МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

1. ТАРАУ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

1.1 Шаруашылықтың техника-экономикалық сипаттамасы ……

1.2    Шаруашылықтың есеп саясаты  ……………………………………

1.3 Міндеттемелердің теориялық сипаттамасы………………………

 

2. ТАРАУ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
   • Қысқа мерзімді міндеттемелердің есебі…………………………..
   • Бюджетпен есеп айрысудың есебі…………………………………..

2.3Басқа да міндеттемелер бойынша есеп айрысудың есебі……

 

3.ТАРАУ   МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ

3.1 Міндеттемелердің аудитін ұйымдастырудың ерекшеліктері және  ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі ……………………………………….

3.2 Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебінің аудиті……….

3.3Міндеттемелердің экономикалық талдауы…………………

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР……………………………………..

ҚОСЫМШАЛАР

 

КІРІСПЕ

 

Нарықтық қатынастар жағдайында бухгалтерлік есеп ұйымдарда ерекше

маңызды орынға ие.Шаруашылықтың мәліметтерін есепке алу және олардың

құрылымдық қызметін дұрыс басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін, ел экономикасын дамыту заңдылықтарын  зерттеу үшін қолданылады. Шаруашылықтармен ұйымдардың күрделі экономикалық тетігін және жақсы жолға қойылған есеп жүйесін,экономикалық ақпаратсыз басқару, іс жүзінде мүмкін емес. Сондықтанда кез-келген шаруашылықтар үшін есеп ақпараттық жүйелері маңызды орын алады.

    Экономикамыздың нарықтық жолмен дамуы барысында ұйымдар қызметінің қаржылық мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес ұйым басшылығының ерекше көңілі  бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріліп отыр. Әсіресе, елімізде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп стандартының енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл еліміздің қазіргі даму кезеңінде оның шет ел инвесторларымен қарым-қатынасының нығаюы кезеңінде маңызды болып саналады.

Шаруашылықтың қызметі барысында басқа ұйымдардан алған материалдық құндылықтары, тауарлары, негізгі құралдары және тағы басқа да активтері үшін, сондай-ақ алынған несиелері үшін қарыз болуы мүмкін, тіпті өздерінің сатып алған активтерінің құнын сол уақытында төлегеннің өзінде немесе банк және банктен тыс мекемелерден несие және қарыз алмағанның өзінде де жұмыс істейтін қызметкерлеріне  еңбекақы есептеп оны төлеуге, өндірген өнімдері мен  көрсеткен қызметтерін сату барысында бюджетке түрлі салықтар төлеуге міндетті болады. Осы шаруашылық операциялар барысында ұйымның міндеттемелер есебі туындайды.       

2002 жылы маусымның 24-де «Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы күшіне енді. Сондай-ақ бухгалтерлік есеп жүргізу халықаралық стандарттарға барынша жақындастырылып жасалынды және де Бас шоттар жоспарының орнына  2006 жылдың 5-ші қаңтарында тіркеліп қабылданған Типтік шоттар жоспары енгізілді. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына сәйкес қаржылық есептілікті жасайтын ұйымдар үшін бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспары.

Экономиканың қай саласында болмасын ұйымдар мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, өндірісін ұлғайтуға, өндіретін өнімнің өзіндік құнын төмендетуге мүдделі болып саналады. Бұл орайда ұйымның міндеттемелерін уақытылы өтелуі және басқа да ресурстарын тиімсіз жұмсауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша атап өтуте болады.

   Дипломдық жұмысымда көптеген шартты мысалмен түсіндіріп бухгалтерлік есептіұйымдастырудың негізгі сұрақтары қамтылған.Бұл жұмысымда Қазақстан Республикасының “Салық пен басқа да бюджетне төленетін міндетті төлемдер туралы” жаңадан енгізілген Салық кодексі ні ережелері мен (2002 жылдың қаңтарына дейінгі)өзгерістері, жаңа норматив тік актілері және кеден заңдылықтары, енбек туралы қосымшалар мен өзгерістері, бухгалтер лік есеп бойыншанұсқау материалдары қамылған.   
 “ Міндеттемелердің есебі және аудиті” тақырыбы бүгінгі таңдағы  өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Диплом жұмысына “Медсервис-Рихтер” Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігінің  мәліметтері қолданылып отыр.

         Дипломдық жұмыстың мақсаты ұйымның  міндеттемелерінің есебі және аудитін теориялық тұрғыдан зерттеп, сондай–ақ осы тақырып бойынша сұрақтардың көкейкестілігін зерделеп және өз ұсыныстарымызды келтіру болып саналады. Осы жұмыстың негізгі міндеттеріне төмендегілерді жатқызамыз:

• жалпы міндеттемелер есебін ашып көрсету;

—  еңбек ақы есебі бойынша туындайтын міндеттемелерді қарастыру;

• жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысуда кездесетін міндеттемелердің есебін ашу;
• бюджет және бюджеттен тыс ұйымдармен есеп айырысу есебін және онда кездесетін әртүрлі мәселелерді жан-жақты зерттеу;
• алынған аванстар мен дивидендтер бойынша есеп айырысқан кезде туындайтын міндеттемелер сондай –ақ басқа да міндеттемелер есебін ашып көрсету;
• міндеттемелер есебінің аудитін теориялық негізде қарастыру болып табылады.

Міндеттемелер есебі мен аудитін  есепке алуды дұрыс жүзеге  асырып, олардың маңыздылығын түсіну керек. Сондықтан да осы дипломдық жұмысымның тақырыбын “Ұйымның міндеттемелердің есебі мен аудиті ”- деп таңдап алу себебім, қазіргі нарықтық экономиканың даму барысында негізсіз шығындармен күресу, ұйымның нақты активтерін көбейту және ұзақ немесе ағымдағы міндеттемелерді азайту мәселесі тұрғандықтан әсіресе орта және шағын кәсіпорындардың бәсеке қабілеттіліктерін жоғарылату мен отандық өнім өндіруді дамыту мәселесі алдыңғы орындардың бірін иеленгендіктен осы тақырыпты теориялық жағынан ізденіп жазуды алдыма мақсат қойдым. Өйткені  бұл тақырыптың қазіргі кезде  өзектілігі  артып отыр. Оны шешу үшін төмендегі мәселелерге көңіл бөлу керек:

 

1. Міндеттемелердің туындау тәуекелділігін төмендету және оларды өтеу тиімділігін  қолдануды жақсарту әдістерін таңдау;
2. Міндеттемелерді азайтып, активтерді көбейту жолдарын пайдалану мен оларға аудиторлық тексеруді жетілдіру.

 

 

 

 

1. ТАРАУ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЖӘНЕ ЩАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

 

1.1 шаруашылықтың техника-экономикалық сипаттамасы

 

“Медсервис-Рихтер” жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (ЖШС),Алматы қаласы,әділет басқармасында басқармасында куәлігінің номері 26128-1910-ЖШС 26.06.1999жылы тіркелген,өз қызмнтін Қазақстан Республикасы,Азаматтық кодексіне,ҚазақстанРеспубликасының1994 жылғы 27 желтоқсанына және 1997 жылғы 16 шілдесінен “Шетелдік инвестициялар туралы” заңына Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сәуірдегі “Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы”заңынң,Венгер Республикасының заңдарына сәйкес және жарғысына сәйкес жүргізеді. Серіктестік өзінің зандық құқын Мемлекеттік тіркеуден өткеннен бастап алады, өзінің атауымен дербес балансы,мөрі,банкілерде есепшоты(Ұлтық және шетелдік валютамен),фирмалық бланкілері,ресми белгісі,тағы басқа реквизиттері бар.

      Ұйымның экономикалық жағдайын көрсету үшін негізгі көрсеткіштер қолданылады. Олар ұйымның қаржылық тұрақтылығын, деңгейін жан-жақты анықтап беруге көмектеседі.

 Нарықтық қатынастарға көшу арқылы кез-келген қызметтің жауапкершілігі күшейіп келеді. Осыған байланысты әр кәсіпкер немесе шаруашылықтар өзінің қолында бар мүмкіншіліктерін ұтымды пайдалану арқылы табысты жоғарлату жолдарын іздеуде. Ендігі жерде олар қандай мәселе болсада  экономикалық тұрғыдан болжап отыруды есептеуді және бағалауды керек етеді. Яғни әркімге экономикалық білім, оның ішінде есеп қажет.

Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда.Осы негізде әлеуметтік, күрделі мәселелерді шешу – бүгінгі күннің басты талаптарының бірі болып саналады. Әсіресе, соңғы жылдары экономика елімізде түбірлі өзгерістер орын алуда. Мұның өзі қоғамдық және өндірістік қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тікелей байланысты.

Ішкі экономикалық қызмет ҚазақстанРеспубликасының заңына сәйкес келеді;басқа да қызметтерді жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының заңына тыйым салынбаған.

Шруашылық директордан кейін әртүрлі бөлімшерлері бар, соның ішінде ең негізгісі:

• Бухгалтерия;
• бас бухгалтер;
• материалдық жағындағы бухгалтер;
• кассир;
• менеджербөлімшесі;          Бас бухгалтер өндірістегі бухгалтерлік есепті кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметіне және экономикалық материалды пайдалану мен қаржы ресурстарын бақылау жасайды. Қаржы түсімінің есебін есептеп, тауарлы-материалдың бағасы мен өнімді өткізуді есептеп отырады, кәсіпорының қаржы шаруашылық нәтижесі, қаржылық есептеу мен несиелік операцияларын, кәсіпорын жұмыскерлерінің еңбекақысын есептейді, мемлекеттік сақтандыру, әлеуметтік сақтандыру қорына, әлеуметтік зейнетақы және басқа да қорларға есеп береді. Жалпы өндірістің шығарған өнімі, пайдасы мен шығындарын, баланс активтеріне, банктің несие пайызын, салық төлемдерін, өндіріс орнының жалға беру орнын, жылу энергия, байланыс телефоны және басқа да салықтар мен төлемдерді төлеп, кәсіпорынның жалпы ақшалай қаражатына жауап беріп, басшыларға айдың аяғында есеп беріп отырады. Тауардың материалды құндылығы мен қаржы жағдайының шығынын, ақшаның жетіспеушілігіне, инфляция, кәсіпорын банкрот болып қалмауы үшін жауап береді.

Материалдық бухгалтер.-бұл келген немесе басқа филиалдардан жіберілген дәрі-дәрмектерді есепке алып отырады және қоймадағы күнделікті қалған дәрілер санын бас бухгалтерге хабарлап отырады.

Кассир-күнделікті кіріспен шығысты есептеп,күнделікті пайданы есептеп бас бухгалтерге хабарлап отырады. Бұл жұмысшылар мен қызметкерлерге ай сайын беріп отыратын және басқа да ақшалай төлемдерді қабылдап отырады. Бұл кәсіпорында өнімді тек тапсырыс арқылы өндіргендерін шығарады, сол тапсырыс бергендердің ақшалай қаражатына қабылдайды.

   Қаржы және еңбек нормасының маманы, экономист.

Еңбек нормасын есептеп, кәспорынның жұмысшы қызметкерлерінің жұмыс істеген уақытын, шығарған өніміне және жұмыс өтіміне разрядына орай еңбекақыларын есептейді. Кәсіпорында ай сайынғы шығарған өнімін есептеп, ақша қаражатының түскен пайдасы мен шығындарының нәтижесін есептеп, жылдың соңында жылдық есеп береді.

   Кәсіпорында жұмысшы қызметкерлерінің еңбекақысы мерзімді және кесімді болып екіге бөлінеді, еңбекке қатысты коэффициенті, қосымша еңбекақы, негізгі еңбекақы, кесімді-сыйлықты, мерзімді сыйлықты, болып есетптеледі ЖШС “МедсервисРихтер” өндірістік экономикалық көрсеткіштері жағынан сипаттамасы оның қаржылық есеп беру көрсеткіштерінен байқауға болады. Қаржылық есеп берудің маңызды нысаны болып қаржы-шаруашылық кызметі туралы есеп беру жатады. Ал негізінен табыстар мен шығындар жайлы    мәліметті    құрайды.    Табыс  — бұл    активтің    өcyiн    немесе міндеттемелердің кебеюін анықтайды. Бұл есеп беру табыс пен шығындар сомасының салыстырғандағы нәтижесін көрсетеді. Қаржы-шаруашылық стандарттардың №3 стандарттарға қарасты ЖШС “Медсервис-Рихтер” каржы шаруашылық қызметін талдап көрсету ушін оның негізгі «қаржы шаруашылық кызметінің көрсеткіштері» кестесін келтіреміз. Мұндағы коэфициенттер төменгідей:

 

	Көрсеткіштер атауы	өткен жыл 2003 жыл	Eceптi жыл 2004 жыл	Өсу қарқыны, теңге	%
1	Өнімді  өткізуден түскен табыс ( мың тг.)	52916495	75408778	22492283	42,3
2	Өнімнің өз құны (мың тг.)	31231381	47890636	16659255	53,7
3	Жалпы табыс (мың тг)	21685114	27518147	5833028	26,8
4	Кезең шығындары (мың тг.)	14109443	22169222	8059779	43,1
5	Салыққа дейінгі табыс (мың тг.)	4969929	7978310	3008381	60,5
6	Таза табыс (мың тг.)	3418950	5584817	2166867	63,3
7	Негізгі құралдар	77035220	1164024	3936724	51,2
	орташа жылдық құны (мың тг.)
8	Қор кайтарымы	6,86	6,47	-0,38	6
9	Қор сыйымдылығы	0,14	0,15	0,01	71
10	Актив айналымы	0,14	0,15	0,01	71
11	Сату табыстары , %	0,06	0,07	0,01	16
12	Актив пайдалылығы	0,16	0,21	0,5	31,8
13	Актив орташа құны	21141490	26566271	5424881	25,9

 

1-кесте“Медсервис-Рихтер”ЖШС -нің 2004-2005 жылдардағы экономикалық көрсеткіштері

 

 

 

 

Мына кестеде көріп отырғандай- “Медсервис-Рихтер” ЖШС 2004 жылғы өнімдеріөткеннен түскен табысы 52916495 тг. құраса, бұл көрсеткіш 2005 жылы 2249228Зтг. өciп 75408778 құрады, немесе 53,7%-ға өсті.Өткен өнімнің өзіндік құны   2004 жылы 31231381 тг., 2005 жылы 47890636 тг. болды, ал ауытқуы 16659255тг болды, яғни 26,8 %-ға ұлғайды.     

Жалпы табыс 5833078 тг. өстi яғни 2004 жылы 21685114тг. болса, 2005 жылы 27518142 тг болды, және 43,1%-ды құрады.Бұған әсер еткен факторлар өнімнің өзіндік құндарының төмен болуы, өткізген өнімнің жоғары болуы.

Кезең шығындары 2004 жылы 14109443 тг. құраса, 2005 жылы 22169222тг. болды,  өткен жылмен салыстырғанда 80590779 тг. өсті, немесе 60,1% болды.

Салық   салынғанға  дейінгі табыс 2003жылы 4969929 тг. болды, 2004 жылы 7919310 тг. болды, яғни 300839тг. өсті, 63,1% құрады.

Таза табыс 2004 жылы 3418950тг. құраса, 2005 жылы 5584817 тг. болды, ал өсу қарқыны 21668687 тг, яғни 51,2%-ды құрады.

Негізгі құралдардың орташа жылдық құны 393б724 тг. өсті, яғни 2003 жылы 77035228 тг. болса, 2005 жылы 1164024 тг. болды, немесе 0,01%-ға ұлғайды.

Ұйымның   қор қайтарымдылығы 2004 жылы 6,86 % болса, 2004 жылы 6 % құраса, бұл көрсетіштер 2005 жьлы 71% төмендеп 71 % құрады.

Қор сыйымдылығы 2004 жьлы 16% құрады, ал 2005 жылы 0,15 31,8%- ке өсіп,  ауытқуы 25,9 %  құраған.

Жалпы   бұл      ұйымды   өркендеп   келе      жатқан      білiктi, мықты  кәсіпорындардың бipiнe жатқызуға болады.

 

 1.2 Ұйымның есеп саясаты

 

“Медсервис-Рихтер” Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің (ЖШС-Серіктестік) есеп саясаты Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” Заңына және Қазақстан Республикасының  бухгалтерлік есеп стандарттары мен әдістемелік ұсынымдарына сәйкестендіріліп жасалынған. “Медсервис-Рихтер” 1999 жылы 26-шы сәуірде Қазақстан Республикасының (ҚР) әділет министрлігінде тіркелген. ЖШС-ң “Тіркеу куәлігі” № 26128-1910 ЖШС. Ұйының мекен-жайы – 480004, ҚР Алматы қаласы, Маметов көшесі 54. Тиісті заңдылықтардың өзгеруіне байланысты “Медсервис-Рихтер” ЖШС-і  өзінің есеп саясатының ережелеріне шұғыл түрде өзгеріс енгізіп, құжатты пайдаланушыларға ескертеді.  Есеп саясатының жалпы ережелерінде ЖШС-ң бухгалтерлік есебін жүргізудегі және қаржылық есеп беруді құруда Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” Заңына және Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес талаптарға сүйеніп, Типтік жоспар шоттарын қолданып, сондай-ақ олардың  қағидалары, негіздері, жағдайлары, тәртіптері жазылған. Сондай-ақ Серіктестік ҚР-ң 1994 жылдың 16 шілдесінің “Азаматтық Кодексіне” (өзгерістер мен толықтырулармен), ҚР-ң 1998 жылғы 22-сәуірдегі “Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы” заңына сәйкес жүргізеді.  

         Есеп саясатының келесі бөлімі ұйымның заңды мәртебесі мен ұйымдастырылу құрылымын қарастырады. Қоғам жекеменшіктік  заңды тұлға болып табылады. Ұйымның негізгі қызметтеріне төмендегілер жатады: дәрі-дәрмек шығару,психатроптық,наркотикалық және тағы басқа елдерден келген дәрі-дәрмекпен айналысады. Есеп саясатының келесі бөлімінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы мен ішкі бақылау жүйесі келтіріледі. Ұйымдастыру негізіне қарай:

-қабылданған есеп саясатын есепті мерзім бойы бақылау;

-қаржылық міндеттемелер мен мүліктерді түгендеу нәтижелерін сондай-ақ барлық шаруашылық операцияларын түгелдей есепте қамтылғанын;

-есепті мерзімге шығындар мен табыстардың дұрыс жатқызылғандығын;

-аналитикалық және синтетикалық есеп нәтижелерінің дұрыстығын қамтамасыз етеді.

Серіктестік бухгалтерлік есебін активтер, меншікті капитал, міндеттемелер т.б. шаруашылық операцияларын екі жақты жазу әдісімен, Типтік жоспар шоттарына сәйкес және де Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” Заңына, Бухгалтерлік есеп стандарттарына, есеп саясатына және басқа да Серіктестіктің бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға байланысты бұйрықтары мен ережелеріне, нұсқауларына  сәйкес іске асырады.  Барлық бухгалтерлік жазбалар Серіктестіктің бухгалтерлік есеп жүйесіндегі Типтік жоспар шоттарына сәйкес жасалынған Жұмыс шоттар жоспары жіктемесіне қарай жасалынып, Серіктестіктің қызмет ерекшелігіне байланысты құрылады. Жалпы бухгалтерлік жазбалар келесідей тәртіппен жасалады:

1. Бухгалтерлік жазбалар шаруашылық операцияларының мазмұнына қарай алғашқы құжаттарға жазылады;
2. Алғашқы құжаттардағы мәліметтер екі жақты жазумен корреспонденцияланып, журнал-ордерлер, ведомостерге немесе машинограммаларға жазылады;
3. Осы құжаттардың негізінде қаржылық есеп құрылады.

