негізгі өндірістік қорлары жарамдылығы жоғары, негізгі қорлардың тозуы жоғары болмағандықтан жуық арада кэсіпорынның қаржылық-әкономикалық нэтижесіне кері эсер ете алмайды.

Жоғарыда қарастырылған коэффициенттер ең нэтижесінде негізгі қорлардың физикалық жэне құндық көлемінің динамикасын анықтайды. Талданып отырған жылдары кэсіпорынның негізгі қорларының баланстық құны 3 есеге өскен. Бұл өсім кәсіпорында тек жаңа құралдар сатып алудан ғана емес, сонымен қатар қорлардың басқа да түсімдерінен жэне шығыстарынан болып отыр. Өндірісте қолданылатын негізгі қүралдардың құнының көп болуы егістік жерлердің болуына байланысты болып келеді. Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштерін талдауды қорытындылай келе кэсіпорын негізгі қорларын тиімді пайдаланып отыр дейміз, бірақ бұл көрсеткіш жыл сайын төмендей түскен. Сонымен қатар кәсіпорын жұмыскерлерінің қормен қарулану жэне қормен қамтамасыз ету көрсеткіштері де жағымды өсуде.

3.3 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін арттыру жолдары

Кэсіпорынның пайдасын максималдау үшін шығарылатын өнім көлемін шығындарды аз жұмсай отырып, ұлғайтады. Шығарылатын өнім көлеміне негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі ауқымды эсер етеді. Негізгі өндіріс қорларының пайдалануды жақсарту қосымша күрделі салымдарсыз-ақ шығарылатын өнім көлемін ұлғайтудың, еңбек өнімділігінің өсуінің, өнімнің өзіндік құнын төмендетудің, өндіріс рентабельділігін жоғарылатудың, халық шаруашылығында жэне салаларында күрделі салымдарды үнемдеудің, тиімділікті жоғарылату кезде уақыт ұтудың маңызды шарттары болып табылады. Негізгі өндіріс қорларының пайдалану тиімділігін сипаттайтын басты көрсеткіш қор қайтарымы болғандықтан, қор қайтарымын жоғарылату мүмкіндіктерін қарастырайық.

Қор қайтарымы қарастырып кеткеніміздей, жалпы өнім көлемінің негізгі құралдардың орташа жылдық құнына қатынасымен анықталады. Ал қор қайтарымын жоғарылату үшін сапалы өнім көлемін мейлінше арттырып, негізгі өндірістік қорлардың құнын төмендету қажет. Негізгі өндірістік қорлардың құнын дұрыс бағалауда келесі шарттарды міндетті түрде ескеру қажет:

Машиналар, механизмдер, құрал-жабдықтар жұмыс уақытының өсімі:

орнатылмаған құрал-жабдықтарды жұмысқа енгізу
сменалық коэффициентті жогарылату
ішкі сменалық тұрып қалган жарамсыз құрал-жабдықтарды жою
жөндеуде тұратын уақытын қысқарту

Техника, өндіріс алаңдарын оптималды

2006 жылғы мәліметтермен салыстыра отырып, қор қайтарымын мейлінше жоғарылату жолдарын іздестіргенде, мынадай нэтиже алдық. Өндірісте қолданылып жүрген негізгі құралдарды қарастырып, өндірісте пайдаланылмай тұрып қалған негізгі құралдарды негізгі өндірістік құралдар құнынан азайтып, жөндеуде тұрған негізгі құралдардың құнын да өндірістік құралдар құнынан шегеріп, жарамсыздарын жою арқылы өнім өндірісіне нақты қатысатын негізгі құрал-жабдықтар құнын анықтадық. Сэйкесінше негізгі құрал-жабдықтардың саны да азайды. Құрал-жабдықтардың сменадағы сағат санын ұлғайттық. Ауыл шаруашылық өндірісі маусымдық сипатта болғандықтан, тұқым себу, астықты жинау кездерінде сменаны 10 сағатқа ұзартуға болады. Бір машина сағатта өңделген өнім және құрал-жабдықтардың жасаған жұмысын 2006 жылғыдай қалдырғанның өзінде жалпы өнім көлемін ұлғайтуға болатынына көзіміз жетеді. Қойылған талапқа сай, жалпы өнім көлемінің ұлғаюы және кұрал-жабдықтар санының төмендеуі қор қайтарымын жоғарылатып отыр. Біздің мысалымыз бойынша қор қайтарымы 1,6 тг, яғни негізгі құралдың 1 тг-нен 1,6 тг өнім өндіріліп отыр.