Серіктестікте шаруашылық операцияларының құжатталу тәртібі, құжаттардың айналымы, бухгалтерияға немесе мұрағатқа түсу уақыты, өңделуі ішкі есеп аппаратының құжат айналымына сәйкес жүргізіледі.  Серіктестікте бухгалтерлік есептің келесідей әдістері қолданылады:

-аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлары мен қаржылық есеп беру  үшін дербес компьютерлер беріліп – есеп жартылай автоматтандырылған немесе журнал-ордерлік нысанда жүргізіледі яғни екі нысанда да жүргізіліп отыруға болады ; 

-барлық жасалынған құжаттардағы мәліметтер Серіктестіктің  қызметінің коммерциялық құпиясына жатады;

-құжаттардағы мәліметтермен танысуға Серіктестіктің басшысының рұқсатын алу керек;

-серіктестікте келесідей ішкі ұйымдық құжаттар жасалынады: ережелері, қызметкерлердің қызметтік нұсқаулары, іс және іс- жүргізу нұсқаулары, мүліктерге түгендеу жүргізу нәтижелерін рәсімдеу мен талаптар, материалдық емес активтер, тауарлы-материалдық қорлар, негізгі құралдар, есеп айырысу құжаттары, инвестициялар, қатаң есеп берудегі құжаттар т.б. туралы түгендудің жеке құжаттары;

-қаржылық есеп нәтижелеріне аудиторлық тексеру жүргізіп отыру;

Серіктестікте Типтік жоспар шоттарының негізінде жұмыс шоттары қарастырылған. Онда барлығы да  Типтік жоспар шоттарын қамтиды.

Есеп саясаты 13-бөлімнен тұрады, олар 1-4 бөлімдер жоғарыда айтылып өтті. 5-бөлім. Түгендеу.

2- тарау. Әдістемелік бөлім. 1-бөлім. Негізгі құралдар есебі. 2-бөлім. Материалдық емес активтер есебі. 3-бөлім. Ақша қаражаттар есебі. 4. Еңбек және еңбек ақы есебі. 5-бөлім. Тауарлы-материалдық қорлар есебі. 6-бөлім. Дебиторлармен есеп айырысу есебі. 7-бөлім. Міндеттемелер есебі. 8-бөлім. Кезең шығындары. 9-бөлім. Сату және табыстар есебі. 10-бөлім. Корпоративтік табыс салығы есебі. 11-бөлім. Меншікті капитал. 12-бөлім. Қаржылық есеп беру.

 

1.3. Міндеттемелердің теориалық сипаттамасы

 

Міндеттемелер деп – мақсатты шараларды қаржыландыру үшін заңды және жеке тұлғалардан, ірі компаниялардан алынған қарыздарды осы ұйымның кірісіне алып,  түптің түбінде қайтарып беруі жөніндегі алған міндеттесін айтады. Бұларға: ұлттық және шетелдік валюта түрінде банктерден және банктерге жатпайтын тұлғалардан (Қазақстан Республикасының резиленті немесе резиденті емес) ұзақ және қысқа мерзімге алынған займдар, облигациялар, вексельдер жатады. Алынған міндеттемелердің барлығы да осы күнгі ағымдағы бағамен кіріске алынады. Міндеттемелер алу нәтижесінде ұйымдардың активті қаражаттары көбейеді. Яғни ол – міндеттеме алушы жақ,

деттеме беруші жаққа ақша мен мүліктерді қандай сомада қайтарылатындығы жөніндегі операциялар. Міндеттемеге алынған негізгі сомаларға қосымша міндеттемелер үшін төленетін пайыздық сомалар қосылады. Мұның нәтижесінде міндеттеме алыушы жақтардағы табыс көлемі азайтылады. Міндеттемелер құрамына ұйымдардың несиеге сатып алған тауарлары, қызметтері, сондай-ақ берілген вексельдер бойынша алған қарыз ақшалары, төленбеген еңбекақы, төленбеген салықтар жөніндегі сомалар дажатады. Егер алынған тауарлар құны төленбесе, алашақтар қарызы қайтарылмаса, есептелінген еңбек ақы төленбесе, мұндай жағдайларда осы ұйымның берешек қарыздары өсіп отырады. Нарықтық қатынастар жағдайында берешек қарыз сомалар осы ұйымның қабылдаған міндеттемелерінің орындалмауының нәтижесінде туындап отырады.

Егер ұйым төлем өтеушілік қабылетінен айырылып, банкротқа ұшырап жойылған немесе таратылған жағдайда несие берушілердің, несиелендіруші банктердің тәуекелшілік талабы бірінші кезекте қанағаттандырылады. Несиелендіруші жақтардың тәуекелшілікке түскендегі талап еткен сомасы, осы ұйымның қарыз алғандығы міндетті сомасының көлемінен көп немесе аз болмауы керек. Яғни банктердің осы ұйымға берген несиесі жөніндегі қойған талабы осы ұйымның активті қаражаттарын сатудан түскен ақшаны алу жөнінде бірінші кезекте тұрады. Егер қарыз алып, міндеттеме қабылдаған ұйым өз қарызын қайтармаған жағдайда, мұндай мәселе заң орындарының шешіміне қарай орындалады. Өз еркімен қаржы салған инвесторлар талабы немесе бұлардың тәуекелшілігі банктер қойған талап орындалғаннан соң, қалған қалдық сома көлемінде ғана болады. Міндеттемелер көлемінде қойылған талаптардың дәрежесі өте жоғары болады да, басқа қаражаттар көлемінде қойылған талаптар мүмкін болған жағдайда ғана орындалады.

     Шаруашылықтын  міндеттемелері ұзақ мерзімді және ағымдағы болып екіге бөлінеді. Ұзақ мерзімді міндеттемелерге ең алдымен банктегі ұзақ мерзімді қарыздар  жатады. Оларды бір жылдан артық уақытқа береді. Ережеге сай оларды жаңа техниканы енгізу бойынша шығындарға, өндірісті ұлғайтуға және қайта құруға, қымбат жабдықтарды сатып алу және басқа да мақсаттық бағдарламалар үшін қолданады.

. Ағымдағы міндеттемелердің, соның ішінде кредиторлардың талап етуі бойынша төленуге тиісті міндеттемелердің және есепті мерзімнен кейін бір жыл ішінде өтелуге тиісті ұзақ мерзімді міндеттемелердің бір бөлігінің баптары ашып көрсетілуге тиіс яғни бұл №2  “Бухгалтерлік баланс және қаржы есептеріндегі негізгі ашылымдар” бухгалтерлік есеп стандарттарымен реттеледі. Оларға төмендегілер жатады:

1) ұзақ мерзімді несиелер;

• қысқа мерзімді несиелер;
• ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі;
• кредиторлық қарыздар оның ішінде:

— төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;

— сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;

— салықтар бойынша қарыздар;

— төленетін дивидендтер;

— ұйымаралық қарыздар;

— акционерлік қоғамдардың лауазымды адамдарына берешек қарыздар;

— өзге де кредиторлық қарыздар.

• төленуге тиісті есептелген шығындар;
• болашақ кезеңдердің табыстары;
• күтпеген жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.

Қандай да болмасын шаруашылық субьектілерін олардың қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың барлығының да міндеттемелері болады. Кез келген өндіріспен айналысатын субьекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттармен материалдар үшін жабдықтаушы субьектінің алдында міндетті болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де, саудамен де айналыспайтын субьектілердің өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы қызметкерлерге олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі танда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субьектілер көптеп  кездеседі. Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық  есептің ең негізгілерінің бірі болып саналатын тақырыптардың  бірі – міндеттемелердің мәні болып табылады. Міндеттемелердің мәні қаржы-шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің алтыншы міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі.

 Бұл бөлімде 60 — «Несиелер» бас шоты қарастырылады. Несие бұл – бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның заңды тұлғаға әдетте келісілмеген мөлшерде пайыз алу үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.

61 — «Алдағы кезең кірістері» бас шоты қарастырылады. Алдағы кезең кірістері деп – шаруашылық субъектінің ағымдағы есепті ада алған, бірақ бұдан кейінгі есепті кезеңдерге жататын табыстары болашақ кезеңдерінің табыстары болып есептелінеді. 

 62 — «Дивидендтер бойынша есеп айырысу». Дивиденд —  акционерлер иелігінде болатын акциялардың саны мен түрлеріне қарай оларға тиесілі акцияларын табыс түрінде жыл сайын акционерлер арасында бөлінетін акционерлік қоғам табысының бір бөлігі болып табылады.

63 — «Бюджетпен есеп айырысу». Мемлекеттік бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп пайдалану, жұмсау үшін құралатын қаржы қоры болып табылады. Оларға: әлеуметтік салық, заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы, кейінге қалдырылған табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, жеке тұлғалардан ұсталынатын табыс салығы.

 64 — «Еншілес(тәуелді) серіктестікпен есеп айырысу», 65 — «Бюджетпен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу», 66 -«Алынған аванстар», 67 — «Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу»,  жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін ұйымдар  қызметінің бухгалтерлік Типтік жоспарының 6-бөлімі “Міндеттемелер” —  бөлімшесінің шоты қолданылады. Онда есеп айырысулар сомасының деңгейіне және нысандарына (алдын-ала төлемақы, инкасса, аккредитивтер, чектер) қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдық, босалқы қорлар, атқарылған қызметтер және жұмыстар үшін есеп айырысулар жүргізіледі. 671 “Төлеуге шоттар” шотының  кредиті бойынша жабдықтаушылардың акцептелген шоттар фактурасы және дебеті бойынша есеп айырысу, валюталық және басқа да шоттар төлемақысы жазылады.

68 -«Басқадай несиелік борыштар бойынша есеп айырысу»- деп аталатын бас шоттарының тиісті бөлімше шоттары орналасқан.

 

 

 

 

 

2. ТАРАУ Шаруашылықтың міндеттемелердің есебін ұйымдастыру

 

2.1 Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебі

 

 Қарыз капиталының қозғалысы несиелеу – ол пайыз түрінде үстеме төлем төлеп қайтару шартымен қарызға берілген капиталдың қозғалысы.

Несиенің объективті қажеттілігі ең алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты. Несиелерді есепке алу 60 “несиелеу” бөлімшесіне енгізілген 601 “Банктердің қарыздары”, 602 “Банктен тыс мекемелердің қарыздары” , 603 “Өзгелері” – пассивті шоттарында жүргізіледі. Ұзақ немесе қысқа мерзімді несиелерді беру ҚР Ұлттық Банкісі бекіткен “Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне” сәйкес жүргізіледі. Несие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген Ұлттық Банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банктер арқылы жүзеге асырылады. Несие негізінен оны өтеу қабілеті бар кәсіпорындарға беріледі. Несие өтеу қабілеті болып кәсіпорыннның борышты міндеттерін толығымен және уақытында есептесе алу қабілеті деп түсінеміз. Кәсіпорындарға  несие басымды түрде өнеркәсіптің тиімділігін арттыруға, оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғары жаңа өнім түрлерін шығаруға, ынталандыруға, халыққа түрлі қызмет көрсетуге , халық үшін экспортқа тауар шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға беріледі. Олардың ішінен жете көңіл бөлінетіндері ол өз міндеттемелерін дер кезінде орындайтын клиенттерге , өз қаржыларын осы банктің депозиттеріне және шоттарына сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.

Несие мерзімділік, қайтарымдылық, төлену шарттарымен коммерциялық және келісім-шарт негізінде беріледі. Несие беру банктермен өздерінде бар несие қорларының көлемінде жүзеге асырылады. Банк саудасы бұрындары берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі өтіп кеткен қарыздары жоқ болған жағдайда ғана беріледі. Банк мекемесі табысы төмен кәсіпорындарға несие беру оған үлкен қауып туғызатын болғандықтан, ондай кәсіпорындармен несие қатынастарын орнату мәселесін қарау кезінде ерекше сақтықта болғанды дұрыс санайды.

Шаруашылық несие алу үшін несиенің сомасы және мақсатты бағыты, пайдалану мерзімі, өтеу мерзімі, сондай-ақ несиеленетін шараның қысқаша сипаты және оны жүзеге асырудың экономикалық тиімділігі дәлелденген жазбаша өтініш сұраумен банкке барады. Өтініш сұрауды банкке ссуда алу үшін алғашқы рет барған немесе ссуданы пайдаланатын, тәуекелді қажет ететін несиеге өтініш жасаған, осы банкте есеп айырысу шоты жоқ, ссуда мәмілесін жасау үшін несие алушы кәсіпорындар ұсынады. Сонымен қатар банкке несие алу үшін бірінші рет барған кәсіпорын өзінің Жарғысын, ұйымдастыру құжаттарының  көшірмесін, ережелерді, жалға алу келісімдерін , тіркеу куәлігін және несие алу құқығы барлығын растайтын басқа да құжаттарды банкке ұсынады.

Қысқа мерзімді несие әдетте 12 айдан аспайтын мерзімге несиеленетін материалдық құндылыұтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі ақтауына негізделіп беріледі. Жекелеген жағдайларда өндіріс циклының ерекшелігіне байланысты несиелер неғұрлым ұзағырақ мерзімге де, бірақ екі жылдан аспайтын мерзімге берілуі мүмкін.

Несие шартында көзделген қысқа мерзімді несие беру және өтеу шарттары мен тәртібіне сай банктің несие бөлімі арқылы несие беруге өкім рәсімделеді, несие қарыз алушының есеп айырысу шотында қаржының бар-жоқтығына қарамай қарыз алушының несие шотынан есеп-ақша құжаттарын төлеу жолымен немесе оның есеп айырысу шотына қаржы аудару арқылы беріледі.

Несие бойынша қарыздарды өтеудің әдістері және нақты мерзімдері, тәртібі несие шартында қарастырылады. Әдетте, қысқа мерзімді несиені өтеу, қарыз алушының мерзімді міндеттемесінің негізінде жүзеге асырылады. Сондай-ақ қарыз алушының төлем-тапсырмаларын немесе негізгі несиеден басқа банк өкімі қолданылуы мүмкін. Қарыз алушылар негізгі несиеден басқа, несиені пайдаланғаны үшін пайыздар, айыппұлдар төлеуге міндетті.

Несие алған жағдайда: 441 “Ұлттық валютадағы корреспонденттік, ағымдағы шоттағы ақшалар”, 451 “Ұлттық валютадағы кассадағы қолма-қол ақшалар”-   есеп айырысу шотына және кассаға ақша алған жағдайда, 671 “Төлеуге шоттар” – жабдықтаушылар мен мердігерлердің шоттары несие есебінен төленген жағдайда- бұл аталған шоттардың бәрі дебеттеледі және 601”Банк қарыздары” шотына “Мерзімінде өтелмеген қарыздар” немесе “Қайтару мерзімі ұзартылған ” талдамалық шоттарына есептен шығарылады.

Несиені пайдаланғаны үшін банк үстеме пайызын есептейді. Есептелінген пайыздардың сомасы 831 “Сыйақы түріндегі  шығыстар ” шотының дебеті және 684 “Төлеуге сыйақылар” шотының кредиті бойынша көрсетіледі. Пайыздарды төлеу 684 “Төлеуге сыйақылар” шотының дебеті және 441 “Ұлттық валютадағы корреспонденттік, ағымдағы шоттағы ақшалар” шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

Банктен тыс мекемелердің берген несиелерін есепке алуды қарастырайық. Мемелекет кәсіпорындарын қаржыландыру, банктерден тыс басқа да мекемелер мен кәсіпорындар қаржыландыра алады. Сондықтан осы жайды есепке алу үшін 602 “Банктен тыс мекемелердің қарыздары” шоты пайдаланылады. Бұл пассивті шотта еліміздің ішіндегі және шетелдегі қарыз берушілердің  мәліметтері жинақталады. Сонымен қатар бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарында төлемдер мен міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін, берілген және алынған кепілдемелердің қозғалысы мен қолда барын есепке алатын баланстан тыс екі шот  яғни: 008 “Алынған міндеттемелерді қамту мен төлемдер”, 009 “Берілген міндеттемелерді қамту мен төлемдер” шоттары енгізілген.

Міндеттемені қамтамасыз етудің кепілі ретінде үшінші тұлғаның кепілдігі, кепілге салудың шарты, сақтандыру полисі және т.б. болады. Кепілдеменің және кепілге салудың мәнін қарастыратын болсақ, Кепілдеме кепілгер –кәсіпорыннан несие берушіге (несие беруші кәсіпорынға) борышкерден (несие алушы кәсіпорын) алынуға тиісті соманың уақытында төленуін қамтамасыз ету үшін беріледі.

Кепілдік шартты міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етудің бір тәсілі болып табылады. Республикамызда шарттарды рәсімдеуге, несие берушілердің талаптарын қанағаттандыру тәртібіне және осы мәселеге байланысты тұжырымдамасы “Кепілдік жөніндегі” (1999 ж. 23.12), (№ 1019 – ХП — 2004ж. өзгерістер мен толықтырулармен бірге ) Заңы қабылданған. Кепілдік құқығы кепілін салумен қамсыздандырылған міндеттемелерінің тоқтатылуы: кепілге салынған мүлік жойылған жағдайда, кепілге салынған мүлікке меншік иесі болу құқығын алған жағдайда, кепілге салынған мүлікті мәжбүрлеп сатқызған жағдайда және кепілдіктің түрлері болып мүлік салу және ипотека табылады.

Төменде келтірілген мәліметтердің негізінде 602 “Банктен тыс мекемелердің қарыздары” шотындағы міндеттемелердің берілуі мен қайтарылуы жөніндегі операциялар қарастырылады:

А. Кепілгер кәсіпорының бухгалтериясындағы операциялар: 

1. Кепілгер – кәсіпорын мен қарыз алушы кәсіпорынның арасындағы жасалған келісімге сай, соңғысына 1000 мың тг. кепілдеме берілді. Кепілдеме баланстан тыс есепке қабылданды:

Дт – 009  “Берілген міндеттемелерді қамту мен төлемдер”;

КТ- .

2. Шартта берілген кепілдеменің сомасынан 6 % төлем, яғни 60,0 мың. тг. ұстау көзделген, қарыз 6 айға алынды. Ағымдағы ай үшін процент сомасы есептелінді (1/6 бөлігі) 10, 0 мың.тг.:

Дт – 332  “Есептелген сыйақылар”;

КТ- 724 “Акциялар бойынша дивидентер және сыйақы түріндегі кірістер ”.

3. Есептелінген проценттердің төлемі келіп түсті:

Дт –441“Ұлттық валютадағы корреспонденттік, ағымдағы шоттағы ақшалар”;

КТ- 332 “Есептелген сыйақылар”.

4. Кепілдеме берілген қарыз алушы кәсіпорынның қарыздарды өтегені жөнінде мәлімдеме келіп түскеннен кейін, кепілдеменің сомасы кепілгер- кәсіпорынның баланстан тыс есебінен шығарылады- 1000 мың.тг.:

 Дт –;

КТ- 009  “Берілген міндеттемелерді қамту мен төлемдер”.

Б. Қарыз алушы кәсіпорынның бухгалтериясындағы операциялар

1. Қарыз беруші кәсіпорын мен қарыз алушы кәсіпорынның арасындағы шартқа сай, кепілгер- кәсіпорынның кепілдемесі мен қарызға берілген қаржылар алынды – 1000 мың.тг.:

Дт –441“Ұлттық валютадағы корреспонденттік, ағымдағы шоттағы ақшалар”;

КТ-  602 “Банктен тыс мекемелердің қарыздары”.

2. Келісімге сай кепілгер – кәсіпорынға шартты түрде барлық мезгіл үшін келісімнің сомасының 6 % көлемінде (1000000*60/100) процент есептелінді- 60,0 мың .тг:

Дт– 831 “Сыйақы түріндегі шығыстар”;

КТ-  684 “Төлеуге сыйақылар”.

3. Қарыз беруші кәсіпорынның пайдасына шартты түрде барлық мезгіл үшін келісімнің сомасынан 30 % көлемінде бір жылға есептелгенде 300 мың. тг. сомасында процент есептелінді (1000000*30/100) :

Дт– 831 “Сыйақы түріндегі шығыстар”;

КТ-  684 “Төлеуге сыйақылар”.

4. Проценттер төленді:

• кепілгер кәсіпорынға – 60,0 мың.тг.

Дт– 684 “Төлеуге сыйақылар”;

КТ- 441“Ұлттық валютадағы корреспонденттік, ағымдағы шоттағы ақшалар”.

• қарыз беруші кәсіпорынға – 300,0 мың.тг.

Дт– 684 “Төлеуге сыйақылар”;

КТ- 441“Ұлттық валютадағы корреспонденттік, ағымдағы шоттағы ақшалар”.

5. Келісімде белгіленген төлем мерзімінің басталуына қарай қарыз беруші кәсіпорынға тиесілі сомасы қайтарылды – 1000 мың.тг.:

Дт–     601  “Банктердің  қарыздары”;

КТ- 441“Ұлттық валютадағы корреспонденттік, ағымдағы шоттағы ақшалар”.