Жалпы кез келген кәсіпорын өнімі нарықта сұранысқа ие, тұтынушылар талабына сай болса, онда оның қызметі оң нэтиже беруі ықтимал. Ең алдымен кэсіпорын басқарушылық қызметін дұрыс жүргізу қажет, яғни алдағы уақытқа тиімді жоспарлар құру, шығындарды дұрыс жоспарлай білу қажет, өнімнің бэсеке қабілеттілігін арттыру қажет.

«АтамекенАгроТимирязево» ЖШС — нің шаруашылық қызметіне талдау жасау нэтижесінде кейбір кемшіліктер байқалды. 2006 жылы кәсіпорынның қаржылық жағдайы төмендеген, қаржылық тұрақсыздық байқалған. Осындай нэтижеге өз кезегінде түрлі факторлар әсер етуі мүмкін. Кэсіпорын ауыл шаруашылығымен айналысатындықтан, ол факторлар біріншіден табиғи

Кэсіпорынның соңғы жылы кредиторлық берешегі көбейген, ол кэсіпорынның жаңадан шетелдік бағасы жоғары техникалар мен технологияларды лизингке алуынан болып отыр. Сэйкесінше ұзақ мерзімді активтер, яғни негізгі құралдар құнының көбеюі олардың мобильділігі төмен болғандықтан, кэсіпорынның төлем қабілеттілігін төмендетіп отыр.

Осы жағдайда кэсіпорын жаңа техника мен құрал-жабдықтарды өндірісте тиімді пайдалана білу қажет. Олардан түсетін экономикалық пайданы жоспарлап, бұрынғы қолда бар техника мен құрал-жабдықтарды қолданғанда түсетін пайда мөлшерімен салыстырып, тиімді вариантын таңдау қажет.

Негізгі құралдардың жаңару коэффициентіне талдау жасағанда мына жағдайларға көңіл бөлу қажет: кэсіпорынның негізгі қүралдарға деген нақты қажеттілігін есепке алу қажет, айырбасталатын инветарлық обьектілердің нормтивтік қызмет ету мерзімін есепке алу қажет, осы шақтағы физикалық және моральды тозуы деңгейін ескеру қажет. Жаңару коэффициентінің деңгейі қалыпты болу үшін шаруашылықта ескірген техникалардың жиналып қалмауын жэне ғылыми-техникалық прогресстің соңғы жетістіктерін уақытымен игеріп отыру қамтамасыз етілуі маңызды болып саналатынын басшылыққа алған жөн. Есептен шығарылған машиналар мен қүрал-жабдықтар мүкіндігінше өнімділігі жоғары, ресурстарды үнемді пайдаланатын, жоғары экономикалық және элеуметтік тиімділікті қамтамасыз ететін жабдықтармен ауыстырылғаны қажет. Негізгі қорларды тиімді жаңарту жаңа машиналар мен қүрал-жабдықтар бірінші кезекте ескіргендерін айырбастауға бағытталса, содан соң жаңа жоспарларға немесе қызметті кеңейтуге бағытталса, сәйкесінше оң нэтиже беруі ықтимал. Негізгі қорларды жаңартудың басты нэтижесі — машиналар мен қүрал-жабдықтар қүнының жоғарлауымен салыстырғанда олардың өнімділігінің басым өсімі, сонымен қатар олардың қормен қарулану өсімімен салыстырғанда еңбек өнімділігінің жоғарырақ болуы.

Кэсіпорынның басты қызметі өнім өндіру болғандықтан, өндірісте қолданылатын негізгі қорлар құны бойынша амортизацияны есептеуде өндірістік тэсілге жүгінген жөн. Ал кэсіпорын есеп саясаты бойынша бір қалыпты есептеу тэсілін қолданады. Ол үшін есеп саясатын қайта қарастыру қажет.

Жалпы кэсіпорындардың қазіргі экономикамыздың даму бағытына сай өндірістік негізгі қорларын жаңартып, оларды пайдалануда шетелдік тэжірибелерге көп көңіл бөлгені дүрыс.

Негізгі қүралдар кез келген кэсіпорынның маңызды активтерінің бірі, өндіріс процесін қозғаушы күш дегім келеді. Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігіне талдау жасай отырып, олардың өндірістегі ролінің қаншалықты маңызды екендігіне көз жеткіземіз. Осы тұжырымды дәлелдеу үшін зерттеу обьектісі — «АтамекенАгроТимирязево» компаниясының негізгі қорларын басшылыққа ала отырып, талдау жасалынды.

Ең алдымен негізгі қорлар есебін теориялық тұрғыдан қарастырамыз, онда негізгі құралдардың түрлеріне шолу болады, негізгі құралдарды бағалау эдістеріне, тозу есебіне, жөндеу есебіне жэне жал есебіне тоқталамыз. Екінші бөлімде «КазАгроТрейд+» ЖШС — нің еншілес компаниясы «АтамекенАгроТимирязево» компаниясының қаржылық шаруашылық сипаттамасы баяндалып, аталмыш кэсіпорында негізгі қорлар есебінің ұйымдастырылу тэртібін қарастырамыз. Сонымен қатар осы бөлімде кәсіпорынның қызметінің соңғы үш жылдағы алған нэтижесіне қаржылық талдау жасалынды.

Қысқаша тоқтала кетер болсақ, бүл компания 2004 жылы «КазАгроТрейд+» ЖШС бас компания еншісінен қүрылған. «АтамекенАгроТимирязево» ЖШС-нің барлық мүлігінің 92%-на бас компания иелік етеді. Басты қызметі — астық дақылдарын өндіру. Өнімін сату нарығы Солтүстік Қазақстан облысы, кэсіпорынның орналасқан жері аталмыш облыстың Тимирязево ауданы болып табылады. Талдау нэтижесінде мынадай нэтиже алдынды, кэсіпорын үшін қүрылғаннан бергі үш жылда қызметінің ең табысты кезеңі 2005 жыл болған, 2006 жылы кэсіпорын зиян шегіп отыр. 2006 жылы алдыңғы жылдармен салыстырғанда кэсіпорын қаржылық жағдайы төмен жэне төлем қабілеттілігі де төмен, яғни сырқы ортаға тэуелділігі жоғары болып отыр. Бухгалтерлік баланстың мэліметтерін негізге ала отырып, кэсіпорынның осындай жағдайына ұзақ мерзімді өтімділігі төмен активтердің көбеюі жэне кредиторлық борыштың ұлғаюы себеп болды дегім келеді. Кэсіпорынның ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру басты қызметі болғандықтан, негізгі құралдарды, атап айтсақ, өндіріске қажет жоғары бағалы техникаларды, құрал-жабдықтарды сатып алу немесе жалға, лизингке алуы жэне соның эсерінен сатушы немесе жалға беруші алдындағы берешектерінің көбеюі осындай қаржылық жағдайының төмендеуіне себеп болып отырған тэрізді.

Үшінші бөлімде кэсіпорын иелігіндегі негізгі құралдардың пайдалану тиімділігіне талдау жасалынады, нэтижесінде кэсіпорын келесідей тиімділікке жеткенін көреміз.

Кэсіпорын активтерінің 2006 жылы 50% астамын негізгі қорлар алады.. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, 2005 жыл кэсіпорын үшін жағымды кезең, сэйкесінше негізгі қорларды пайдалануы да басқа жылдарға қарағанда тиімді, негізгі өндірістік қорлардың 1 тг-нен 2,1 тг өнім алған. Ал 2006 жылы қор қайтарымы төмендеген. Сонымен қатар бұл бөлімде негізгі қорларды сипаттаушы басқа да көрсеткіштер талқыланады.

Соңғы бөлім халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша негізгі қорлар есебінің ерекшеліктеріне арналған. Мұнда негізгі құралдар есебін жүргізуде Қазақстандық бухгалтерлік стандарттардан ХБЕС-ның кейбір айырмашылықтары айтылады.