В. Қарыз беруші кәсіпорынның бухгалтериясындағы операциялар:

1. Қарыз алушы кәсіпорыннан кепілгер-кәсіпорынның кепілдемесі мен тәуелсіз аудитордың кепілгер-кәсіпорынның төлем жасау қабілеттілігі туралы қорытындысы алынды. Кепілдеме 1000 мың. тг. сомаға берілді және ол баланстан тыс есепке алынды- 1000 мың.тг.

Дт–  008 “Алынған міндеттемелерді қамту мен төлемдер”;

КТ-  .

2. Қарыз алушы кәсіпорын мен қарыз беруші кәсіпорынның арасында жасалған келісімге сай нақтыланған 1000 мың.тг. сома бір жылға дейінгі мерзімге берілді:

Дт–     403  “Өзге де қаржылық инвестициялар”;

КТ- 441“Ұлттық валютадағы корреспонденттік, ағымдағы шоттағы ақшалар”.

3. Келісімнің сомасынан 30 % көлемінде қарызға алынған ақша қаржылары үшін пайыздар есептелінді:

Дт – 332  “Есептелген сыйақылар”;

КТ- 724 “Акциялар бойынша дивидентер және сыйақы түріндегі кірістер ”.

4. Қарыз алушы кәсіпорыннан проценттер төлемі келіп түсті- 300 мың.тг.

Дт – 441“Ұлттық валютадағы корреспонденттік, ағымдағы шоттағы ақшалар”;

КТ-  332  “Есептелген сыйақылар”.

5. Қарыз алушы кәсіпорын қарызын өтеді – 1000 мың.тг.:

Дт – 441 “Ұлттық валютадағы корреспонденттік, ағымдағы шоттағы ақшалар”;

КТ-  403 “Өзге де қаржылық инвестициялар”.

Сөйтіп, несие операцияларын есепке алу кезінде осындай шоттар корреспонденциялары беріледі.

“Медсервис-Рихтер” ЖШС-да несие операцияларын есепке алу тиісті заңдылықтарға сүйене отырып жасалады. Есепті жылда серіктестік банк немесе банктен тыс ұйымдардан несие алмаған. Сондықтан да ұйымның ұзақ немесе қысқа мерзімді несиелері баланста жоқ.

 

2.2Бюджетпен есп айрысудың есебі

 

     Мемлекеттік бюджет — жалпы мемлекеттік ақша қаржысы қорын құрудың және пайдаланудың негізгі қаржылық жоспары. Бюджеттің қаржысы экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын және мәдени деңгейін көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланылады. 2001жылғы 12 маусымда (2005 ж. 1-қаңтардағы толықтырулар мен өзгерістерді қоса)  Қ Р “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”  Салық Кодексіне  сәйкес жеке және заңды тұлғадан алынатын салықтар, мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады. Жалпы мемлекеттік салықтарға заңды және жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы, ҚҚС, акциздер, арнаулы төлемдер және жер асты байлықтарын пайдаланушыларға салынатын салықтар жатады. Жалпы мемлекеттік салықтар және міндетті төлемдер кезекті қаржы жылындағы “Республикалық бюджет туралы” ҚР Заңдарында белгіленген тәртіп бойынша тиісті бюджет табыстарына қосылады. Жергілікті салықтарға: жер салығы, заңды және жеке тұлғаның мүлкіне салынатын салық, көлік құралдарына, заңды тұлғаларды және кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғаны тіркеу үшін алынатын алымдар жатады. Көрсетілген салықтар мен алымдардың, төлемдердің сомалары жергілікті бюджеттің кірісіне аударылады.

Кәсіпорынның бюджетпен есеп айырысу операциялары 63 “Бюджетпен есептесу” бөлімшесінің шоттарында есепке алынады. Бұл бөлімшеге 631 “Төленетін корпорациялық табыс салығы” шоты, 632  “Кейінге қалдырылған корпорациялық табыс салығы” шоты, 633 “Қосылған құн салығы” шоты, 634 “Акциздер” шоты, 635 “Әлеуметтік салық” шоты, 636 “Жер салығы” шоты, 637 “Мүлікке салынатын салық” шоты, 638 “Көлік құралдарына салық” шоты, 639 “Өзге де салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер” шоттары кіреді. Салық жылы салық салынатын табыстары бар заңды тұлғалар  салық төлеушілер болып табылады. Табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктен басқа заңды резидент және резидент емес тұлғалар жатады. Заңды тұлғаларға өзінің қатысушыларынан бөлек салық салынады. Жай серіктестіктен соның ішінде консорциум шарты бойынша алған табыс оның қатысушыларының арасында бүлінеді және олардың әрқайсысына салық алынады. Әрбір салық төлеуші салық салынатын табысты анықтау үшін жылдық табыстың жинағының ұстап қалудың және шеккен зияндарының салық есебіне нұйымдастыруға міндетті. Салық төлеуші резиденттің жылдық табысының жиынтығы салық төлеушінің Қазақстан Республикасында және Қазақстан Республикасынан тыс жерде алынған табыстарынан тұрады. Салық төлеуші резидент еместің жылдық табыстың жиынтығы  Қазақстандық кіріс көздерінен алғаны жатады. Жылдық кіріс жиынтығына өткізілген өнімдер, атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет және басқа да операциялар үшін салық төлеуші алуға тиісті ақшалай немесе табысқа қаражаттар, өзара есеп айырысулар ретінде 3-ші тұлғаға жіберілген тікелей не болмаса жанама шығындарды өтеуге жіберілген қаржылар жатады. Кәсіпкерлік қызметтен түсетін кірістерге: Өнімді (жұмыс, қызмет) сатып өткізуден түсетін кірістер; ғимаратты, қондырғыларды сатып өткізу кезінде құнының өсуінен, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға байланысты олардың құндарына түзетулерді есепке ала отырып түскен кірістер: соның ішінде: проценттер бойынша кіріс, дивиденттер, ақысыз алынған мүліктер мен ақша қаржылары; мүліктерді жалға беруден түскен кірістер; роялти; мемлекеттен алған жәрдем арналардан басқа, заңды тұлғадан алған жәрдем ақшалар; кәсіпкерлік қызметін шектеуге немесе кәсіпорынды жабуға келісім үшін алынған кірістер, қарыздарды есептеп шығарудан түсетін кірістер және тағы басқалар жылдық кіріс жиынтығынан шегеруге жататындар:

• жеке тұлғалар алған дивиденттер;
• Қазақстан Республикасында бұрын төлем көзіне салық салынған жеке тұлғаларға тиісті проценттер.
• Заңды және жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қызметімен байланысты.
• 15% мөлшерінде біржола салық салынатын сатып өткізілген құнды қағаздардың бағасының өсімімен инфляция деңгейіне түзетілетін заңды резидент тұлғалардың үлесі.

Заңды тұлғалардың жылдық табысының жиынтығынан оны алуға байланысты болуға барлық шығындар кемітіледі, соның ішінде негізгі құрал-жабдықтарды сатып алуға, оларды орнату бойынша шыққан шығындардан және күрделі сипаттағы басқа шығындар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарымен реттелетін мемлекеттік әлеуметтік аударым  және арнайы қорларға қаржы бөлу бойынша шыққан шығындар және олардың қызметкерлерінің материалдық және әлеуметтік әл-ауқатын көтеруге шығарылған шығындарғ іс-сапар, өкілеттік шығындар Қазақстан Республикасы Үкіметімен белгіленген мөлшердің шегінде кемітіледі. Жылдық табыс жиынтығынан шын мәнінде табыс салығы бойынша жеңілдіктер болып табылатын келесі кемітулер жүзеге асырылады, проценттер бойынша кеміту. Несие үшін проценттер Қазақстан Республикасының ҰБ- ні бекіткен қайта қаржыландыру ставкасінің есебінен анықталған және көрсетілген мөлшерінің 50%- не ұлғайтылған, процент сомасының шегінде кемітуге жатады. Ғылыми зерттеу, жобалық және тәжірибе конструкторлық жұмыстарына шығындар бойынша ұстап қалу. Негізгі құрал-жабдықтарды алу, оларды орнату және басқа күрделі сипаттағы шығындардан басқа, алумен байланысты ғылыми-зерттеу, жобалау және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарына шығындар бойынша ұстап қалу жүзеге асырылады. Өндірістік мақсат үшін жеке меншік құрылыс бойынша шығындар және өндірістік мақсатта 3 жылдан кем емес пайдаланылған технологиялық құрал-жабдық құны; салық төлеушінің қарауы бойынша амортизациялау мерзімінің кез-келген сәтінде ішінде қалған амортизацияның ішінде ұстап қалуға жатады. Осы топқа кіретін негізгі құралдардың әр бір тобына қатысты жөндеу шығындары бойынша ұстап қалуға рұқсат етіледі. Әр салық жылы бойынша ұстап қалуға жататын жөндеу процентінің сомасы, салық жылының соңында топтың баланстық құнын 10%-ке шектеледі. Белгіленген шектеуден асып кеткен сома топтың баланстық құнын ұлғайтады және белгіленген тәртіпке қарай амортизациялауға жатады. Жер байлығын зерттеу, барлау және пайдалы қазбаларды алуға даярлық жұмыстарына шыққан шығындар , бағалау, жасақтау, жалпы әкімшілік шығындар және қол қойылған бонустарды, коммерциялық табу бонусын төлеуге байланысты шығындарды қоса алғанда, жылдық табысы жиынтығынан амортизациялық аударым жарнасы түрінде ұстап қалуға жатады. Осы топ бойынша амортизациялық аударым пайдалы қазбаларды ала бастаған сәттен бастап бірінші бес жыл ішінде 1 топтың негізгі құралын шекті мөлшерде амортизациялау бойынша жүзеге асырылады, ал құнның қалған бөлігі 5 жыл мерзім өткеннен соң келесі амортизациялық кезеңнің кез-келген сәтінде жер қойнауын пайдаланушының қарауы бойынша анықталатын мөлшер бойынша кемітіледі. Осы бап тобына қорларды геологиялық зерттеу, өңдеу және пайдалану құқығын иеленуге байланысты, салық төлеуші жұмсаған материалдық емес активтер шығындарына да қолданылады.

     Салықтардың айыппұлды және өтемақы шығындарын ұстап қалу. Ұстап қалуға: жылдық кірістің жиынтығын анықталғанға дейін есептен шығарылған, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында және басқа да мемлекеттерде төленген салық табыстарынан басқа төленген салықтар; бюджетке аударылуға жататындарды қоспағанда тұрақсыздық айыптары, айып пұл өтемақысын алғандағы: Қазақстан Республикасының заңдарымен бекітілген нормативті шығындарға сәйкес мемлекеттік әлеуметтік саланы ұстауға заңды тұлғалардың шығарған шығындарын жатуы.

Табыс салығын есептеу 851 “Корпорциялық табыс салығы бойынша шығыстар” шотының дебеті және 632 “Кейінге қалдырылған корпорциялық табыс салығы” және 631 “Төленетін корпорциялық табыс салығы” шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.

Салық жылы салық салынатын табысқа ие болған жеке тұлғалар салық төлеушілер болып табылады. Жылдық табыс жиынтығына табыстың барлық түрлері, төмендегідей қоса: еңбек ақы түрінде салынатын табыстар: жеке тұлғалардың мүліктік табыстары кіреді.

Жеке тұлғалардан табыс салығын ұстау “Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Кодексіне (Салық Кодексі) 2005ж. 12-маусымдағы №209-11 (2006ж. 1-қаңтардағы өзгерістер мен толықтырулармен) сәйкес жүргізіледі.

Ескерту: “2006 жылға арналған Республикалық бюджет туралы ” Қазақстан Республикасының 02.12.2005ж .№3-111 Заңымен 2006 жылға арналған айлық есептік көрсеткіш 1030 тг. мөлшерінде белгіленген. Жылдық есептік көрсеткіш (ЖЕК*)– 12360 тг.

Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстары:

1. қызметкердің табысы;
2. біржолғы төлемдерден алынған табыс;
3. жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері;
4. дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;
5. стипендиялар;
6. жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы жатады.

Жалпы алғанда, жұмыс беруші жұмыскерлердің еңбек ақысынан Салық Кодексіне сәйкес әртүрлі ұсталымдар жасайды, атап айтқанда міндетті зейнеткерлік жарнасын жинақ зейнеткерлік қорға; жеке табыс салығын, атқару парақтарынт (сот үкімінің қағаздары бойынша), сондай-ақ жұмыскерлердің өзі берген өтініші бойынша ұсталымдар жасалады, сонымен қоса олардың келісімінсіз: қайтарылмаған аванстар, жұмыстан шыққанда істемей кеткен уақыты үшін, әкелген зияндары үшін т.б. ұсталымдар ұсталады.

         Салықтар – ұлттық табыстың бір бөлігі болып саналады. Салықтар арқылы жинақталған қаражат жалпы мемлекеттік мұқтаждарға жұмсалады. Қызметкерлердің салық салынатын табысынан тек жеке тұлғалардан Салық Кодексінің 145 бабы бойынша көрсетілген ұсталымдар тұтас ұсталады.

Ескерту: “2006 жылға арналған Республикалық бюджет туралы ” Қазақстан Республикасының 02.12.2005ж. №3-111 Заңымен 2006 жылға арналған айлық есептік көрсеткіш 1030 тг. мөлшерінде белгіленген. Жылдық есептік көрсеткіш (ЖЕК*)– 12360 тг.

Мысалы:

Кесте № 2

Жеке табыс салығын есептеу, ұстап қалу және  әлеуметтік салықты есептеп жөніндегі есеп

Мысалдың шарты: қызметкер Данаева Ұ қаңтар айы үшін еңбек ақысын есептеу. (асырауында адамдар жоқ және зейнеткер емес).

салық кезеңінің ай-лары	Есептелген табыс		СК-ң 144бабы салық салуға жатпайтын табыстар		міндетті зейнетақы жарнасының сомасы		Салық шегерімдері СК-ң 152б.1т. 1,2 ж/е 4-6 тармақшасы
	есепті ай үшін	жыл басынан	есепті ай үшін	жыл басынан	есепті ай үшін	жыл басынан	есепті ай үшін	жыл  басынан
1	2	3	4	5	6	7	8	9
қаңтар	100000	100000	—	0	10000	10000	1030	1030
ақпан	100000	200000	—	0	10000	20000	1030	2060
наурыз	100000	300000	—	0	10000	30000	1030	3090
Сәуір	100000	400000	—	0	10000	40000	1030	4120
Мамыр	100000	500000	—	0	10000	50000	1030	5150
Маусым	100000	600000	—	0	10000	60000	1030	6180
Шілде	100000	700000	—	0	10000	70000	1030	7210
Тамыз	100000	800000	—	0	10000	80000	1030	8240
Қыркүйек	100000	900000	—	0	10000	90000	1030	9270
Қазан	100000	1000000	—	0	10000	100000	1030	10300
Қараша	100000	1100000	—	0	10000	110000	1030	11330
Желтоқсан	100000	1200000	—	0	10000	120000	1030	12360

Кестенің жалғасы

Жыл басынан табыстарға салынатын ЖТС* сомасы  (3б-5б-7б-9б)	Қайта есептеу коэффициенті	ЖТС салына-тын табыс-тардың есептік сомасы (10б-11б)	ЖТС салына-тын табыс-тардың есептік сомасы-нан ЖТС сомасы	Жеке табыс салығының сомасы			МЗЖ қоспағанда, әлеуметтік салық салу объектісі болып табылмайтын табыстар 316-б. 1т
				есепті ай үшін (13б-11б)	алдыңғы айлар үшін	ұсталуға тиістісі (14б-15б)	есепті ай үшін	жыл басынан
10	11	12	13	14	15	16	17	18
88970	12	1067640	108603	9050	0	9050	—	0
177940	6	1067640	108603	18100	9050	9050	—	0
266910	4	1067640	108603	27150	18100	9050	—	0
355880	3	1067640	108603	36201	27150	9050	—	0
444850	2,4	1067640	108603	45651	36201	9050	—	0
533820	2	1067640	108603	54302	45651	9050	—	0
622790	1,71	1067640	108603	63511	54302	9050	—	0
711760	1,5	1067640	108603	72402	63511	9050	—	0
800730	1,33	1067640	108603	81657	72402	9050	—	0
889700	1,2	1067640	108603	90502	81657	9050	—	0
978670	1,09	1067640	108603	99636	90502	9050	—	0
1067640	1	1067640	108603	108603	99636	9050	—	0

Кестенің жалғасы

әлеуметтік салық салынатын табыстар		әлеумет-тік салық салына-тын табыстың есептік сомасы	әлеуметтік салық салына-тын табыстың есептік сомасынан әлеуметтік салық сомасы	әлеуметтік салық сомасы			Жеке тұлғалар-дың  әлеумет-тік салық есептеле-тін табыс-тары	әлеу-меттік ауда-рым-дар сома-сы (26.б-х1,5/ 100%	Төленуге және деклара-цияда көрсеті*-луге тиіс әлеумет-тік салық сомасы
				есепті ай үшін  (22б-11б)	алдыңғы айлар үшін	төленуге тиісті (23б-24б-27б)
есепті ай үшін  (2б-6б-17б)	жыл басынан (3б-7б-18б)	20б*11б
19	20	21	22	23	24	25	26	27	28
90000	90000	1080000	153702	12808	—	12808	70000	1050	11758
90000	180000	1080000	153702	25617	12808	12808	70000	1050	11758
90000	270000	1080000	153702	38425	25617	12808	70000	1050	11758
90000	360000	1080000	153702	51234	38425	12808	70000	1050	11758
90000	450000	1080000	153702	64042	51234	12808	70000	1050	1 1758
90000	540000	1080000	153702	76851	64042	12808	70000	1050	11758
90000	630000	1080000	153702	89884	76851	12808	70000	1050	11758
90000	720000	1080000	153702	102468	89884	12808	70000	1050	11758
90000	810000	1080000	153702	115565	102468	12808	70000	1050	11758
90000	900000	1080000	153702	128085	115565	12808	70000	1050	11758
90000	990000	1080000	153702	141011	128085	12808	70000	1050	11758
90000	1080000	1080000	153702	153702	141011	12808	70000	1050	11758

 

4-бағана— Салық Кодексінің 144- бабына сәйкес салық салуға жатпайтын табыстар көрсетіледі.

6-бағана— Міндетті зейнетақы жарнасы (МЗЖ) көрсетіледі- 10000тг.

8—бағана— Салық Кодексінің 152-бабының 1-тармағындағы 1), 2), және 4)-6)-тармақшаларына сәйкес анықталатын салық шегерімдерінің сомасы көрсетіледі. Қаңтар айы үшін мысал бойынша бір айлық есептік көрсеткіш (АЕК) мөлшеріндегі шегерім 1030 тг. алынады.

11-бағана— қаңтар айы үшін коэффициент –12 (12/1) болады.

12-бағана— 88970 х12 (коэф.) = 1067640 тг.

13-бағана— Салық Кодексінің 145-бабындағы ставкалар бойынша жеке табыс салығы (ЖТС) =      108603                    

14-бағана — (108603/12)  = 9050тг.

19-бағана — әлеуметтік салық салынатын табыстар  =(100000- МЗЖ 10000) = 90000тг.

21-бағана – 90000 х 12  = 1080000тг.

22-бағана— (1080000 — 494400) х 12 % + 83430= 153702тг. Салық Кодексінің 317-бабы бойынша.

25-бағана = 23–бағ. – 24-бағ.  = 12808-0  = 12808тг.

26-бағана = 70000тг. (ай үшін табыс ең төменгі жалақының 10 еселенген мөлшерінен асып түсетіндіктен, әлеуметтік аударымдарды есептеу үшін тек 70000тг. ғана алынады). 

27—бағана — 1050 тг. (70000 х 1,5 %) – осы қызметкер бойынша міндетті әлеуметтік аударымның сомасы.

Бюджетке төленуге тиіс әлеуметтік салық сомасын есептеп шығару үшін 28-бағанды енгіземіз . 28бағ. = 25бағ. — 27бағ. =12808 – 1050  = 11758тг.

         Қызметкердің жылдық жиынтық табысының құрамына: еңбек ақы табысы және кәсіпкерлік қызметтен тапқан жеке тұлғаның мүліктік табысы кіреді. Бірақ та жиынтық табысқа белгіленген тәуліктік нормамен шектелетін жұмыскердің іс сапарына төленетін төлем сомасы қосылмайды.

Жыл бойы жеке тұлға табысына салынатын табыс салығы бір қалыпты есептелу үшін арнайы коэффициент белгіленген. Бұл коэффициент 12 санының (жылдағы жалпы ай саны) ағымдағы айдың реттік номеріне қатынасынан анықталады: қаңтар айына – 12 (12/1); ақпанға – 6(12/2); наурызға -4 (12/3) т.с.с.

Егер де қызметкер календарлық жылдың аяғына дейін қызметтен босатылса, нақты тапқан табысына (еңбек ақысына) салынатын табыс салығы қайта есептеледі, артық (немесе кем) алынған салық сомасы қайтарылады (немесе қосымша ұсталады).

Салық төлеуші есепті жылға жиынтық жылдық табыс және шегеріс жасау декларациясын есепті жылдан кейінгі жылдың 10 сәуірінен кешіктірмей табыс етілген күннен бастап 10 күн өткен соң түпкілікті есеп айырысып табыс салығын төлейді.

Әлеуметтік салық — салық салу объектісі еңбек ақы төлеу қоры болып табылады. Салықты төлеушілер: заңды тұлғалар (шетелдіктер қатысқан заңды тұлғаларды шетелдің заңды тұлғалардың өкілет өкілдіктері мен филиалдарын қоса) Заңды тұлғалар ҚР-ның салық заңдарымен белгіленген тәртіп пен Астана, Алматы қалаларының тиісті бюджеттеріне немесе облыстардың бюджеттеріне өз филиалдары, өкілдіктері мен өзге оқшауланған құрылымдық бөлімшелер  әлеуметтік салық төлеуді олардың орналасқан жері бойынша жүзеге асырады. Әлеуметтік салықты заңды тұлғалар ҚР-сы азаматтарының сондай –ақ ҚР-сында тұраұты тұратын шетел азаматтарымен азаматтығы жоқ адамдардың еңбек ақы төлеу қорынан белгіленген кестедегі ставкалар бойынша төлейді. Әлеуметтік салық төлеу жалақының төлеуіне қарамастан, бірақ келесі айдың 15-нен кешіктірілмей айдың 2-ші жартысы үшін жалақы төлеуге белгіленген мерзімде ай сайын жүргізіледі. Әлеуметтік салық бойынша декларация тоқсаннан кейінгі айдың 15 күннен кешіктірмей тапсырылады. Әлеуметтік салық бойынша бюджетпен нақтылы есеп айырысу жөніндегі есепті кезең күнтізбелік ай болып табылады.

Міндетті зейнетақы жарналарын ұстап қалудың және жинақтаушы зейнетақы қорына аударудың ережесі “Зейнетақымен қамсыздандыру туралы” ҚР-ның Заңына  және Салық Кодексіне сәйкес әзірленген және төлеушілердің міндетті зейнетақы жарналарын ұстап қалуы мен жинақтаушы зейнетақы қорына аударудың тәртібін белгілейді. Заңды тұлғалар мен заңды тұлға құрмайтын кәсіпкерлік және өзге де қызметпен айналысатын жеке тұлғалар өзінің орналасқан жері бойынша салық органдарында жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнет ақы жарналарын төлеуші ретінде тіркеуге жатады.

Заңды тұлғалар қызметкерлердің оларға еңбек ақы түрінде төлеуге жататын кірістерін “Зейнет ақымен қамсыздандыру туралы” ҚР-ң заңында белгіленген мөлшерде ай сайын міндетті зейнетақы жарналарын ұстап қалуға және оларды табыстарды төлеумен бір мезгілде жинақтаушы зейнет ақы қорына аударуға міндетті. Төлеушілер жинақтаушы зейнет ақы қорына міндетті зейнетақы жарналарын мынадай ставкалар бойынша ұстап қалады. Заңды тұлғалар әр қызметкерлердің зейнет ақы жарналарын есептеу үлгісін қабылданатын кіріспен 10% мөлшерінде. Сондай-ақ заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік және өзге де қызметпен айналысатын жеке тұлғалар өздері үшін зейнетақы жарналарын есептеу үшін қабылданатын кірістен 10% мөлшерінде, бірақ заң актілерімен белгіленген ең төменгі мөлшердің 10% кем емес мөлшерінде төлейді. Жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналарын аудару зейнет ақы төлеу жөніндегі мемлекетік орталықтың  ҚР-сы Ұлттық банкінің бас Алматы филиалында ашылған № 413609816, МФО 190501109, тағайындау қоры 010 банктік шоты арқылы жүргізіледі. Жеке тұлғалардың міндетті зейнет ақы жарналарының сомасы орталықтың шотына түскен күннен бастап, 3 банктік күннің ішінде солардың міндетті зейнетақы жарналарын пайдасына аударылатын жеке тұлғалардың тізімімен қоса форматы МТ-102 электронды төлем тапсырмасымен жинақтаушы зейнетақы қорларына аударылады.

Салықтар – ұлттық табыстың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу құралдарының бірі. Салықтар арқылы жинақталған қаражат жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарға жұмсалады. Қызметкерлердің салық салынатын табысынан жеке тұлғалардан ғана табыс салығы ұсталады. Салық жұмыс орны бойынша бекітілген прогрессивтік төлем мөлшері бойынша ұсталады.

Атқару құжаттары бойынша ұсталымдар сот шешімдеріне, нотариалдық органдардың жазбаларына сондай-ақ дауыс түрде өндіріп алу туралы әкімшілік органдары қабылдаған қаулыларға сәйкес берілетін атқару құжаттары бойынша ұсталымдар негізгі еңбек төлемінен де оның ішінде сыйлықтардан, зейнет ақылардан жұмысқа уақытша жарамсыздық бойынша берілетін жәрдемақылардан т.б. алынады. Келіп түскен атқарушы құжаттары арнайы тізімге тіркелуі тиіс.

Тапсырма – міндеттемелер негізінде еңбек төлемінен алынатын шегерімдерге – сауда ұйымдарынан несиеге тауар алуларына байланысты қызметкерлерге берілетін тапсырма – міндеттемелер негізінде еңбек төлемінен алынатын шегерімдер айдың 2 жартысы үшін еңбек төлемі төленгеннен кейін 3 күннен әрі асырмай айына 1 рет жасалады. Жеке өзін сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру жарналарының шегерімдері өзін және мүліктерін ерікті түрде сақтандыру туралы шарттар бойынша банк мекемелеріндегі сақтандыру жарналарын аудару жөніндегі жазбаша тапсырмасы бойынша жасалады.

Еңбек төлемінен алынатын кәсіподақ мүшелік жарналарының шегерімдері қызметкерлердің жазбаша түрдегі арыздары бойынша жүзеге асырылады. Қызметкерлердің еңбек төлемін ұсталынған мүшелік жарналарды кәсіпорын тиісті кәсіподақ ұйымдарының банктегі шоттарына кәсіпорындағы берешегін өтеу ретінде жасалатын шегерімдер (қызметкерлердің кәсіпорыннан авансы, қате төленген сомалардың, сондай-ақ демалыстың жұмыс істемеген күндері үшін алынатын сомалардың қайтарылуы, қызметкерлердің кінәсінен ұйымға келтірілген мүліктік зиянның орнын толтыру) белгіленген тәртіппен әкімшіліктің шешімі бойынша жасалады. Еңбек төлемінің әрбір белгіленген сомасынан алынатын барлық ұсталымдардың мөлшері 20 %, ал заңдарда ескерілген ерекше жағдайларда қызметкерлерге төлеуге есептелген еңбек сомасының 50% шамасынан аспауға тиіс. Еңбек төлемі мен бірнеше атқару құжаттары бойынша ұстағанда қызметкерлердің жалақысының 50% сақталып қалуға тиіс.

Жеке тұғалардан табыс салығының және әлеуметтік салықтың ұсталынуы 681”Еңбек ақы бойынша қызметкерлермен есептесу” және 682 “Лауазымды тұлғаларға берешек” шоттарының дебеті  639 “Өзге де салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер”, 635 “Әлеуметтік салық” шотының кредиті бойынша көрініс табады. Еңбек ақы түріндегі табыстарға жалақының, сыйақының қосымша ақының, үлес ақының және жолдану (мердігерлік, өзара шарт келісімі) шартына сәйкес жеке тұлғаның жұмысты орындауына (қызметті атқаруына оқуына) байланысты басқа да төлемдердің кез-келген түрлері жатады.

Табыс салығы бойынша шығыстар есебін жүргізу үшін ұйымдар  851”Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар”шотын қолданады. Бұл активті шот. Ол заңды тұлғаның табыс салығымен байланысты есепті кезеңде ұйымның жасаған шығындары туралы ақпаратты жинақтауға арналған. Заңды тұлғалардан алынатын табыс салығын есептеген кезде 851”Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар” шоты дебеттеледі және 631”Төленетін корпорациялық табыс салығы” кредиттеледі, заңды тұлғадан алынатын табыс салығы кейінге қалдырылғанда 851”Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар”шоты дебеттеледі және 632 “Кейінге қалдырылған корпорациялық табыс салығы” шоты кредиттеледі. Бюджетке табыс салығы аударылғанда 631 ”Төленетін корпорациялық табыс салығы” шоты дебеттеледі және 441 “ Ұлттық валюта түріндегі корреспонденттік және ағымдағы шоттағы ақша” шоты кредиттеледі. Жыл аяғындағы табыс салығы жөніндегі шығындар сомасы 851 ”Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар” шоты кредиттелгеннен және 571 “Жиынтық табыс” шотының дебетіне жазылады.

 

Кесте № 6

                   Бюджетпен  есеп айырысудың  шоттар корреспонденциясы                                                                                                 

 

1	Заңды тұлғалардан бюджетке алынатын табыс салық	851	631
2	Ұйымның  есеп саясатының өзгеруіне немесе кеткен кемшіліктерді түзетуге байланысты, бөлінбеген табыстың бастапқы қалдығын реттеуге жататын салық сомасының: —         ұлғаюына —         азаюына	562 631	631 562
3	Төтенше жағдайларға және тоқтатылған операцияларға байланысты табыстар (зияндар) салығының сомасына	862	631
4	Төтенше жағдайларға және тоқтатылған операциялардың салдарынан шеккен зиянға байланысты, өзгерген салық сомасына	631	861-864
5	Заңды тұлғалардың бюджетке нақты аударған табыс салығы сомасы	631	441
6	Ағымдағы кезеңде пайда болған немесе жойып жіберудің нәтижесінде уақытша айырмашылық (бухгалтерлік есеппен салық есебінің талаптарының айырмашылығының нәтижесінде болған) алдағы уақыттағы төлеуге тиісті салық	851	632
7	632 – “Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салығы” — деп аталатын шотқа түзетулер енгізуге байланысты: — салық мөлшерін ұлғайтуға — салық мөлшерін азайтуға	851 632	632 851
8	Пайда болған немесе жойып жіберудің нәтижесінде кездескен уақытша айырма салық сомасына: —         Бюджетке төлеуге —         Зиянды жабу нәтижесіне есептелген	632 632	631 851
9	—         Активтерді қайта бағалауға байланысты салық сомасының үстеме өсімі, салық есебіндегі қайта бағалау үстеме өсімнен жоғары болған кезде —         Салық есебіндегі қайта бағалау үстеме өсімнің, бухгалтерлік есептегі қайта бағалау үстеме өсімнен жоғары болған кезеңде	541     632	632     541
10	Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге сатылған өнім үшін талап етілген шот бойынша қосылған құн салығының сомасына	301-303	633
11	Есептелуге жататын қосымша құн салығы сомасына	633	331
12	Сатып алушылардың бұрын төлеп сатып алған тауарларын қайтарған кезде, бұрын есептелген қосылған құн салығы сомасына	633	687
13	Бюджетке аударылған қосылған құн салығы сомасына	633	441
14	Жеке тұлғаларға есептелген табыс салық сомасына	681	639
15	Серіктестіктерге қатысушылардың  дивиденттерімен табыстарынан, олардың үлестеріне қарай төленетін көздерінен ұсталынуға тиісті, есептелген салық сомасына	621, 622, 687	639
16	Бюджеттен артық аударылған салық сомасын қайтаруы	441	631, 633, 639
17	Әлеуметтік салық сомасы	821	635

 

“Медсервис-рихтер” ЖШС-нің бюджетпен есеп айырысу операциялары осы аталған шоттар корреспонденциясы бойынша жасалады. Серіктестіктің өткен жылы бюджетпен есеп айырысу бойынша туындаған міндеттемелері – 1408102,5 тг. болса, есепті жылы 3998019, 04 тг. құраған. Өткен жылға қарағанда 2589916,5 тг. көбейген. Әрине бұл көрсеткіш өнімді өндіру немесе қызмет көрсету көлемінің ұлғайғанына да байланысты. Бірақ ұйым үшін міндеттемелердің азайғаны тиімді.

 

 

2.3 Басқа да  міндеттемелер бойынша есеп айырысудың  есебі

 

Бұл аталған борыштын есебі 687 “Өзге де кредиторлық берешектер”  шотында жүргізіледі. Осы шотқа ашылатын аралық шоттарда немесе талдамалық шоттарда мыналар көрсетілуі мүмкін;

• Банктегі арнайы шоттардағы сомалар. Мұндай сомаларды қосып есептеген кезде ақша қаражаттарының шоттары (423, 431, 432, 441)  дебеттеледі және 687 шот кредиттеледі.
• Қате қосылған сомаларды банкке  қайтару 423, 431, 432,  441  шоттарының кредиті бойынша және 687 дебеттеледі.
• Серіктестіктерге қатысушыларға олардың бөлінбеген табысы есебінен немесе резерв капиталы есебінен жасалған үлестеріне сәйкес табыс сомаларының есептелгені, яғни табыстың есептелген кезінде  қаржылық жай күйі және құрылтайшы қабылдаған шешімдеріне қарай 551, 552, 561 шоттар дебеттелінеді және 687 кредиттеледі, тиесілі заттай табысының төленуі 687 шоты дебет және 701 шот кредиттеледі :  қайтарылған дайын өнімдермен сатып алынған тауарлар, сондай ақ  орындалған,  бірақ тапсырыс беруші қабылдамаған жұмыстар  мен қызметтер бойынша қосылған құн салығы сомасы 633 “қалдық құн салығы ” шоты дебеттеледі, 687 кредиті бойынша көрсетіледі.
• Қызметкерлердің жіберген ақаулары, құрал- саймандары бұзғаны үшін еңбек ақысынан ұсталған қаражаттар сомасы 681 “қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу” шотының дебеті, 687 кредиттеледі.
• Ағымдағы талдау бойынша шығындардың есептелген сомасы: 811, 821, сондай ақ 90, 92, 93 бөлімше шоттары дебеттеледі, 687 кредиттеледі.  

Дер кезінде алынбаған еңбек ақы депоненттеледі. Бухгалтерияда “Берілмеген жалақы тізімі” негізінде берілмеген жалақы, “Депоненттелген жалақы есебі кітабы” жазылады. Онда айдың басындағы қалдықтар, ай сайын депоненттелген сома, депоненттерге еңбек ақы төлемі және оның айдың алдындағы қалдығы көрсетіледі.

Депоненттелген еңбек ақы төлемі есебіне қабылдаған сомаға 681 “Жұмысшы қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу” төлемі есебіне қабылдаған сомаға есеп айырысу шоты дебеттеледі және 687 шоттың кредиті көрінеді. Депоненттелген еңбек ақы кассадан есеп айырысу шотына (441 шот дебеті; 451 шоттың кредиті) енгізіледі; одан кәсіпорын кез-келген уақытында ала алады.

Банктен жұмыс істеушілерге төлеу үшін алынған депоненттелген еңбек ақы сомалары кассаға 441 шот кредитінен 451 шот дебеті бойынша көрсетіледі. Депоненттелген еңбек ақы сомаларын кәсіпорындар 3 жыл бойы сақтауға міндетті, орындаушы құжаттар бойынша ұйымдар және жеке тұлғалар мен есеп айырысулар. Еңбек ақыдан сомаларды ұстау үшін негізгі соттар беретін орындау қағаздары, нотариалдық кеңселерін басқа да осы секілді органдардың нұсқау жазбалары болып табылады. Орындау құжаттары бойынша алименттерді (заңмен белгіленген реттерде бір отбасының мүшелері осыған құжат, екінші отбасы мүшелеріне төлеуге міндетті қаражаттарды) ұстап қалу өте жиі жүргізіледі.

Алименттерді алуға құқығы бар адамдар тобы, бұл алименнтің мөлшері мен оларды төлеу мерзімдері, заңмен белгіленеді.

Алименттерді (жұмыс істеушілердің келісімдері бойынша) ерікті түрде төлеуден бас тартқан жағдайда олар сот арқылы өндіріп алады.

 Кәсіпорын орындау қағаздарының және олардың қозғалысына, сондай-ақ мәлімдемеде немесе орындау қағазында көрсетілген адамға алименттерді төлеуге, аударуға немесе аударушы төлеміне бақылау жасауды қамтамасыз етуге міндетті.

Алимент алушының мәлімдемесі бойынша бөлектігі оның салымдары шоттарына аударылуы мүмкін. Заңды және жеке тұлғалар пайдасына еңбек ақыдан ұсталып қалған сомалар оларды өндіріп алу кезеңінен бастап аударым жасау аударып жіберу немес мақсатына қарасты нақты ақшамен төлеу күніне дейін депоненттеледі. Орындау құжаттары бойынша сомаларды ұстап қалған реттерде 681 шот дебеттеледі және 687 шот кредиттеледі: аудару, аударған немесе 451 шоттар кредиттеледі. Орындау құжаттары бойынша есеп айырысулардың талдамалық есебі “әр алуан дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысудың талдамалық есебі тізімдемесінде жүргізіледі.

Тараптардың кредиторлық қарыздарын есепке алуды қарастырайық. Еншілес (тәуелді) ұйымдарға кредиторлық берешектерді  есепке алу үшін,  төмендегі синтетикалық шоттар пайдаланылады: 641 “Еншілес ұйымдарға берешек” ,  642 “Тәуелді ұйымдарға берешек”, 643 “Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға берешек”. Бұл шоттар негізгі, пассивті, күрделі шоттар болып табылады.

Талдамалық есеп әрбір еншілес (тәуелді) ұйымдар бойынша корреспонденцияланушы шоттары бойынша бастапқы құжаттар мен машинограммаларда жүргізіледі.

Төменде осы шоттар бойынша корреспонденцияларды қарастырайық.

Еншілес (тәуелді) ұйымдардағы операциялар:

1. Бас кәсіпорыннан алынған материалдар мен сатып алынған тауарлар:

ДТ – 201-206, 208, 222;

КТ —  641, 642, 643.

2. Бас кәсіпорыннан қабылданған жұмыстар мен қызметтер:

ДТ – 900, 920, 930;

КТ —  641, 642, 643.

3. Бас кәсіпорыннан алынған дайын өнім, негізгі құрал-жабдықтар, материалдық емес активтер:

ДТ – 222, 122-125,  101-106;

КТ —  641, 642, 643.

4. Бас кәсіпорынға еншілес (тәуелді) ұйымдардың өтеген қарыздары:

ДТ – 641, 642, 643;

КТ — 441 .

Бас кәсіпорын өз тараптарының арасындағы есеп айырысуларды салыстырып, тексеру актілері негізінде дебиторлық қарызы кредиторлық қарыз сомасымен жабылуы мүмкін:

641-643 шоттары дебеттеледі,

321-323 шоттары кредиттеледі.

Корпоративтік балансын жасаған кезде 641-643 және 321-323 шоттары бойынша сомаларын ашып көрсетеді.

Дивидендтердің есебін қарастырайық.

Дивидендтер дегеніміз – акционерлер иелігінде болатын акциялардың саны мен түрлеріне сәйкес оларға тиесілі акцияларына табыс түрінде жыл сайын акционерлер арасында бөлінетін акционерлік қоғам табысының бір бөлігі. Дивидендтер бойынша есеп айырысулар есебі үшін 621”Жай акциялар бойынша есептесу”, 622 ”Басымдық берілген акциялар  бойынша есептесу”,

623 ”Қатысушылардың кірістері бойынша есептесу” шоттары пайдаланылады. Дивидендтерді есептеген кезде 621, 622,  623 шоттары кредиттеледі және мына шоттар дебеттеледі: 561 “Есепті жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмаған зиян)”, 562 “Өткен жылдардың бөлінбеген кірісі (жабылмаған зиян)” шоттары есепті жылдың және бұдан бұрынғы жылдардың бөлінбеген табысы есебінен акция ұстаушыларына (заңды және жеке тұлғаларға) дивидендтерді есептеген кезде беріледі.

Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысудың есебі

Міндеттемелер дегеніміз – ұйымдардың белгілі-бір мерзім ішінде өтелуі тиіс активтері. Ағымдағы міндеттемелердің, соның ішінде кредиторлардың талап етуі бойынша төленуге тиісті міндеттемелердің және есепті мерзімнен кейін бір жыл ішінде өтелуге тиісті ұзақ мерзімді міндеттемелердің бір бөлігінің баптары ашып көрсетілуге тиіс яғни бұл №2  “Бухгалтерлік баланс және қаржы есептеріндегі негізгі ашылымдар” бухгалтерлік есеп стандарттарымен реттеледі. Оларға төмендегілер жатады:

1) ұзақ мерзімді несиелер;

• қысқа мерзімді несиелер;
• ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі;

10)-кредиторлық қарыздар оның ішінде:

— төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;

— сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;

— салықтар бойынша қарыздар;

— төленетін дивидендтер;

— ұйымаралық қарыздар;

— акционерлік қоғамдардың лауазымды адамдарына берешек қарыздар;

— өзге де кредиторлық қарыздар.

• төленуге тиісті есептелген шығындар;
• болашақ кезеңдердің табыстары;
• күтпеген жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.

Ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдағы бөлігі, егер ұйым несиелік шартқа сәйкес міндеттемені ұзақ мерзімді негізде қайта қаржыландыруды ұйғарса, ағымдағы міндеттемелерден шығарылып тасталады. Бұл жағдайда міндеттемелердің сомасы мен қайта қаржыландыру мерзімдері ашып көрсетілуге тиіс.  Кәсіпорынды материалдық–техникалық  қамтамасыз ету өндірістік  қорлардың ең аз қажетті дәрежесі жағдайында  материалдық ресурстарды үнемі пайдалануды ескере отырып, оның тиімді де ырғақты жұмыс істеуі мақсатында жүзеге асырылады. Сондай-ақ кәсіпорынды жабдықтау экономикалық  және әлеуметтік дамыту жоспарларына сәйкес  жүргізіледі. Кәсіпорын өндіруші-кәсіпорындармен  немесе делдалдық ұйымдармен  өзін кешенді түрде  қамтамасыз ету жөнінде  шарттар  жасасады, не өзінің делдалдары арқылы биржада сатып  алуларда шаруашылық операцияларын  жүргізеді.

     Жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін ұйымдар  қызметінің бухгалтерлік Типтік жоспарының 6-бөлімі “Міндеттемелер” —  67 “Берушілермен және мердігерлермен есептесу” бөлімшесінің шоты қолданылады. Онда есеп айырысулар сомасының деңгейіне және нысандарына (алдын-ала төлемақы, инкасса, аккредитивтер, чектер) қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдық, босалқы қорлар, атқарылған қызметтер және жұмыстар үшін есеп айырысулар жүргізіледі. 671 “Төлеуге шоттар” шотының  кредиті бойынша жабдықтаушылардың акцептелген шоттар фактурасы және дебеті бойынша есеп айырысу, валюталық және басқа да шоттар төлемақысы жазылады.

     Өнім өндірушілермен есеп айырысулар есебін арнайы нысандағы журналда, машинограммада немесе тізімдемеде әрбір шот-фактура немесе төлем-талап тапсырмалары бойынша жүргізіледі. Мұның өзі әрбір құжат бойынша есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді.

          Келіп түскен шот-фактураларды алдымен “Келіп түскен жүктер есебі журналына” (үлгі № 1) тіркейді. Қоймаларға құндылықтардың түсуіне қарай журналда кіріс құжаттарын белгілеп, қоймаларға босалқы қорлардың немесе түспеген жүктерді іздестірумен байланысты сұрау салулардың келіп түскен күнін жазып қояды. Журналдың (ү.т. №М-1) деректерін 671”Төлеуге шоттар” шоты бойынша жүргізілетін есепке алу регистрлерінің деректерімен  тексеріп отырады. Журнал бойынша, сондай-ақ жол үстіндегі материалдық құндылықтардың сомасы бақыланады. Журналға жабдықтау бөлімі тауар-көлік жөнелтпе құжаты (накладной), кіріс ордерлері, материалдарды қабылдау туралы актілер (ү.т. №М-7) негізінде кәсіпорын қоймасына материалдық құндылықтардың түсуіне қарай жазып отырады. “Ескерту” бағанасына шоттың төленуі, акцептен бас тартуы немесе ішінара акцепт сомасы және басқалары жөнінде мағлұматтар жазылады. Журналға тек акцептелген шот-фактура ғана жазылады.

     Есеп журналы бойынша тіркеу номерін көрсете отырып, түскен жүктердің акцептелген шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналға жазады. Оны бухгалтерияға үш кезеңде толтырады.

     Бірінші кезеңде журналға акцептелген шот-фактура және басқа да есеп айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазу жазылады. Бұл ретте тіркеу номерімен төлем-талап тапсырмаларының немесе шот-фактура нөмірі жазылады. Жабдықтаушының шот-фактурасын жергілікті жабдықтаушыдан немесе станциядан өзге қалалардан түскен құндылықтарды алу үшін экспедиторға шот-фактура береді.

     Екінші кезеңде журналға қоймадан бухгалтерияға келіп түскен кіріс құжаттары (кіріс ордерлері, тауар, көлік құжаттары, (накладнойлар) материалды қабылдау туралы актілер) негізінде жазу жазылады. Журналда осы құжаттардың номерлерін, келіп түскен құндылықтардың есепті немесе келісім-шартта көрсетілген бағасы бойынша құны және тауарлы-материалдық құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген шоттар шегінде төлем-талап тапсырмаларына немесе шот-фактураға сәйкес олардың нақты құнын көрсетеді. Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем-талап тапсырмаларындағы, шот-фактурадағы материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиіс. Егер жүктерді қабылдау кезінде жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен құндылықтардың жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталса, актінің негізінде талап сомасын 671 “Төлеуге шоттар” шотының кредитінен 334 “Өзгеде дебиторлық берешек” шотының дебетіне есептен шығарады. Егер материалдық құндылықтардың жетіспеуін есеп айырысу төлем құжаттарын акцептеуге дейін анықтайтын болса, онда оның сомасына тиісті есеп айырысу төлем құжаттарына акцептіні азайтады. Журналда сондай-ақ жұмыстар мен қызметтердің (негізгі құрал-жабдықтарды жөндеу, жүктер тасымалы, су, жылу электр энергиясы) берушілер мен есеп айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмыс орындағаны немесе қызмет көрсеткені үшін берілген шот-фактура мәліметтері журналға жазылған кезде оның не үшін берілгені көрсетіледі, ал жұмыстар мен қызметтерді тұтынушылардың шоттарының дебеті бойынша өнім жеткізушілердің шот-фактурасында бухгалтерияда жасалған шоттар (аралық шоттар, шығын баптары) корреспонденциясына қарап және соның негізінде жазу жазылады.

     Үшінші кезеңде журналда шоттар-фактурасының төленуі көрініс табады. Төлем туралы белгілерді банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша үзінділер (көшірмелер) негізінде жасайды. Бұл орайда шот төлемінің күні және төлемінің қай шоттан жасалғаны (421, 422, 423, 424, 431, 441, 451) көрсетіледі. Айдың аяғында жиынтығы есептеледі, және төленбеген шот бойынша қалдықтар шығарады. Журналдың қорытындысы 4 қатар бойынша шығарылады: ай ішіндегі жиынтығы, айдың басындағы, жол үстіндегі материалдар, журнал бойынша барлығы рет-ретімен көрініс табады.

         Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу есебінде фактураланбаған жабдықтар есебін қарастырамыз.

     Фактураланбаған жабдықтар есебі. Фактураланбастан жөнелтілген жабдықтарды, фактуралары бірге жөнелтілген жабдықтаулар тәрізді, әрбір жабдықтаулар бойынша жеке көрсетеді. Фактураланбаған жабдықтауларды жазу үшін “Материалдарды қабылдау туралы актілер” (ү.т. №М-7) құжаты негіз болады, олар шот-фактурамен рәсімделмеген материалдар, сондай-ақ қабылдау кезінде артық тауарлы-материалдық құндылықтардың сомасына жасалады. Бұрын фактураланбаған жабдықтаулар ретінде кіріске алынған құндылықтардың шот-фактурасы түскен кезде шот сомасын әдеттегі жазу арқылы өткізеді.

Сонымен бір мезгілде фактураланбаған жабдықтау бойынша жүргізілген жазу бухгалтерия анықтамасы негізінде қызылмен жазылады. Тауарлы-материалдық құндылықтар түскен кезде байқалған артық жүктерді фактураланбай жөнелтілген жабдықтаулар тәрізді кіріске алады. Материалдық құндылықтардың мөлшері мен артықтарын көрсете отырып материалдарды қабылдау туралы актілерді кәсіпорын аталған тауарлы-материалдық құндылықтарды жөнелтушілерге жіберуге міндетті.

Енді жолдағы тауарлы-материалдық құндылықтардың есебін қарастырамыз. Төлем жасалған бірақ айдың аяғына дейін кәсіпорынның қоймаларына түспеген тауарлы-материалдық құндылықтар шот-фактралары немесе төлем-талап немесе төлем тапсырмалары негізінде журналға әдеттегі тәртіп бойынша жазылады.

Айдың аяғында жолдағы материалдық құндылықтардың сомасын журналдың “Келіп жетпеген (жолдағы, жабдықтаушының қоймасындағы)” жүк үшін арнайы бағанасында көрсетіледі. Журнал бойынша жиынтықтарды шығарғаннан кейін жолдағы тауарлы-материалдық құндылықтардың құнын материалдық құндылықтар шоттарына (201-206, 208, 222, 223-шоттарға) жазады, олар материалдық жауапты адамдар есебіне жатқызылмаса да, жедел ескеріліп отырады. Есепті айдан кейінгі айдың басында оларды қызылмен жазады. Сөйтіп жолдағы тауарлы-материалдық құндылықтардың есебі бойынша шоттарда ескереді, олар жабдықтаушылармен есеп айырысулар тұрғысында дебиторлық қарыз болып табылмайды.

Қосылған құн салығы (ҚҚС) бойынша есеп айырысулар есебін қарастырайық. Қосылған құнға салынатын салық дегеніміз – тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндірісі мен айналымы процесіне қосылған құн өсімінің бір бөлігінің бюджетке аударымы, сондай-ақ ҚР-ның аумағына тауар импорттау кезінде жасалатын аударым. Шот-фактура, қосылған құнға салынатын салықты төлеушілердің барлығы үшін міндетті құжат болып табылады, тек коммуналдық қызметі, поездің билетін, нақты ақшаны төлегені туралы берілетін чектерді қоспағанда. Бұл шот-фактурада сатып алушыға қосылған құнға салынатын салықты есепке алуына құқық береді. Шот-фактура негізінде ҚҚС сомалары 671 “Төлеуге шоттар” шотының кредитінен 331 “Орнын толтыруға қосылған құн салығы” шотының дебетіне есептен шығарылады.

Жабдықтаушылармен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында 671”Төлеуге шоттар” шоты бойынша талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдамалық есептің құрылымы негізінен жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуын жедел бақылау үшін, мына төмендегі топтардан қалыптасады, атап айтсақ:  төлеу мерзімі келмеген есеп айырысулар жөніндегі жабдықтаушылардың құжаттарынан; фактураланбай қалған жабдықтардан; мерзімінде төленбеген есеп айырысулар құжаттары бойынша жабдықтаушылар. Талдамалық деректер вексельдер бойынша берешектерді анықтама түрінде көрсетеді: талдау мерзімі келмеген, төлеу мерзімі өткен вексельдер бойынша, жолдағы материалдар (соның ішінде жүк айналымының нормативтен тыс мерзімі).

     Есеп айырысудың вексельдік жүйесінде жабдықтаушылармен есеп айырысулар, сатып алушы жеткізуші кәсіпорындармен келісілген келісім-шарт бойынша өзіне жеткізілген тауарлы-материалдық құндылықтар атқарылған жұмыстар мен қызметтер үшін қарапайым немесе аударым вексельдері көмегімен есеп айырыса алады. Кәсіпорын берілген вексельдермен қамтамасыз етілген жабдықтаушылар мен мердігерлерге қарыз сомасы 671”Төлеуге шоттар” шотының есебінен шығарылмайды, қайта вексель берушінің немесе ремитенттің аударым векселі (тратта) бойынша қарыздарының вексель төлемақысы өтелгенге дейін осы шотта ескеріледі. Берілген вексельдермен қамтамасыз етілген жабдықтаушылар мен мердігерлер қарыздарының талдамалық есебі 671”Төлеуге шоттар” шотының кредиті бойынша журналда бөлек жүргізіледі. Осы мақсат үшін жеке тіркеме парағы арналуы қажет. Берілген вексельдер бойынша төлемдер мерзімін реттеп отыру, яғни жедел бақылау үшін картотека жүргізіп отыруы керек.

Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу барысында төмендегідей бухгалтерлік жазулар жазылады.

Кесте №3

  Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу бойынша шоттар корреспонденциясы

1	Келіп түскен тауарлы-материалдық құндылықтар үшін, жабдықтаушы-мердігерлердің шот-фактурасы акцептеледі: —         Сатып алу құнына —         Сатып алынған тауарлардың (жұмыс, қызмет) қосылған құн салығының сомасына 15 %	201-208, 222   331	671   671
2	Жабдықтаушы-мердігерлердің шоттары акцептелінеді: —         Материалды жеткізу және өңдеу қызметінің құнына —         Қосылған құн салығының сомасы  15 %	201-208, 222 331	671   671
3	Орындалған құрылыс-монтаж жұмыстары үшін мердігерлердің талап еткен шоттарына: —         жұмыстың құнына —         Қосылған құн салығы сомасына 15 %	126 331	671 671
4	Тасымалдау ұйымдарының өнімді сату бойынша көрсеткен қызметі үшін талап еткен шоты (егер тасымалдауға байланысты көрсетілген қызмет, шартта өнім берушінің есебінен болған жағдайда): —         Көрсетілген қызмет құнына —         Қосылған құн салығына 15 %	811 331	671 671
5	Жабдықтаушылар мен мердігерлердің, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке, оның ішінде, негізгі және қосалқы өндіріс секторы, жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық қажеттері үшін берілген электроэнергиялары, булары, газдары, сулары және байланыс қызметтері үшін талап еткен шоттары: —         Жұмыстың және қызметтің құнына —         Қосылған құн салығы сомасына 15 %	901, 911 921,931, 821, 331	671 671
6	Жабдықтаушы мердігерлерден алынған материалдық құндылықтарды қабылданған кезде кем шыққан (бүлінген) және бағасының сәйкес келмеуіне, арифметикалық жіберген қатесі және т.б (Қосылған құн салығымен қоса) үшін шағым талап сомасына	334	671
7	Бухгалтерлік есепте шот-фактурасыз келіп түскен материалдарды көрсету (шартта көрсетілген баға бойынша)	201-206, 208	671
8	Қоюшылардан шот-фактураны алуға байланысты, бұрынғы шот-фактурасыз келіп түскен материалдарды қызылдап шығыс жасау	201-206, 208	671
9	Айдың аяғындағы жолдағы төленген шикізат және материалдар немесе қоюшылардың қоймасынан әкетілмеген материалдар құнына (бұл материалды қоймаға кіріске алмай-ақ)	201-206, 208	671
10	Келесі айдың басына бұл сомалар қызылдап жазылып тасталады	201-206, 208	671
11	Мердігерлік әдіспен жөндеу жүргізілген негізгі құралдардың —         Жөндеу құнына —         Қосылған құн салығы сомасына 15 %	934 331	671 671
12	Жабдықтаушылар шоты несиелердің есебінен төленді	671	601-603
12	Төленген шот-фактура бойынша ҚҚС сомасы есепке алынды	633	331
12	Қоюшылар мен мердігерлердің шоттары төленді	671	441, 431, 432, 421-423
13	Қоюшылар мен мердігерлерге алдын-ала берілген аванс сомасы есептелді	671	351, 352

 

№6-шы журнал-ордер немесе 1С –Бухгалтерия бағдарламасында машинограммалар әрбір жабдықтаушы ұйымдар бойынша жүргізіледі. 671 “Төлеуге шоттар” шоты бойынша алғашқы құжаттар негізінде (шот фактуралар, банк көшірмелері), журнал-ордердің кредит айналымы Бас кітапқа жазылады, қалдығы бойынша жыл соңында бухгалтерлік баланс толтырылады.Міндеттемелердің келесі үлкен бөлігі — қызметкерлермен   еңбек ақы бойынша есеп айырысу жатады.   Онда есептелген, бірақ әлі төленбеген еңбек ақы бойынша туындаған  міндеттемелер көрсетіледі. 

Еңбекке қарай бөлудің нақтылы нысаны еңбек ақы  арқылы жүзеге асады. Еңбек ақы еңбекпен жасалған қажетті өнімнің негізгі бөлігі. Еңбек төлемінің әр алуан нысандарында және жүйелерінде есеп айырысуды ұйымдастыру тәртібін қарастырсақ, олар мынандай жүйелерде болады.

Кесімді еңбек ақы  — жұмысшы қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруде еңбек уақытын қысқарту мақсатында қолданылады.

Жеке кесімді еңбек ақы жүйесі. Мұндай жүйеде еңбек ақы әрбір жұмысшылардың нәтижелеріне байланысты, оған белгіленген бағаны жұмысшының дайындаған бұйымдарының санына көбейту арқылы анықтайды.

Еңбек ақы жөніндегі бағалар жекелей (әрбір жеке кәсіп үшін) және кешенді (бригаданың бүкіл ұжымы үшін) болуы мүмкін. Жекелеген бағаларды қолданғанда әрбір жұмысшы еңбек ақысының жұмыс үшін белгіленген бағаларды бүкіл бригада (учаске, цех) болып дайындалған бұйымдардың санына көбейту арқылы табылады. Кешенді бағаларды қолданғанда жұмысшы еңбек ақыны былай анықтайды. Алдымен кешенді бағаны бүкіл ұжым болып дайындаған бұйымдардың санына көбейту арқылы бүкіл ұжымға (бригадаға, учаскеге) тиісті еңбек ақысын есептеп шығарады.

Есептеп шығарған еңбек ақыны әрбір жұмысшының жұмыс істеген уақытына және оған берілген тарифтік разрядқа сәйкес ұжым мүшелеріне бөлінеді. Оны бөлгенде қосымша еңбек ақының коэффициенттері, коэффициент сағаттар немесе коэффициент күндер пайдаланылады. Қосымша еңбек ақыны коэффициенттік анықтағанда ұжым құрамына енетін әрбір жұмысшының сағаттық немесе күндік төлем мөлшерін жұмыс істеген уақытына көбейтеді де оның тарифтік мөлшері бойынша төлемін тауып алады. Содан кейін бүкіл ұжымның кесімді еңбек ақысын тарифтік төлем мөлшеріне бөліп, бригаданың еңбек ақысының орташа коэффициентін табады. Әрбір жұмысшының тарифтік еңбек ақысын еңбек төлемін қосымша еңбек ақы коэффициентіне көбейту арқылы әрбір жұмысшының нақты кесімді еңбек ақысы анықталады. Сағаттық немесе күндік тарифтік коэффициенттерді қолданғанда да еңбек ақысын бөлу жөніндегі есеп айырысуды осылай жасайды. Жанама кесімді еңбек ақы жүйесі – мұнда көмекші және басқа жұмысшылардың еңбек ақысын қызмет көрсетіп отырған учаскенің, цехтың негізгі жұмысшыларының төлеміне шаққан пайызбен анықталады.

Еңбек ақының кесімді-сыйлықтық жүйесі — өндірілген өнімнің (жұмыстың) санына төленетін төлемнен өзгеде жұмысшыға белгіленген сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін (өндірістік жоспарларды, нормаланған тапсырмаларды өндірім нормаларын орындағаны үшін және асыра орындағаны үшін және де өнім сапасын арттырғаны үшін шикізаттарды, материалдарды, отындарды үнемдегені үшін жабдықтың техникалық жұмыс режимін сақтағаны үщін) сыйлық төлейді

Еңбек ақының бұл жүйесі бойынша тапсырма мерзімдерінің қысқартылғаны үшін сыйлық беру тәртібін енгізуге болады.

Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен автоматтандырудың даму, жұмысшылардың мамандықтары жетіліп еңбек ақысында нақты сараланудың кемуі нәтижесінде кесімді жүйенің қолданыс аясы қысқарады да, ал жұмысшылардың еңбек ақысының мерзімдік-ұжымдық және мерзімдік сыйлықтық жүйесі алмастыратын болады.

Еңбек ақының мерзімдік- сыйлықтық жүйесі – бұл жүйеде еңбек төлемін еңбек ақының қарапайым мерзімдік жүйесіндегідей жасайды, бірақ жұмыс істеп жүргендер сыйлықты белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгендері үшін алады. Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру еңбек ақы қорынан мынадай және тұтыну қорынан мынадай көрсеткіштер (ережелер) бойынша жүзеге асырылады: өндірістік тапсырмалар және жеке тапсырмалардың, техникалық тұрғыдан негізделген өндірім нормаларының, нормаланған тапсырмалардың орындалуы және асыра орындалуы, еңбек өнімділігінің, өндірімнің өсуі, бұйымдардың нормаланатын көп жұмыстылығының төмендеуі өндірім (уақыттың және қызмет көрсетудің) жаңа нормаларының игерілуі өндіріс бригадасының учаскесінің, цехының шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелерінің жақсартылуы және т.б. Сыйлықтардың мөлшері істеген жұмыстарының маңыздылығы мен күрделілігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері мен топтары бойынша сараланып белгілейді. Бригада ұжымдары бүкіл бригада ұжымының жұмыс нәтижелері үшін төленілетін қаражат мөлшеріне бригаданың әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан нақты үлесін, еңбек тәртібі мен ішкі тәртіп ережелерінің сақталуын ескере отырып, сыйлықтардың мөлшерін анықтауға құқылы. Сыйлық әдетте айлық жұмыс нәтижелері бойынша беріледі.

Еңбек ақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып табылады: оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің өсуіне өнімнің өзіндік құнын төмендеуіне және халықтық өмір сүру деңгейінің жоғарылауына септігін тигізеді. Әрбір қызметкердің еңбек ақысы жұмыстың соңғы нәтижелерімен қызметкердің жеке өзінің қосқан үлестерімен анықталуға тиіс және ең көп мөлшерімен шектелмейді.

“Медсервис-Рихтер” ЖШС-де еңбек ақының кесімді және мерзімді жүйесі қолданылады, себебі оларға бұл жүйеде еңбек ақы есептеуде ыңғайлы болып табылады.

Жалпы жұмысшы қызметкерлерге есептелетін еңбек ақы негізгі және қосымша болып бөлінеді.

Негізгі төлем – қызметкерлерге нақты жұмыс істеген уақыты үшін істелген жұмыстардың немесе берілген баға немесе айлық еңбек ақы бойынша өндірілген өнімнің саны мен сапасы үшін есептелген еңбек ақысы жатады.

Қосымша төлем – Еңбек туралы заңға сәйкес қызметкерлерге кәсіпорында жұмыс істелген уақыты үшін есептелетін еңбек ақысы. Оған кезекті демалыстар төлемі, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді және т.б. орындалғаны үшін берілетін төлемдер, түнгі немесе мерзімінен тыс уақыттарда істегені үшін төленетін төлемдер, және т.б жатқызылады. Экономиканың барлық салаларындағы және меншіктің барлық түрлеріндегі ұйымдар еңбек төлемінің негізінен — тарифтік төлем мөлшері алынады. Олар қызметкерлердің мамандық топтары бойынша сараланған. Экономиканың барлық салаларындағы қызметкерлердің бірыңғай тарифтік кестені құруға, тарифтік төлем мөлшерін және қызмет орындарының айлық еңбек ақыларын есептеуге тұтастай республика бойынша заң жүзінде белгіленген жалақының ең аз мөлшері негіз болып табылады. Ол қазіргі кезде 7000 теңгені құрайды. Еңбек ақы төлемі ақшалай немесе заттай есептеліп төленуі мүмкін.

Тариф мөлшерлемесін және бюджет сфераларындағы қызметкерлердің қызмет иесінің (лауазымды адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минималды деңгейін және бірыңғай тариф сеткасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы еңбек ақының 21 разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік тариф коэффициенті белгіленеді.

Кесте № 4       Тариф сеткасы

Тариф сеткасының бірыңғай разряды	Тарифтік коэффициент (1 разрядқа қатынасы)	Тариф сеткасының бірыңғай разряды	Тарифтік коэффициент (1 разрядқа қатынасы)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11	1,0 1,07 1,15 1,24 1,33 1,43 1,54 1,66 1,78 1,91 2,05	12 13 14 15 16 17 18 19 20 21	2,20 2,37 2,55 2,74 2,95 3,17 3,41 3,67 3,94 4,24

 

Жұмыс мамандығы негізінен біріншіден сегізінші разрядқа дейін жіктеледі, ал маман-қызметкерлердікі екіншіден жиырма біріншіге дейін бірыңғай тарифтік сетка бойынша тарификацияланады. Бірыңғай тарифтік – мамандандырылған (квалификацияланған) анықтама (БТМА) және мамандандырылған анықтама (МА) бойынша еңбеккерлердің тарификациясын жасайды.

Ақшалай еңбек ақы – еңбек ақысының қолданыстағы жүйесіне сәйкес есептелген сомалар.

Заттай еңбек ақы — төлем ретінде заттай берілген өнімнің құны, тегін немесе төмендетілген бағамен тамақтандыру, қызметкерлерге берілетін немесе қоғамдық жолаушылар тасымалы үшін қосалқы шаруашылықтардан бөлінетін өнімнің жұмыстың және көрсетілген қызметтің баға айырмашылығының орнын толтыру және т.б.

Еңбек ақының құрамына қызметкерлердің дивиденттер мен проценттер түріндегі табыстары енгізілмейді. ҚР-сының 2000 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан Республикасының “Еңбек туралы” Заңы (өзгерістер мен толықтырулармен) азаматтардың ҚР-дағы еңбек бостандығына Конституциялық құқығын іске асыру процесіндегі туындайтын еңбек қатынастарын реттейді. Сондай-ақ ҚР-сының “Еңбек туралы”  заңдары конституцияға негізделеді және осы Заң мен қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттейтін нормалары осы Заңның нормаларынан кем бола алмайтын өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер конституцияда, заңда және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше  көзделмесе осы Заңның күші ҚР-сының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыратын шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға да қолданылады. Және де әркімнің де өзінің еңбек құқықтарын іске асыруға тең мүмкіндіктері бар. Егер де шет ел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар өздерінің еңбек қатынастарын ҚР-сының аумағында жүзеге асырса және заңда, конституцияда, ҚР бекіткен халықаралық шарттарда басқаша көзделмесе еңбек қатынасына қатысушыларға мемлекеттің араласуын шектеп көптеген бостандықтар беріледі.

Ондағы тағы бір басты орын алатын мәселе бұл жұмыс беруші мен қызметкерлер арасында туындайтын еңбек қатынастарын еңбек шартпен реттелетіндігі. Яғни, еңбек қатынастары жеке еңбек шартын жасау арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да “Медсервис-Рихтер” ЖШС-де   қызметкерді жұмысқа алар алдында ең алдымен еңбек шартымен таныстырған соң олар өз қолдарын қою тиіс. Жеке еңбек шарты бойынша қызметкер жұмыс берушінің актісін атқара отырып белгілі бір біліктілік және лауазым бойынша жұмысты орындауға міндеттенеді. Ал “Медсервис-Рихтер” ЖШС -де    жұмыс беруші қызметкерлерге жалақысын және заңдар мен тараптармен келісімінде көзделген өзге де ақшалай төлемдерін уақытында және толық көлемде төлеуге еңбек туралы заңдар мен ұжымдық шартта көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді. Сонымен қатар жеке шартты міндетті түрде жазбаша 2 данада болуы тиіс. Бұл жеке шарттың 1-ші данасы бухгалтерияда, ал 2-ші данасын қызметкердің өзіне беріледі. Ауызша жасалған шарттар жарамсыз деп табылады. Ал шарт мерзіміне келетін болсақ ол 3 түрге бөлінеді:

а) Белгісіз мерзімге яғни мерзімі көрсетілмейді

ә) Белгілі бір мерзімге яғни мерзімі көрсетіледі.

б) Белгілі бір жұмысты орындау уақытында немес жұмыста уақытша болмаған қызметкерді ауыстыру уақытында жасалады.

Еңбекке қатысатын жас мөлшері, яғни жеке еңбек шартын он алты жасқа толған адамдармен жасауға жол беріледі. Ал  жұмысқа қабылдаудың ең төменгі шегі ата-анасының біреуінің  келісімімен 14 жастан басталады. Сондай-ақ табиғи және климат жағдайларына байланысты бүкіл күнтізбелік жылда емес айдан аспайтын белгілі бір кезең (маусым) ішінде жұмыс атқаратын қызметкерлер маусымдық қызмкеткерлер болып танылады. Мұндай қызметкерлерді жұмысқа қабылдау кезінде қызметкердің оған тапсырылатын жұмысқа сәйкестігін тексеру мақсатымен сынақ белгіленбейді. Сондай-ақ жұмыс беруші мен өзінің материалдарымен және өзіндегі немесе жұмыс беруші бөлетін немесе жұмыс берушінің қаражаты есебінен сатып алынатын жабдықтарды құрал-саймандармен тетіктерін пайдалана отырып жұмысты үйінде өз еңбегімен орындау туралы жеке шартын жасасқан адамдар үйде жұмыс істейтін қызметкерлерге жатады.

Қызметкерлердің өзге де санаттарының еңбек қатынастарын реттеуге осы заңға және қызметкерлердің жекелеген санаттарының айқындайтын өзге де заң актілерге сәйкес жүзеге асырылады.

Кәсіпорындағы еңбек ақыны ұйымдастыру үнемі өзара байланысты және өзара тәуелді элементтермен атап айтқанда тарифтік жүйемен еңбекті нормалаумен және еңбек ақы төлеудің түрлерімен анықталады. Тарифтік жүйе еңбекті сапасына қарай бағалауға, нормалау — жұмсалған еңбек төлемін есепке алуға және тәртібін анықтауға мүмкіндік береді. Тарифтік жүйе жұмысшыларға еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгісі ретінде қызмет етеді. Сонымен қатар жұмысшылардың біліктілігіне еңбек ақы төлеу түрлері мен маңызына тәуелді түрде құрылады.

Тарифтік жүйеге мыналар кіреді:

• Бір күнге немесе бір сағатқа төленетін еңбек ақыны анықтайтын тарифтік ставка;
• Әртүрлі жұмыстармен біліктілігімен разрядтары арасында еңбек ақының қатынасын көрсететін тарифтік сетка;
• Тарифтік сеткаға сәйкес жұмыс пен жұмысшының разрядтарын анықтауға болатын тарифтік біліктілік анықталады.

Қарапайым жұмыстарды орындау 1-ші разрядты жұмысшының тарифтік ставкасы бойынша төленеді. Басқа разрядтағы жұмысшылардың ставкасы бұл көлемнен, олардың еңбек біліктілігінің деңгейіне былайша айтқанда тағайындалған тарифтік разрядқа немесе белгіленген тарифтік разряд әрбір өндірістік операцияға әрбір жұмысқа тағайындалады. Сондықтан тарифтік ставканы орындау уақыт нормасын есепке ала отырып кесімді бағаларды есептеуге пайдаланады.

ҚР-сының “Кәсіпорындар мен кәсіпкерлік қызмет туралы” Заңына сәйкес кәсіпорындар еңбек ақы төлеу түрлерімен жүйелерін тарифтік ставкалары мен окладтары жүйесін құрудың негізі болып ҚР Үкіметі белгілеген “Ең төменгі еңбек ақымен” есептеледі. Анығырақ айтқанда заң негізінде белгіленген орташа айлық жұмыс уақытының  ұзақтығы мен ең төменгі  еңбек ақыдан барып 1 разрядтың сағаттық тарифтік ставкасының ең төменгі мөлшері 7000 теңге және орташа айдағы жалақы уақыты 169,4 сағаттың тарифтік ставканың ең төменгі мөлшері (7000:169)* 21тг. тең келеді.

Тарифтік кестеде тарифтік еңбек ақының кесімді және мерзімді еңбек ақы деп аталатын еңбек ақының түрлері бойынша есептелетін жұмысшы қызметкерлерге қарастырған тарифтік еңбек ақы мөлшері 1 сағатқа  белгіленеді. Ол уақыт мөлшеріне немесе өндірілетін өнім көлеміне және орындалатын жұмыс көлеміне қарай бағасын анықтауға пайдаланады.

Кесімді еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша 1 сағатқа белгіленген еңбек ақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне немесе орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады.

 Еңбек ақы бойынша есеп айырысудың аналитикалық және синтетикалық есебін қарастырайық. Жұмыс берушінің актілері – жұмыс берушінің (жұмыс берушілер өкілінің) шығаратын актілері (бұйрықтары, өкімдері, нұсқаулықтары, ішкі еңбек тәртібінің ережелері).

Жеке еңбек шарты – қызметкерлер мен жұмыс берушінің арасында жазбаша нысанда жасалатын екі жақты келісім, ол бойынша қызметкер жұмыс берушінің актісін атқара отырып белгілі бір мамандық-біліктілік немесе лауазым бойынша жұмысты орындауға міндеттенеді. Ал жұмыс беруші қызметкерге жалақысын және заңдар мен тараптардың келісіміне көзделген өзге де ақшалай төлемдері уақытында және толық көлемінде төлеуге еңбек туралы заңдар мен ұжымдық шартта көзделген еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге міндеттенеді.

Жеке еңбек шарты —  жазбаша нысанда жасалады. Кемінде екі дана етіп жасалады және оған екі жақтың тараптары қол қояды. Жеке еңбек шартының бір данасы тараптар қол қойғаннан кейін қызметкерге беріледі. Жеке еңбек шартын жасасу үшін жұмыс беруші қызметкердің еңбек қызметін растайтын құжаттарды, жеке басының куәлігін (төл құжатын) әлеуметтік жеке кодының берілгені туралы куәлікті, зейнетақы шартын, он алты жасқа толмаған адамдар үшін туу туралы куәлігін, білім немесе кәсіби даярлығы туралы құжатты және заңдарда көзделген өзге де құжаттарды талап етуге құқылы. Жұмысқа жаңадан қабылданғандарды “Жұмысқа қабылдау туралы бұйрықпен” (№ е-1 үлгі) құжаттайды. Кадрлар бөлімінің қызметкері мұны барлық қызметкерлерге толтырады. Кадрлар бөлімінің бастығы немесе жұмысқа қабылдауға жауапты адам бұрыштама қойған  бұйрықтың жобасын қажетті жағдайларда, келіссөз жүргізуге жолдама және жұмыс жағдайларымен таныстыру үшін құрылымдық бөлімшелерге жіберілетін рұқсат қағаз болып табылады. Құрылымдық бөлімше бастығы оны жұмысқа қабылдауға болатындығы туралы тұжырым жасайды, бұйрық жобасының сыртқы жағында жолданушы қандай разряд бойынша немесе қандай айлық жалақымен қандай жұмысқа қабылдануына болатындығы көрсетіледі. Осында сынақ мерзімінің ұзақтығы да көрсетіледі.Қызметкердің жұмыс жағдайларымен келісімі келіссөз дәрігерлік тексеріс нәтижелері техника қауіпсіздігі туралы белгілер үлгінің сыртқы жағына қойылады. Жұмысқа алу туралы бұйрықтың жобасында кәсіпкердің айлық жалақысы белгіленіп бос тұрған қызмет орнын және штат кестесі бойынша белгіленетін айлық ақыны растау үшін кәсіпорынның тиісті қызметкері бұрыштама қояды. Кадрлар бөлімі жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтың негізінде жеке карточка толтырады, жұмысқа қабылданғаны туралы еңбек кітапшасын белгілейді, ал бухгалтерия дербес шот ашады немесе соған сәйкес құжат жасайды.

Барлық категориядағы қызметкерлерге оның ішінде жоғары және арнаулы орта білімі бар мамандарға және училищелерді кәсіптік-техникалық білім беретін мектептерді т.б. бітірген жас жұмысшыларға да жеке карточка (№ Е-2 үлгі) толтырылады. Жеке карточканы кадрлар бөлімінің қызметкері қызметкердің өзінен сұрап отырып, паспорт (жеке куәлігі), әскери билет, еңбек кітапшасы, оқу орнын бітіргендігі туралы диплом (куәліктер) және т.б. тиісті құжаттар негізінде 1 дана етіп жазады. Кәсіп және мамандық кодтары жұмысшылардың кәсіпкерінің қызметкерлердің қызмет орындарының және тиісті тарифтік разрядтардың білімі бойынша алған мамандықтардың  классификаторлары арқылы анықталады. Қызметкер туралы деректердің (білімі, тұрғылықты жердің ауысуы т.б.) бұдан былайғы өзгерістерді жеке карточкада жүйелі түрде көрініс тауып отырады. Жалпы мәліметтер деген бөлімін толтырғаннан кейін жұмысқа қабылдаушы адам карточкаға қол қойып күнін жазады.

Жұмысқа қабылдануы басқа бір тұрақты жұмысқа ауысуы және жұмыстан босатылу туралы бұйрықтың негізінде  кітапшасына енгізілетін әрбір жазбаны әкімшілік сол кітапша иесіне таныстырып карточканың тиісті жерлеріне қол қойғызып отыруға міндетті. Ғылыми қызметкерлерге ғылыми қызметкердің есеп карточкасы (№ Е-4 үлгі) жазылады. Қызметкерді бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне ауыстырғанда “Басқа жұмысқа ауыстыру туралы” бұйрық (№ Е-5 үлгі) жазылады. Оны кадрлар бөлімінің қызметкері бір дана етіп толтырады. Бұйрыққа бұрынғы және жаңа жұмыс орындағы құрылымдық бөлімше бастығы бұрыштама соғады да кәсіпорынның басшысы қол қояды. Басқа жұмысқа ауыстыру туралы бұйрықтың негізінде кадрлар бөлімі жеке карточкаға еңбек кітапшасына және басқа құжаттарға белгілер соғады. Үлгінің сыртқы жағына қызметкердің бұрынғы жұмыс орны бойынша жауапкершілігінде тұрған тапсырылмаған мүліктік-сатериалдық және бағалы заттар туралы белгілер қойылады.

Заң актілері мен ережелеріне, ұжымдық шарттар мен демалыс кестелеріне сәйкес қызметкерлерге берілетін жыл сайынғы және басқа түрлердегі демалысты құжаттау үшін “Демалыс беру туралы бұйрық” (№ Е-6 үлгі) қолданылады. Ол екі дана етіп толтырылады. Бірінші данасы кадрлар бөлімінде қалса, екіншісі бухгалтерияға жіберіледі. Құрылымдық бөлімше бастығы мен кәсіпорын басшысы осы бұйрықтарға қол қояды. Демалыс беру туралы бұйрықтың негізінде кадрлар бөлімі қызметкердің жеке карточкасына белгілер соғады, ал бухгалтерия демалыс үшін тиесілі жалақы бойынша есеп айырысады.

Қызметкерді жұмыстан шығарғанда “Еңбек шартының тоқтату туралы бұйрық” қолданылады(№ Е-8 үлгі). Оны кадрлар бөлімінің қызметкері барлық қызметкерлерге 2 дана етіп толтырады. Бірінші данасы кадрлар бөлімінде қалады, екіншісі бухгалтерияға беріледі. Құрылымдық бөлімінде бастығы мен кәсіпорынның басшысы қол қояды. Бұйрықтың негізінде бухгалтерия қызметкерлермен есеп айырысады. Жұмыстан өз еркімен шыққанда қызметкер үлгінің бет жағына арыз жазады. Жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс уақытының белгіленген кестесін сақтап жүрудің бақылау жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу еңбек төлем бойынша есеп айырысу, сондай-ақ еңбек жөніндегі статистикалық есеп беру үшін “жұмыс уақыт есебінің табелінде (№ Е-14 үлгі) жұмыс істеп жүргендердің барлық категориясының жұмыс уақытын пайдалану есебі жүргізіледі. Мұны өкілетті алған адам 1 дана етіп жасайды, тиісінше құжатталған соң бухгалтерияға беріледі. Жұмысқа келмеу себептері туралы немесе жұмыс күшінің толық істелмегені туралы және басқа қалыпты жұмыс жағдайынан ауытқушылықтар жөнінде дұрыс толтырылған құжаттар (жұмысқа жарамсыздық парағы, мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттерді орындағаны туралы анықтамалар) негізінде ғана табельге белгілер қойылуға тиіс. Жұмыс уақытын пайдалану есебі табельдерде қызметкерлердің жұмысқа келген-келмегендерін жаппай тіркеу әдісімен немесе тек қана ауытқушылықтарды (келмегендерді, кешіккендерді және т.б.) тіркеу әдісімен жүзеге асырылады.

Бухгалтерияға келіп түскен жұмыс уақыты мен өндірілген өнімнің есебі жөніндегі құжаттарды тексереді де , тек содан соң есетік өңдеуге жібереді.

Әрбір жұмысшыға 1 ай ішінде бірнеше құжаттар жазылуы мүмкін. Бір айлық жалақыны есептеу үшін жалақы есебінің жинақ карточкасы қолданылады. Онда қызметкердің тегі аты, әкесінің аты, табельдік номері, цех, учаске құжаттың толтырылған күні мен номері сағаттық норма әрбір құжат бойынша есептелген жалақы сомасы  төлемдердің басқа да түрлері көрсетіледі. Карточка деректерін есеп айырысу төлеу тізімдемесін жасау үшін пайдаланады. Есеп жүргізу ісі компьютерлендірілген жағдайда жинақ карточкалары (ведомостары) сондай-ақ есеп айырысу – төлем тізімдемелері де әдетте 1 ғана жұмыс күнінде жасалады.

Жұмыс уақыты есебінің табельдері (№ Е-13, № Е-13а үлгі) деректері автоматты түрде өңдеу жағдайында қолданылады. Ішінара реквизиттермен толтырылған табель бланкілері компьютермен техника құрамдарының көмегімен жасалуы мүмкін. Мұндай реквизиттерге жататындар: кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері цех, қызметкердің аты, тегі, әкесінің аты, кәсібі, табельдік номері, т.б. Мұндай табель үлгісі деректерді өңдеудің қабылданған технологиясына сәйкес өзгереді. Бірақ мұндай үлгіде жұмыс уақытын пайдалану есебі көрініс беретіндей мүмкіндік қамтамасыз етілуге тиіс. Деректерді қолмен өңдегенде жұмыс уақытының есебі және жалақы бойынша есеп айырысу табель (№ Е-12 үлгі) қолданылады, ол (№ Е-13 үлгі) және (№ Е-13а үлгі) табельдермен ұқсас.

Тұрғындарды жұмысқа орналастыру қайта оқыту және кәсіптік бағдар беру жөніндегі орталыққа немесе жұмысқа орналастыру жөніндегі бюроға ұйымдардың үш күндік мерзімде  мәлімет беруі үшін жұмысқа қабылданған ( оқу орындарын бітіргендердің ішінен жолдама бойынша, басқа ұйымдардан ауыстыру тәртібімен, ұйымдық қабылдаулар және басқа ұйымдық жолдамалар бойынша қабылданғандардан өзге ) әрбір қызметкерге ақпараттық карточка (№Е-62 үлгі) жазылады. Дербес есеп карточкасын жабуға азаматтық жұмысқа орналасқандығы өндірістен қол үзіп оқуға түскендігін, басқа жерге қоныс аударғанын растайтын ақпараттың, азаматты жұмысқа орналастыру қажеттілігінің жоқтығын растайтын басқадай да ақпараттың алынуы негіз болып табылады.

Жұмысқа алу үшін кәсіпорынға  жолданған жолдама “Жұмысқа жолдама туралы хабарлама” қағазбен (№ Е-63 үлгі) құжатталады.

Жұмысқа орналасу үшін өздері таңдап алған кәсіпорындардағы орталыққа (бюроға) өтініш айтқан азаматтарға (олардың келісімдерімен)  беріледі. Өтініш айтқан кезде жұмыс істеп жүрген азаматтарға (қосымша жұмысқа жіберілгендерден, сондай-ақ кәсіпорынның таратылуына қызметкерлер санының немесе штаттың қысқартылуына байланысты, жұмыстан босатылған қызметкерлерден) өзгелеріне хабарлама қағаз берілмейді.

Өндірім мен еңбек төлемі есептері өндірілген өнім саны аяқталмаған өндіріс пен шығарылған жарамсыз өнім туралы уақытында және дәл деректерді алуды қамтамасыз етуге; әрбір қызметкердің өндіріміне сәйкес еңбек төлемінің мөлшерін дұрыс және уақытында анықтауға; өндірілгенөнімнің материалдар мен өңдеуге жіберілген шала өнімдердің санына сәйкестігін бақылауға; өндірістегі детальдардың, бөлшектердің және агрегаттардың қозғалыстарын қадағалап отыруға қажет.

Өндіріс технологиясы мен оны ұйымдастыруға еңбек төлемінің қолданылатын жүйесіне өнім сапасын бақылауға есеп және басқа да жайларды компьютерлендіру деңгейіне қарай бастапқы  құжаттар есебі мен үлгісінің әртүрлі әдістерін қолданады. Әртүрлі өндірістегі өндірім мен еңбек төлемі есебінің ұйымдастырылуын қарастырсақ, мысалы жаппай – толассыз өндірісте және еңбекті бригадалық әдіспен ұйымдастыруда өнім өндірімі мен еңбек төлемі есебін әдетте соңғы операциядан  өткен өнімді қабылдап алудан бастап жүргізеді. Бригаданың әрбір мүшесінің өнім өндіруі мастер немесе бригадир толтыратын туралы жарты айлық рапортта көрсетіледі. Жұмысшыға еңбек төлемін оның операциялары бойынша өндіріміне сәйкес есептейді.

Қосымша төлемдер туралы мәліметтерді  бухгалтерия ауытқушылық себептерін тауып қажетті шаралар қабылдау үшін цех басшылығына үнемі ұсынып отыруға міндетті. Мерзімінен тыс жұмыстар есебін мерзімінен тыс жұмыс істеген адамдардың тізімі негізінде жүргізеді. Цех бастығының белгісі бар тізімді мерзімнен тыс істелген жұмыстарға төлем төлеу үшін бухгалтерияға береді. Кірістер уақытының есебін кідірістер есебінің парақтары (№ Е-16 үлгі) негізінде жүзеге асырады, оларда кідіріс уақытын, себептерге және кінәлі адамдарды төлем проценті мен жұмысшы туралы мәліметтерді (тегін атын, әкесінің атын, разрядын, табельдік номерін) көрсетеді. Параққа мастер мен цех бастығы қол қояды. Қабылданып тексерілгеннен кейін құжаттардың деректері еңбек төлемін есетеу жөніндегі есеп айырысу – төлеу тізімдемесін жасауға негіз болады.

Еңбек төлемі бойынша  есеп айырысуды әртүрлі кәсіпорындарда мынадай құжаттар жүргізеді. Есеп айырысу төлеу тізімдемесінде оны саны мен қатар жалақы беру үшін де пайдаланады: есеп айырысу тізімдемесінде және жеке толтырылған төлеу тізімдемесінде; әрбір жұмысшыға жасалған еңбек төлемінің арнайы есеп айырысуларына (бөлек парақтарда) жыл бойы пайдаланатын кітапқа тігілген есеп айырысу тізімдемелерінде.

Есеп айырысу төлеу тізімдемесі – жиынтық құжат онда есептеген еңбек төлемінің барлық түрі және жұмыс істеп жүргендерге берілген басқа да төлемдер сондай-ақ күші бар заңдарға сәйкес жасалған ұсталымдар мен шегерімдер жинақталған. Онда еңбек төлемі жөніндегі есеп айырысу деректері негізінде жасалады. Тізімдемеде қызметкерлердің тектерін, аттарын, әкелерінің аттарын, олардың табельдік номері мен қызмет органдары, разрядтарын немесе айлық ақыларын көрсетеді. Оған кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол қояды. Тізімдеменің “Есептелді” деген бөліміне құжаттардан кесімді мерзімнен тыс және т.б. төлемдер бойынша есептелген сомалар енгізіледі. “Ұсталынады және есепке алынады”  деген бөлімінде табыс салығының сомасы, сондай-ақ атқару қағаздары бойынша ұсталымдардың сомалар; кескеге сатылған тауарлар үшін есепке алынған сомалар еңбек төлемінің есебіне кіретін аванстар және басқа да ұсталымдар есепке алынғандар мен берілімдер жазылады. Салықты өткен айдың жалақысынан ұстайды. Айдың аяғында тізімдемеде әрбір жұмысшыға берілуге тиісті соманы есептеп тізімдемені баланстайды.

Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 19 наурыздағы №128 бұйрығымен бекітілген (Әділет министрлігінде 2004ж. 2 сәуірде №2790 тіркелген) бастапқы құжаттардың үлгі нысандары енгізілді. Олар: Е-1-Есеп айырысу ведомосы, Е-2-Төлем ведомосы.

Қызметкерлер мен еңбек төлемі бойынша есеп айырысу есебі 681 “Еңбекақы  бойынша қызметкерлермен есептесу” шотында жүргізіледі. Бұл пассивті шот.

Еңбек ақыны есептегенде 681 “Еңбекақы  бойынша қызметкерлермен есептесу” шот кредиттелініп мына шоттар:

— 126 шот “Аяқталмаған құрылыс” күрделі құрылыспен шұғылданатын және сонда жұмыс істейтін қызметкерлердің еңбек төлемінің сомаларына;

— 821 шот “Жалпы және әкімшілік шығыстар” жалпы жаруашылық және әкімшілік – басқармашылық қызметкерлеріне (басшылықтағы адамдардан өзгелеріне) есептелген еңбек төлемінің сомаларына;

— 811 шот “Дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сату жөніндегі шығысдар)” өнім өткізумен жұмыстар мен қызмет көрсетулерді жүзеге асырумен шұғылданатын қызметкерлерге есептелген еңбек төлемінің сомаларына;

— 902 шот “Өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы” негізгі өндірістегі жұмысшыларға есептелген еңбек төлемінің сомаларына;

— 922 шот “Жұмысшылардың еңбек ақысы” қосалқы өндірістің жұмыскерлеріне есептелген еңбек төлемінің сомаларына;

— 932 шот “Жұмысшылардың еңбек ақысы” цехтағы (жалпы өндірістегі) жұмыскерлерге  есептелген еңбек төлемінің сомаларына дебеттеледі.

Бухгалтерлік есеп стандарттарына және бухгалтерлік есеп шоттарының бас жоспарына сәйкес басшылықтағы адамдармен есеп айырысуды есепке алу үшін 682 “Лауазымды тұлғаларға берешек” шоты енгізілген, бұл аталған шотта мына төмендегі қызметтегі адамдармен (төрағалар мен басқарма мүшелері, басқарушы кеңестерінің және тексеру комиссияларының мүшелері, кәсіпорыннның директоры және т.б. ) есеп айырысу есебі есептеледі.

Басшылықтағы адамдарға есептелген еңбек төлемінің сомаларына 821 “Жалпы және әкімшілік шығыстар” шоты дебеттеледі де 682 “Лауазымды тұлғаларға берешек”  шоты кредиттеледі.

681 “Еңбекақы  бойынша қызметкерлермен есептесу” шотының кредитінен шоттардың дебетіне көшірілген талдау есебін талап ететін сомалар тиісті баптарға, тапсырыстарға және басқа да есеп объектілеріне жазылуға тиіс. Бұл мақсаттар үшін “жалақыны бөлу” деп аталатын әзірлік кестені пайдаланады да, оған жазбаларды бастапқы құжаттардан түсіреді.

Қызметкерлер мен демалыстардың төлемі бойынша есеп айырысуды есепке алу үшін шоттардың бас жоспарына 685 “Қызметкерлердің демалыстары бойынша есептелген берешек” шоты енгізілген (демалыс күндері үшін резервтелген төлемдер). Демалыстардың төлемдеріне және көп жылғы сіңірген еңбегі үшін жыл сайын берілетін сый ақыға (әлеуметтік және медициналық сақтандыруға) резерв жасау демалыстардың төлеміне және өндіріс шығындары ретінде өндірістегі жұмысшылар мен инженерлік – техникалық қыхзметкерлердің көп жылғы сіңірген еңбектеріне сый ақыларға және басқа шығындардың шоттарына дұрыс та біркелкі бөлік беріп отыруды қамтамасыз етеді. Демалыстардың төлеміне деп бөлінетін процент қызметкерлердің демалыстарының орташа ұзақтығына байланысты.

Демалыстардың төлеміне және көп жылғы сіңірген еңбегі үшін берілетін сыйақыларға резерв жасағанда   685 “Қызметкерлердің демалыстары бойынша есептелген берешек” шоты кредиттелініп мына шоттар:

— 126 шот “Аяқталмаған құрылыс” шаруашылық әдіспен жүзеге асырлатын құрылыста еңбек ететін қызметкерлердің еңбек төлемінен есептелген резерв сомаларына;

— 811 “Дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сату жөніндегі шығысдар)”  шоты сомаларына;

— 821 шот “Жалпы және әкімшілік шығыстар” өнім өткізумен шұғылданатын қызметкерлердің және жалпы шаруашылық қызметкерлердің еңбек төлемінен есептелген сомаға;

— 902 шот “Өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы” негізгі өндірістегі жұмысшыларға есептелген еңбек төлемінің сомаларына;

— 922 шот шот “Жұмысшылардың еңбек ақысы” қосалқы өндірістің жұмыскерлеріне есептелген еңбек төлемінің сомаларына;

— 932 шот “Жұмысшылардың еңбек ақысы” цехтағы (жалпы өндірістегі) жұмыскерлерге  есептелген еңбек төлемінің сомаларына сондай-ақ жарамсыз өнімдерді жөндеумен шұғылданатын қызметкерлердің еңбек төлемінен есептелген резерв сомаларына дебеттеледі.

Демалыс уақыттары үшін және көп жылғы сіңірген еңбегі үшін еңбек төлемін есептегенде 685 “Қызметкерлердің демалыстары бойынша есептелген берешек”  шот дебеттеліп мына шоттар:

681 шот “Еңбекақы  бойынша қызметкерлермен есептесу” және 682 шот “Лауазымды тұлғаларға берешек” (басшылықтағы жекелеген адамдар бойынша) демалыс уақыты үшін есептелген еңбек төлемі сомаларына кредиттеледі.

Қазіргі айдың еңбек төлемі бойынша есеп айырысу үшін және жұмыс істеп жүрген адамның өткен кезеңдердегі жалақысы туралы мәліметтер алу үшін бухгалтерия әрбір қызметкерге “Дербес шот” (№ Е-54 және № Е-54а үлгілер) толтырады. Дербес шот өткен кезеңдердегі еңбек төлемі туралы мәліметтерді көрсету үшін қолданылады.

(№ Е-54 үлгі) өндірімдер мен орындалған жұмыстардың жұмыс істелген уақыттың  есебі жөніндегі бастапқы құжаттардың және төлемнің әр алуан түрлеріне арналған. Құжаттардың негізінде  есептелімдер мен ұсталымдар туралы жазбалар (№ Е-54 үлгіге) 2 жолға жазылады. Қажет болған жағдайларда әрбір бағанда қорытынды жол істеуге болады. Дербес шотының деректері негізінде есеп айырысу – төлеу тізімдемесі (№ Е-49 үлгі) жасалады.

(№ Е-54 а үлгі) есеп деректерін компьютерлік техника құралдарының көмегімен өңделген кезде қолданылады, онда қызметкерлер туралы тек шартты түрдегі тұрақты реквизиттер ғана болады. Еңбек төлемі бойынша есеп айырысу жөніндегі деректер дербес шотқа ай санын дербес шоттың машина жазбасы түріндегі түсіріледі. Екінші және төртінші беттер төлемдер мен ұсталымдар түрлерінің клдтарын басу үшін пайдаланады, бұл қызметкерлерге машина жазбаны жеңіл оқуға мүмкіндік береді.

 Бұл үшін қызметкерлермен еңбек төлемі бойынша есеп айырысу жөніндегі деректер мәліметі деп аталатын әзірлік кестені пайдаланады. Онда қызметкерлермен есеп айырысу бойынша ай басындағы қалдықтарды есептелген, есепке алынған, енгіщзілген және ұсталынған сомаларды, сондай-ақ айдың аяғындағы берешек (кәсіпорынның, қызметкерлердің)  қалдықтарын көрсетеді.

681 шот “Еңбекақы  бойынша қызметкерлермен есептесу” және 682 шот “Лауазымды тұлғаларға берешек” шоттарының мәліметтері бойынша Бас кітапқа жазатын қалдық айырмасын алу әлеуметтік сақтандыру т.б. қаражаттар есебінен берілетін төлемдердің сомаларын жинақтау  еңбек төлемінен алынатын ұсталымдар бойынша қорытынды деректер алу еңбек еңбек төлемінің толықтылығын және дер кезінде  депоненттелуін бақылау; жұмысшылар мен қызметкерлермен есеп айырысу жөніндегі деректерді жинақтау, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру органдарына және зейнетақы қоры на тоқсан сайын беріліп отыратын әлеуметтік сақтандыруға  бөлінетін қаражат бойынша есеп айырысу және т.б. үшін пайдаланылады.

Міндеттемелердің үлкен бөлігі болып саналатын жұмыскерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу осылай жүргізіледі. “Медсервис-Рихтер” ЖШС-де еңбек ақы бойынша туындаған міндеттемелері өткен жылы – 225291 мың.тг. болса, есепті жылы міндеттемелері болмаған. Бұл өткен жылға қарағанда есепті жылы ағымдағы міндеттемелердің өтелу деңгейінің жоғарлағандығын көрсетеді.

 

3. ТАРАУ Міндеттемелер есебінің аудиті

 

3.1 Міндеттемелердің аудитін ұйымдастыру ерекшеліктері және оның ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі

 

Аудит еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында – ғылыми, білім мен тәжірибелік қызметтің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді. Себебі нарықты қатынас принципімен дамуды қамтамасыз ету үшін сол елде – бәсекелестік қамтамасыз ету үшін шешуші роль атқарады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін   өте қатал бақылау-тексеру болуы қажет. Соның нәтижесінде ғана нарқты қатынас жолмен дамудың тиімділігі іске асырылады, немесе “ойын тәртібі” сақталмаған елде экономикалық нарықты қатынас жолымен дамудың тиімділігі іс жүзінде орындалмайды. Сондықтан да аудит жұмысының қажеттілігі көптеген себептермен анықталады. Бұл себептерге біріншіден, кәсіпкерлердің өз шаруашылығының тиянақтылығының қамтамасыз етілуі, екіншіден, өз жұмысына өзі сенімді түрде басқару жүргізуі, үшіншіден, кәсіпкерлердің өзара қарым-қатынастарда сенімді жұмыс істеуі мен өзінің капиталының тиімділігіне сенімді болуы және тағы басқалар жатқызылады.

     Еліміздегі аудит жұмысының тиянақты дамуына бірден-бір негіз болған, заң тұрңысынан жұмыс жүргізуге құқылығын анықтап отырған алғаш рет қабылданған 1993 жылғы 18 қазан айындағы жоғарғы кеңес қабылдап, бекіткен “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет” туралы Заңы. (кейіннен “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998-жылғы 20-қараша Заң күші бар №20 жарлығы (2001 ж.  15 қарашадағы өзгертулер мен толықтырулармен)).  Бұл Заң аудит қызметін бір жүйеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы заңға сүйене отырып, еліміздегі аудиттің даму жолы анықталып, шетелдік аудиторлық фирмалармен қарым-қатынас жасап, бірлесіп аудит жүргізу, мамандану жолдары белгіленеді.

Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері (тапсырушылар) аудит фирмаларымен немесе жеке аудиторлармен аудит шартын жасасуы қажет. Қалыптасқан тәртіп бойынша шарт жасаудан бұрын аудит фирмасы немесе жеке аудитор өз тарапынан міндеттеме хат жазуға тиісті.

Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушысы алдындағы жазбаша түріндегі беретін өз жауапкершілігі, алдына қойған міндет –мақсаттарды орныдауы үшін көрсетілетін қызметіне анықтама беру. Аудит шартаын жасаужан бұрын міндеттеме хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап содан кейін ғана міндеттеме хаттың мазмүны ойынан шыққан жағдайда ғана аудит шартын жасауға келіседі.

Аудит экономикалық ақпараттарды ұйымдастыру жүйесіне негізделген. Ол сонымен қатар басқарушылық шешімге негіз болады. Өз кезегінде, ағымын тиімді ұйымдастыру үшін белгілі принциптерді анықтауы қажет. Ол принциптер: ақпаратардың  қажеттілігін анықтау, оны тиімді түрде қажетіне сай етуі, өндіріс процесін нақты дұрыс көрсету және оларды басқару процесінде қолдану.

Аудиттің ақпараттық көзі, олар бухгалтерлік, аналитикалық және есептен тыс мәліметтер. Аудитор өзінің жұмысында құжаттар арқылы, фактілерді дәлелдек мақсатымен жұмыс қағазын жүргізеді. Себебі тексеру процесіндегі фактілер тек құжаттар арқылы анықталады.

 Аудит барысындағы жиналған құжаттарды жүйелеу, мазмұн мағынасына сәйкес топтау, ол аудитор мамндығының деңгеіне байланысты аудитордың жұмыс қағазында тіркеледі. Аудитор – ревизия актісін жасау үшін сол жұмыс қағазындағы мәліметтерді талдау арқылы өз ойын, қортындыларын дәлелдейді.

Қорыта келгенде, аудитор әртүрлі құжаттар арқылы жан-жақты материалдар дайындап, шаруашылық субъектісінің табыстылық, қаржылық отчеттарын тексеріп, таза пайда сомасының дұрыс анықталғандығын дәлелдеп, аудиторлық қортынды дайындайды. Онымен қоса жұмыс қағазындағы жиналған фактілерге сүйене отырып, кәсіпорын шаруашылығының тиімді даму жолына байланысты өзінің пікірін айтады.

 

3.2  Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебінің аудиті

 

Міндеттемелер-өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалар нәтижесі.Олар ұзақ мерзімді және ағымдағы болып жіктеледі.

Ұзақ мерзімді міндеттемелерге мыналаржатады:

-банктердегі ұзақ мерзімді қарыздар ;

-бантен тысұзақ мерзімдік қарыздар ;

-мерзімі шегерілген корпоративтік табыс салығы;

Банктердің және банктен тыс мекемелердің ұзақ мерзімі қарыздары 1 жылдан астам мерзімге, әдетте, жаңа техника енгізу шығындарына, өндірісті кеңнйтуге, оны қайта құруға, қымбат бағалы жабдықты алуға және басқа мақсатты бағдарламаларға беріледі.Кәсіпорын қарыздарын беру мен өтеуге байланысты барлық мәселелер банк ережелерімен және қарыз алушы ұйым мен банк арасындағы кредиттік щарт рәсімделеді,бұл мақсат үшін кредиттік шарт рәсімделеді,онда кредиттеу объектісі,қарыз беру мен қайтару мерзімдері проценттік мөлшерлемелер, оларды төлеу тәртібі,тараптардың қарыздары беру мен өтеу жөніндегі міндеттемелері,құқықтары мен ,жауапкершілігі ,құжаттар тізбесі және оларды банке ұсынудың мерзімділігі мен басқа жағдайлар уөрсетіледі.

Ұзақ мерзімдіміндеттемелерді тексергенде ,аудитор бәрінен бұрын баланста көрсетілген , есепті кезеңнің басы соңындағы қалдық Бас кітаптың жоғарыда аталған щоттары мен журнал-ордердің мәліметтеріне қарап сәйкестігін анықтауға тиіс.Алайда мұны жасауға болмайды, өйткені баланста синтетикалық шоттардың қалдықтары емес, аналитикалық есептің мәліметтері келтіріледі.Басқаша айтсақ ,баланстың “Қамтамасыз етілген қарыздар” ,”Қамтасыз етілмеген қарыздар” және   ’Ұйымдардың бір-біріне және еншілес ұйымдарға беретін қарыздары” ,баптары аналитикалық есеп мәліметтері негізінде толтырылуы тиіс. Сондықтан аудитор синтетикалық есептің аналитикалыққа сәйкес болуына баса назар аудару тиіс.Атап айтатын жай 601-603 щоттары юойынша аналитикалық есеп мерзімінде өтелмеген қарыздарды ,оларды берген банк түрлері бойынша :қарыз берушілер мен қарызды өтеу мерзімдері бойынша банк көшірмелерімен расталу тиіс. Қарыздарды бантер тиісті қамтамсыз етуге немесе кепілдікке және белгілі бір мақсаттарға беруге тиісті болғандықтан,біріншіден кәсіпорын басшысынан қамтамасыз ету құрамына кіруін немесе кепілдікті,екіншіден –қарызды мақсатты пацдалану тексеру керек.Үшіншіден,оларды ынталандырудың толықтығы мен уақыттылығына ерекше назар аудару қажет.Бұл үшін банк көшірмелерін тексеру керек.Қайтару мерзімі бұзылғанда мұның себебін анықтау талап етіледі.Басқа кәсіпорындар мен ұйымдар-дан алынғаң ұзақ мерзімді қарыздарды тексергенде,аудитор қарыз берушілер мен мәліметтерді салыстыру нәтижелерін анықтауға тиісті.Аудитор бір мезгілде басқа кәсіпорындардан қарыз алудың негізділін зандылығында, сондайақ оларды өтеудің толықтығымен мерзімділігін тексеру тиіс.

Сонымен қатар аудитор қарыз және алынған несие үшін процент төлеудің жұрыстығын тексеріп,сондай-ақ кәсіпорынның өтелмеген қарыз үшін банке тиесілі процентті көрсету жайлы шешім қабылдағанын анықтауы тиіс.Проценттер сомасы банктердің қарыздары жөніндегі проценттерді төлеу бойынша,шығыстар есбінің тиісті шоттарымен бірге кореспонцтясында ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі шоттарының кредиті бойыншакөрсетеді.Тексеру кезінде аудитор берешек кәсіпорынға берілген векселдер мен қамтамасыз етілген ,ұзақ мерзімді қарыздар шотынан есептен шығарылмайтынын,Векселдік операциялар есебі ережелеріне сәйкес ескерілетін назарда ұсталуы тиіс.

Ағымдағы міндеттемелердің аудиті –бантердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады.Банктердің қысқа мерзімді қрыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есптеу операциялары 601-603 шоттарында ескеріледі.Бұл шоттардың әрқайсысында ”Қысқа мерзімді қарыздар аралық шотты бар. Бұл шоттар пассивті,олардың салъдосы еспті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын,дебет бойынша айналым-қарызды өтеуге аударылған соманы кредит бойынша айналым қарызға алынған соманы көрсетеді.Алынған қарыздар сомасы 4-ші бөлім шоттарымен кореспонденциясында көрсетіледі.өтелген несиелер сомасы 60”Қарыздар”бөлімшесінің тиісті шоттары дебеттелінеді.Қысқа мерзімді қарыздарының аналитикақ есебі нің несиесін берген банк түрлері және жеке кредиторлар бойынша жүргізеді.

а)қарыз проценттерін төлеу мен оларды кезен шығыстарына жатқызудың дұрыстығы

ә)60бөлімшенің “Қарыздар”шоттары бойынша синтетикалық және аналитикалық есебін 4 журнал-ордеріде және бухгалтерлік баласта жүргізудің дұрыстығы:

б)баланста”Ағымдағы міндеттемелер”бөлімшесінде “Ұзақ мерзімді қарыздардың ағымдағы бөлігі”бабы келтіріледі.

602 шоты на аналитикалық есеп ,қарыз берушілермен қарызды өтеу мерзімдері бойынша жүргізіледі.

      Банктен тыс мекемелер ден алынған қысқа мерзімдік қарыздар көбінесе векселмен коммерциялық кредит және берешек міндеттемелергн”серіктестік” кледит түрінде болады.

 

3.3   Міндеттемелердің экономикалық талдауы

 

Шаруашылықтың экономикалық талдауы кезеңінде,1,15есге немесе 204 478 мың тенгеге өседі,1 578 785 мың теңгені құрады.Экономикалық өсу меншікті капиталдың 1,61 есеге немесе 147 720 мың теңгеге және міндеттемелердің 1,13 есеге немесе 97779 мың теңгеге өуін орын алған.2004 жылы ағымдағы міндеттемелердің үлесі 51,4%-ды құрады.Ал 2005 жылы бұ

 

л көрсеткіштер келксідей болады: ағымдағы міндеттемелер -50,5%,ұзақ мерзімді міндеттемелер-25%.Міндеттемелердің құрылымының 2001-2005 жылдардағы көрінісі төмендегідей болып келеді:

Рет номері	Көрсеткіштері	Өткен жылы 2004 жыл	Есепті жылы 2005 жыл	Өсу қарқыны,тенге	Өсу қарқыны,пайыз
1	Ұзақ мерзімді міндеттемелер	436520	407499	-29021	0,93
2	Ағымдағы міндеттемелер	705166	796945	91779	95,6
3	Бюджетпен есеп айырысу	11650	15004	3354	1,7
4	Басқа да кредиторлық борыштар	19110	8695	-10415	2,7
5	Кредиторлық борыштар	674404	773244	98840	97

 

     Ұзақ мерзімді міндеттемелер 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 0,93 есеге немесе 29,021 мың теңгеге қысқарып,407 499 мың теңгеге тең болды.Ағымдағы міндеттемелердің 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы өсуі кредиторлық борыштардың сомасының өсуіне байланысты болып келеді.Ағымдағы міндеттемелердің құрылымы 2004 жылы 95,6%-ға немесе 674,404 мың теңгеге кредиторлық борыштардан тұрды.Басқа да кредиторлық борыштар 2,7%-ды немесе 19,110 мың теңгені құрады.Бюджетпен есеп айрысулар 1,7%-ды, яғни 11,650 мың теңгені құрады.2005 жыл ағымдағы міндеттемелердің құрылымындағы кредиторлық борыштардың үлесі 97%-ға,яғни 773,244 мың теңгеге тең болды.Бюджетпен есеп айрысулар 1,9%-ды,яғни 15,004 мың теңгені құрайды.

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қай саладағы ұйым  болмасын белгілі бір мөлшерде басқа заңды және жеке тұлғаларға қарыз болатындығы белгілі. Өнім өндірушілер өндірген өнімі үшін шикізаттармен жабдықтан тұратын ұйымның  алдында қарыз болса, өнім өндірмейтін кәсіпорындар өз жұмысшыларының алдында еңбек ақы үшін немесе кейбір кәсіпорындар бюджет пен бюджеттен тыс төлемдер алдында белгілі бір мөлшерде қарыз болып жатады. Біз қарастырып отырған, яғни диплом жұмысын жазу барысында материалдарды пайдаланған “Медсервис-Рихтер” ЖШС -ның  міндеттемелер есебін  қорытындылайтын болсақ жалпы 2004 жылда  ұзақ мерзімді несиелер  болмаған.. Бұл өнім өндіру көлемі мен сатудан түскен табыстың мөлшерінің артуынан туындайды. Жалпы алғанда міндеттемелердің уақытылы өтеліп отыруы ұйым үшін де, басқа да жеке немесе заңды тұлғалар үшін де тиімді.

Ұйымның негізгі қызметі халыққа қызмет көрсету мен өнім өндіру болғандықтан, табыс табу тапсырыс берушілерге тікелей байланысты болып табылады. Сондықтан пайданы көп табу үшін бүгінгі күннің талабына сай бәсекелестікті жеңіп, өз әріптестерінің арасында алдыңғы қатарлы ұйымға айналу ұйымның басты мақсаты.

“Медсервтс-Рихтер” ЖШС -нің  бюджет пен жабдықтаушылар алдында  қарыздары бар, бірақ баланс баптарына қарап олардың есепті жылда азайғандығын байқаймыз.    

Жүргізілген зерттеулердің нәтижесіне сүйене оырып  мына төмендегілерге  ұсыныс пікірімізді білдіреміз: 

 

1. Кәсіпорынның қызмет көрсету аясы, яғни, тапсырыс берушілері аз, сондықтан жарнамалар жасап, олардың санын арттыру қажет. Тапсырыс

берушілер көбейген сайын табыс та көбірек түседі.

2. “Медсервис-Рихтер” ЖШС -де халыққа қызмет көрсетумен тікелей айналысатын жұмысшылар мен қызметкерлердің білімдері сәйкес келмейді, яғни оларды күрделі жұмыстарды орындай алмағандықтан кейбір тапсырыстар қабылданбайды. Осыған байланысты жұмысшылардың мамандығын арттыруды қолға алу қажет. Кәсіпорын бұл үшін өз жұмысшыларының (соның ішінде дәнекерші, ағашұстасы т.б) мамандығы бойынша курстарға жіберіп, оларға қаражат бөлуі қажет етіледі.
3. Ұйым қызметін көрсетуге қолданып отырған технологиялардың жаңартылған түрге келтіру мәселесі, өйткені олардың қолданып отырған құралдары біршама ескірген. Бірақ жалпы қоғамның қызмет көрсету деңгейін қарастырсақ оның жоғарылап келе жатқандығын аңғаруымызға болады.  Міндеттемелер есебін жетілдірудегі тағы бір ұсыныс —  есеп жүйесін 1С—Бухгалтерия компьютерлік бағдарламасына толық аудару арқылы жолға қою қажет, ол әрі тиімді, әрі үнемді болып табылады. Өйткені ұйымның кейбір бөлімшелері журнал-ордерлік нысанды пайдаланады.

Міндеттемелер аудитіне тоқталсақ ұйымда ішкі бақылауды ұйымдастыруды барынша жолға қойғаны жөн болар еді.

Нарықтық заманда ұйым тұрақты қызмет атқару үшін бәсекеге төтеп бере алатын өнім шығаруы керек. Қазіргі заманда ғылыми техникалық прогрестің даму деңгейі өте жоғары. Өзіміздің  Республикамызда тиісті нормативтік құжаттарының қабылдануы, инвестициялардың келуінің жолындағы қажетсіз кедергілердің алынуы, бухгалтерлік есеп жүргізудің халықаралық стандарттарға біртіндеп көшуі, Типтік шоттар жоспарын енгізуі және тағыда басқаларын айтуға болады. Осы қабылданған заңдар мен стандарттар бухгалтерлік есеп жүйесін барынша жетілдіруге және әртүрлі ұйымдардың шаруашылық қызметін арттыруға көмектеседі.

Қорытындылай  келе қазіргі кезенде республикамыздағы   жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар бухгалтерлік есеп пен  аудитті ұйымдастыруға түбегейлі өзгерістер әкеліп халықаралық стандарттадың талаптарына сәйкес ұйымдардың қажеттілігі артып отыр.

Әлемнің өркениетті елдерінің тәжірибесі нақтылы экономиканың тепе-теңдігін қамтамасыз етуде және оны ұтымды пайдалануда экономикалық әдістердің тиімді екендігін дәлелдеп берді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына өз заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға талпыныс жасауда. Демек, нарықтық қатынастарға сәйкес барлық меншік түрін дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерін таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизмін (тетігін) жасауға біртіндеп қолайлы жағдай туып отыр. Сонымен қатар қазіргі кезде халықаралық стандартқа біртіндеп көшу барысында бухгалтерлік есеп және аудит жұмысына қойылатын талап өте күрделі. Ол шетел тәжірибесін тиімді қолдану, бухгалтерлік есепті жаңа талаптарға сай жеделдетіп бір жүйеге келтіру болып табылады. Еліміз егемендік алып, іргелі елдер мен ұлы көшке енгеніне он бес жылдай уақыт өтті.

Кез-келген ұйымның ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан ұзақ және ағымдағы міндеттемелер мөлшерінің ауытқуы немесе салыстырмалы көрсеткіштерін талдау маңызды. Сондықтан да қазіргі таңда оларды дұрыс ұйымдастыру, есебін жетілдіру,  есептік әдістерінің тиімділігін  арттыру мәселелері алдыңғы орынды алып отыр. Өйткені өнімнің өзіндік құнын есептеуде, шығындардың жұмсалуында, табыстарды есептеуде ағымдағы міндеттемелердің атқаратын міндеті үлкен. Сондай-ақ халықаралық бухгалтерлік стандарттарға сәйкес есептеу әдістерін таңдау, оны сәйкестендіру бүгінгі күннің талабы болып табылады. Міндеттемелер туралы ақпарат тек бухгалтерлік есеп үшін ғана емес, сондай-ақ жоспарлау, басқарушылық шешім қабылдау, жєне жалпы бизнесті ұйымдастыру үшін мањызды болып отыр.

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2002-жылдың 24-ші маусымындағы Қазақстан Республикасының Заңы.,
2. “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998-жылғы 20-қараша Заң күші бар №20 жарлығы (2001 ж. 15 қарашадағы өзгертулер мен толықтырулармен).,
3. Қазақстан Республикасы «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңы 1998 жылғы 10 шілде №2811.,
4. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық Кодексі 12.06. 2001 жыл №209-11., (1-қаңтар 2005жылғы өзгерістер мен толықтырулармен).,
5. Андреев В.Д. Практический аудит,  М., Экономика. 1994г-500с.,
6. Әбдіқалықов Т.Ә.,   Сәтмурзаев  А.А.   Шағын  кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру,  А., ҚазМБА. 1996ж.,
7. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М. Аудит,  А.,  Қазақ университеті.    2004ж-226б.,
8. Дюсембаев К.Ш.  Аудит и анализ в системе управления   финансами,  А., Экономика.  2000ж-320б.,
9. Дюсембаев К. Ш., Егембердиев С.К., Дюсембаева З.К.  Аудит и анализ финансовой отчетности,  А.,  Каржы-каражат. 1998ж.,
10. Дюсембаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның

қаржылық жағдайын талдау, А., Экономика. 2001ж-378б.,

11. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп, А., Экономика. 2001ж-400б.,
12. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия, М., Сервис. 2000г-450с.,

13.Козлова Г.Н. Бухгалтерский учет в организациях,  М., Дело. 1999г-520с.,

14. Кондраков Н.П., Краснова Л.П. Принципы бухгалтерского учета, М., ФБК-Пресс. 1997г- 192с.,

15.Кутер М.И. Теория и принципы бухгалтерского учета, М., Финансы и статистика. 2000г-543с.,

16. Под редакцией доктора экономических наук, профессора В.И.Подольского, «Аудит», М., Юнити. 2000г-560с.,

 

17.Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Қазақстан — орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. А., 2003ж-410б.,

18. Радостовец В.К., Шмидт О.Н. “Особенности бухгалтерского учета»,
    А.,  Центр аудит Казахстан. 2000г-310с.,
19. Сатмурзаев А.А., Укашев  Б.Е.   «Аудиттің  теориясы»,  А., Ұлағат университеті. 1998 ж.,
20. Төлегенов Э.Т. “Бухгалтерлік  ақпарат  жүйелері”, А., Экономика. 2001ж-200б.,
21. Тасмағанбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О.Ж., Байболтаева   Н.Ә.,   Радостовец   В.К.   “Қаржы   есебі”, А., Дәуір. 1998ж-390б.,
22. Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. “Бухгалтерлік есеп теориясы», А., Ұлағат университеті. 1999ж-220б.,
23. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. «Бухгалтерский учет: управленческий аспект»: Пер. с англ. Под ред. Я. В. Соколова, М., Финансы и статистика. 1995г-
    -416с.,
24. Бюллетень бухгалтера № 18 (196), 2005г.
25. Библиотека бухгалтера и предпринимателя № 14 (139), январь 2005г.

27.Бухгалтер бюллетені, №10,12,15 қаңтар, 2005ж. БИКО.

26. Экономика и жизнь №12, 14, 15 – 2005г.
27. Заочная школа аудитора
28. Егемен Қазақстан, қаңтар, ақпан,сәуір 2005ж.