іске қосу:

жобалық өндірістік техника жетістіктерінің мерзімін жылдамдату
«тар орындарды» жою, жеке учаскелер қуаттылығының сэйкестігін қамтамасыз ету
жұмыстың жылдамдатылған эдістері, еңбек пен өндірісті ғылыми ұйымдастыру
өндірістік алаңдарды тиімді пайдалану

Өндірістік негізгі қорлардың техникалық жетістіктері

базада жаңа техниканың реконструкциясы
рационализаторлық қызметті дамыту
прогрессивті технологиялық процестерді пайдалану
құрал-жабдықтар модернизациясы.

Негізгі өндірістік қорлардың құнына тоқталғаннан кейін жалпы өнім көлемін ұлғайту жолдарын қарастырамыз.

3-ші бөлімде кэсіпорынның негізгі кұралдарының қор қайтарымына эсер етуші факторларды Чернышева Ю.Г. зерттеуінше анықтадық. Ендігі кезекте Протасов В.Ф. зерттеуінше, құрал-жабдықтардың топтары бойынша оның санын, пайдалану экстенсивтілігі мен интенсивтілігін есепке ала отырып, өндіріс көлемінің өзгерісі есептелінеді. Өндіріс көлемі оған эсер етуші келесідей факторлардан тұрады: өндірістегі құрал-жабдықтардың саны, құрал-жабдықтың бір бірлігінің жұмыс істеген күндері, құрал-жабдық жұмысының сменалық коэффициенті, сменаның орташа ұзақтығы, құрал-жабдықтың бір машина-сағатта өндірген өнімі.

Осы теорияға сүйене отырып, негізгі құрал-жабдықтарды пайдаланудың тиімділігін арттыру жолдарын іздестіреміз. Егер жоғарыда айтылып кеткен факторлардың мөлшерін үстемелесек, өндіріс көлемі сэйкесінше ұлғаяды.

20 кесте — Қор қайтарымын жоғарылату жолы

Көрсеткіштер	2006 жыл	жоспар	Ауытқу
1. Белсенді құрал-жабдықтардың орташа жылдық құны, мың тг	514632	418700	-95932
2. Құрал-жабдықтардың орташа жылдық саны, бірлік	3915	3750	-165 ■
3. Құрал жабдықтардың жасаған жұмысы, мың машина-сағат	21287	21287

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру» туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды, қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуын және есепке алудың негізгі принциптері мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау және сыртқы аудит жөніндегі талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді. Қазақстан Республикасының аумағында жүмыс істейтін барлық кәсіпорын бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есеп беруді осы заңға сәйкес жүргізуге міндетті. Кез келген ұйымда бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің негізгі және басты қажеттілігі болып табылады. Бухгалтерлік есеп арқылы өндірілген өнімді есепке алуға, сатып-өткізуге, айырбастауға және одан түскен қаржыны тиімді де ұқыпты етіп бөліп жүмсауға, яғни кәсіпорындағы шаруашылық үдерістердің барлығын басынан соңына дейін есептеуге болады.

<span><div align=»center»>Мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есеп жөніндегі нұсқаулық бекіту туралы</div><div align=»center»> Қазақстан Республикасы қаржы министрлігі қазынашылық департаментінің 1998 жылғы 27 қаңтардағы N 30 бұйрығы. Қазақстан Республикасының әділет министрлігінде 1998 жылғы 19 наурыздағы N 489 тіркелді.</div>
<div align=»center»></div> 1. <DIV partid=»1″ parentid=»» levelnbr=»0″ parttype=»27″ partnumber=»0″ status=»» begdate=»20020802″>Осы бұйрыққа қоса беріліп отырған Республикалық және жергілікті

бюджеттердің есебінен ұсталатын ұйымдардағы бухгалтерлік есеп

жөніндегі нұсқаулық бекітілсін.

Қаржы министрлігі 1987 жылғы 10 наурыздағы N 61 мемлекеттік бюджеттердің есебінен ұсталатын ұйымдардағы бухгалтерлік есеп жөніндегі нұсқаулық бекітуі туралы қол жойылған деп есептелсін.

Ауыл шаруашылық өндірісін басқаруда Бухгалтерлік қызметтің басшылары өз қызметінде Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы № 2732 Заң күші бар Жарлығын, белгіленген тәртіп бекітілген бухгалтерлік есеп және есеп беру басқармалары туралы Ережелерді және Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілерін басшылыққа алады.

Облыстық және қалалық қаржы басқармаларының бухгалтерлік есеп және есеп беру бөлімі төмен тұрған қаржы органдарында, лимиттерге басыт билік етушілердің орталықтандырылған бухгалтерияларда және бухгалтерлік есепті дербес жүргізетін оларға бағынышты бюджеттік ұйымдарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жүргізу тәртібі және есеп беруді жасау мәселелері бойынша нұсқау береді және бақылауды жүзеге асырады. Бухгалтерлік есеп және есеп берудің жай күйін жүзеге асырады, сондай-ақ облыстық, қалалық аудандық, қалалық әкімдердің және тиісті қаржы органдары басшыларының шешімдері бойынша облыстық, калалық, қаржы басқармаларының аудандық, қалалық каржы бөлімдерінің басқа да қызметкерлерімен бірлесе отырып, селолық, ауылдық және поселкелік әкімшіліктер және жергілікті бюджетте тұратын бюджеттік сметасының атқарылуына тексеріс жүргізуге қатысады.

Қаржы органының бас бухгалтері қаржы органдарының барлық бюджетті атқару жөніндегі жүзеге асыратын операцияларын бухгалтерлік есептің шоттарында көрсетуді және бақылау жасауды, жедел ақпараттарды беруді, белгіленген мерзімде бухгалтерлік есеп беруді жасауды қамтамасыз етеді.

Қазақстандағы әлеуметтік саланы қаржыландыру деңгейі төмен екендігін көреміз. Әлеуметтік шығындардың ішіндегі ең ірісі болып әлеуметтік қамтамасыз ету мен әлеуметтік көмек, одан соң білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт және ақпаратпен қамтамасыз ету баптары орын алады. Кестеде көрсетілген жылдар аралығындағы көрсеткіштерге көңіл аударсақ, осы салаға жұмсалған қаржы деңгейінің, 2000 жылы бұл көрсеткіш жалпы республикалық бюджет шығындарының 51,5%-ін құраса, ал 2003 жылы бұл — 36%-ке дейін төмендеген, яғни жылдан-жылға әлеуметтік саланы қаржыландыру деңгейінің төмендегенін байқаймыз.

Негізгі құралдарды түгендеу олардың сақталуын бақылау мен нақты бар екендігін анықтау мақсатымен №6 «Негізгі құралдардың есебі» бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес жүргізіледі.

Түгендеу басталмас бұрын техникалық құжаттардың бар-жоғын тексеру керек — құжаттар жоқ болса, оларды алу немесе ресімдеу қажет. Субъект құрған комиссия міндетті түрде объектіге байқап қарайды және «Негізгі құралдарды түгендеу тізімдемесіне» қолардың толық атауын, белгіленген міндетін, мүліктік нөмірін және негізгі техникалық және пайдаланылатын көрсеткіштерін жазады. Есепке алынған объектілер табылғанда, сондай-ақ бухгалтерлік есеп регистрін оларды сипаттайтын мәліметтер жоқ болса немесе дұрыс көрсетілмесе, комиссия түгендеу тізімдемесіне (опись) және мүлік карточкаларына жетіспейтін, сонымен қатар сол объектілер бойынша дұрыс мәліметтермен техникалық көрсеткіштерді енгізуге тиісті.

Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа, неғұрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Дипломдық жұмыс. Меншікті негізгі құралдардың теориясы («КазАгроТрейд» ЖШС мысалында)

Женис Касымбек: Женщина, четверо детей которой погибли в пожаре, получит дом согласно очереди

Их бросил отец семейства! Блогер Дархан Жолшыбеков подарил многодетной маме дом

Предатели! Сауле Әбілдаханқызы высказалась жестко о поддержке русского языка

В Бильбао стартовали съемки казахстано-испанского фильма для Netflix про КарЛАГ

Период с 1 по 4 января 2025 года станет официальными выходными в Казахстане

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты