Дипломдық жұмысы. Дене шынықтыру мен спортты қаржыландыру негіздері, 2015 — 72

 

«Дене шынықтыру мен спортты қаржыландыру негіздері»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В010800— мамандығы – Дене шынықтыру және спорт

 

МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе…………………………………………………………………………………………………………..3

 

І-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІ……………………………………………………………………….26

1.1. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері атқаратын әлеуметтік қызметі……………………………………………………………..,……………………….26

1.2. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің тиімділігі………………………………………………………………………………………………………30

1.3. Алматы қаласы өндіріс кәсіпорындарында сауықтыру дене шынықтырумен айналысатын қызметкерлер мен жұмысшылардың кейбір қаржы-экономикалық көрсеткіштері……………………………………………………………………………………………….38

1.4.»Дене шынықтыру экономикасы» тақырыбындағы арнаулы семинар және болашақ мамандарды жеке функциональды-дене дайындығы жағынан даярлау методологиясы……………………………………………………………………………………………..40

 

ІІ-тарау.  ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІНІҢ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ……………………………………………………………………………………………5

1.1. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін басқарудың экономикалық негіздері………………………………………………………………………………….5

1.2. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің қатынастар мен қаржыландырудың жаңа формалары…………………………………….11

1.3. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің маңызын       арттырудың мүмкіндіктері мен болашағы……………………………………………………..19

 

ІІІ-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ БАҒЫТ ЕСЕБІНДЕ ……………47

3.1. Қазіргі қоғамдағы дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерімен спорттың құрылымы, оның негізгі түсініктері……………………………………………….47

3.2. Қоғамдағы дене шынықтырудың әлеуметтік экономиканың теориялық және ғылыми негізі…………………………………………………………………………………………………………….50

3.3. Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономиканың қатынастары…………………………………………………………………………………………………58

 

ҚОРТЫНДЫ ……………………………………………………………………………………………..67

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………………………………68

 

КІРІСПЕ

 

Тақырыптың өзектілігі. Қаралып отырған тақырыптың маңыздылығы дене шынықтыру қозғалысының нарықтық экономика жағдайына көшуімен және экономикалық қатынастар мен қаржыландырудың жаңа түрлерінің туындауымен байланысты. Бүған дене тәрбиесі қызметкерлерінің дайындығы теориялық жағынан да, практикалық жағынан да жеткіліксіз болып шықты.

Экономикалық проблемалардың нәтижесінде қалыптасқан, Қазақстан Республикасында жүріп жатқан қаражатты үнемдеу мәселесі халықтың әр түрлі жас және әлеуметтік-демографиялық тобын жаппай сауықтыру құралы — дене шынықтыру саласына да жағымсыз әсер етті. Сірә, қазіргі дене шынықтырудың әлеуметтік-экономикалық мәні, Республика шаруашылығының дербес саласы есебінде, мемлекеттік қаржы-экономикалық құрылымдары өкілдері тарапынан тиісті түсіністік пен теориялық дәлелдеуге әлі де ие болмай отырған болуы керек.

Арнайы әдебиеттерді оқып, зерттеу экономикалық теория өндірісті материалды өндіретін, материалды ендірмейтін, материалдық қызмет көрсететін деп бөлетіндігін көрсетеді. Шаруашылықтың әр түрлі саласын-дағы материалдық өндіріс тұрғын үйлерді, қатынас жолдарын салуда, тамақ өнімдерің киім және де адамдардың тұрмыс-тіршілігіне қажетті өзге де заттарды шығарудан көрінеді. Тұрмыстық қызмет көрсету, сауда, комму-налдық құрылымдар, көліктің әр түрі және өзге де қызмет түрлері матери-алдық өндірістің тиімділігіне әсер етеді. Бұл туралы Е.Ф. Борисов пен Ф.М. Волковтың «Экономикалық теория негіздері» оқу құралында айтылған /1/.

Материалдық емес өндіріс саласына материалдық емес қызметтер мен игіліктер, білім беру, денсаулық сақтау, өнер мен мәдениет жүйелері жатады. У.Н. Алиевтің еңбектерінде /2/, «Саяси экономия» /3/ және «Экономикалық теория курсы» /4/ оқулықтарында дене шынықтыру тек атап қана етіліп және «материалдық емес өндіріс» саласына жатқызылған.

Алайда, біз қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін»материалдық қызмет керсету» категориясына, ал жанама түрде «материалдық өндіріс» категориясына жатқызуға болады деп есептейміз, өйткені оның құрамында емдік дене шынықтыру, сылап-сипаудың түрлері, сауықтыру дене жаттығулары және басқаларда бар ғой.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Материалдық қызмет пен материалдық өндіріс саласында, әсіресе нарықтық экономикаға байланысты, қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері мәнін ғылыми тұрғыдан негіздеп, ашып көрсетудің қажеттілігі туындап отыр.

Мәселе мынада, кез келген өндіріс тиімділігінің елеулі көрсеткіштері еңбек өнімділігіне байланысты, ал онда дене шынықтыру құралдары бел-сендірек маңызға ие болатындығы түсінікті.

Бұл бәрінен бұрын адамға түсетін әр түрлі ауырлық: ауыр дене еңбегі, орташа, бірқалыпты және жеңіл жүктеме түріндегі көрініспен сипатталатын мамандықтарға қатысты. Мұнда көп жағдайда дене шынықтыру-спорттық қызмет арқылы кез-келген жастағы адамда дамитын тиісті денсаулық жағдайы мен дене қасиеттерінің (шыдамдылық, күш, жылдамдық, икемділік және басқалар) болуы талап етіледі /5, 6, 7, 8/.

Осыған байланысты шаруашылықтың және қоғамдағы жалпы мәдениет пен денсаулық сақтаудың саласы есебінде қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері мәнін ашып көрсетудің шұғыл қажеттілігі туындап, ал оның маңыздылығы ғылыми жұмыста баяндалмақ.

Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңқозғалысындағы әлеуметтік қатынастарды зерттеу ісі енді-енді ғана қолға алынып жатқандықтан да біз ғылыми жұмысты жазу барысында бұрын баспадан шыққан әдебиеттерге, түрлі зерттеулерге сүйендік, пайдаланылған әдебиеттердің мол тізімі соңында келтірілді. Жеке тұжырымдама, қағидалар қай әдебиеттен алынғандығы (мысалы, 1, 3 және т.б.) ұсынылып отыр.

Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Әдебиеттерді талдау дене шынықтыру экономикасы ғылыми-бағыт есебінде төмендегідей көзқарастар бойынша ғылыми танымның дербес саласы есебінде бөлініп отырғандығын көрсетеді:

• экономика ғылымы пәні дене шынықтыру мен спорт туралы;
• дене шынықтыру саласындағы экономикалық заңдардың әре кет ету ерекшеліктері;
• спорт ғимараттарының экономикасы;
• дене шынықтыру мен спортты дамытуды жоспарлау;
• дене шынықтыру кадрларының еңбегін ұйымдастыру;
• қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері тиімділігі.

Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңжоғару орындарындағы экономикалық білім бойынша екі оқу құралы басылып шықты, осы проблема бойынша алғашқы диссертациялық зерттеулер пайда болды. Қазақстан Республикасында қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің теориясы мен ғылыми зерттеулер әлі жасалған жоқ. Мұның өзі, біздің көзқарасымыз бойынша, дене шынықтыру қозғалысының дамуы мен қоғамдағы салауатты өмір салтын қалыптастыруды кідіртіп отыр.

Зерттеу объектісі. Дене шынықтырудың қоғамға әлеуметтік-экономикалық әсері, бәрінен бұрын халықтық әлеуметтік-демографиялық барлық тобының салауатты өмір салтын қамтамасыз етуден, кәсіби өнімді еңбек пен әскери қызметке денені даярлауды ұйымдастырудан, науқастану мен жұмысқа шықпаумен байланысты жұмыс күнін  жоғалтуды азайтудан,  жан-жақты және үйлесімді дамыған жеке

тұлғаны қалыптастырудан тұрады.

Сонымен бірге қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері факторларына халыққа дене шынықтыру-сауықтыру қызметін көрсетуден, спорттық ғимараттарды жалға беруден, спорттық жарыстар мен мейрамдарға ақымен кіруден түсетін табыстан,  өзге де коммерциялық дене шынықтыру — спорттық шаралардан түсетін табысты жатқызуға болады.

Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.

 

І-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІНІҢ  ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ

 

• Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін басқарудың экономикалық негіздері

 

Елдегі қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін дамыту кеп жағдайда экономикалық жағдаймен, ұлттық табыспен, халықтың еңбек ақы мөлшерімен және өзге де факторлармен анықталатыны белгілі. Дене шынықтыру саласының экономикалық көрсеткіштерін қарастыра отырып Б.С. Кузьмак пен А.А. Осинцев экономикалық қатынастардың үш тобын айырып қарастырады:

1. Мемлекеттік бюджет есебінен қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінматериалдық, қаржы және еңбек тұрғысынан қамтудың көлемі мен нормативтік көрсеткіштері;
2. Дене шынықтырудың өзінің ішіндегі экономикалық қатынастар (табыс, түсім, спорт ғимараттарын жалға беруден түсетін пайда);
3. Еңбек енімділігінің өсуі, сырқаттанудың және жұмыс уақытын жоғалтудың азаюы есебінен дене шынықтырудың қоғамға әкелетін экономикалық және әлеуметтік пайдасы.

Авторлар экономикалық қатынастардың аталған топтарын өзара үйлестіре пайдаланғанда қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсеріндамытудың міндеттері мен оның қоғамдағы орнын оңтайлы шешуге болады деп есептейді.

Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық функцияларының бірі сауықтыру мен тынықтыру қызметін көрсету және халықтың тұтыну деңгейі болып табылады. Бұл қызмет тікелей өндірістік болмағанмен де оған жанама түрде жағымды әсер етеді. Ол қоғам мен адамның дене дамуындағы қажеттілігі мен сұранысын және еңбек қызметінде қажет болатын дене дайындығының деңгейін қанағаттандырудан керінеді, бұлар өз кезегінде материалдық өндірісті дамытудың потенциальдық мүмкіндігін арттырады. Дене шынықтыру, бұдан бетенде, жеке тұлғаның жан-жақты, үйлесімді дамуына, оның моральдық, ерік-күш, эстетикалық, ақыл-ой дене қабілеттерінің дамуына себепші болатын ерекше игіліктер (қызметтің әр түрі) деп аталатындардың бастауы болып табылады.

Сөйтіп дене шынықтыру еңбек өнімділігін арттыру арқылы өндіріске жанама түрде әсер етіп қана қоймайды, сонымен бірге өндіргіш күштердің элементтерін (тұрғындардың жұмыс істейтін бөлігінің еңбекке деген қабілеттілігін) ұдайы жетілдіруге де қатысады.

Дене шынықтырудың аса маңызды көрсеткіштерінің бірі халықтың денсаулығы және олардың өнімді еңбекке деген қабілеттілігі, өйткені дене шынықтырумен айналысушылар аз науқастанатындығы, ұзақ уақыт жұмыс қабілеттілігін сақтайтындығы, өндірістік зақымдану мен кәсіби сырқаттарға аз ұшырайтындығы дәлелденген.

Қол еңбегінен механизациялық және автоматты еңбекке ауысу денеге түсетін ауырлық үлесін азайтатындығы және жүйкеге түсетін күшті арттыратындығы белгілі. Дегенменде адам машинаны (техниканы) басқаратын автоматты түрдегі еңбекте дене мен психикалық қабілеттерге (реакцияның жылдамдығы, шыдамдылық, зейіннің тұрақтылығы, икемділік және т.б.) қажеттілік арта түспек. Оларды лайықты деңгейде қамтамасыз ету дене шынықтыру құралдарынсыз, оның ішінде мақсатты-бағытты сипаттағы дене шынықтырусыз мүмкін болмайды.

Түрлі ақыл-ой еңбегімен айналысатындар (инженерлер, студенттер, оқушылар, конструкторлар және басқалар) жоғарылаған гиподинамияға (қозғалыстың жетіспестігі) душар болады, мұның өзі олардың ағзасының қызметін төмендетеді және денсаулық жағдайындағы түрліше ауытқушы-лықтарға әкеп соғады, жалпы және кәсіби сырқаттарға ұшырататындығы белгілі.

Осы ретте дене шынықтырудың міндеттері төмендегідей болмақ:

— қозғалыс және денеге түсетін жүктеменің өтелуі;

— ағзаның функциональды мүмкіндігін арттыру;

— сырқаттанудың алдын алу және азайту;

— ақыл-ой қызметін арттыру.

Бос уақытты тиімді пайдалануда және адамның қажеттілігін (белсенді демалыс, денені тынықтыру) қанағаттандыруда да дене шынықтырудың мүмкіндіктері мол.

Еңбек өнімділігін арттыру мен жұмыс қабілеттілігін ұзартуда дене шынықтырумен айналысудың жағымды релі дәлелденген, мұның өзі дене шынықтырудың қоғамдағы экономикалық маңыздылығын көрсетеді».

«Дене шынықтыру мен спорт» саласында бұрынғы Кеңес Одағы мен одақтас республикаларында (171) дене шынықтыру-спорт жұмыстарына және дене шынықтыру қозғалысының түрлі құрылымдары үшін спортшыларды даярлауға жұмсалатын қаржылық шығындардың нормативтері келтірген. Дене шынықтыру экономикасының ғылыми бағыты анықталған, онда дене шынықтыру халық шаруашылығының саласы есебінде, оның мәні мен материалдық-өндірістік базасының құрылымы,Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңкадрларының сұрыпталуы (классификациясы), олардың жұмысының ерек-шеліктері және өзге де бағыттары қарастырылған (138).

Дене шынықтыру мен спортты экономикалықжағынан басқаруды қара-стыра отырып В.Е. Горшков төмендегідей экономикалық әдістерді атап көрсетеді:

— экономикалық әсер ету әдістері;

— жоспары әдіс;

— несие беру (кредит беру) әдісі;

— шаруашылық есеп жүргізу әдісі (114, 18-19 беттер).

Автор шаруашылық есеп жүргізудің төмендегідей үш үлгісін ұсынады:

1. Еңбек ақы қоры шаруашылылық есеп жүргізуден түсетін табысқа енеді; сөйтіп оның кепілі болады, ал материалдық көтермелеу қоры табыс қалдығынан (остаточная прибыль) құралады.
2. Материалдық шығындарды етегеннен кейің бюджеттік және жоғары ұйымдармен есептесіп, алған несиенің белгілі бір проценттерін қайтарып, әлеуметтік даму қорын құрғаннан кейін түсімнің қалдығы еңбек ақыға жұмсалады.
3. Жалдау, онда еңбекке ақы телеу соңғы нәтижеден кейің сонымен бірге барлық төлемдерді етегеннен кейін жүргізіледі.

В.И. Жолдак дене шынықтырудың негізгі әлеуметтік-экономикалық қызметтерін бағалағанда екі аспектіні ерекше атап көрсету керекдеп есептейді:

1. Жеке тұлғалық. Бұл адамға дене шынықтырудың әсер ету тиімділігін анықтайтың дене шынықтырумен айналысу адамға не беретіндігін, ол қалай өзгеріп, осы жаттығулардың нәтижесінде қалай жетілетіндігін көрсететін аспекті.
2. Әлеуметтік. Адамға дене шынықтыру мен спорттың жағымды әсер етуімен оның қызметі қалай жетіліп, өзгеретіндігің қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру үшін әлеуметтік ілгерілеушілікке, рухани өндіріске адамның қандай үлес қосқандығын бейнелейтін аспекті.

5 кестеде дене шынықтыру экономикасының қызметі мен өзара әрекет етуін ерекше басқаруды талап ететін оның негізгі элементтері келтірілген. Бұл дене шынықтыру қозғалысының практикасында ете күрделі ұйымдастыру процесі болып табылады. Бұл процесте балалар мен жасөспірімдердің, оқушылар мен студент жастардың дене тәрбиесі, тұрғындардың сауықтыру дене шынықтыруы, өндірістік гимнастика, мүгедектер спорты, олимпиадалық спорт тәрізді дене шынықтырудың құрамдас беліктерін қаржыландыру мәселесі қазіргі уақытта ерекше күрделі болып отыр. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінматериалдық-техникалықжағынан қамту (спорт ғимараттары, спорт құрал-жабдықтары, киім және т.б.) сонымен бірге ішкі және сыртқы экономикалық қатынастардың түрлі аспектілерімен қоса қабат жүреді.

 

1-кесте

Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін басқарудың экономикалық аспектілері

рет

Дене шынықтыру экономикасының негізгі бөліктері

1         Өндірістің жалпы жүйесіндегі дене шынықтырудың орны мен рөлі 2         Дене шынықтыруға жұмсалатын қаржы көздері және экономикалық мөлшері 3         Дене шынықтырудың материалдық-техникалық базасын оңтайлы пайдалану 4         Дене шынықтыру қызметкерлерін даярлау мен еңбек ақы төлеудің экономикалық            аспектілері 5   Қоғамда қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін дамытуды болжауды экономикалық тұрғыдан негіздеу 6     Өндірістегі қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері тиімділігі 7    Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін материалдық-техникалық және қаржыландыру жағынан қамтамасыз ету 8         Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері шаруашылық есеп. 9         Спорттық ғимараттардың айналма қаражаты 10       Олимпиадашы-спортшыларды даярлаудың болжамдық есебі 11 Ұйымдағы қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін қаржыландыру жүйесі 12       Дене шынықтырудың тиімділігіне экономикалық талдау жасау 13       Дене шынықтыру экономикасы ғылыми білімнің аспектісі есебінде 14       Дене шынықтыру қызметкерлерінің еңбегін телеу 15       Спорттық құрал-жабдықтар және киіммен қамтамасыз ету 16       Дене шынықтыру саласындағы ғылыми зерттеулерді экономикалық тұрғыдан            қамтамасыз ету 17       Дене шынықтыру жоғары оқу орындарында экономикалық білім беру 18       Спорт ғимараттарының пайдасы

 

Спорт дене шынықтырудың құрамдас бөлігі екендігі белгілі. Оның маңызы тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрылуымен және Олимпиадалық ойындарға қатысу хұқығына ие болуымен одан сайын өсе түсті. 1996 жылғы XXVI Олимпиадаға қатысатын спорттың түрлері бойынша Ұлттық командаларды даярлау мақсатында «Қазақстан Республикасында бұқаралық спортты дамытудың кезек күттірмейтін шаралары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, үкіметтің бірнеше қаулылары қабылданды, бұлар Қазақстан спортшыларының Атланта және Сиднейде өткен Олимпиадалық ойындарда және т.б. халықаралық жарыстарда табысқа жетуіне себепші болады.

Нагано және Солт Лейк Сити қалаларында өткен қысқы Олимпиадалық ойындарға Қазақстан Республикасының спортшыларын даярлауға және қатыстыруға тиісті қаржы бөлінді.

Қазақстан Республикасы спортшыларының жазғы және қысқы Олимпиадалық ойындарда, Кореяның Бусана қаласында өткен XIV Азия ойындарында жақсы өнер көрсетуі Республика беделінің өсуіне себепші болуда.

Осы жарыстардың бәріне де мемлекет белгілі бір көлемде қаржы бөлді, оның қайтарымы халықаралық деңгейдегі әлеуметтік-мәртебе көрсеткіштерінен керінуде. Бұдан бөтенде зерттеулер көрсеткеніндей еңбек қызметінің нәтижесінде денесі шымыр адамды даярлау мемлекетке қайта-рылған экономикалық қайтарымнан байқалады (172, 52, 53). Ұлттық табысты еселей түсуге әкелетін қоғамдық өндірісті арттыруда еңбектің түрліше саласында істейтіндердің дене дайындығы мен жұмыс қабілеттілігі белгілі бір маңызға ие. Сөйтіп дене шынықтыру және оның құрамдас бөлігі спорт әлеуметтік-экономикалық категорияға жатады: дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсері мен спорттың құралдары арқылы белсенді түрде демалу, бос уақытты тиімді пайдалану — қоғамның әлеуметтік міндеттері; алайда олар экономикалық міндеттерді шеше отырып өнім ендіруді кебейту, еңбек өнімділігін артты-ру үшін алғы шарттар жасайды.

«Дене шынықтыру» саласында қайсы бір құрылымға тән (дене шынықтыру ұжымы, спорт клубы, спорт қоғамы және т.б.) экономикалық қатынастардың әр алуан түрлері айқын көрсетілген. Қазақстан Республикасы дене шынықтыру қозғалысының негізгі буындарының экономикалық құрылымы мен мөлшерін келтірелік.

Туризм және спорт комитетінің сметасы ведомстволар мен ұйымдар үшін жалпы тәң оонымен бірге Республиканың дене шынықтыру қозғалысының өзіне айрықша тән 26 төменгі топ (подкласс) пен 87 ерекшеліктері бар.

2 кестеде дене шынықтыру мен спорт саласындағы қаржы-экономи-калық қызметтер мен қатынастар турарлы түсінік беретін тек жекелген төменгі топтар, ерекшеліктер мен бағыттар келтірілген.

 

2-кесте

Қазақстан Республикасы білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің туризм және спорт комитетінің

экономикалық құрылымы

Төменгі топ (26)	Ерекшелігі (барлығы 87)	Атауы
110		Жалақы
	111	Негізгі еңбек ақы
	112	Қосымша ақшалай төлем
120		Жұмыс берушілердің аударған қаражаты
	123	Дәрігерлік міндетті қауіпсіздендіру қорына аударылатын қаржы
130		Өзге де тауарлар алу және қызмет көрсету
	134	Жұмсақ жабдықтар мен қуралдар алу
140		Коммуналдық қызмет, көлік пен байланыс
	151	Құрал-жабдықтарды күту және жай жөндеуден өткізу
	411	Негізгі жабдықтарды алу
	421	Спорт ғимараттарын салу
510		Ішкі несие
	531	Халықаралық ұйымдардан акциялар алу
540		Ішкі акционерлік капиталға үлес қосу
		Спорт түрлеру бойынша жаттықтырушы   оқытушыларды тарификациялау
		Бірыңғай тарифтік кестенің дәрежесіне (разряды на) дене шынықтыру — спорттық ұйымдардың басшылары мен мамандарының қызметін жатқызу
		Бірыңғай тарифтік кестенің дәрежесіне (разрядына) нұсқаушы-методистердің қызметін жатқызу
		Спорт түрлері бойынша жаттықтырушы- оқытушылардың еңбегін төлеу нормативтері
		Жоғары шеберліктегі спортшыларды дайындағаны үшін спорт бойынша жаттықтырушы- оқытушыларға үстеме ақы төлеу мөлшері
		Жаттықтырушы-оқытушылар мен нұсқаушы- методистердің маманданған категориялары
		Спорт бойынша жаттықтырушы-оқытушылар жұмысының нәтижесін бағалау елшемдері
		Дене шынықтыру — спорттық ұйымдардың жұмысшыларына, қызметкерлері мен мамандарына үотеме ақша телеу
		Спорттық төрешілердің еңбегін төлеу
		Спорттық жарыстар мен жиындарға қызмет еткен медицина қызметкерлерінің еңбегін төлеу
		Ең күрделі еңбектің мамандықтары бойынша тарифтік коэффициент және басқалар

 

Бұл ретте Қазақстан Республикасында дене шынықтырудың дамуы жұмыс жасайтын дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің ұйымдарымен және құрылымдарымен (министрліктер, ведомстволар, спорттүрлері бойынша федерациялар, оқу орындары, өндірістік ұжымдар және т.б.) өзара тығыз байланысты. Олардың әрқайсысының құрылымы, жұмыс істеуі, қаржыландырылуы, ішкі және сыртқы қатынастары бойынша өзгеше ерекшеліктерге ие.

Мысал үшін Республикалық жоғары спорт шеберлігі мектебінің қаржы-экономикалық ерекшелігіне тоқталалық. Оның бюджеті нақты мақсаттар мен бағыттарға сәйкес келетін жиырма төрт ерекшеліктен тұрады. Олардың он бірі «дене тәрбиесі» және оның құрамдас бөлігі — жоғары жетістіктер спорты саласына ғана қатысты.

 

3-кесте

Республикалық жоғары спорт шеберлігі мектебінің қаржы-экономикалық ерекшелігі

№	Ерекшелігі (специфика)	Атауы
131		Тамақ өнімдерін алу
132		Дәрі-дәрмек алу
134		Жұмсақ спорт құралдары мен жабдықтар алу
135		Ерекше спорт құралдары мен жабдықтар алу
136		Ел ішіндегі іссапар
137		Шет елдерге іссапар
151		Спорт құралдары мен жабдықтарын күтіп үстау
		және жәй жөндеуден еткізу
152		Спорт ғимараттарын күту және жәй жөндеуден
		өткізу
410		Негізгі спорт жабдықтарын алу
		Спорт ғимараттары мен жабдықтарын күрделі
		жөндеуден өткізу
438		Спорт ғимараттарын жалдау

 

Мысалы, №131 және 132 «Тамақ өнімдері мен дәрі-дәрмек алу» ерекше-ліктері (специфика) көпшілігі шет елдік фирмалардан алынатын спорттың әр түрі үшін тиісті тамақтық және дәрігерлік компонентгермен спортшылар­ды қамтамасыз ету мәселелерін шешуге бағытталған. 134 және 135 ерекшеліктер қосымша қаржылық шығындар тудыратын қажетті шет елдік қазіргі заманғы құрал-жабдықтармен спорт түрлері бойынша Республиканың Ұлттық құрама командаларының спортшыларын қамтамасыз етеді. Бұл Республикада спорттық құрал-жабдықтарды шығаратын кәсіпорындардың болмауынан туындап отырған амалсыз шара. Халықаралық жарыстарды өткізуге Халықаралық Олимпиадалық комитет пен спорт түрлері бойынша федерациялардан Қазақстан Республикасының рухсат алуы бәрінен бұрын ете күрделі проблема болып отырған қазіргі заманғы спорттық ғимараттардың болуымен байланысты (№152, 431, 438 ерекшеліктер).

Ұлттық Олимпиадалық Комитетте (ҰОК) қаржыландыру мен ішкі және сыртқы экономикалық қатынастардың өзіндік ерекшеліктеріне ие. Оның міндеті Олимпиадалық және Азия ойындарына (жазғы және қысқы), сонымен бірге спорттың әр түрі бойынша Дүние жүзінің чемпионаттарын қосқанда өзге де халықаралық жарыстарға қатысу үшін Қазақстан Республкиасының Ұлттық командаларын дайындауға басшылық жасау және қаражатпен қамтамасыз ету. Ұлттық Олимпиадалық Комитет қоғамдық ұйым есебінде мемлекеттік ұйым — Қазақстан Республикасы туризм және спорт Агенттігімен тығыз өзара байланысты, оның басқару құрылымында арнайы қаржы-экономикалық бөлім бар. Бұл бөлім туризм мен спортты, ұйымдастыру жұмыстарын, оқу-спорт және өзге де бөлімдерді (дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарың спорттық ғимараттарды техникалық жағынан қамту және басқалар) басқару қызметін анықтап, жұмыстарын үйлестіріп отыратын бөлім болып табылады.

Спорттық ғимараттар табыстарының негізгі статьялары жалға беруден түскен, әр түрлі спорттық шараларға кіру билетін сатудаң мұз айдынына, әуіздерге кіру билетінен, сауықтыру топтарында айналысу үшін түскен төлемдерден, спорт жабдықтарын уақытша жалға беруден түсетін табыстардан тұрады.

Шаруашылық есептегі спорт ғимараттары қызметінің аясын кеңейту және қызмет ету сапасын жақсарту оның елеулі түрдегі табысына, қосымша түсіміне байланысты. Бұл ретте, комитеттің барлық құрылымдық белімшелері емес, тек экономикалық қатынастар мен қаржыландырудың түрін белгілейтін басқару аппараты ғана келтірілген.

Сөйтіп Республкианың дене шынықтыру қозғалысындағы экономикалық қатынастардың жан жақтылығы қазіргі өндіріс құрылымындағы экономикалық көрсеткіштерді және халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық топтарының тыныс тіршілігін анықтауды нақтылай түсуді және ғылыми негіздеуді керек етеді.

 

• Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері экономикалық қатынастар мен қаржыландырудың жаңа формалары

 

Нарықтық қатынастарға Қазақстан Республикасының көшуі түрлі дене шынықтыру-спорттық ұйымдары өз қызметінде жаңа тәсілдерді пайдалану қажеттілігіне себеп болды.

Осыған байланысты дене шынықтыру — спорт ұйымдарының, оның ішінде шет елдердің де, қазіргі қызметінде іздену және творчестволықпен зерттеу қажеттілігі туындайды.

Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде В.В. Кузин Финляндияда спорттық ұйымдар соңғы жылдары кәсіпкерлікке үлкен маңыз беретіндігін мысал ретінде атап көрсетеді.

Ағылшын экономисі Б. Карлоф «Іскерлік стратегиясы» атты кітабында кісәпкерлікке мынандай анықтама берген — жаңа тауар өндіру мен қызмет көрсетуге үнемі ұмтылумен бірге жүретін қаржы (капитал) мен кор­ды (ресурсты) тиімді пайдалану, жаңа рыноктарға шығу арқылы тұтынушылардың мүддесімен үйлестіре білу қабілеттілігі.

Финляндияның спорт одақтарында коммерциялық қызметті дамыту кептеген формаларда жүзеге асырылады (175,176,177,178), бірақ біздің көзқарасымызша Қазақстан үшін ең оңтайлы төмендегілер болмақ:

— дене шынықтыру — спорттық және сауықтыру жобаларын жүзеге асыру үшін демеушілер іздеу;

— спорттық ұйымдардың ауқымында акционерлік қоғамдар құру;

— спорт тауарларын өндіру;

— дене шынықтыру — спорттық қызметтің аясын кеңейту;

— дене шынықтыру — спорттық қызметтің бағасын белгілеуді негіздеу;

— бұқаралық дене шынықтыру мен спорт бойынша басылымдар шығаруды, оларды келісімді бағамен сатуды ұйымдастыру.

Қазақстан Республикасында жүріп жатқан экономикалық және құрылымдық реформалар жағдайында дене шынықтыру саласында да ұйымдастыру-экономикалық қатынастар мәселелері ерекше маңызға ие болып отыр. Нарықтық қатынастарға көшу, дене шынықтыру қозғалысының практикасына шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруды енгізу, осыған байланысты кәсіпкерліктің, спорттық маркетингтің және халыққа ақылы қызмет көрсетудің дамуы қарастырылып отырған проблемаға әлі де көңіл аударыңқырауды қажет етеді. Проблема дене шынықтырудың жылдам ауысып отырылған басқару құрылымына да қатысты: Қазақ ССР-нің спорт комитеті — Қазақстан Республикасының жастар ісі жөніндегі, туризм және спорт министрлігі — Қазақстан Республкиасы білім және мәдениет министрлігінің Туризм және спорт департаменті — Туризм және спорт комитеті — Қазақстан Республикасы туризм және спорт Агенттігі болып құрылымдардың жиі өзгеруі басқарудың теориясы мен практикасын жетілдіру қажеттілігін туындатып отыр.

Дене шынықтыру мен спортты басқару жүйесі басқару органдары мен мамандандырылған мекемелердің (ұйымдардың, кәсіпорындардың) бірлігін ғана емес, сонымен бірге олардың арасындағы белгілі бір ұйымдық байланысты да қарастырады.

Дене шынықтыру саласындағы жүріп жатқан құрылымдық-басқару өзгерістері аясында қаржыландыру мен экономикалық қатынастардың жаңа түрлері қалыптасады (4-кесте).

 

 

4-кесте

Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін қаржыландыру мен экономикалық қатынастарының жаңа түрлері

№	Қаржыландырудың түрлері мен экономикалық қатынастардың формалары
1 2 3 4 5 6 7	Спорттық бизнес Спорт федерацияларының қаржы-коммерциялық қызметі Дене шынықтыру саласындағы нарық пен маркетингі Демеушілік және меценаттық Кәсіби спорт және нарықтық қатынастар Мүгедектер спортын материалдық жағынан қамту Спорт құралдарын жалға беру пунктері

 

Дене шынықтыру ұйымдарының қаржысы деп дене шынықтыру және спорттық қызметті жүзеге асыруға, олардың жоспарлы тапсырмасын қам-тамасыз етуге арналған ақша қаражатын атайды. Олар дене шынықтыру мен спортты дамыту мақсатындағы ақша қаражатының фондысын тиімді пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды, осы негізде қоғам мүшелерінің денесін жетілдірудегі оның қажеттілігін қанағаттандыруды көрсетеді.

Дене шынықтыру қаржысы Қазақстан Республикасының жалпы қаржы жүйесінің бір бөлігі болып табылады және қаражат қорының пайда болуы мен айналымда болуының түрлері мен тәсілдерінің бірлігін көрсетеді.

Дене шынықтыру мен спортта ақша қаражатын жинақтау мен қаржыландырудың өзіндік көздері де бар:

1. Спорттық бұйымдарды сату;
2. Баспа қызметі;
3. Ақылы қызмет;
4. Спорт ғимараттарында спорттық шараларды өткізу және оларды теледидар арқылы көрсету.

Қаржыландырудың басқа да көздеріне жататындар:

1. Мемлекеттік бюджет пен банк несиесі қаражаты;
2. Шаруашылық есепте тұрған мемлекеттік өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындардың жеке қаражаты;
3. Кәсіподақтар мен өзге де қоғамдық ұйымдардың қаржысы;
4. Коммуналдық шаруашылық органдарының аударған қаржылары. Олимпиадалық ойындарды қоса естегенде Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде халықаралық спорт аренасына шығуы себепті халықаралық спорттық байланыстардың және экономиканы қоса есептегенде қоян-қолтық бірлесіп жұмыс істеу формаларының дамуы себепші болып отырған экономикалық қатынастардың жаңа түрлері туындайды. 1996 жылы 3 наурызда Қазақстан Республкиасы финанс Министрлігімен келісілген халықаралық жарыстардағы жоғары спорттық нәтижелері үшін бірмезгілдік сыйлық беру реттері мен оның мөлшері туралы Нұсқауға сәйкес қаржылық ынталандырудың төмендегідей түрлері бар:
5. Қазақстан Республикасының жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі Министрлігі басты халықаралық жарыстарда жоғары спорттық нәтижелерге жеткені үшін спорттық шараларды еткізуге аударылған қаражат есебінен жаттықтырушылар мен мамандарды, спортшыларға сый беруді жүзеге асырады (9-кесте).
6. Олимпиадалық спорт түрлерінен халықаралық жарыстарда жоғары спорттық нәтижелерге жөткен спортшыларды сыйлау төмендегідей мөлшерде жүргізіледі.
7. Олимпиадалық түрлерге енбейтін спорттың спортшыларына Олимпиадалық бағдарламаға енетін спорт түрлері үшін белгіленген төлемнің 50 (елу) % мөлшерінде сый беріледі.
8. Егер спортшы бір жарыста бірнеше жүлделі орындарға ие болып, бірнеше рекордтар жасаса, сый ақы әрбір жүлделі орын және жасалған әрбір рекорд үшін төленеді.
9. Жеке және командалық біріншілікке бір мезгілде 1-3 орын алған спортшыға тиісінше жеке біріншілік үшін толық көлемде, ал командалық жүлделі орын үшін 0,5 коэффициентпен сый ақы төленеді.
10. Спортшыны немесе команданы дайындауға тікелей қатынасқан жаттықтырушалар мен мамандар үшін сый ақының жалпы қорын төмендегідей мөлшерде есептейді:

— жарыс бағдарламасының жеке түрінде әр спортшының тиісті;

— сый ақы мөлшерінің 1,5 ға дейінгі коэффициентімен;

— жарыс бағдарламасының командалық түрлерінде және командалық ойын түрлерінде командадағы спортшылардың сый ақысының жалпы мөлшерінен 1,0 коэффициентпен.

Жеке жаттықтырушыға, маманға берілетін сый ақы мөлшері, олар дайындаған спортшы үшін белгіленгей сый ақы мөлшерінен асып кетпеуі керек.

7. Сый ақыны төлеу Олимпиадалық спорт түрлері басқармасынан немесе Қазақстан Республикасы жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі министрліктің олимпиадалық емес және халықтық спорт түрлері бөлімінен тиісті рапорт түскеннен кейін және жарыс хаттамасының негізінде жүзеге асады.

 

5-кесте

Жоғары жетістіктер спортын қаржылай ынталандырудың

жаңа формалары

Рет саны	Шаралардың атаулары	Алған орны және есептік көрсеткішке коэффициентпен көрсөтілген сый мөлшврі
		1 орын	2 орын	3 орын
1.	Дүние жүзінің чемпионаты,
	Дүние жүзінің рекорды	К-200       К-150       К-100
2.	Дүние жүзінің кубогі (ақтық жарыс, ересектер),
	Дүние жүзінің чемпионаты (жасөспірімдер)	К-100       К-75         К-50
3.	Азия чемпионаты,
	Азияның рекорды	К-50         К-30         К-20
4.	Азия біріншілігі (жасөспірімдер),
	Азия кубогінің ақтық жарысы (ересектер)	К-20         К-10         К-5

 

Ескерту: сый ақысының сомасы жарыс өткен кезеңдегі есептік көрсеткіш мөлшерін коэффициентке кебейту жолымен анықталады.

1997 жылдың қазанында Қазақстан Республикасы білім және мәдениет Министрлігінің туризм және спорт департаментінің Директоры мүгедектер арасынан халықаралық спорттық жарыстарда жоғары спорттық нәтижелерге жеткені үшін бір мезгілдік сый ақы төлеу реттері мен мөлшері туралы нұсқауды бекітті (6-кесте).

1. Қазақстан Республикасының спорт және туризм Агенттігі көру және есту органдары, қозғалыс-тірек аппараттары зақымданған мүгедек спортшыларға, жаттықтырушылар мен мамандарға спорттық шараларды өткізуге бөлінген қаржы шеңберінде және осының есебінен басты халықаралық жарыстарда жоғары спорт жетістіктеріне жеткендігі үшін сый ақы беруді жүзеге асырады.
2. Халықаралық жарыстарда жоғары спорт жетстіктеріне жөткен мүге-дек спортшыларға сый ақы төлеу төмендегі мөлшерде жүзеге асырылады:

 

6-кесте

Мүгедек спортшыларға сый ақы төлеу

Рет саны	Шаралардың атаулары	Алған орны және есептік Көрсеткішке коэффициентпен көрсетілген сый мөлшері
		1 орын	2 орын	3 орын
1.	Саңыраулардың дүние жүзілік ойындары.
	Паралимпиадалық ойындар	К-80         К-70         К-60
2.	Дүние жүзінің чемпионаты	К-60         К-50         К-40
3.	Азия-тынық мұхит ойындары (FESРІС)	К-40         К-30         К-20
4.	Азия чемпионаты	К-20         К-10         К-5

 

Ескерту: сый ақысының сомасы жарыс өткен кезеңдегі есептік көрсеткіш мөлшерін коэффициентке кебейту жолымен анықталады.

1. Егер мүгедек спортшы бір жарыста бірнеше жүлделі орындарға ие болса, сый ақы әрбір жүлделі орын үшін беріледі.
2. Жеке және командалық біріншілікте бір мезгілде (бір стартта) 1-3 орын алған мүгедек спортшыға тиісінше жеке біріншілік үшін толық көлемде, ал командалық жүлделі орын үшін 0,5 коэффициен­тпен сый ақы төленеді.
3. Мүгедек спортшыны немесе команданы дайындауға тікелей қатынасқан жаттықтырушылар мен мамандар үшін сый ақының жалпы қоры төмендегідей мөлшерде есептеледі:

а) жарыс бағдарламасының жеке түрінде әр спортшының тиісті сый ақы мөлшерінің 1,5 ға дейінгі коэффициентімен;

ә) жарыс бағдарламасының командалық тұрлеріне және командалық ойын түрлерінде командадағы спортшылардың сый ақысының жалпы мөлшерінен — 1,0 коэффициентпен. Жеке жаттықтырушыға, маманға берілетін сый ақы мөлшері, олар дайындаған спортшы үшін белгіленгей сый ақы мөлшерінен асып кетпеуі керек.

Сый ақыны төлеу Қазақстан Республикасы жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі министрліктің туризм департаментінің дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары бөлімінен тиісті рапорт түскеннен кейін және жа­рыс хаттамасының негізінде жүзеге асады.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 9 қантардағы «Қазақастан Республикасының экономика саласындағы қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу туралы» қаулысы негізінде дене шынықтыру мен спорт мекемелері мен ұйымдарының қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу туралы нұсқау жасалып және ол 1996 жылдың 1 қантарынан бастап күшіне енді (144).

Жоғарыдағы Нұсқауда қызмет жалақысын есептеу үшін анықтама берілген. Есеп айырысу үшін бастапқы база Қазақстан Республикасында Заң жүзінде белгіленген Бірыңғай тарифтік кестенің (сетка) 1-разрядының тарифтік ставкасының мөлшері болып табылады.

Атақтары үшін қызмет жалақысына үстемелер белгіленген:

— Спорт шебері-2,5%;

— Халықаралық дәрежедегі спорт шебері — 5%;

— Еңбегі сіңген жаттықтырушы, спорт шебері — 620 теңге;

— Еңбегі сіңген мәдениет қызметкері-620 теңге;

— Ғылым кандидаты — қызмет жалақысының 10%;

— Ғылым докторы — қызмет жалақысының 15%.

Спорттық жарыстарда қызмет атқарғаны үшін спорт төрешілерінің еңбегіне ақы төлеу қайта қаралды. Халықаралық, республикалық, облыстық, қалалық және аудандық жарыстарға бір күн қызмет еткені үшін спорт төрешілеріне төмендегідей еңбек ақы төленеді (бірінші разрядтың тарифтік ставкасының айлық мөлшеріне проценттік қатынасы):

— халықаралық дәрежедегі төреші — 12%;

— спорт бойынша жоғары дәрежелі ұлттық тереші — 10%;

— спорт бойынша ұлттық төрерші — 8%;

— 1 дәрежелі төреші — 6%;

— спорт төрешісі — 4%;

 төрешінің көмекшісі — 6%.

Жұмыс уақытынан тыс кезде спорттық жарыстар мен оқу-жаттығу жиындарына қызмет жасауға жұмылдырылған медицина қызметкерлерінің еңбегін төлеу қызмет жалақысы негізіне сүйене отырып, нақты жұмыс са-ғаттары мөлшеріне төленеді:

— орта дәрежелі медицина қызметкерлеріне — 6 разряд бойынша;

— дәрігерлер үшін — 11 разряд бойынша.

Дене шынықтыру саласында басқарудың төмендегідей экономикалық әдістері қолданылады. Олардың біріне материалдық ынталандыру әдісі жатады.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 9 қантардағы «Қазақстан Республикасы экономика саласындағы қызметкерлердің еңбек ақысын төлеу туралы» (180) қаулысына сәйкес жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі министрлік «Қазақстан Республика­нец сының дене шынықтыру мен спорт ұйымдары мен мекемелеріндегі қызметкерлердің еңбегін төлеу туралы» Нұсқауын жасады. Ол 1996 жылдың 1 қантарынан бастап күшіне енді және ведомстволық бағыныштылығына қарамастан бюджеттен қаржыландыратын барлық спорттық ұйымдардың орындауы үшін міндетті болып табылады. Дене шынықтыру мен спорттың шаруашылық есептегі ұйымдары мен кәсіпорындары үшін — қаржы табу шамасына қарай төленеді.

Жаттықтырушы-оқытушылардыың тарифтік ставкасын (жалақысы) анықтау үшін Бірыңғай тарифтік ставканың разряды және материалдық ынталандыруды қамтамасыз ететін тиісті коэффициенттер жасалынды. Мысалы дәрежесі (категориясы)жоқ жаттықтырушы-оқытушының еңбек ақысы жоғары дәрежелі жаттықтырушының жалақысынан елеулі түрде аз.

«Халықаралық дәрежедегі спорт шебері», «Шахмат пен дойбыдан Гроссмейстер» атағы бар жаттықтырушы-оқытушылардың еңбек ақысысының ставкасы 5 процентке, «Спорт шеберінің» ставкасы 2,5 процентке арттырылады. Ғылым кандидаты дәрежесі быр жаттықтырушы-оқытушылардың еңбек ақы ставкасы 10 процентке, ғылым докторы дәрежесі барлардың жалақысы 15 процентке арттырыла­ды (144, 4-бет). Олимпиадалық ойындардың, Дүние жүзінің чемпи-онаттарының және басқа да халықаралық жарыстардың чемпион-дары мен жүлдегер спортшыларын даярлағандығы үшін айлық еңбек ақының ставкасына проценттеп үстемелер қосылады (Олим-пиадалық ойынның чемпионы үшін 150%, 2-орын үшін -100%, Дүние жүзінің чемпионы үшін — 100% және т.б.) (144, 10-бет). Экономика ғылымының кандидаты Н.А. Щитова дене шынықтыру мен спорт саласындағы нарықтық қатынастардың экономикалық заңдары мен категорияларын қарастыра отырып, дене шынықтыру қызметінің ерекшелігі нақты экономикалық жағдайлармен және       елдің өндіру мүмкіндігімен анықталады және бұл экономикалық     қатынастардың жаңа бөлігі болып табылады деп есептейді.

Қазақстан Республикасында жүріп жатқан экономикалық қайта құрулар мен оның проблемалары мемлекеттік және қаржы құрылымдарының дене шынықтыруға деген көзқарасты өзгерту қажеттігіне себеп болуда.

Мысалы, тек 1997 жылдың өзінде Білім, мәдениет және денсаулық министрлігінің туризм және спорт комитеті туризм саласында бірігіп жұмыс жасау жөнінде Иран ислам республикасымен, Түркиямең ҚХР-мен, Молдовамен Израилмен Қырғызстанмен Венгриямен, Египетпен келісім жасады. Дүние жүзілік қоғамдастықтың туристік байланыстарының дамуына 1997 жылы наурызда Берлин қаласында өткен Халықаралық биржаға Қазақстан делегациясының қатысуы себепші болды, көрсетілген туристік қызметінің көлемінің, туризмнен мемлекеттік бюджетке түскен түсімнің өсуі байқалды.

1997 жылы туристік фирмалар 270 миллион теңге пайда тапты. Бюджетке 130 миллион теңге аударылды.

Қазіргі Олимпиадалық ойындарды, өзге де халықаралық және аймақтық жарыстарды жоспарлап, ұйымдастыруда көптеген қаржы-экономикалық қатынастүрлері туындайды. Олардың негізгілері мен ең көп тарағандары 6 кестеде келтірілген.

6-кесте

 

Халықаралық жарыстарды жоспарлап, ұйымдастырудағы қаржы-экономикалық қатынастардың негізгі түрлері

 

Рет саны	Қаржы-экономикалық қатынастар
1.	Салынатын құрылысты қаржыландыру және спорттық базаны жаңалау
2.	Жарыс бюджетін анықтау
3.	Жабдықтарды алу және сақтау
4.	Жоспар мен бюджетті ревизиялау
5.	Жарысты даярлау, үйымдастырып, өткізу ушін қажетті қаржы
6.	Демеушілік пен меценаттық Спортшыларды, төрешілер мен делегация өкілдерін орналастыру
7.
8.	Көлік шығыны
9.	Халықаралық пресса мен телевидение қызметі
10.	Жарнамалауды шартпен қамтамасыз ету
11.	Жарысты басқаратын және қызмет ететін құрамға төленетін қаржы
12.	Бизнес, коммерция, сауда
13.	Мәдени бағдарламаны жұзеге асыру
14.	Жарыстың ашылу, жабылу салтанатын қамтамасыз ету

 

Сірә, дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің саласындағы қызметкерлерге спорт базаларын салуды қаржыландыру мәселелері туралы білім, жарыс бюджетін анықтау біліктілігі, жарнама, баспасөз бен теледидар қызметін ұйымдастыра білу, демеушілер табу, бизнесті, коммерцияны, сауданы жолға қою, мәдени бағдарламаларды, спорттық жиындарды ашып, жабу салтанаттарын жүзеге асыру біліктілігі қажет секілді.

Алайда, бұл ретте мынаны ұмытпаған жөн: мемлекеттің негізгі өндіргіш күші адам болып табылады.оның жағдайы мен дене дайындығына еңбектің әр түрінің өнімділігі тәуелді болып келеді, ал дене шынықтыру құралдары бұған себепші болады.

Дене шынықтырудың өзінің экономикалық қатынастарында өндірісті басқару гиен базар жағдайында спорт товарларын өткізу жүйесі есебінде маркетингтің орны маңызды.

Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері маркетингтің қызметіне сонымен бірге тауар мен қызметтің нақты түрін жарнамалауды ұйымдастыру да жатады. Олардың арасынан мыналарды атап көрсөткен жөн: спорттық тренажерлер мен жабдықтарды өндіру және сату; сылап-сипау, емдеу дене шынықтыруы түріндегі қызмет; туризм мен экскурсия; спорттық киімдер мен аяқ киімдерді сату; шет елдердегі жаттықтырушылар мен спортшылардың еңбегі.

Экономика ғылымының докторы А.П. Щетинин, дене шынықтырудың қоғамдағы экономикалық қызметін сөз ете отырып «экономикалық өсудің анықтаушы факторы адам болды және солай болады да. Ол өндіріс жүйесіндегі шешуші рольге ие, оған жан бітіретін де сол және өмірге қажетті игіліктерді еселей түсу үшін оның жұмысын жақсартады» деп атап көрсетеді.

Дене шынықтырудың әр түрінің тиімділігі осы бір ерекше саланың қоғамдық өмірге және жеке тұлғаны жан-жақты дамытуға әсер ету дәрежесімен анықталады, ал бұның маңызды құрамдас компонеттері адамның денсаулық жағдайы мен ендіргіш еңбекке қабілеттілігі болып табылады.

Дене шынықтырумен үздіксіз айналысатын адамдар айналыспайтын-дармен салыстырғанда жоғары өндірістік көрсеткіштерге жететіндігін кептеген зерттеулер көрсетіп жүр. Бұл ұлттық табыстың өсуіне себепші болатын дене шынықтырудың бір факторы ғана.

Осыған байланысты қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсеріндамытуды экономикалық жағынан ынталандырудың жаңа және оңтайлы формаларын болашақта да іздестіріп, ғылыми тұрғыдан негіздеудің және қоғамдағы салауатты өмір салты құралдарымен оны қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Бұл ту­ралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаев халыққа жолдауында айтқан болатынды.

 

• Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің маңызын арттырудың мүмкіндіктері мен болашағы

 

Бүгінде біздің елімізде де, сондай-ақ дүние жүзінің кептеген елдерінде тасқынды ғылыми-техникалық прогреспен, атмосфераның ластануымен, урбанизациямен және гиподинамияның (қозғалыстың азаюы) тез өсуімен, жүйкенің тозуымен байланысты адам денесінің дамуының тежелу процесін тоқтатуға нақты әсер етуге мүмкіндік беретін жолдарды іздестіру жеделдетілуде. Қозғалыстың аздығы, сапасыз тамақ және зиянды дағдылар диабет, атеросклероз, туберкулез, қан қысымының жоғарлауы және жүрек-қан тамырлары ауруының өзге де түрлері секілді науқастардың көбеюіне әкелді.

Республика халқының денсаулығының талданған көрсеткіштерінің бірі өлудің жалпы деңгейі, осында тек жүрек-қан тамырлары ауруының үлес салмағы өте көп болып отыр.

Күн сайын уақытша жұмысқа жарамсыздықтан көптеген адамдар жұмысқа шықпағандықтан біздің еліміз бүгіндері елеулі шығынға батып отыр.

Денсаулық сақтау министрлігі жүргізген созылмалы сырқаттардың таралуына терең талдау жасау нәтижесінде, олар артық салмаққа ие тұрғындар тобының арасында жиі кездесетіндігін көрсетіп отыр. Май басу мен дене салмағының шектен тыс артуының басты себебі зат алмасудың бұзылуы: тамақты орынсыз көп ішу, қозғалыстың азаюы мен салауатты өмір салтын қамтамасыз етуде дене шынықтыру құралдарының рөлі туралы санитарлық-ағарту жұмыстарының жеткіліксіз жүргізілуі болып табылады.

Біздің қоғамымыздың өмірін барлық жағынан батыл қайта құру және күрделі әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу жағдайында Қазақстан Республкиасы халқының дене шынықтыру деңгейіне қойылатын талаптар күшейе түсуде.

Дене шынықтыру жеке тұлға мен қоғамның жалпы мәдениетінің өзгеше бір бөлігі есебінде адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайтуда, өсіп келе жатқан жас буынды еңбек қызметі мен әскери қызметке даярлауда, өмірлік маңызды дене қасиеттерін, дағдыларын, тұрмыс пен өндірістің түрліше жағдайларында өз денесін толық меңгеру біліктілігі мен іскерлігін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Өндіріс тиімділігін арттыру Қазақстан Республикасының экономикалық жағынан дамуының аса маңызды міндеттерінің бірі болып табыла­ды. Осы міндеттерді шешуде дене шынықтыру мен спорт белгілі бір орында болуы керек. Қазіргі өндірісте еңбектің түрліше жағдайларындағы дене мен жүйкенің сенімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін адамның дене даярлығы елеулі рөл атқарады.

Қазіргі уақытта елдің жалпы экономикасының құрамдас бөлігі есебінде дене шынықтыру саласындағы экономикалық заңдар механизмін зерттеу қажеттілігі туындады. Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қызметкерлері экономиканың теориялық негіздерің ал керісінше, экономистердің дене шынықтыру негіздерін білуі қажет болып отыр. Осы уақытқа дейін Қазақстанда қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері мәселелері зерттелген жоқ. Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің оқу орындары дене тәрбиесінің жас мамандарына қажетті деңгейде экономикалық білім беруді қамтамасыз етпейді, дене шынықтыру кадрларын экономикалық жағынан даярлау және қайта даярлау курстары жоқ.

Қаржы қызметіне келіп тірелетін дене шынықтыру қызметі саласындағы экономикалық қатынастардың Республикада қазіргі уақытта жүзеге аспай отырғандығы, осы проблеманың маңыздылығы ерекше көңіл аударуды қажет етеді.

Дене шынықтыру мен спорттың дамуындағы негіз ұлттық табыс, қоғамдық тұтыну қоры, азаматтардың жеке табысы мен мемлекеттік бюджеттен қаржыландыру екендігі жалпыға белгілі. Осыған байланысты дене шынықтырумен айналысуға адамдардың қажеттілігін қалыптастыру және оларды экономикалық жағынан ынталандыру жүйесін жасау қажет секілді.

Халықтың жаппай дене шынықтырумен айналысуы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету тұжырымдамасын жүзеге асыруға барынша көмектесуі қажет, ал бұның өзі, өз кезегінде материалдық-техникалық базамен, кадрлармен, қаржылық және қамтудың өзге де түрлерінің жоғары деңгейін, дене шынықтыру мен спорт саласындағы экономикалық қатынастарды терең зерттеуді, оларды алдағы уақытта да жетілдіруді талап етеді.

Қазақстан Республикасында дене шынықтыру мен спорттың экномикалық және әлеуметтік маңыздылығын арттыруға төмендегідей факторлар себепші болып отыр. Зейнеткерлікке шығу жасының ұзаруына байла­нысты халықтың еңбекке қабілеттілігін ұзарту қажеттілігі туындады. Ал мұның өзі денсаулық жағдайы мен және тиісті дене даярлығымен қамтамасыз етілмек. Бұнда дене шынықтырудың мүмкіншілігі мол. Бұдан бөтен де еңбек қызметінің әр түрі арнайы дене қасиеттері мен қолданбалы іскерліктер мен дағдыларды көрсетуді талап етеді. Бұл міндеттерді шешуде кәсіби-қолданбалы дене даярлығын қамтамасыз ететін дене шынықтыру мен спортта өзге де мүмкіндіктер бар. Әскери қызметке жастарды дене жағынан даярлау маңызды аспекті болып табылады. Хұқық қорғау органдары қызметкерлерінің арнайы дене даярлығы проблемасы туралы айту сірә артық болар. Оқушылар мен студент жастардың қажетті қозғалыс режимін қамтамасыз ету, бос уақытты тиімді пайдалануда дене шынықтыру мен спорт құралдары арқылы шешілуі керек. Денсаулық сақтау органдарының проблемалық жағдайлары көбейген жағдайда емдеп қана қоймай, аурудан сақтай алатын шынығу мен емдік дене шынықтырудың алдын алу құралдарының маңыздылығы одан сайын арта түспек.

Еңбек өнімділігін және экономикалық тиімділікті арттыру мақсатындағы еңбекті ғылыми тұрғыдан ұйымдастыруда қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінпай-далану мәселесі әлі тіпті зерттелмеген күйде қалып отыр.

Дене шынықтырудың аталған әлеуметтік-экономикалық факторларының өзі оның әлі пайдаланылмаған мүмкіндіктері бар екендігін көрсетеді. Бұл ретте Республикада бұқаралық дене шынықтыру мен спорттың төмендеу фактісіне алаңдаушылық білдіру керек.

Мұндай жағдайды кейбір басқару құрылымдарының, ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың басшылары тарапынан дене шынықтыру мен спорттың әлеуметтік-экономикалық, сауықтыру және тәрбиелеушілік ролін жете бағалмауынан, тұтастай алғанда халықтың саналы түсінбегендігінен болып отырғандығын айта кеткен жөн. Дене шынықтыру мен спортты қаржыландырудың «қалдық принципі» әлі де сақталуды. Мемлекетте халық денсаулығының төменгі деңгейі мен жұмыс қабілеттілігін есепке алатындай дене шынықтыру мен спортты қаржыландырудың жеткілікті жасалған нормативтік-құқықтық базасы жоқ.

Іс жүзінде қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсеріндамытуға, спорт базаларын салуға, жабдықтар мен құралдар, киімдер және басқаларды алуға бюджеттен бөлінетін қаржының қысқаруы байқалады.

Дене шынықтырудың тиімділік көрсеткіштерінің бірі спорт ғимараттарын тиімді пайдалану, ол мына көрсетікіштерден байқалуы керек:

1. Өзіндік бақылау және спорт ғимаратының табыстылығы;
2. Халыққа жасалатын дене шынықтыру-сауықтыру қызметі аясының кеңеюі;
3. Жаттығушылар санының көбеюі;
4. Спорттық ғимараттың тәулік ішіндегі жұмыс бастылығы;
5. Адамдарды қабылдау қабілеттілігінің артуы;
6. Үнемдеу режімін күшейту.

Спорттық объектіні ұстауға кететін шығын спорттық ғимаратты жалға беруден түсетін онда ақылы шараларды көрермендерді көбірек тарта отырып өткізуден түсетін табыстармен, спорт құрылыстарына қаржылай дотация бөлумен жабылады.

Біздің көзқарасымыз бойынша мемлекеттегі қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін экономикалық жағынан негіздеп, болжау мәселесі төмендегідей бағыттарда аса маңызды болып есептеледі:

1. Халықтың денсаулық жағдайын жақсарту қажеттілігі мен қорда-ланып қалған проблемаларды есептей отырып дене шынықтыру қозғалысының негізгі буындарын қаржыландырудың жаңа нормативтік актілерін жасау.
2. Дене шынықтыруға бөлінетін қаржы мен дене шынықтырудың өзін тиімді пайдалануды ғылыми негіздеу.
3. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсеріндамытуды экономикалық жағынан қамту мәселелерін жоспарлаудың қазіргі бар түрлерін қайта қарау.
4. Дене шынықтыру салаларындағы қаржыландару қызметін талдаумен бақылауды, есепке алу әдістерін ғылыми тұрғыдан негіздеп жасау (мектептер, жоғары оқу орындары, спорт түрлері бойынша федерациялар, спорт клубтары және т.б.).

Бұл қоғамдағы дене шынықтырудың одан әрі дамуына, оның өндіріспен және денсаулық сақтау жүйесімен интеграциялануына себепші болмақ.

Қазақстан РеспубликасыныңҮкіметі, мемлекеттік органдар жеке тұлғаның денесін дамытудағы бірдей мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін мемлекеттік құрылымдағы конституциялық қағидаларды басшылыққа ала отырып, адамдардың дене шынықтыруға қажеттілігін қалыптастыру жүйесін жасайды. Осы міндеттерді шешуде дене шынықтыру мен спортпен айналысудағы экономикалық ынталандыру мен ұлттық генофондының сақталуына, денсаулықты нығайтуға, әртүрлі кәсіптегі мамандардың дене және функционалды дайындығын арттыруға себепші болатын, дене шынықтыру құралдарының құндылығын түсіне білуді қалыптастыру маңызды орын алады.

Дене шынықтыру мен спорт саласындағы қызметкерлерді әлеуметтік жағынан қорғауға бағытталған (184) заңдық және нормативтік актілерді жасап, қабылдау қажет, дене шынықтырудың құқықтық негіздерін жасау керек, тұтастай алғанда материалдық-спорттық базаларды болашақта да дамыту (185, 186), тұрғындардың спорттық киімдер мен құрал-жабдықтарға сұранысын қанағаттандыру қажет болады, бұл үшін арнайы өндіріс орындарын ашу қажет.

Олимпиадалық ойындарда жоғары көрсеткіштерге жеткен спортшыларды материалдық жағынан ынталандырудың Республикада басталған практикасы назар аударуға тұрарлық.

Қазақстан Республикасының ұлттық құрама командаларының Азияның, Европаның, Дүние жүзінің чемпионаттары мен біріншіліктеріне, Азия және Олимпиада ойындарына, Дүние жүзілік Универсиадалар мен студенттер арасындағы чемпионаттарды қоса есептегенде, өзге де ірі халықаралық жарыстарға қатысуы үшін қаржыландыру мәселелерін шешуді күшейту қажет болады.

Денсаулық сақтау органдарымен бірлесе отырып, дәрігерлердің дене шынықтыруға деген көзқарасын түбегейлі өзгерту, ауруды емдеу мен оның алдын алуда дене шынықтырудың мүмкіндіктерін тиімді пайдалану бой­ынша оларды қажетті білім, іскерлік және дағдылармен қаруландыру қажеттілігі туындап отыр.

Кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдардың, оның ішінде мектепке дейінгі мекемелер мен оқу орындарының басшылары да дене шынықтыру және бұқаралық спортпен айналысу үшін жағдай жасауға жауапкершілікпен қараулары тиіс.

Бұны тиісті мемлекеттік органдардың шешімдерімен бекіту керек.

Адамдар тұратын ықшам аудандарда және тұрғындардың жаппай демалатын орындарында онша қымбат емес дене шынықтыру сауықтыру және спорттық ғимараттарды көптеп салуды жүзеге асыру қажет.

Мемлекеттік бюджет қаржысы, сонымен бірге кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, кооперативтік, жеке және басқа да ұйымдардың, демеушілердің қаржысы, көрермендерді көптеп тартатын спорттық шараларды еөкізуден, спорттық лотереяны таратудан түсетін түсім, халыққа дене шынықтыру-сауықтыру қызметін көрсетуден түсетін табыс, өзге де түсімдер, сонымен бірге тұрғындардың жеке қаражаты есебінен қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінқаржыландыруды арттырған жөн.

Халықтың түрліше әлеуметтік-демографиялық тобының дене шынықтыру және спортпен айналысуын қамтамасыз ету үшін қажет болатын қаржы нормативтерін ғылыми ұсыныстар негізінде анықтап, бекіту керек.

Дене шынықтыру-сауықтыру және спорттық ұйымдар мен кәсіпорын-дарды, олардың өндіретін тауарлары мен көрсететін қызметін қысқартуға әкеп соғатын түрліше салықтардан босату қажет.

Мүгедектердің, жетім балалардың, мектепке дейінгі балалардың, оқушылар мен студенттердің арасында дене шынықтыру мен спортты дамытуға белінетін қаржыны арттыру қажет. Дене шынықтыру қорын құрған жен.

Дене шынықтыру мен спорт саласынан халыққа қызмет көрсететін кәсіпорындар мен ұйымдарға жеңілдік (мемлекеттік бюджетке аударылатын қаржыны азайту) беру керек. Дене шынықтыру ұйымдарының кәсіп-орындармен жұмысының шартпен жұмыс жасау түрлерін кең таратқан жен.

Дене шынықтырудың әлеуметтік-экономикалық маңыздылығын арттыруда насихат жұмысын күшейту қажет. Жеке тұлғаны тәрбиелеуде, сырқаттың алдын алуда, ұзақ ғұмыр сүрудегі, темекі шегуге, маскүнемдікке, өзге де жағымсыз құбылысқа қарсы күрестегі дене шынықтырудың маңызын нанымды түрде көрсету керек. Ақпараттар қызметінің міндеті — денені жетілдіруге адамдардың қызығушылығын арттыру, дене шынықтырудың еркін жетілудегі бағалылығын ашып көрсету, табиғи факторларды кең пайдалана отырып дене шынықтырумен дербес айналысу керектігін белсенді түрде насихаттау, дене шынықтыру-спортпен айналысудың өмірлік қажеттілігін кепшіліктің саналы түрде түсінуін қалыптастыру.

Бәрінен бұрын өсіп келе жатқан ұрпаққа бағытталған дене шынықтыру-сауықтыру және туристік тақырыптардағы білімдік-ағартушылық жаңа бағдарламаларды жасау жолы мен радио-телевизия хабарларының тиімділігін арттыру керек.

Экономикалық механизмдерді қосу негізінде қоғамда дене мәдениетін (жалпы мәдениетінің қүрамдас бөлігі есебінде) арттыру мақсатында ғылы-ми негіздер қажет.

Барлық жастағы адамдардың және әлеуметтік-демографиялық топтардың дене шынықтырумен айналысуын экономикалық ынталандыруға концептуальдық тұрғыдан келу біздің көзқарасымыз бойынша төмендегідей болмақ:

Еңбек өнімділігін және мемлекеттік бюджетке қаржыны қайтаруды арттыру факторларды есебінде адамдардың кәсіби дене даярлығының және сауықтыру құралының жаңа, тиімді құралдарын кездестіруде эконо­мика жәнеДене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңсаласындағы ғалымдардыың ғылыми қызметін біріктіру.

Жоспарлы ретте және заңды негізде жоғары еңбек өнімділігі (дене шынықтырумен айналыспайтындармен салыстырғанда) және уақытша еңбекке жарамсыздығы туралы сырқаттық қағазды пайдаланбау есебінен дене шынықтырумен үздіксіз айналысатындарды ынталандыру және мемлекет тарапынан қаржыландыруды қарастыру қажет.

Денесі шыныққан және кәсіби жұмыс қабілеті мықты мамандарды даярлайтын орта және жоғарыДене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңоқу орындарының, қарулы күштер мен құқық қорғау органдарын қосып есептегенде қазіргі шаруашылықтардың түрліше салаларымен шартты негізде бірігіп жұмыс жасау механизмін жасау.

Қызметкерлер мен жұмысшылардың дене шынықтыру және шынығумен үздіксіз айналысуына министрліктердің, ведомстволардың, кәсіпорындардың қызығушылығы факторларын экономикалық тұрғыдан негіздеу.

Ақшалай сыйлық беру үшін жоспарды орындау және артық орындауды, календарлық жыл ішінде еңбек тәртібінің бұзылуын болдырмауды міндетті шарт есебінде алу керек.

Ақшалай сыйлық беруді төмендегідей формуламен жүзеге асыруды ұсынамыз,

Дв = (КДтс-КДф)хЗПд хК,

мұнда

Дв — ақшалай сыйлық мөлшері;

ҚЦтс- календарлық жыл ішінде кәсіпорындағы бір жұмысшының аурулығы бойынша жұмыс күнін жоғалтуының орташа көрсеткіші;

 КДф — дене шынықтырумен айналысатын адамның жыл ішіндегі еңбекке жарамсыз күні;

ЗПд — қызметкердің календарлық жыл ішіндегі күндік орташа еңбек ақысы;

К — мадақтау коэффициенті.

Мадақтау коэффициенты кәсіпорынның (мекеменің, ұйымның) әкімшілігі мен еңбек ұжымының кеңесі жасап, бекітеді.

1. Дене шынықтыру-сауықтыру топтарында сабақ жүргізетін жаттық-тырушы-оқытушылар, өндірістік гимнастиканың методистері де қол жеткізген нәтижелеріне байланысты (календарлық жыл ішінде аурудың азаю көрсеткіштері бойынша) марапатталуы мүмкін
2. Бұқаралық спорт пен сауықтыру дене шынықтыру саласын дамытуға қаржы бөлген кәсіпкерлерді ынталандыратындай заңды құжаттар жасалуы тиімді.
3. Азияның, Европаның, Дүние жүзінің чемпионаттарындағы, Олимпиада және Азия ойындарындағы жоғары нәтижелері үшін спортшылар мен жаттықтырушыларды материалдық жағынан көтермелеудің қазіргі жүйесін жасау керек.
4. Жергілікті жерлерде дене шынықтыру-сауықтыру қызметі саласындағы жұмысқа басшылық ететін ұйымдарға кәсіпкерлік және коммерциялық қызмет элементтерін енгізу ұсынылады. Демеушілер бөлетін инвестициялар халықтың денсаулығын қамтамасыз ететінін есептей отырып жеңілдетілген несие түрінде түсуі керек.
5. Республиканың ірі қалаларында халықтың әр түрлі жастағы және әлеуметтік топтары үшін оңтайлы төлем негізінде «Дене шынықтыру-салауатты өмір салты — еңбек» ассоциациясын құрған тиімді. Оның құрылымдарына Қазақстан халқының, оның ұлттық дәстүрлері мен ерекшеліктерін есептей отырып, салауатты өмір-салтын насихаттайтын дене шынықтыру білім беру университеттері енуі қажет.
6. Аймақтардың қажет етуі, оның ерекшеліктеріне, халықтың сұранысына (әсіресе балалар мен жеткіншектер үшін) байланысты бұқаралық дене шынықтыру мен спортты дамыту бағдарламасын қаржыландыруға, спорт ғимараттарын салу және жалға беруге, бұқаралық дене шынықтыру-сауықтыру шараларына жеткілікті деңгейдегі негізде қаржы бөлетін сол аймақтағы барлық кәсіпорындардың (меншік түріне қарамастан) міндеттерін заңды түрде бекітуді тиімді деп есептеген жөн.
7. Дене шынықтыру туралы білімді насихаттауға және практикалық сабақтарды өткізуге денсаулық сақтау органдарының қызметкерлерін, емдеу-сауықтыру органдарының дәрігерлерін, атақты спортшыларды (оның ішінде зейнеткерлерді де) және танымал жаттықтырушыларды белсенді түрде тартқан дұрыс. Қызметтің осы түрін мүмкіндігінше бұрынғы «Білім» қоғамының үлгісінде рухани және материалдық жағынан ынталандырған тиімді.
8. Күн көрісі төмендерді, мүгедектерді, оқушыларды, студенттерді, өзге де әлеуметтік жағынан аз қорғалған ел тұрғындарын дене шынықтырумен ақысыз немесе жеңілдікпен айналысуға тарту қамтамасыз етілуі керек.
9. Дене шынықтырудың көрсеткіштерін, Қаржы министрлігін қоса есептегенде, Қазақстан Республкиасының жоғарғы басқару органдары тарапынан дене шынықтыру қозғалысына оңды көзқарасты арттыру мақсатында мемлекеттің бірыңғай халық шаруашылығы және әлеуметтік-мәдени кешеніне енгізу қажеттілігі туындаған секілді. Осы істегі тәуір жұмысымен көрінген қалаларды, аудандарды, облыстарды және республиканың аймақтарын мүмкіндігінше қаржы жағынан көтермелеуге қаражат іздестіру қажет.
10. Шаруашылық есеп принципі негізінде спорттық және дене шынық-тыру-сауықтыру кооперативтерін ашуды көтермелеу керек. Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 19 желтоқсандағы №3276 Жарлығымен бекітілген 1996-2000 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында бұқаралық спортты дамытудың мемлекеттік Бағдарламасының 14-бетіндегі 74-бабында «Бұқаралық спортты дамытудың негізгі буыны есебінде заңды тұлға құқығымен спорт клубтарын құру» көрсетілген.
11. Кәсіпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен ықылас білдірген жеке тұлғалардың қаржыларын пайдаланумен қатар мемлекеттік қаржыландыру негізінде балалар мен жеткіншектердің дене шынықтыру-спорт жұмыстарын қамтамасыз ету бойынша шаралар жасау тиімді.
12. Экономиканың қазіргі жағдайында спорт құрылыстарын жобалауды, салу мен пайдалануды, спорт тауарларын өндіруді ұйымдастыру, жалға беру, жөндеу және сатуды негіздеу қажет.

Қолданбалы дене шынықтырудың ұйымдастырылуы мен әдістерін және өндірістің ерекшелігін есептей отырып оның экономикалық тиімділігін жа­сау керек. Дене шынықтырудың жоғарыда айтылған қаржы-экономикалық аспектілері қоғамдағы денсаулықты және оның материалдық игіліктерін арттырудағы оның кең көлемдегі болашақтағы мүмкіндіктерін көрсетеді.

 

 

2-тарау. ҚОҒАМҒА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУДЫҢ

                  ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІ

 

2.1. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін атқаратын әлеуметтік қызметі

 

 Қоғам мен адамның элементі есебінде қазіргі кездегі дене шынықтыру көптеген және түрліше әлеуметтік функцияларға ие (14,18). Бұл бәрінен бұрын тұрғындардың әр түрлі топтарын, бірінші кезекте өсіп келе жатқан жас ұрпақты сауықтыру қызметін атқару. Қазіргі кезде бұл қызмет (функ­ция) ерекше маңыздылыққа ие болып отыр, өйткені адамдар қозғалысының азаюы мен оңтайлы тамақтанбаудың нәтижесінде Республикада атеросклероз, артериальды гипертония, диабет сияқты және басқа да аурулардың проценті өсуде. Денсаулық министрлігінің анықтауы бойынша 14 жасқа дейінгі жеткіншектердің 15% әр түрлі науқастарға шалдық-қандығы, балалардың 35%-інде, денсаулық жағдайында ауытқушылық бар екендігі алаңдатып отыр. Өлімнің проценті де артуда, өлімнің 50%-і жүрек-қан тамырлары сырқатынан болып отыр, оның басты себебі қозғалыстың аздығынан екендігі белгілі.

Қозғалыстың жетіспеуі ақыл-ой жұмыс қабілеттілігі мен есте сақтаудың төмендеуіне себепші болады, эмоциональдық тұрақсыздыққа, стресске, жүректің, ет дистрофиясының функциональды жағдайының нашарлауына әкеп соғады, иммунологиялық және аллергияға қарсы организмнің тұрақтылығын төмендетеді. Қозғалыстың азаюынан көңіл-күй, белсенділік нашарлайды, мазасыздық, сенімсіздік, жасырын өшпенділік пайда бола­ды. Денсаулық факторларының 90%-тен астамы медицинаға, әсіресе денсаулық сақтау органдарының бүгінгі жағдайында, оған тәуелді еместігіне (генетика, салауатты өмір салты, экология т.б.) ғалымдар қортынды жасап отыр (55, 38, 97, 39). Осыған байланысты дене шынықтырудың сауықтыру функциясы және оның маңызы әлі де арта түспек, өйткені дене шынықтыру құралдары тұрғындар үшін ең оңтайлы болып табылады және тиісті ұйымдастыру жұмыстары жүргізілсе және саналы түрде түсінгенде ол көпшілікті қамтитын болмақ. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан — 2030» атты стратегиялық Жолдауындағы «Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім алуы, аман-саулығы» атты тарауда былай деп жазуы кездейсоқ емес: «Экономиканың өсуі өзінен-өзі біздің азаматтарымыздың амандық-саулығын қамтамасыз ете алмайды. Ластанған қоршаған орта мен өз денсаулығына дұрыс қарамау нәтижесінде адамдар жылдан жылға аурушаң болып бара жатқандағы гүлденген экономиканы көз алдыңа елестету қиын емес». Әрі қарай ол қоғамда салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігін атап өтеді: «Салауатты өмір салтына ынталандыру біздің әрқайсымыздың дене жаттығуларымен айналысуымызға бағытталған…».

Қазақстан Республикасы білім, мәдениет және денсаулық министрлігінің кеңейтілген алқасының шешімімен бекітілген дене шынықтыру құралдарымен тұрғындарды сауықтырудың арнайы бағдарламасында шешуге тиісті проблеманың негізгі бағыттары айқындалған. Соңғы екі жылдан бері жұмыс жасап келе жатқан Дене тәрбиесінің Ұлттық ғылыми-практикалық орталығы тұрғындардың түрліше жас топтары мен әлеуметтік-демографиялық топтары үшін дене шынықтыру құралдары мен сауықтыру формаларын ғылыми тұрғыдан негіздеуге ерекше назар аударып келеді.

Дене шынықтырудың келесі бір функциясы адам денесінің жаәдайын (дене дайындығын) оңтайландырудан тұрады. Тұрмыстық және еңбек қызметінің түрлерін кез келген жастағы адамдарда қамтамасыз ету үшін дене даярлығының жағымды ролін көптеген зерттеушілер дәлелдеген (30, 59, 48, 7). Біздің қоғамның еңбек потенциалының негізін студент жастар құрайды, алдағы уақытта оларға экономикалық және өзге де проблемаларды шешуге тура келеді. Алайда, студенттердің денсаулық жағдайы мен дене дайындығы төмен және жыл сайын төмендеуде, мұның өзі таңдап алған мамандығын меңгеруді, еңбек және әскери міндетін орындауға қиындық келтіретіндігін атап кеткен жөн.

Адамның функциональды дамуы толық мәнінде дене шынықтыру құралдары арқылы қамтамасыз етіледі, өзге жарамды және жаппай қол-данылатын құралдар жоққа тән (тұрмыстық және еңбек процестері, жүру және жүгіру түріндегі табиғи қозғалыстардан бөтен). Организмнің негізгі жүйелерінің функциональды жағдайына дене жаттығуларымен айналысудың жағымды әсері талас тұғызбайды, ол дене шынықтыру және медици­на екілдері тарапынан дәлелденген (36, 37, 38, 39).

Қоғамдаеы салауатты өмір салтын қалыптастыруда — дене шынықтыру қызметінің әсерін ештеңемен алмастыруға болмайды.

Жастарды өмірлік практикаға, кәсіби еңбек қызметіне, Қарулы күштер қатарында қызмет етуге дайындау барлық оқу орындары үшін дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің бағдарламаларында қарастырылған кәсіби-қолданбалы дене даярлығы (КҚДД)арқылы дене шынықтырудың жәрдемімен жүзеге асырылады. Одан бөтенде КҚДД-ын ғарышкерлер, өрт сөндірушілер, су астындағы теңізшілер, десантшылар және құқық қорғау органдарының қызметкерлері, оның ішінде спорттың әр түрімен айналысқанда пайдаланады.

Тұрмыспен демалыс мәдениетін жетілдіру, бос уақытты тиімді пайдалану — бұл да дене шынықтырудың әлеуметтік функциясына жатады.

Дене шынықтыру қызметі барысында адамдардың бір бірімен қарым-қатынас жасап, сөйлесуі арқылы коммуникативтік функциясы, әсіресе командалық ойындарды және бұқаралық дене шынықтыру-спорттық ша-раларды ұйымдастырғанда қамтамасыз етіледі.

Өзара жарасушылық қызмет жоғары жетістіктер спорты (халықаралық жарыстар) және сауықтыру спортының барысында (әр түрлі қалалардың арасындағы жарыс, мүгедектердің спорттық жарыстары, көпшілік спорты және басқалар) жүзеге асырылады.

Адамгершілік қызмет біріккен дене шынықтыру қызметінде адамдарға өзгеше адамгершілік қатынастарда болуға тура келетіндікті көрсетеді.

Қоғам мен адам мәдениетінің элементі есебінде дене шынықтырудың да кез-келген қоғамдық құбылыс есебіндегі әлеуметтік мәнін түсінгенде, оның жалпы мәдени қызметінде (функциясын да) ерекше атап өткен жен. Бұл адам денесінің мәдениеті, қозғалыс режімі мен гигиена мәдениеті, әртүрлі сырқаттардан немесе өндірістік-тұрмыстық зақымданудан кейін (қалыпқа келтіру функциясы) организмді қалыпқа келтіру біліктілігі.

Жоғарыда атап өткендей (1.1. бөлім) дене шынықтырудың түрлері мен оның адамға әсер етуі көп қырлы.

Олар төмендегідей ерекше функцияларды атқарады:

1. Сауықтыруды.
2. Денені дамытуды.
3. Кез-келген жастағы органимзнің негізгі функцияларының дамуы мен жетілуі.
4. Дене дайындығы.
5. Қолданбалы дене қасиеттері мен қозғалыс дағдыларын қалыптастыру.
6. Белсенді демалыс.
7. Жарақаттану мен кәсіби сырқаттың алдын алу.
8. Жұмыс қабілеттілігі түрлерінің (ақыл-ой, дене, сенсорлық) артуы және басқалар.

Жинақталған эмпиризмдік және ғылыми материалдар дене шынықты-рудың кез келген түрі адамның тіршілік қызметінің артуына тиімді әсер ететіндігін дәлелдеп отыр, ал олар орасан көп: ертеңгілік гигиеналық гим-настика, сауықтыру жүгірісі, өндірістік гимнастика, бала бақшадағы дене шынықтыру сабақтары, оқу орындарындағы дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің сабақтары (мектептер — КТУ — орта арнайы оқу орындары — жоғары оқу орындары), әскери-дене дайындығы, емдік дене шынықтыру, кәсіби-қолданбалы дене дайындығы, мүгедектер спорты және т.б.

Қазіргі уақытта спорт ғимараттарын жалдау мен абоненттік төлем ақының қымбаттауына байланысты дене шынықтырудың көп шығынды қажет етпейтін экономикалық тиімді түрлері үлкен маңызға ие болып отыр-ғандығын айта кеткен жен. Бұл бәрінен бұрын таза ауадағы дене шынықтыру сабақтары, сауықтыру жүрістері мен жүгірістері, шаңғы даярлығы, өлкетанудың (туризмнің) әр түрі, дене жаттығуларымен үйлестіре шынығу, спорттық және қозғалыс ойындары және т.б. Қоғамға орасан зор экономикалық шығын әкелетін тұмаурату және салқын тиюден болатын жаман әсер ететін және кең тараған ауруларды азайтуда, табиғи-климаттық факторларды пайдалана отырып, осындай сабақтарды өткізудің пайдалылығын зерттеулер көрсетіп отыр. Дене шынықтырудың түрлерін таңдағанда қоғамдағы түрлі әлеуметтік-демографиялық топтардың қызығушылығы мен әлеуметтік қажеттілігін, тіпті жеке тұлғаның да қажеттілігі мен қызығушылығын еске алу қажет.

Дене шынықтырудың маңызды функцияларының бірі Қазақстан Рес-публикасының Қарулы күштеріндегі әскери қызметшілер мен әскерге шақырушылардың, сонымен бірге құқық қорғау органдарының құрылым-дарындағы әскери-қолданбалы дайындық болып табылады.

Дене шынықтырудың педагогикалық функциясы көп қырлы және өзге көптеген түрлерімен өзара байланысты. Сондықтан оның төмендегі негізгі түрлерін айырып атап кетпекпіз. Олар: тәрбиелілігі, білім берушілігі, бос уақытты тиімді пайдалануға жәрдемдесуі, жеке тұлғаның жан-жақты дамуы мен денесін жетілдіруге себепші болатындығы, балалар мен жеткіншектер арасындағы қылмысты істерді азайтуы.

Дене шынықтырудың педагогикалық функциясының әсерлілігі және көп түрлілігі жалпыға белгілі және дәлелденген, сондықтан оны толықтай баяндап жатуды қажет деп есептемедік. Осылардың қатарына дене шынықтырудың эстетикалық функциясын жатқызуға болады. Көрнекілігі мен маңыздылығын көптеген керермендер 1997 жылы 13-20 қыркүйек аралығында Алматы қаласында еткен екінші Орталық Азия ойындарының салтанаты ашылуы мен жабылуында көрді.

Арнайы дене қасиеттері мен қозғалыс іскерліктерін дамыту есебінен нақты еңбек қызметіне дайындау (қүрылысшы, шахтер және т.б.) мақсатына дене шынықтыру құралдарын пайдалану әлеуметтік қана емес, со­нымен бірге экономикалық маңызға да ие және оның қолданбалылық қызметін (функциясын) бейнелейді.

Дене шынықтырудың спорттық функциясы да жалпы түсінікті — бұл бәрінен бұрын мемлекеттің халықаралық мәртебесі, адам мүмкіндігінің қорларын (резервін) іздестіру және жетілдіру, «Экстремальды және өмірге қауіпті жағдайлар» бойынша мамандар даярлау.

Мүмкін болатындай сырқаттардың алдын алу функциясы (кәсіби сырқатты қоса алғанда) және оны дене шынықтыру құралдары арқылы қалыпқа келтіру қазіргі уақытта денсаулық сақтау саласындағы бар қайсыбір проблемаларға байланысты ерекше маңызды болып отыр.

Дене шынықтырудың нормативтік функциясы және оның басты құрамдас бөлігі — оқушылар мен студент жастардыңДене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің жалпы білім беретін мектептерді, орта және жоғары оқу орындарын бітірушілердің дене дайындығының төмендеуіне байланысты маңызын жоғалтпақ емес (жекелеген әскер қатарына шақырушылар көрмеде (перекладина) бір ретте тартыла алмайды).

Осы проблемаларды шешу мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 24 маусымдағы 774 қаулысымен Қазақстан Республикасы тұрғындары дене дайындығының Президент сынамалары туралы Ереже бекітілді. Қазақстан Республикасы Білім және мәдениет министрлігінің туризм және спорт департаменті 1997 жылы 14 наурызда «1997-2000 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының бірыңғай спорттық классификациясын» бекітті (168,169).

Әлеуметтендіру функциясы да дене шынықтырудың маңызды аспектісі болып табылады және дене шынықтыру спортпен айналысуға бәрінен бұрын жастарды тартуға және халықтық ойындар мен спорт түрлерін (бәйге, қазақша күрес, тоғызқұмалақ және басқалар) қоса ұлттық мәдени дәстүрлерді меңгертуге бағытталған.

Коммуникативтік функциясы (адамдардың қарым-қатынасы) спорттык әрекетте, әсіресе спорттың командалық түрлерінде көбірек анық байқалады.

Дене шынықтырудың отбасылық-тұрмыстық және жүйкені реттейтін функциясын қосымша атап кетуді жөн көрдік. Біздің көзқарасымыз бой-ынша бұл функция ғылыми негіздеуді және өсіп келе жатқан жас ұрпақты тәрбиелеу практикасына кең көлемде енгізуді қажет етеді.

Тарихи тұрғыдан алғанда дене шынықтырудың бірінші кезектегі әлеуметтік бағалылығы мен мәні қоғамда, өндірістік және әскери қызмет сияқ-тыларды қоса есептегенде, әр түрлі функцияларды орындауға адамның психофизиологиялық және дене дайындығын қамтамасыз етуден тұрады.

Осыған байланысты Қазақстанда қалыптасқан шешілуі қиын әлеу-меттік-экономикалық жағдайларда дене шынықтырудың тәрбие және білім жүйесімен байланысын, адамның денсаулығы мен түрліше еңбек қызметіндегі оның жұмыс қабілеттілігіне тиімділігі тәуелді, қоғамдық өндіріспен тығыз байланысын негіздеу қажет.

 Дене шынықтырудың негізгі әлеуметтік-экономикалық функцияларын бағалағанда В.И. Жолдак екі аспектіні айырып қарастыру керек деп есептейді:

1. Адамға дене шынықтырудың әсер ету тиімділігін анықтайтын, дене шынықтырумен айналысу адамға не беретіндігін, ол қалай өзгереді, осы жаттығулар нәтижесінде ол қалай жетілетіндігін көрсететін жеке тұлғалық аспекті.
2. Қоғамдағы барлық қажеттілікті қанағаттандыру үшін рухани және материалдық өндіріске, әлеуметтік алға басушылыққа адамның қосқан үлесі, оның қызметі дене шынықтыру мен спорттың адамға жағымды әсерімен қалай өзгергендігін, жетілгендігін бейнелейтін әлеуметтік аспекті.

Аталған тезистер тегі Қазақстандағы негізгі мемлекеттік құрылымдар менДене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңқозғалысын реформалауға байланысты еліміздегі қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері және әлеуметтік мәнін дәлелдеудегі негізгі желіні анықтап беруі мүмкін.

 

2.2. Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінің тиімділігі

 

Дене тәрбиесі мен еңбектің өзара байланыстылығы проблемасын қарастырған авторлардың бірі В.И. Жолдак. Ол өзінің «Еңбек және дене тәрбиесі» атты монографиясында ЕҒҰ (НОТ) жүйесіндегі оның орнын көрсетті. Ол дене тәрбиесімен айналыспайтындармен салыстырғанда, әртүрлі өндірістік-жұмыс жағдайларына байланысты дене тәрбиесімен айналысатын жұмысшылардың еңбек өнімділігі 1,5 -12 % жоғары болатындығын көрсетті.

Дене тәрбиесінің экономикалық мәні жұмыс істейтін адам ағзасының функциональды мүмкіндіктерін арттырудан және оның денсаулығын ны-ғайтудан тұрады. Мұның өзі тұтас жұмыс күші, қуатының артуына және өндірістік қызмет тиімділігінің көбеюіне әкеледі. Осыған байланысты өндірістік қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінөндірістің тиімділігімен және оның бәсекелестік қабілеттілігіне ерекше емес әсер ету жағдайы есебінде қарастыруға болады.

Еңбектің нақты түріндегі жағымсыз әсер ететін факторларға (жұмыс реті, еңбектің бір қалыптылығы, гиподинамия, вибрация, шуыл, нервпсихикаға күш түсу) ағзаның тұрақтылығын арттыруға бағытталған өндірістік дене шынықтырудың сақтандыру (профилактикалық) сабақтары да маңызды әсер етеді.

Ғылыми зерттеулер материалдары мақсатты-бағытты дене жаттығулары дене тәрбиесінің өзге де құралдарымен бірлесе еңбекшілердің кәсіби жұмыс қабілеттілігі деңгейін 7-18%-ке, еңбек өнімділігін 0,64-1,9%-ке арттыруға, сырқаттануды 20-83%-ке төмендетуге мүмкіндік береді. Мұның өзі кәсіпорындарға үлкен көлемде экономикалық табыс әкелмек.

Тәжірибе мәліметтері негізінде дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерімен жүйелі түрде айналысушылардың саны 10%ке көбейсе, онда ол сырқаттанушылардың санын 6,7%-ке азайтуға мүмкіндік беретіндігіне есеп жасалынған.

Қоғамдық және дербес еңбек өнімділігінің өсуі, жұмысшы күшінің кәсіби даярлығының артуы үшін дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің процесінде қамтамасыз етілетін тұрғындардың денсаулығы мен дене даярлығы үлкен маңызға ие. Нәтижесінде, дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің тікелей экономикалық міндеттерді шешуге, материалдық игіліктерді өндіруді еселеуге, материалдық өндірістегі әртүрлі еңбек түрлерінің экономикалық тиімділігін арттыруға себепші болады.

Кәсіби-қолданбалы дене даярлығы (КҚДД) секілді дене тәрбиесінің құрамдас бөлігі ерекше әсер ететін өндірістік функцияға ие. КҚДД — бұл нақты кәсіби еңбекке (космонавт, суға сүңгүшілер, шыңға өрмелеушілер және т.б.)Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңқұралдары арқылы адамды белгілі бір мақсатты бағытта даярлау.

Оның негізгі мақсаты — табысты кәсіби қызметке адамды дене және психикалық тұрғыдан даярлауға қол жеткізу, кәсіби науқасқа ұшырау мен жарақат алуды болдырмау.

Еңбек қызметін орындағанда әрбір мамандықта қолданбалы (арнайы) дене қасиеттері (жылдамдық, шыдамдылық, күш, икемділік, сонымен бірге шаңғымен жүру, жүзу, альпинизм, саяхаттың түрлері және т.б. іскерліктер мен дағдылар) деп аталатындар көрініс береді.

Кейбір кәсіптерде (әсіресе далалықта және тауда атқарылатын) барометрлік және температураның өзгерістеріне, және т.б-ға қарсы тұруға деген адам ағзасының қабілеттері маңызды.

Адамның жоғарыда айтылған дене қасиеттері мен қабілеттерін қалыптастыру тек қана КҚДД процесі және спорттың қолданбалы түрлерімен айналысу барысында табысты түрде жүзеге асырылмақ. Ал олардың экономикалық тиімділігі жасалынғаң жинақталған зерттеулермен дәлелденіп отыр.  Өндіріс тиімділігінің маңызды көрсеткіші болып өндірістің озық технологиясына, еңбектің үдемелі қарқындылығына байланысты еңбек өнімділігін арттыру болып табылады. Мұнда дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің құралдарымен қалыптасатын және көтермеленетін адамның дене және психикалық мүмкіндіктері көрініс береді. Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсері және спортпен жүйелі айналысушылардың күндік еңбек өнімділігі, дене шынықтырумен айналыспайтындармен салыстырғанда 3-8% жоғары екендігін зерттеулер керсетіп отыр. Мұның өзі ұлттық табыстың жыл сайынғы өсімінің артуына себепші болады.

Дене тәрбиесінің әлеуметтік-экономикалық тиімділігінің маңызды көрсеткіштерінің бірі денсаулықты сақтау мен нығайту, кәсіби сырқаттар мен зейнеткерлік жасқа дейін еңбекке жарамсыздықты болдырмау болып табылады.

 Қазақстан Республикасындағы экономикалық проблемалардың өтпелі кезеңінің шарттары міндеттеп отырған жұмыс қабілеттілігі жас кезеңдерінің көбеюі жас туралы паспорттық мәліметтермен ғана емес, сонымен бірге дене жаттығуларымен айналысу арқылы қамтамасыз етілетін адам ағзасының физиологиялық керсеткіштерімен, оның дене мүмкіндіктерімен тығыз байланысты. Адамның, әсіресе орта жастағылардың қозғалыс белсенділігінің жүйелі процесі жұмыс қабілеттілігін мезгілінен бұрын жоғалту мүмкіндігін азайтады және қоғамға елеулі материалдық табыс әкеледі.

Дене тәрбиесін ұйымдастыруға кететін шығыннан артық болатын оның тиімділігі осыдан көрінеді.

Еңбекшілердің дене тәрбиесімен айналысуы нәтижесінде болатын тиімділікті спортпен айналысатын және айналыспайтындардың (мысалы, 100 адамға) күндік еңбек өнімділігің сонымен бірге осы топтардағы сырқат-танушылардың айырмашылығын біле отырып анықтауға болады.

Өндіріс кәсіпорындарындағы дене тәрбиесінің экономикалық тиімділігін зерттей отырып, авторлар, ол негізінен еңбек өнімділігінің артуы және сыр-қаттанудың азаюы секілді екі негізгі факторлардың есебінен құралатындығын дәлелдеп отыр. Мұның өзі дене шынықтыру-сауықтыру шараларына, спорт ғимараттары мен өзге де құрылыстарды салуға, қызметкерлердың еңбек ақысын төлеуге кететін қаржының тиімділігін көрсетуде.

Елдің экономикалық дамуына және ұлттық табыстың көлеміне байла-нысты дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің жүйесі жұмыс атқарады.

Осыған байланысты халық шаруашылығының құрамдас бөлігі есебінде дене тәрбиесінің өзінің экономикалық көрсеткіштерін айырып көрсету қажет. Бұл — мемлекеттік бюджеттен, кәсіподақтан, жеке-тұлға демеушіден дене тәрбиесінің әртүрлі құрылымдарын материалдық қамту және қаржыландыру.

Екіншіден, бұл дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңқозғалысының өз ішіндегі экономикалық қызмет — арнайы бөлінген қаржыны, спорт ғимараттарын жалға беруден түскен табысты, дене тәрбиесінің ақылы түрлерін (денсаулық топтары, емдеу дене шынықтыруы, сылап-сипау, сауықтыру топтары, сауықтыру жүгірістерінің клубтары, жүзу және т.б.) тиімді пайдалану.

Ең ақырында, үшіншіден — дене тәрбиесінің экономикалық қарымта қайтаруы:

— сырқаттанудың азаюы (науқастануы туралы қағаз бойынша төлеуден үнемдеу);

— жұмыс қабілеттілігінің артуы және еңбек өнімділігінің өсуі;

— өндірістік жарақат алуды болдырмау;

— кәсіби сырқаттың азаюы және оны болдырмау.

Дене тәрбиесінің қажетті негізінің болмауын шамамен екі негізгі себеп-термен түсіндіруге болады:

-Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерініңқызметкерлері экономикалық теорияның жалпы негіздерін меңгермеген;

— экономистер дене тәрбиесінің теориялық негіздерін меңгермеген.

Адам дамуының, оның тұрмыс жағдайының арту факторларының бірі денсаулық жағдайын сақтау, сырқаттанудың алдын алу және жұмыс қабілеттілігін ұзарту болып табылады.

Адам денсаулығының жағдайы — бұл тек әлеуметтік-гуманитарлық фактор ғана емес, сонымен бірге экономикалық фактор да, ал жұмыс қабілеттілігі қорын меңгеру көп жағдайда тұрғындардын, сауықтыру дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің арқылы мүмкін болмақ. Мұның өзі оны кез-келген өндірістің эко-номикасымен байланысты қарастыруға мүмкіндік береді.

Сөйтіп, дене тәрбиесінің экономикалық ролі оның адам еңбегіндегі алатын орнымен анықталады.

Зерттеулердің кейбіреулері дене шынықтырумен айналысатын жұмысшы-қызметкерлер еңбегінің тиімділігі дене тәрбиесімен айналыспағандарға қарағанда 3-5 және одан да көп пайызға жоғары екендігін көрсетеді.

Дене тәрбиесімен белсенді айналысатын еңбеккерлер әлеуметтік жағынан белсендірек, жаңашылдық ұсыныстарды көптеп еңгізеді, өндіріс жабдықтарын тәуір, дұрыс пайдаланады.

Дене шынықтырумен айналыспағандарға қарағанда, онымен айналы-сатындардың арасынан науқастығына байланысты жұмысқа шықпай қалу-шылар саны өте аз екендігін зерттеулер анықтап отыр. Мұның өзі еңбек өнімділігінің артуында дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің маңызды факторлардың бірі екендігін сенімді түрде айтуға мүмкіндік береді.

Қазіргі өндіріске қатынасу үшін адамның қажетті дене қабілеттерін дамытуды басқару дене тәрбиесінің функцияларының бірі болып табы­лады және ол кез-келген өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызды бөлігі (компоненті) есебінде анықталып отыр!

Бұл туралы шахтерлердың қозғалыс реакциясының шапшаңдығына дене жаттығуларының жағымды әсерін көрсеткен қазақстандық авторлардың да жекеленген зерттеулері дәлел. Шапшаңдық еңбек қызметіндегі кәсіби маңызды қасиет болып табылады.

Өндірістік гимнастикамен шұғылданушы шахтерлердіңде дене жұмыс қабілеттілігінің көбірек артатындығы анықталып отыр.

Өзге бір зерттеулерде Қарағанды қаласы тұрғындарының денсаулық топтарында дене шынықтыру-сауықтыру шараларымен айналысушылардың функциональды жағдайының артқандығы көрсетілген.

Барлық жұмысшыларды (740 адам) қатыстыра отырып Боралдай құрылыс-қабырға материалдары бірлестігінде жүргізген А.Р. Аманбаевтың зерттеулері қатты респираторлы аурулардың (ҚРА — ОРЗ) ең көбі қыстың үш айына келетіндігі байқалып отыр. Әр 100 жұмысшыға ҚРА-ның 5 жағдайы келді, олардың әрқайсысы орта есеппен 5,2 жұмыс күнін құрады, мұның өзі тұтастай алғанда 196 жұмыс күні. Жоғарғы тыныс жолдарының созылмалы сырқаттануы (ангина, фарингит, тонзиллит) нәтижесінде жұмыс күнінің жоғалуы жүз сегіз күнді құрайды. Басқа да әртүрлі сырқаттар пайызы артуда. Олардың саның азайту не болдырмау шынығу және дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің құралдары арқылы ғана мүмкін болмақ.

Экономика ғылымының кандидаты Ю.Ф. Трусов дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің саласындағы қызмет тиімділігін бағалау мәселелерін оның әлеуметтік-экономикалық нәтижелері есебінен қарастырады. Бұл ретте дене тәрбиесінің әлеуметтік нәтижелері басты, ал экономикалық нәтижелері-жанама нәтиже есебінде қарастырылады.

Алайда, сонымен бір мезгілде автор «әлеуметтік нәтижелер материалдық өндіріс саласында кері әсер етеді, ұлттық табыс пен мемлекет байлығының одан әрі қарай өсуіне қызмет жасайды, ал жекеленген кәсіпорындар деңгейінде өндіріс көлемінің өсуі, өнімдер сапасын арттыру, табыстың өсу факторлары болады» деп есептей отырып, әлеуметтік және экономикалық нәтижелердің арасындағы байланысты көрсетеді.

Бұдан шығатын қорытынды, дене тәрбиесіне қоғамның жұмсайтын қаржысын мемлекеттік ұлттық табысты пайдалану тұрғысынан қарастыр-май-ақ, сонымен бірге оны одан әрі қарай жақсартудың жанама алғы шарттары есебінде, әсіресе, халықтың денсаулығы — бұл да ұлттық байлық екендігін есептей отырып қарастырған жөн.

Н.И. Медведкованың диссертациялық зерттеулерінде еңбекшілердің жұмысқа қабілеттілігінен айырылу құрылымында салқын тиюден болатын сырқаттар басты (науқастардың 24,7%) орында. Өндірістің басты зиян шегуі осыдаң бәрінен бұрын жалпы респираторлық аурулардан (ЖРА) және тұмаудың әр түрінің болуынан туындап отыр. Ясли және бала-бақша жасына дейінгі науқастанған балаларды ата-аналардың (шешелерінің) күтуінен елеулі шығын (18,8%) келуде.

Науқастануды талдау, дене тәрбиесімен айналысатын 29 жасқа дейінгі ер адамдарда (50 адам деген есепте 820,3 күн) науқастану ең төменгі деңгейде екенін көрсетуде, 50жас деңгейінде сырқаттану әсерінен 1204,4 күн жоғалады екен, бұл ағзаның функциональды жағдайының төмендеуімен және еңбекшілердің қозғалыс белсенділігінің азаюымен түсіндіріледі.

Әйелдерде негізінен жұмыс күнін жоғалту науқастанған балаларды күту (26,3%) есебінен болады, ал салқын тигеннен болатын ауру жас ұлғайған сайын 14,8% тен 26,6%ке дейін еседі (50 жас және одан жоғары).

Ақыл-ой еңбегімен айналысатын әйелдер ырғақты гимнастикамен 6 ай шұғылдануы нәтижесінде аурулығы бойынша қабілетін уақытша жоғалту 1 адамға 3,27 күннен — 3,13 күнге дейін азайған. Бұл ретте салқыннан болатын сырқаттану 2,75% тен 2,67%ке дейін, яғни 2,9%-ке азайған.

Дене тәрбиесімен жүйелі айналысушылар саны 10%-ке көбейгенде науқастанудан болатын зиян 6,7%-ке азаятындығы анықталған.

Әртүрлі жастағы жұмысқа қабілетті адамдардың, әсіресе үлкендердің саны дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің құралдары арқылы қол жететін функциональды және дене даярлығы арқылы қамтамасыз етіледі, осының өзінің оның экономикалық мәнінің тағы бір факторы есебінде көрінеді.

Ресейдің социологиялық ғылымында дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорттың өндірістік қызметке әсері қарастырылуда. Мысалы, іріктеп сұрау тәсілімен дене тәрбиесімен айналысатындардың және онымен айналыспайтындардың топтары бойынша мәліметтер алынған.

Мамандығы, өндірістік стажы және жасы шамамен бірдей және негізгі өндірісте жұмыс істейтін екі жүз жұмысшы зерттелген. М.Н. Сергеев пен А.Н. Фалалеев Красноярскінің алюминий заводында зерттеу жүргізе оты­рып, өндіріс өнімділігінің артуына дене тәрбиесінің жағымды әсері бар екендігін анықтаған, ол дене шынықтырумен айналысушылардың жартысына дерлігі (47,8%) күндік нормаларын артық орындайтындығынан, ал дене тәрбиесімен айналыспайтындардың тек қана 11,3%і норманы артық орындайтындығынан керінеді. Еңбек өнімділігінің артуына спорттың түрлері мен профилі бойынша әр түрлі дене жаттығуларының ерекше әсер ететіндігі де анықталып отыр. Циклды дене жаттығуларымен (жүріс, жүгіріс, шаңғы, жүзу) шұғылданатын жұмысшылар артықшылыққа ие. Спортпен айналысатын жүмысшылардың спорттық мамандануының өндіріс жағдайлары мен еңбек көрсеткіштеріне бейімделуіне әсер ететіндігі де байқалып отыр: олар спорттық разряды барларда жоғары екен. 100 жұмысшыға есептегенде дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің және спортпен айналысушылардың жарақат алу және науқастануына байланысты жұмыстан қалуын зерттеу, тексеру көзінде спортпен айналыспағандарға қарағанда ол 4,5 есе аз болды.

Өндіріс тиімділігінің артуына жағымды әсер ететін дене тәрбиесінің 3 факторы анықталып отыр.

1. Жұмыс қабілеттілігін, қызметкердің тиісті жарақтылығын арттыру.
2. Жоғары әлеуметтік-экономикалық белсенділікті қалыптастыру.
3. Науқастануына байланысты жұмыс күнін жоғалтуды қысқарту.

Зейнеткерлік жастың артуына байланысты жүмыс қабілеттілігінің ұзару-ында дене тәрбиесінің экономикалық маңыздылығы әлі де есе түспек, оның құралдары науқастыққа немесе өндірістік жарақат алумен байланысты жұмыс қабілеттілігін уақытша жоғалтумен күресу де жарамды бола береді.

«Экономикалық теория курсы» оқу құралының авторлары еңбек өнімділігінің көрсеткішін бөлшек түрінде қарастыруды ұсынады. ЕӨ=Ө/ Ш, онда ЕӨ — еңбек өнімділігі, Ө — таза немесе ақша-қаражат түрінде өндірілген өнім, Ш — еңбекке кеткен шығын (мысалы, адамсағат).

Д.И. Дьяковтың мәліметтері бойынша Приморье өлкесінің кәсіпорын-дарында 1985 жыл мен 1987 жылдар аралығында орташа жұмыс күнін жоғалту жылына 854,84 күн, Амур обылысында — 899,4, Камчаткіде — 928,4, Хабаровскі өлкесінде — 958,61, Сахалин обылысында — 1015,11, Магадан обылысында — 1083,87 күн болды. Ол дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қоғамдық қызмет есебінде қалыптасқан қоғамдық қатынастар шеңберінде қызмет етеді және әлеуметтік-экономикалық сипатқа ие деп есептейді. Дене шынықтыру- сауықтыру жұмыстарын енгізуден түскен кәсіпорының жалпы табысымен және оны енгізуге жұмсалған шығын арасындағы айырмашылықты жылдық экономикалық тиімділік деп есептеу керек.

Жылдық экономикалық тиімділікті есептеу үшін Д.И. Дьяков мынандай формуланы ұсынады: ЖТ = Т = ЕШ = (КЕн), онда:

ЖТ — дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің құралдары мен жұмыс істеушілерді сауықтыру бойынша кәсіпорын қызметіндегі жылдық экономикалық тиімділік (соммен);

Т — дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын енгізуден түсетін кәсіпо-рынның жалпы табысы (соммен);

ЕШ — дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қызметкерлерінің еңбегін төлеуге және сауықтыру базаларын ұстауға кететін шығын (соммен);

К — сатып алынған құрал-жабдықтардың бағасы (соммен);

Ен — салыстырмалы экономикалық тиімділіктің нормативтік коэффи­циенті.

Бұл ретте, автор бұл әдіс өндірістің жаңа технологиясын енгізудің объективтік факторларының әсер етуінен қорғалғандығын және бригада, цех немесе тұтастай кәсіпорын үшін жеке деңгейде қолданылуы мүмкін екендігін көрсетеді.

Францияда, мысалы, секторлық есеп беру әдісі негізінде спорттың (Францияда «спорт» түсінгі дене тәрбиесінде білдіреді) төмендегідей эко-номикалық функциялары талданды.

— ұлттық экономика үшін спорттың маңызын бағалау;

— жеке тұлғаның экономикалық іс-әрекетінде спорттың орнын анықтау;

— спорттағы жалпы экономикалық саясатты жасау.

Өндірістік дене шынықтырудың мәні мен өндірістегі тиімділігін ашуда оның жеке адамның дене және биологиялық компоненттеріне әсер етуін сынау қажет: қозғалыс дайындығын, оның дене және функциональдық көрсеткіштерін сынап көру керек. В.Д. Сонькин өзге де авторлармен бірге өз зерттеулерін осыған арнаған.

Гиподинамия (қозғалыс қимылдарының жетіспейтіндігі) жалпы нерв-психикалық шаршауды және адам ағзасының функциональдық мүмкіндіктерінің тез төмендеуін туғызады, мұның өзі ақыл-ой қызметін және жұмыстың әртүрінің өнімділігін төмендетеді.

Бүкіл жұмыс күні бойы жоғары жұмыс қабілеттілігін сақтау үшін белгілі бір жағдайларды сақтау қажет, еңбек пен демалысты оңтайлы алмастырып отыру, жалпы және мақсатты бағытты сипаттағы дене жаттығуларын орындау осы жағдайлардың бірі болмақ.

Осы жерде адам денсаулығының 50%-і өмір салтының әсеріне, 20% -қоршаған ортаға, 20% — генетикалық тұқым қуалаушылыққа және тек 8% шамасында — емдеу процедураларына тәуелді екендігін айта кеткен жөн. Дене тәрбиесімен айналысу өте көлемді әлеуметтік-экономикалық тиімділік бермек.

Доцент Р.Т. Раевскийдің ірі целлюлоза-қағаз комбинаттарында, ауыл шаруашылығы, машина жасау заводтарында жүргізген зерттеулері дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спортпен айналысушылардың, онымен айналыспайтындарға қарағанда аурулығы бойынша жұмыс күнін жоғалтуы 3,1 есе аз екендігін көрсетіп отыр. Оларда еңбек өнімділігі 4 тен 14 процентке дейін жоғары. Жарақат алу деңгейі де дене жаттығулары және спортпен шұғылданушы-ларда, бұны елемейтіндерге қарағанда бірнеше есе төмен екендігі белгілі болып отыр.

Өзге де зерттеулерде адам денсаулығына, оның жұмыс қабілеттілігіне, еңбек өнімділігіне дене жаттығуларымен айналысудың әртүрлі жағымды әсерлері де көрсетілген.

Қазіргі өндірістің жеделдеуі және экологиялық факторлар еңбек-шілердің денсаулық жағдайын және адам ағзасының бейімделу мүмкіндіктерін арттыру қажеттілігін туындатып отыр.

Кәсіби қозғалыс дағдыларын меңгеру процесі қозғалыс қимылының жеткілікті қоры және дене даярлығының тиісті деңгейі бар адамдарда, яғни дене тәрбиесімен шұғылданатын спортшылар мен адамдарда жылдам жүзеге асатындығы белгілі.

Студенттік ортада жүргізілген зерттеулер, оқу процесінің негізгі түрі есебіндегі ақыл-ой қызметі дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің және спортпен айналысушыларда да жоғары екендігін көрсетіп отыр.

Мақсатты-бағытты дене жаттығулары деп аталатынның әсерімен шах-терлер, құрылысшылар, суға сүңгушілер, ұшқыштар және басқалардың жүмыс қабілеттілігін және өндірістің ерекше күрделі түрлерінің тиімділігін арттыру міндеттері шешілді.

Қуаттың (энергетикалық) шығындалуы бойынша еңбектің бірнеше топ-тары белгіленген: бірінші — тәулігіне 2800-3400 килокалория қуат шығын-дайтын қалыпты ауырлықтағы жұмыс (аз ғана дене күшін жұмсайтын, бірақ бірқалыпты ауырлықпен жасалатын ұсақ, бір тектес қозғалыстар). Осы топтың өкілдерінде көру мүшелерінің, иықтың, мойын мен кеуде еттерінің барынша қатты ұсталуы байқалады. Бұлар дененің жұмыс істеу қалпын ұстайды (отырғанда, тұрғанда) және денсаулық жағдайында кәсіби ауытқушылыққа әкеліп соғуы мүмкін (аяқ күре тамырларының варикозды кеңеюі, сколиоздар, түйетабандық, артриттер). Еңбектің осы түрінің өкілдеріне біздер, бәрінен бұрын дене тәрбиесінің циклды және гимнастикалық құралдарын (жүру, сауықтыру жүгірісі, жүзу, шаңғы, гимнастикадан дене мүшелерін түзететін дене жаттығулары) ұсынамыз.

Еңбектің екінші тобы (ауыр жұмыс) тәулігіне 4000 килокалорияға дейін елеулі қуат жұмсаумен қосарлана жүреді, жүмысқа бұлшық еттердің орташа және ірі топтары мен жеке тұлғаның психикалық қасиеті — зейін аударуды еңгізумен жүретін қозғалыстың үлкен көлемімен сипатталады. Жұмыс ұзаққа созылады, көп жағдайда бірыңғай ет топтары жұмыс істейді, мұның өзі ет жүйесінің ассиметриялық дамуына және қозғалыс-тірек аппаратына (жүкшілер, жер қазушылар және т.б.) жағымсыз әсер етуге әкеп соғады.

Үшінші топқа тәулігіне 6000-нан астам килокалория қуат жұмсаумен және біржақты, жекеленген ет топтарының қалыптан тыс дамуымен қосарлана жүретін өте ауыр дене еңбегі жатады.

Ақыл-ой еңбегінің әртүрлі топтары қуатты елеусіз ғана (2200-2600 ки­локалория) жұмсаумен сипатталатын және жоғары нерв-сезіммен зорланып жұмыс жасаумен қосарлана жүретін төртінші топқа жатады. Бұл жұмыс негізінен отырған қалыпта орындалады да, ағзаның негізгі қызметінің төмен-деуіне (жүрек-қан тамырлары, тыныс жүйелері) және зат алмасуда кәсіби сырқаттануға (семіру, қант диабеті, атеросклроз) әкеп соғады.

Сонымен дене тәрбиесінің жұмыс жасауы әлеуметтік және экономи-калық секілді екі нәтижелі факторлармен қосарлана жүреді деп қорытындылауға болады.

Әлеуметтік факторларға жататындар: адамдардың денсаулығын, олардың дене дамуын және дене даярлығын, спорттық нәтижелері мен табыстарын жақсарту.

Дене тәрбиесінің экономикалық факторларына жататындар:

— еңбек өнімділігін арттыру, сырқаттануды азайту есебінен мемлекеттік қаржыны үнемдеу (аурулығы туралы қағазға төлеу);

— шаруашылық есептегі ұйымдардың дене шынықтыру-сауықтыру қызметін жүзеге асырудан түсетін табыс;

— спорт ғимараттарын жалға беруден түсетін табыс;

— көпшілік дене шынықтыру-спорттық шараларды өткізуден қаржы табу;

— коммерциялық спорттық шаралардан түсетін табыс;

— спорттық шоулар мен жарыстарға халықтың ақша төлеп кіруінен  түсетін табыс (мысалы, Орталық Азия ойындары және т.б.).

Экономикалық өсудің жеделдеуінің басты факторы — еңбек өнімділігінің артуы, онда экономикалық теорияда да және қазіргі өндірістік қатынастардың практикасында да әзірге есепке алынбаған дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің құралдарының белгілі бір ролі жоғары орын алады.

 

2.3. Алматы қаласы өндіріс кәсіпорындарында сауықтыру дене шынықтырумен айналысатын қызметкерлер мен жұмысшылардың кейбір қаржы-экономикалық көрсеткіштері

 

Жоғарыда атап өтілгендей қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері және әлеуметтік тиімділігі жеке кәсіпорында байқалатын және тұтастай алғанда мемлекеттің экономикасына әсер ететін, оның әртүрлі бөліктерінен (компоненттерінен) құралады. Дене шынықтыру құралдарын оңтайлы түрде еңгізіп, пайдалану жұмсалған шығынның орнын толтырып қана қоймайды, сонымен бірге түрліше формада қоғамға қосымша пайда әкеледі. Кез келген өндірістің экономикалық көрсеткіштеріне бәрінен бұрын еңбектің өнімділігімен сипатталатын ұжымның барлық мүшелелерінің еңбегімен қол жеткізуге болады. Мұнда ұжым мүшесінің денсаулық жағдайы және жұмыс қабілеттілігі маңызды орын алмақ. Қазіргі техника мен технологиялық өндірісті пайдалану үшін қажетті дене қасиеттері мен қозғалыс дағдыларын дамытуға тікелей әсер ететін дене шынықтыру құралдары мен оның түрліше формаларының (өндірістік гимнастика, сауықтыру жүгірістері және басқалар) осы көрсеткіштерде елеулі орны болады. Осы ретте дененің көп күш жұмсауын талап етпейтін автоматтандырылған өндірістің өзі де басқару әрекетін (қимылын) көп қайтара және қатесіз орындау үшін адамнан қажетті деңгейдегі шыдамдылықты қажет ететіндігін айта кеткен жөн. Түрлі белгілердің (сигналдардың) өте көптігі, транспорт пен авиация жүйесіндегі жағдайлардың тез өзгеруі, ақпараттарды үздіксіз алу қажеттілігі аталған өндіріс орындарында жұмыс істейтіндердің дене қасиеттері мен психикалық талаптарына жоғары шарт қояды. Осыларда кәсіби-қолданбалы дене шынықтыруға ерекше жоғары маңыз беріледі.

Әдебиеттерді және біздің мәліметтерімізді талдау дене шынықтыру құралдары арқылы адамдардың қозғалыс режімін кез келген жағдайда арттыру жалпы көңіл-күйге, өзін-өзі дұрыс сезінуіне, адамдардың тұрмыс-тіршілігіне, творчестволық және өндірістегі мақсаттарға және т.б. жетуге ұмтылысына жағымды әсер ететіндігін көрсетеді. Сұрақ қойылғандардың көпшілігі дене жаттығуларымен айналысу нәтижесінде шаршауы да, ауруға шалдығуы да (кейбіреуі тіпті жоқ болып кеткенде) азайғандығын, өндірістік көрсеткіштерінің артқандығын айтады.

Осы тарауда біз негізгі төмендегідей міндеттерді қойып отырмыз:

 1) жұмыс қабілеттілігін сырқаттануы себепті уақытша жоғалтқандығына байланысты қағазға (больничный лист) ақша төлеу шығынын анықтау;

2) аурудың әр түрінің және уақытша жұмысқа жарамсыздығының азаюына кешенді сауықтыру дене шынықтыруы мен шынығудың (П. Ивановтың әдісі бойынша) әсерін анықтау;

3) дене шынықтырумен және шынығумен айналысудың экономикалық тиімділігін шамамен есептеп шығару;

4) өзін-өзі сезінуге, көңіл-күйге отыздан елу жасқа дейінгі адамдардың жұмыс қабілеттілігін қалпына келтіруге дене шынықтыру-сауықтыру режімінің әсері туралы берілген сұрақтарға қайтарылған жауаптарды талдау.

1-кестеде Алматы қаласының сауықтыру орталықтарында дене шы-нықтыру және П.Ивановтың әдісімен шынығумен айналысатындардың және жалпы білім мектептер мұғалімдерімең қозғалыс режімімен енжар айналысатын айналысатын жоғары оқу орындары оқытушыларының, яғни дене жаттығуларымен айналыспайтындардан сұрау нәтижесі келтірілген. Сауықтыру орталықтарының қызметкерлері кәсіпорындарда, мекемелерде және оқу орындарында түсінік-насихат және лекциялық жұмыстар жүргізуде. Мұның өзі жасын, сырқаттығын және жеке қызығушылығын есептей отырып жаттығу топтарының толық мәнінде толтырылуын қамтамасыз етеді. Жұмыстың негізгі әр түрлі дене жаттығуларын (сауықтыру жүрісі мен жүгіруі, жүзу, сылап-сипаудың түрлері, шаңғы даярлығы, қозғалыс және спорттық ойындар) кеңінен танымал және кең тараған П. Ивановтың жүйесі бойынша шынығу әдістерімен байланыстырудан тұрады. Мамандығын есептемей-ақ біз отыз бен елу жас аралығындағы (балалар мен жасеспірімдерді қатыстырмай-ақ) жұмыс жасайтын адамдарға анкеталық және ауызша сұрақ бердік. Осы жастардың өкілдері дене шынықтырумен айналысу мерзімі (стажы) бойынша төмендегідей топтарға бөлінді:

— алты айдан аз уақыт айналысатындар;

— бір жылдан аз уақыт айналысатындар;

— екі жылдан аз уақыт айналысатындар;

 — үш жылдан аз уақыт айналысатындар.

Бұл ретте сауықтыру сабақтары мен шынығудың жыл ішіндегі сырқаттану санының қайталануына әсер ету заңдылығын дәл анықтау үшін аталған топтардың сан құрамы шамамен бірдей болуы қарастырылды. Топтар бойынша тексеруге бөлінгендер саны үш жүзден үш жүз жиырмаға дейін болды. Дене шынықтырумен айналыспайтындардың тобы біршама аз (269), сұрақ қою қаланың түрліше ұйымдары мен кәсіпорындарында жүргізілуіне және анкета толтырғысы немесе жауап бергісі келмегендікке байланысты осылай болды. Тұрғындардың осы санаты (категориясы) келтірілген проблеманы шалағай ойлап, қажетсіз деп есептеген болуы керек немесе өздерінің бұл мәселеден хабары жоқтықтан іріктелген болуы да мүмкін.

Әртүрлі мамандық пен ұйымдардың өкілдері — бір мың екі жүз отыз жеті адамды қамтып жүргізілген зерттеулер науқастығына байланысты жұмыс күнін жоғалту жағдайларының санына дене шынықтыру-сауықтыру қызметінің әсерін сипаттайтын керсеткіштерді анықтауға мүмкіндік берді.

Сауықтыру орталығында небәрі жарты жыл дене шынықтырумен ай-налысқандардың арасында науқастану пайызы (проценті) төмендегідей болды: сұрақ қойылған үш жүз жиырма адамның екі жүз үші жылына үш-төрт рет ауырады, бұл 63,4 %-ті құрайды; 2-3 рет ауыратындардың саны 23,75%; бір рет ауыратындар — 6,6% және небәрі алты адам ғана ауырмаған. Бұл адамдарды сауықтыру орталығына амалсыз әкелетін себеп және басты фактор.

Сауықтыру орталығында бір жыл айналысқандар денсаулық жағдай-ының көрсеткіштерін елеулі түрде жақсартқан: жыл ішінде 3-4 рет ауыратындар 41,9%; 2-3 рет ауыратындар — 10,1%; бір рет- 12,9%; науқастан-бағандардың саны 101 адам, бұл 32,8%-ті құрайды.

Аталған кешенді сауықтыру шараларының ең жоғары тиімділігіне үш жылдан кейін қол жеткізілді: жыл ішінде үш-төрт рет ауыратындар небәрі бір процентті, науқасқа тіпті шалдықтағандар 84%-ті құрайды (3-сурет). Кейбір созылмалы сырқаттардың организмге әсер етуі азайып қана қойған жоқ, сонымен бірге олардан біржолата құтылғандығын көпшілігі таңқала айтуда. Бұл ретте самарқау өмір сүріп жатқандардың арасында зерттеп отырған құбылыстың қатты қарама қарсылығы байқалады. Олардың қырық үш проценті жылына 2-3 рет; отыз тоғыз проценті 3-4 рет ауырады және тек жеті процент шамасындағы адамдар науқасқа шалдықпаған — бұлар түрліше сырқаттарға организмі әлі де қарсыласа алатын отыз жас шамасындағы адамдар.

Нәтижесінде, Алматы қаласының әртүрлі кәсіпорындарының 1237 өкілі науқастануына байланысты жыл ішінде 2532 жұмыс күнін жоғалтқан. Орташа айлық жалақы 8000 тенге, науқастығына байланысты жалпы жылдық шығын 779 856 теңгені құраған. Олардың ішінен дене шынықтырумен айналыспайтын 269-дың үлесіне 209 132 теңге келеді, яғни жалпы соманың төрттен бір бөлігі. Ал сауықтыру орталығында 3 жыл дене шынықтырумен айналысқан 302 адам небәрі 19 712 теңге шығындаған, бұл алдыңғы топқа қарағанда 10 есе аз.

Дене шынықтырумен екі жыл мерзім айналысқандардың (307) науқа-стығына байланысты қағазына төленген шығын 57 288 теңгені құрады.

1997 ж. Алматы электр-вагон жөндеу заводының еңбек және жалақы төлеу бөлімінің, бухгалтериясының, дәрігерлік пунктінің мәліметтері бой­ынша жұмысшылардың:

1. Соңғы жылдары науқастану проценті көбейген. Ауру еңбектің профиліне байланысты ерекше және жалпы кең тараған (салқын тиген, тұмаурату, жүрек-қан тамырлары, гипертониялық) сипатқа ие.

Мамандығы мен стажын есептегенде жұмысшылардың еңбек ақысы 6-12 мыңтеңге көлемінде, онда науқастығына байланысты қағазға кететін қаржы шығынының көрсеткіштері көрнекі түрде көрсетілген.

 

2.4. «Дене шынықтыру экономикасы» тақырыбындағы арнаулы семинар және болашақ мамандарды жеке функциональды-дене дайындығы жағынан даярлау методологиясы

 

Дене тәрбиесі мамандары экономикалық теорияның негіздерін меңгермегендігі жөнінде, өз кезегінде экономистер дене шынықтырудың сау-ықтыру және әлеуметтік-экономикалық қызметін бағаламаудан тұратын жоғары білімнің құрылымындағы қарама-қайшылықтарды біздер қазіргі уақытта анықтап отырмыз.

Дене тәрбиесі қозғалысын экономизациялау, Қазақстан Республикасы шаруашылықтарының өзге салаларымен оның өзара байланысы жоғары оқу орындарының экономикалық факультеттерінің студенттері үшін «Дене шынықтыру экономикасы» тақырыбындағы арнау­лы семинар ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр. Дене шынықтыру жоғары оқу орындарының студенттері экономикалық қатынастардың кейбір мәселелерімен «Дене шынықтыру мен спортты ұйымдастыру» пәнін оқып-үйренгенде танысады, алайда бұл оқып-үйрену нарықтық экономи­ка, ішкі және сыртқы экономикалық проблемалар қойып отырған талаптарға жауап бере алмайды. Тегі Санкт-Петербург, Москва және Омск қалаларындағы дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің жоғары оқу орындарында жасалғандай дене шынықтыру саласындғы экономикалық қатынастарды оқып-үйренуді берік жолға қою қажеттілігі туындаған секілді.

Арнайы курстың бағдарламасын жасауда Германияда «спорт эконо­микасы» мамандығы бойынша білім беруді жүзеге асыратың дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің кадрларының экономикалық дайындығының тәжірибесін зерттеген дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің саласындағы ғалымдар мен ғалым-экономистер қатысты. Шет елдерде спорттың түрлері бойынша менеджерлер даярлауға маңыз беріледі, олардың дайындығында экономика мәселесіне елеулі көңіл бөлінеді. Мысалы, Италияда футбол командаларының менеджерлері даярланады. Даярлық барысында нарық қызметі, қаржы, банк және қосымша операциялар, экономика, салық жүйесі қызметі және т.б. үйретіледі. Спорт мамандарын экономикалық жағынан даярлаудың осындай тәжірибесі АҚШ-та, Францияда, Швецияда, Нидерландыда және өзге де елдерде жүзеге асырылуда.

 

7-кесте

«Дене шынықтыру экономикасы» арнаулы семинарының

тематикалық жоспары

	Дене шынықтыру экономикасының бағыты	Дәрістер (лекция-лар)	Әңгіме-лер	Дербес жұмыс жасау	Рефе раттар
	«Дене шынықтыру экономикасы» арнаулы семинары пәні және міндеттері	Семестрде 1 сағат	+	+	+
	Дене тәрбиесінің материалдық- өндірістік базасының құрылымы мен мәні	Семестрде 1 сағат	+	+	+
	Дене шынықтыру саласындағы шаруашылық есеп және кәсіпкерлік негізі	2-семестрде 1 сағат	+	+	+
	Дене шынықтырудың экономикалық тиімділігі	2-семестрде 1 сағат	+	+	+
	Спорт ғимараттарындағы экономика	3-семестрде 1 сағат	+	+	+
	Дене шынықтырудағы қаржыландыру	3-семестрде 1 сағат	+	+	+
	Дене шынықтыру — спорттық қызметіне баға белгілеу және спорттық маркетинг	4-семестрде 1 сағат	+	+	+
	Қазақстан Республикасының Ұлттық Олимпиадалық комитеті және халықаралық спорттық байланыстардағы экономика	4-семестрде 1 сағат	+	+	+
	Спорттық менеджердің қызметі	5-семестрде 1 сағат	+	+	+
	Дене шынықтыру саласындағы экономикалық қатынастар	5-семестрде 1 сағат	+	+	+
	Кәсіби спорт және нарықтық қатынастар	6-семестрде 1 сағат	+	+	+
	Экономикалық білім беру құрылымындағы «Дене тәрбиесі»	6-семестрде 1 сағат	+	+	+

 

Біз ұсыныс отырған арнаулы семинардың негізгі міндеттері мыналар болмақ:

1) болашақ экономистерді денё шынықтыру экономикасымен таныстыру пәнаралық байланысты қамтамасыз ету;

дене тәрбиесіне деген саналы түсінік пен көзқарасты студенттер де қалыптастыру;

дене шынықтыру және қоғамды сауықтыру проблемаларына экономистер назарын аудару.

Ұсынылып отырған Дене шынықтыру экономикасы» арнаулы семинарының тематикалық жоспары біздің көзқарасымыз бойынша дене шынықтыру экономикасының негізгі 12 бағытынан тұрады (6-кесте). Ол жоғары оқу орындарында дәріс (лекция), әңгіме, әдебиетпен дербес жұмыс жасау және еркін тақырыпқа онша көлемді емес реферат даярлау түрінде бірінші-үшінші курстарда дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің бойынша оқу процесінің барысында жүзеге асырылады.

Жоғары оқу орнындағы дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің — студенттердің организмін функциональды және дене дайындығы жағынан даярлауға бағытталған дене жаттығуларының кешенін пайдаланумен қосарлана жүретің көп ретте іс жүзінде пайдаланылатын процесс. Дегенменде, оқу бағдарламасында қарастырылған дене туралы білім де қажет. Қолайсыз ауа райы жағдайында (жаңбыр, қардың жаууы) дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің бойынша сабақты таза ауада өткізу іс жүзінде мүмкін болмаған ретте (спорт залдары мен осындай жабық ғимараттар саны жоғары оқу орнында аз болған жағдайда) лекциялық сабақтарды семестріне бір рет аудиторияда өткізуді ұсынамыз.

Практикалық сабақтардан уақытша босатылған студенттер семестрлік сынақ (зачет) алу үшін дене тәрбиесінің оқу бағдарламасына сәйкес бақылау жұмыстарын даярлайды. Студенттердің осы санатына (категориясына) денсаулық жағдайында елеулі ауытқушылығы бар немесе денесінің дамуында жетіспестіктері бар студенттер де жатады. Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарының экономикалық факультеттерінде ондайлар 20-30%-ті құрайды және олардың саны жыл сайын артуда (сту­денттер бақылау жұмысын арнаулы семинардың тематикасына сәйкес дайындайды).

Экономикалық мамандықтардағы студенттердің оқу қызметінің сипаты мен олардың болашақ еңбегінің жағдайын зерттей отырып, оқу-тәрбие процесінің төмендегідей аспектілеріне тоқталған жөн:

— экономикалық мамандықтарды игеру гиподинамия (қозғалыс-қимылдың жетіспеуі) жағдайында ақыл-ой қызметі мен зейінді жинақтаумен қосарлана жүреді, үйткені зерттеу көрсеткендей дене тәрбиесінің аптасына болатын екі сабағы жұмыс қабілеттілігінің жеткілікті мөлшерін қамтамасыз ете алмайды;

— үшінші-бесінші курстарда дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің сабақтарының болмауы кәсіби қызметке жас мамандардың дайын болу проблемасына көбірек көңіл аударуды қажет етеді;

— экономикалық факультеттерді бітірушілердің еңбек қызметі де гиподинамиямен және жүйкенің эмоциональды жағдайымен қабаттаса жүреді, мұның өзі түрліше сырқаттардың пайда болуы мен тіпті жас кездің өзінде жұмыс қабілеттілігінің төмендеуіне әкеп соғады;

— экономикалық факультетті бітірушілердің белсенді өмір сүрудің әдістері мен оның мәдениетін білмеуі және т.б.

Осыған байланысты экономикалық факультеттер студенттерінің дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің бойынша теориялық сабақтарында тіпті түрлі жастағы және функциональды дене дамуы жағынан әр түрлі жұмыс жасайтын экономистер-ге де қажет қозғалыс режімін жекелей белсенді етуге төмендегідей ұсыныстар беріледі:

1. Сауықтыру жүрісі мен жүгірісі. Орташа (қалыпты) жүріспен бастап, біртіндеп қашықтық пен үдемелікті арттырыңыз. Жеке, үздіксіз бір ай-ай жарым айналысқаннан кейін (аптасына 2-3-4 рет) әдеттегі жүріспен алмастыра ұзақтығы 3-5-10 минутқа жететін бірқалыпты баяу жүгірісті қосуға болады.
2. Жүгіре білетін қабілеттілігіңді сөзінгеннен кейін оның көлемін арт-тыру керек, үйткені әдеттегі жүріс енді организмге жағымды физиологиялық және денеге функциональды өзгеріс әкеле алмайды.
3. Бұл ретте қала сыртына жақын күндері туристік саяхатқа шыққан жөн.
4. Таңертеңгілік жылылығы қарама-қарсы душ қабылдау өте пайдалы жылы не ыстық бөлмедегіжәне салқын температурадағы суды пайдалану.

Осы бір қарапайым және оңтайлы ұсыныстарды орындай отырып ден-саулық жағдайын, салқын тиюден болатын аурулар мен түмауратуға қарсы тура алатын қабілетті нығайтуға, кәсіби қызметті орындау қабілеттілігін арттыруға болады. Қоғамды сауықтырудың маңызды құралы — дене шынықтырудың әлеуметтік және экономикалық қызметтерді атқарудағы ма-ңыздылығын ел Президенті Н.Э. Назарбаев 1997 жылдың қазанында ерекше атап айтқан болатынды.

Дене шынықтыру мамандығы бойынша студенттер үшін «Дене шынық-тыру мен спорттың экономикасы» тақырыбындағы арнайы курсы.

Дене шынықтыру қозғалысын қоса есептегенде Қазақстан Республикасы халық шаруашылығының барлық салаларының нарықтық қатынастарға көшуі дене шынықтыру мамандығын оқып жатқан студенттердің экономикалық дайындығын күшейту қажеттілігін туындатып отыр. Осы кезге дейін Республиканың дене шынықтыружоғары оқу орындарының студенттері «Дене шынықтыру мен спортты басқару» оқу пәнімен өзара байланыссыз тек жалпы теориялық экономикалық білім ғана алып келді. Мысалы «Дене шынықтыру мен спортты басқару» пәнінде «Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінқаржыландыру» және «Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінматериалдық-техникалық қамту» деген екі ғана тақырып бар.

Осыған байланысты арнайы курстың төмендегідей тақырыптары ұсынылады (7-кесте).

 

7-кесте

«Дене шынықтыру мен спорттың экономикасы» курсының

тематикалық жоспары

№	Тақырыптар	Лекция	Семи- нар	Прак- тика-лық сабақ- тар	Жеке жұмыс жасауы	Дербес жумыс жасауы	РГР
	«Дене шынықтыру мен спорттың экономикасы» пәні және курстың міндеттері	1	1
	Дене шынықтыру экономика- сының теориялық жөне ғылыми негізі	1	1
	Дене шынықтыру мен спорт саласындағы ұйымдастыру-шылық-экономикалық қатынастар	2	2
	Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік-экономикалық әсері	2	2
	Дене шынықтырудың әр түрінің экономикалық тиімділігі	2		2
	Дене шынықтыру мен спортты қаржыландыру	2		4
	Дене шынықтырудағы шаруашылық есептің мәні мен принциптері	2		4
	Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері экономикалық қатынастар мен қаржыландырудың жаңа формалары	2		4
	Дене шынықтырудың эконо- микалық тиімділігін есептеу әдістері	1	1
	Дене шынықтырудың қоғам- дағы әлеуметтік-экономика-лық маңыздылығын арттыру-дың ғылыми-болжамды аспектісі	1	1
	ДШ мен спортты материалдық-техникалық жағынан камту	2		4	6	8	2
	Барлығы	18	8	18	6	8	2

 

Осы тақырыптарға небәрі 2 сағаттан лекциялық сабақтар бөлінген және олар студенттерге жалпы мағлұмат беруге есептелген. Дене шынықтыру мамандықтарындағы студенттерге экономикалық білім беруді осылай жүргізу қазіргі уақыттың талаптары мен нарықтық экномиканың жағдайларына және дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорт қызметкерлерінің кәсіби еңбек қызметіне қойылатын талаптарға жауап бере алмайды.

Курс тақырыптары дене щынықтыру қозғалысындағы ішкі және сыртқы экономикалық қатынастардың пайда болған формаларының көп түрлілігіне және үйренуге тиісті пән ұсынғандай Республика халық шаруашылығының өзге де салаларымен оның өзара байланысына негізделген.

Тематикалық жоспарда экономикалық тұрғыдан жаңаша ойлауды студенттерде қалыптастыруды, дене шынықтыру мен спорттағы экономикалық қатынастардың мазмұнын оқып-үйренуге бағытталған он бір тақырып ұсынылып отыр. Кестеде көрсетілгендей студенттерге экономикалық білім берудің негізі ретінде лекциялар (18 сағат), практикалық сабақтар (18 сағат) және семинар сағаттары (8 сағат) ұсынылады, студенттердің жеке және дербес жұмыс жасауы үшін белімдер бар. Дене шынықтыру мен спорттағы экономика бойынша біз ұсынып отырғандематикалық жоспар бәрінен бұрын пайда болған нарықтық қатынастарға бейімдей, оның бұрынғы құрылымдарын қайта құруға бағытталған. Ол теориялық-әдістемелік жағынан қайта жасауды, дене шынықтыру жоғары оқу орындарының оқу процесіне енгізуді және әрі қарай жетілдіруді сезсіз қажет етеді.

Кезек күттірмейтін міндеттердің бірі қарастырылып отырған мәселе бойынша оқу құралын даярлап, басып шығару болып табылады.

 

 

ІІІ-тарау. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАСЫ

ҒЫЛЫМИ БАҒЫТ ЕСЕБІНДЕ

 

3.1. Қазіргі қоғамдағы дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерімен спорттың құрылымы, оның негізгі түсініктері

 

 дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің — жеке тұлғаны жан-жақты және үйлесімді дамытуға, оның денсаулығын нығайтуға, еңбек ету мен әскери қызметті атқаруға даярлауға бағытталған қоғам мен адамның жалпы мәдениетінің бір бөлігі.

Бұл көптеген және әр түрлі құрамдас бөліктер мен түсініктерден тұра-тын өте күрделі және сан-салалы қоғамдық құбылыс. дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің өмірлік маңызды қозғалыс дағдыларын (жүру, жүгіру, жүзу және т.б.) қалыптастыруды, жан-жақты дене қабілеттерін (күш, шыдамдылық, жылдамдық, иілгіштік және басқалар) дамытуды қамтамасыз ететін арнайы педагогикалық процесс. Ол мектепке дейінгі мекемелерде, мектептерде, арнайы орта және жоғары оқу орындарындағы мемлекеттік оң бағдарламаларының (отбасылық дене тәрбиесінен бөтен) негізінде жүзеге асырылады және көп жағдайда қоғамдағы дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мөн ондағы салауатты өмір салтын қамтамасыз етеді.

Мектепке дейінгі мекемелер мен оқу орындарындағы дене тәрбиесінің бағдарламалық мазмұны өзінің арнайы ерекшеліктеріне ие және ол бәрінен бұрын балалардың, жеткіншектердің, студенттердің денсаулығын, денесінің қалыпты дамуын, дене даярлығының қажетті деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған.

Дене тәрбиесінің аталған құрамдас компоненттері (денсаулық, дене дамуы, дене дайындығы) өзара тығыз байланысты және жеткіншектер мен жастардың жеке тұлғасың олардың өмірлік және функциональдық жағдайын (бой, салмақ, өкпенің сиымдылығы, аяқ-қолдардың үйлесімді қатынасы және т.б.) қалыптастырып дамытуда жетекші фактор болып табылады.

Дене тәрбиесінің екінші бір маңызды және көп қырлы компоненті спорт-тағы қол жеткен жетістіктерді көрсетуге бағытталған жарысушылық қызмет — спорт болып табылады.

Спорттық жетістіктер көп жылдық дайындықтың нәтижесінде қамтамасыз етіледі, онда адамның психикалық және дене мүмкіндіктері барынша көрініс береді. Спорттың көптеген түрлері бар, бірақ біз оның негізгі категорияларына ғана тоқталмақпыз. Бұл бәрінен бұрын халықаралық Олимпиадалық комитет басқаратын Олимпиадалық спорт.

Жоғары жетістіктер спорты Олимпиадалық спорт секілді спорттың әр түрінен өткізілетін дүние жүзінің чемпионаттарында, Олимпиадалық ой-ындарда және өзге де халықаралық жарыстарда (Азия ойындары, Дүние жүзінің, Европаның, Азияның кубогі және басқалар) ұлттық команданың құрамында өнер көрсететін қоғамдағы аз ғана адамның үлесіне тиеді.

 

 

 

Қоғам үшін бірінші кезектегі қажеттісі тұрмыс пен еңбек қызметіне керек дене қасиеттері мен қозғалыс дағдыларын дамытып, жетілдіруге және бір қалыпта ұстауға көмектесетін тұрғындардың әртүрлі әлеуметтік демографиялық тобының мұқтаждығын қанағаттандыратын бұқаралық спорт болып табылады. Бұқаралық спортпен балалық жастан егде жасқа дейінгі кез-келген адамның айналысуына мүмкіндігі бар және белсенді қозғалыс қызметінің нәтижесінде организмді өзгертуге, жеке тұлғаны жетілдіруге әсер ететін елеулі мүмкіндіктерге ие.

Жоғары жетістіктер спортының бір түрі соңғы жылдары Қазақстанда да дами бастаған кәсіби спорт. Кәсіби спорт өзінің айрықша өзгешелігімен ерекшеленеді, оның мәні шартпен немесе өзгеде заңды құжаттармен бекітілетін спортшы мен жұмыс берушінің арасындағы еңбек ету жөніндегі өзара байланыста жатыр. «Кәсіби спортшы қызметінің нәтижесі тауар түрінде көрінеді, осыған сәйкес кәсіби спортшы деп спорт әдетте негізгі еңбек қызметінің жалғыз-ақ түрі, мамандығы, тіршілік етудің көзі болып табылатын спортшы ғана есептеледі». Кәсіби спорттың өзі бизнестің, коммерцияның бір түрі, ойын-сауықтың маңызды бөлігі болып табылады. Өтіп кеткен XX ғасырдың, жаңа басталған XXI ғасырдың әлеуметтік проблемаларының бірі мүгедектік мәселелері. ЮНЕСКО-ның мәліметтері бойынша қазіргі уақытта жалпы дүние жүзіндегі халықтың 13% мүгедек болып есептеледі.

Жер бетіндегі әрбір 10 тұрғынның біреуі қайсыбір дәрежеде мүгедек болып табылады, жыл сайын 20 миллион адам зақым алады, жол-көлік оқиғаларының нәтижесінде 12 миллион адам мүгедектікке ұшырауда / 124, 123-бет/. Осыған байланысты адамдарды әлеуметтік өмірге қайта қосу ісінде қоғамның парасатты сұранысын қанағаттандыруға бағытталған мүгедектер спорты құрылды. «Паралимпиадалық ойындар» деп аталатын Олимпиадалық ойындарды қосқанда мүгедектер үшін әр түрлі деңгейдегі халықаралық жарыстар пайда болды. Бұл туралы көзінде ХОК-тың (МОК) бұрынғы Президенті Хуан Антонио Самаранч: «Олар бізге мүгедектер спортын ұйымдастыруды ғана үйретіп қойған жоқ, сонымен бірге шынайы парасаттылықты да үйретті» деген болатын. 2001-2005 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында бұқаралық спортты дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының «дене және ақыл-ой қабілеттерінің дамуында ауытқушылығы бар адамдарға арналған спорт» деген арнайы бөлімінде төмендегідей шаралар қамқорлықпен қарастырылған:

1. Дене шынықтыру-сауықтыру және спорт ғимараттарында мүгедек-тердің жаттығумен айналысуы үшін арнайы орындарды бөлу.
2. Мүгедектердің дене шынықтыру-сауықтыру клубы туралы үлгі ережені жасап, бекіту
3. Мүгедектерді бастапқы да қалпына келтірудің, оның ішінде ден саулық сақтау мекемелері үшінде қалыпқа келтіру, бағдарламасын жасау.
4. Мүгедектердің арасында спорттық жарыстарды өткізу, халықаралық  жарыстарға қатысу (9, 9-10 бет), бұл қазіргі кезде жүзеге асуда.

Өзінің атауымен-ақ бұқаралық дене шынықтыру қоғамдағы өзінің орнын анықтап отыр:

— Қазақстан Республикасы тұрғындарының көпшілік бөлігін дене жаттығуларымен, туризммен, шынығумен және дене шынықтырудың өзге де түрлерімен айналысуға тарту;

—  салауатты өмір салтын қоғамда баянды ету;

—  еңбек өнімділігін және басқаларды арттыру/25, 26, 27, 28/.

Оның негізгі құрамдас бөліктерінен мыналарды ерекше бөліп айтқан жөн:

 —  мектептегі сыныптан тыс дене шынықтыру жұмыстарын;

 —  білім беру жүйесіндегі оқудан тыс кездегі дене шынықтыру түрлері;

 —  өндірістік дене шынықтыру;

         —  емдеу-сауықтыру дене шынықтыруы;

 —  кәсіби-қолданбалы дене дайындығы.

 Кәсіби-қолданбалы дене дайындығы (КҚДД) — бұл адамды белгілі бір еңбек «қызметі мен әскери қызметке дайындауға бағытталған дене тәрбиесінің әдістері мен құралдарының жиынтығы.

Адамның өндірістік қызметі үнемі организм үшін қолайлы экологиялық және өзге де факторлармен сипаттала бермейді (айқай-шу, дірід тербеліс, т.б.). Бұлардың барлығы жұмыс қабілеттілігі мен еңбек өнімділігінің төмендеуіне әкеп соғады.

Түрліше кәсіптер адамның дене және қозғалыс қабілеттерінің жоғары болуын қажет етеді. Бұлар КҚДД арқылы қамтамасыз етіледі. Оның мақсаты нақты кәсіби қызметке жеке тұлғаның дене және психикалық жағынан дайын болуына қол жеткізу.

Бір мақсатқа бағытталған дене шынықтыру бұл ретте кәсіпке үйренуді шапшаңдатуға, еңбектің тиімділігіне қол жеткізуге, кәсіби науқастану мен жарақаттанудың алдын алуға, белсенді демалыс есебінен жұмыс қабілеттілігін қалпына келтіруге себепкер болады. КҚДД-ы бұдан бөтенде кәсіби қолданбалы деп аталатын дене қасиеттері (шыдамдылық, күш, жылдамдық) мен жеке тұлғаның қасиеттерін, қолданбалы іскерліктер мен дағдыларды (жүзу, шаңғымен жүру, альпинизм, туризмнің түрлері және басқалар) қалыптастырады. Түрліше кәсіптер үшін КҚДД-ның мазмұнын іріктеп алуға болады және өндірістік қызметтің сипаты (ғарышкер, шахтер, суға сұңғушы және т.б.) оның жағдайларымен, еңбектің түрімен, сонымен бірге қоғамның материалдық байлығын қамтамасыз ететін өндірісте істейтіндердің функциональды, психикалық және дене дайындығына қойылатын талаптармен қамтамасыз етіледі. Нәтижесінде, КҚДД-ны адам дене шынықтыруының бір бөлігі есебінде экономикалық категорияға жатқызуға болады.

Емдік дене шынықтыру- бұл өндірістегі бірқалыптылық, газдану, тар-сыл-гүрсіл, діріл және т.б. секілді факторлардың адам организміне әсер ететін жағымсыз әсерлерін жоюға, организмнің өз жұмысын бәсеңдеткен қозғалыс және өзге де функцияларын қалпына келтіруге бағытталған сылап-сипау, су және өзге де процедуралардың, дене жаттығуларының жиынтығы. Емдік дене шынықтыру негізінен емдеу дене шынықтыру кабинеттерінде, емханалар мен санаторийлерде, сонымен бірге дене шынықтыру-сауықтыру және қалыпқа келтіру орталықтарында жүзеге асырылады.

Дене шынықтырудың келесі бір құрамдас бөлігі — денені шынықтыру. Бұл ретте сонымен бірге дене шынықтырудың түрлері мен құралдарын пайдалану, бос уақытты тиімді пайдалану, қажеттілікті қанағаттандыру үшін адамның негізгі кәсіби қызметінің түрлерінен кейін белсенді демалу, оның жүйкесін босаңсыту үшін табиғи күштерді пайдалану қажет.

 2-суретте көрнекілік үшін дене шынықтырудың құрамдас бөліктерінің негізгі қызметтері керсетілген. Жоғарыда аталып кеткендей дене шынық-тырудың негізгі компоненті және байланыстыратын буыны дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің болып табылады. Ол дене шынықтыруға балалардың, жеткіншектердің, студенттердің саналы көзқарасы мен түсінігін қалыптастырады. дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің дененің дамуын дене дайындығын қамтамасыз етеді, оқушылар мен студенттердің әр түрлі оқу-тәрбие қызметінің түрлерін жақсартуға, сонымен бірге таңдап алған мамандығын меңгеруге себепші болады.

Дене тәрбиесі бұдан бөтенде жеке тұлғаны қалыптастыратын жалпы мәдениеттілік, адамгершілікті, эстетикалық және өзге де функцияларға ие.   Спорттың қызметі әлеуметтік құбылыс есебінде жан-жақты және адам тіршілік — қызметінің түрліше аспектілермен байланысты. Адамның спорттық әрекеттері мен жарыстық қызметтері дене және психикалық қабілеттірінің деңгейін арттыруға себепкер болады. Адамның өз денесін жетілдіруі, жарыстардың көрермендерді көптеп тартуы және басқалар қоғамға жағымды әсер ететіндігі жалпы белгілі.

 

3.2. Қоғамдағы дене шынықтырудың әлеуметтік экономиканың теориялық және ғылыми негізі

 

«Экономикалық теория курсы» оқу құралында (Алматы. «Қайнар», 1994) материалдық игілікті өндіру адам мен қоғам өмірінің негізгі болып табы­лады деп көрсетілген. «Алайда бір нәрсені жасайтын еңбек қана тек өндіретін еңбек болып есептелмейді. Түрліше қызмет — дәрігердің, мұғалімнің, полицейдің, ғалымның, әншінің, суретшінің және т.б. еңбегі қоғамның қалыпты өмір сүруіне керекті аса қажетті жағдай».

Экономика ғылымының кандидаты У.Н. Алиев кез келген ғылыми және оқу пәнін анықтау үшін оның объектісін, субъектісін, пәнін, әдісін, құрылы-мын, атқаратын міндетін және қызмет ету барысындағы мүмкін болатын нәтижелерді анықтау қажет деп есептейді.

Қызмет ету және материалдық игілікті өндіру шаруашылықты жүргізу барысында, сонымен бірге экономикалық қызмет тек материалдық өндіріске ғана тән емес, ол өзге де материалдық емес салаға қатысты деп есептей отырып, адамдардың арасында туындайтын экономикалық қатынастарды автор экономикалық жүйе деп есептейді.

Шыққан әр түрлі жарияланымдар бойынша қоғамға қызмет етуді қамти отырып, дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің материалдық емес өндіріс аясына жатады, сөйтіп оны жалпы экономиканың құрамдас бөлігі есебінде қарастыруға мүмкіндік тудырады.

Дене тәрбиесін де қамтыған қазіргі нарықтық экономиканың жұмыс істеу заңдылықтарын аша отырып, экономист мамандар адамды басты өндіргіш күш есебінде әділ бағалайды.

Экономикалық тақырыптардағы әдебиеттерде дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спортты қызметтің өндірістік емес аясына жатқызған, алайда бұл ретте осы мәселені түсінуге әр түрлі тұрғыдан келу қолданылады.

Мысалы, В. Лозовой «Дене тәрбиесі мен спорт» түсінігін қолдана оты­рып, оны сауықтыратын-тәрбиелейтін қызметке жатқызады, оған денсаулық сақтау мекемелері, демалыс үйлері мен санаторийлерден басқа да балалар бақшаларын, сонымен бірге қарттар мен мүгедектерге арналған үйлерді де енгізген. Өндірістік емес салаларды зерттей отырып Д.И. Правдин демалыс, дене шынықтыру, спорт ұйымдарын бір салаға біріктіруді ұсынады.

Бұрынғы Кеңес Одағында жұмыс істеген халық шаруашылығы сала-ларының сұрыптамасында дене шынықтыру «Денсаулық сақтау, дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің және әлеуметтік қамту» тарауында, статистикалық жинақтарда — дене тәрбиесі туралы мәліметтер 1973 жылға дейін «Денсаулық сақтау» тарауында, ал 1973 жылдан кейін «Материалдық тұрмыс жағдайының өсуі» тарауында жарияланып тұрды.

Кейінірек дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорт өндірістік емес, дербес сала есебінде бөлініп, өзге де салалармен байланыстырыла қарастырылды, сонымен бірге халық шаруашылығы мен оның сұрыптамасындағы дене шынықтыру мен спорттың орны мен ролін арнайы талдау қажеттілігі керсетіледі.

Б.С. Кузьмак және А.А. Осинцев дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спортты, ол шаруашылық құрылымының қай бөлігіне енетіндігіне байланысты «нақты сала», «шаруашылық» немесе «ведомстволық басқару» салалары есебінде қарастыру қажет деп есептейді.

«Саяси экономия» оқулығында адамның жұмыс күшімен, оның еңбек етуге деген дене және ақыл ой қабілеттілігімен жүзеге асырылатын қоғамдық өндіріс тіршіліктің бастапқы негізі екендігі айтылады.

Еңбек ету мен қызмет етудің кез-келген нәтижесінің материалдық негізі, адамнан бұлшық ет, жүйке және ақыл-ой күш-қуатын жұмсауды қажет ететін физиологиялық мағынадағы еңбек болып табылады.

Дәрігерлік-биологиялық зерттеулер жалпы және арнайы жұмыс қабі-леттілігінің деңгейі мен тұрақтылығына әсер ететін жоғарыда айтылған және басқа да көрсеткіштердің адамда қалыптасуында дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің құралдарының (дене жаттығулары, спорт) жағымды ролін жеткілікті сенімді түрде көрсетуде.

Экономикалық ілгерілеу әлеуметтік мәселелермен тығыз байланысты және оның негізін құрап, оған қызмет етеді. Экономикалық жақсарудың соңғы мақсаты шаруашылықта ғана табысқа жету емес, сонымен бірге қоғамдық тұрмыс-тіршілік жағдайына да әсер ету болып табылады. Эко-номикалық алға басудың соңғы нәтижесі мен көрсеткіші қоғамның баюы, ал нақты көрінісі – жеке тұлғаның даму жағдайының жақсаруы болып табылады.

Дене тәрбиесі қоғамдық құбылыс есебінде денесі жан-жақты дамыған адамдарды қалыптастырудағы қоғамның қажеттілік міндеттерін шешеді. Оның көмегімен адам түрліше қозғалыс іскерлігіне ие болады, ал ол өз кезегінде кәсіби еңбек дағдыларын жылдам, сапалы меңгеруге себепші болады. Зерттеулерге сәйкес дене тәрбиесінің бағалылығы адамдардың денсаулығын нығайтудан, өндірістің жағымсыз әсерлеріне (шуыл, айқай, газдану, бірқалыптылық және т.б.) ағзаның тұрақтылығын қамтамасыз етуден тіршілік талаптарымен, өндіріс пен әскери қызметтің сұраныстарына жауап бере алатындай дене даярлығынан көрінеді. Адам қоғамдық өндіріс жүйесінде оның басты факторы мен нысанасы есебінде қарастырылады.

Жаратылыстану бағытындағы ғылыми пәндер (анатомия, физиология, психология, биология) адамды психологиялық жағынан және денесінің тұтастығы тұрғысынан қарастырады, өйткені адамның барлық тұрмыс-тіршілігі көп жағдайда осыларға байланысты.

«Механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, әлеуметтік секілді болмыстың барлық заңдылықтары шын мәнінде адамда табиғи түрде байланысқан», бұлардың қызмет етуінде дене тәбиесі құралдары белсенді рольге ие. Дене шынықтыру — спорттық әрекет ету барысында адамның бұлшық еттері механикалық жұмысты орындай отырып, ағзаның функциональды мүмкіндіктерін арттыра, оның негізгі жүйелерінің биологиялық және химиялық өзгерістерге ұшырауымен қосарлана жүреді. Инженерлік психологияда адамның өзіне сенімділігін зерттегенде: шапшаң қалыпқа келушілік, шыдамдылық, қателеспеушілік, ұстамдылық секілді қасиеттер ең маңызды деп аталады, бұлар жалпы дамытатын және арнайы жаттығулармен қамтамасыз етіледі.

Физиологиялық көзқарас тұрғысынан қарағанда кез-келген еңбек қыз-метіне қан айналысы, тыныс алу, есте сақтау, ойлау, жүйке-бұлшық еттер жүйесі қатынасады және егер орындалатын жұмыс адамның функциональды мүмкіндіктерінен асып кететін болса шаршау шапшаң пайда болады. Шаршауға қарсы тұруда циклды және өзге де дене жаттығулары арқылы тиімді дамитын адамның шыдамдылық деңгейі маңызды орын алады. Ақыл-ойдың шаршауының алдын-алуда мидағы қан айналысын арттыруға себепші болатын дене жаттығуларының маңыздылығы бірінші дәрежеге ие. Тіпті дене жаттығуларымен қысқа ғана айналысудың өзі анализаторлар мен жоғары интеллектуалдық процестерге физиологиялық жағынан жағымды әсер етеді.

Экономикалық әдебиеттерде дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорт қоғамдық тұтыну өрісі (аясы) ретінде қарастырылады. дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің адамның жұмыс қабілеттілігі мен еңбек өнімділігін арттыруға себепші болатындықтан бұл проблемаға осы тұрғыдан келуге толықтай келісуге болмайды.

Бұл проблеманы теориялық және методологиялық тұрғыдан талдауды біздің көзқарасымыз бойынша дене тәрбиесін экономикалық катего­рия есебінде қарастыру тұрғысынан жүзеге асыруға болады.

Дене тәрбиесінің экономикалық тиімділігі деп автор адамдардың және қоғам өмірінің жан-жақты дамуына оның әсер ету дәрежесін, сонымен бірге ресурстарды тиімді пайдалануды түсінеді.

Дене тәрбиесінің экономикалық тиімділігі дене тәрбиесімен айналысатын барлық адамдар арқылы, тұрғын халықтың әр түрлі әлеуметтік-демографиялық топтарының дене жағдайын нығайтудағы дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қызметкерлерінің тікелей еңбегі арқылы көрініс беруі мүмкін.

Е.Ф. Борисов және Ф.М. Волков экономиканы теориялық тұрғыдан зерт-теудің басталуы құл иеленушілік қоғамда негізін салған деп есептейді. Біздің дәуірімізге дейінгі үшінші ғасырда Аристотель құл иеленушінің ша-руашылығын ұйымдастыруды қарастыратын ғылым — «экономияға» анықтама беруге тырысты. Экономистердің түсінігінде қоғамдық байлық материалдық және мәдени игіліктерден тұрады, оған адамдар қажеттілігінің әр түрін (әлеуметтік, рухани, материалдық) қанағаттандыру міндеттерін шешетін дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің де жатады.

Дене тәрбиесінің қазіргі кездегі теориясы оны қоғам мен жеке тұлғаның жалпы мәдениетінің бір бөлігі ретінде қарастырады.

Қоғамдағы дене тәрбиесінің даму заңдылықтары адамдардың дене қабілеттерін жан-жақты дамытудан, денені жетілдіруге қол жеткізуден, сауықтыру, еңбек ету, қорғана білу бағыттылығынан, олардың тұрмыс пен өмір салтын қалыптастыруға тигізетін әсерінен тұрады.

Бұрынғы Кеңес Одағында және Қазақстанда дене тәрбиесінің дамуы және оның экономикасы салалық экономикалық құрылым бола отырып, ғылыми тұрғыдан танудың дербес саласы есебінде бөлініп шықты.

Барлық мемлекеттерде қоғамдық шаруашылықтың барлық салалары өндірістік және өндірістік емес деп бөлінетіндігі экономикалық теориядан белгілі. Өндірістік сала — бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыс өндіруде жүзеге асырылатын өндіріс, ауыл шаруашылығы және т.б. қызмет көрсету. Материалдық емес игіліктерді шығару — бұл өндірістік емес сала, осы салаға дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің де жатады, оның экономикалық қызметі спорттық қызмет көрсету болып табылады.

Оның құрылымына спорттық құрылыстар, құрал-жабдықтар, киімдер және басқа да дене тәрбиесінің материалдық-техникалық жағын құрайтын арнайы материалдық құралдар енеді.

Дене тәрбиесі экономикасының міндеттеріне жататындар: экономикалық қатынастар мен заңдарды оқып-үйрену;

— әр түрлі қызмет түрлерінің шаруашылық механизмін жетілдіру;

— экономикалық басқару шешімдерінің қабылдануы;

— ақша-қаражат, материалдық және еңбек ресурстарын тиімді пай-          даланудың механизмы жасау.

Жетпісінші жылдардың соңына қарай дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорттың эко­номика мәселелері ғылыми тұрғыдан қарала бастады. Бүкілодақтық дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің ғылыми-зерттеу институтының ғылыми конференциясының (Мос­ква, 1975 ж.) баяндамаларында дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорттың экономикасын, дене шынықтыру қозғалысының әр түрлі құрылымдары мен бөлімшілерінде оның атқаратын ерекшеліктерін анықтайтын мәселелер қаралды. Спорт құрылыстарын үнемді пайдалану, дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің экономикасының тиімділігі, оны жоспарлау мен дамыту боынша хабарламалар ерекше назар аудартты. Осы жаңа ғылыми бағыттың негізгі идеясы дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорттың әлеуметтік-экономикалық ролін анықтау және оларды бұрынғы Кеңес Одағының халық шаруашылығының бір саласы есебінде қарастыруды көздеді.

 Бұрынғы Кеңес Одағындағы дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің бойынша жетекші мамандардың бірі Я.Р. Вилькин дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қозғалысы халық шаруашылығы саласының барлық белгілеріне ие екендігін көрсетті және дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорт жұмыстарын ел көлемінде жүзеге асыратын мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар жұмысының жиынтығы есебінде сипаттайды.

1980 жылдың шілдесінде Тбилиси қаласында Дүниежүзілік ғылыми Конгресс болып, онда бірінші рет «Дене тәрбиесі мен спорттың экономикасы» жеке секция ретінде жұмыс жасап, секцияда СССР, Франция, Че­хословакия, Болгария, Венгриядан осы проблемалар бойынша мамандардың 9 баяндамалары тыңдалды.

Еңбек пен дене тәрбиесінің өзара бірлігінің проблемасын қарастырған алғашқы авторлар М.Ф. Гриненко, Г.Г. Саноян, В.И. Жолдак болып табылады. Олар еңбек қызметінің әр түріне дене жаттығуларымен айналысудың жағымды әсер ететіндігін керсетті.

В.И. Жолдак дене тәрбиесінің негізгі әлеуметтік-экономикалық қызметін бағалағанда мыналарды:

1. Дене тәрбиесінің адамға әсер етуінің тиімділігін анықтайтын, дене тәрбиесінің адамға не беретіндігін, осы жаттығулар нәтижесінде ол қалай өзгеретіндігін, жетілетіндігін көрсететін жеке тұлғалық көзқарасты (аспектіні).
2. дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорттың жағымды әсерімен адамның қызметі қалай өзгеретіндігін, жетілетіндігін, әлеуметтік ілгерілеуге, қоғам қажеттілігін қанағаттандыру үшін материалдық және рухани өндіріске адамның қосатын үлесін бейнелейтін әлеуметтік көзқарасты айырып қарастыру керек деп есептейді.

A.M. Алексеев дене тәрбиесінің ең мәнді төрт факторларына сырқат-танудың азаюын, кәсіби жұмыс қабілеттілігінің артуын, еңбек ұжымындағы әлеуметтік тұрақтылық пен еңбек етуге қабілетті жастың ұзартылуын жатқы-зады. дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спортты коммерциялау бағытын (тендециясын) белгілей отырып, экономика ғылымының кандидаты А.А. Щитова дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің саласындағы өнімдердің тұтыну бағасы бағаның экономикалық категориясы арқылы жүзеге асырылуы мүмкін деп көрсетеді. Ол дене тәрбиесіне жұмсалған қаржыны адамға берілген экономикалық инвести­ция есебінде қарау керек деп есептейді. Автор дене тәрбиесінде және оның нарықтық қатынастарында материалдық қор рыногын, дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қызметкерлерінің еңбегін, спорт тауарларын өндіруді, дене шынықтыру- спорттық шоу мен көңіл көтеру бағдарламаларын, финанс және бағалы қағаз нарқын айырып қарастырады.

Кейбір авторлар дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қоғамға екі негізгі бағыт бойынша жағымды әсер етеді деп есептейді. Біріншісіне олар — дененің дамуың денсаулықты, еңбекке және әскери міндетін өтеуге даярлықты қамтамасыз ететін әлеуметтік бағытты жатқызады. Екіншісі — экономикалық, оған арнайы зерттеулер арналған, бірақ олар негізінен алғашқы сипатқа ие және терең зерттеуді қажет етеді.

 Экономика ғылымының кадидаты Ю.Ф. Трусованың көп жағдайда де-несінің әлсіз шыныққандығына байланысты жұмысшылар мен қызметшілердің сырқаттануынан Россия өндірісі жыл сайын ұлттық табыстың 6% жоғалтады деп көрсеткен мәліметтері қызғылықты.

Әр түрлі жастағы жұмысқа қабілетті адамдардың, әсіресе ересектердің саны функциональды және дене даярлықтарымен қамтамасыз етілетіндігі белгілі, оған дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің құралдары арқылы жетуге болады, сөйтіп оның тағы бір экономикалық маңыздылығы осыдан керінеді.

Екінші автор, ол да экономика ғылымының кандидаты, В.П. Калинин Россияда жүріп жатқан экономикалық реформалармен байланысты дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спортты темендегідей үш бағыт бойынша қарастырып, дамыту орынды деп есептейді: ақылы қызмет негізіндегі дене тәрбиесі, сауықтыру спорты, ақылы негіздегі сауықтыру спорты және жоғары жетістіктер спорты. Бұлар Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономиканың қатынастарыдың жетілуіне себепші болмақ. Соңғы жылдары Россиядағы дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорт саласындағы мамандар дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қозғалысын қаржы-экономикалық жағынан қамтуды белсенді түрде іздестіре бастады. Мысалы, В.А. Бауэр мен А.Б. Менгунов «Дене тәрбиесі — нарыққа» атты проблемалық мақалада, қарастырылып отырылған мәселені шешу үшін төмендегідей ұйымдастырушылық-зандылық жолдарын ұсынады:

1. Мемлекеттік қаржыландыру саласы бойынша ұлттың денсаулығын нығайтуға кететін шығындар заңды негізде жоспарлы ретпен қарастырылуы тиіс.
2. Қаржыландырудың жиынтық бюджетінің көлемін объективтік өрке-ниеттік деңгейге жеткізу қажет.
3. Табысы аздардың, мүгедектердің, студенттердің және ел тұрғын-дарының өзге де әлеуметтік жағынан аз қамтылған бөлігінің дене тәрбиесімен ақысыз айналысуына мүмкіндік тудыру.
4. Барлық кәсіпорындардың дене тәрбиесіне қаржы бөліп отыру міндеттілігін заң жүзінде бекіту.
5. Балалар дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қаржыландырудың мемлекеттік бағдарламасымен, кооперативтердің, кәсіпорындардың, қызығушы жақтардың және басқалардың қаржысын пайдалана отырып, қамтамасыз етілуі керек.

Біз осы ұсыныстармен келісеміз және олар Қазақстанның дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қозғалысы үшін орынды және маңызды деп есептейміз. Қазіргі дене тәрбиесінің негізгі экономикалық функцисы дене шынықтыру-сауықтыру және спорттық қызмет көрсету болады деп есептейтін Россияның өзге де зерттеушілерінің кейбір пікірлерімен келісуге болмайды. Мысалы, спорттық дене шынықтыру және сауықтыру қызметін емдеу дене шынықтыру арқылы жүзеге асыру, осы саланың қызметкерлерімен де, сондай-ақ олар кімге қызмет етеді солармен де ерекше экономикалық қатынастар жағдайында қабаттаса жүреді. Бұның өзі дене тәрбиесінің экономикасын құрайды.

«Дене тәрбиесі мен спортты басқару» оқулығында дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің экономикасы мен дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің саласындағы қоғам мүшелерінің экономикалық қатынастары (ішкі механизмдер), қоғамдық шаруашылықты жүргізудің өзге де салаларымен өзара байланыста болады деп көрсетілген. Ақша қаражатын пайдаланумен байланыстағы экономикалық қатынастар мемлекеттің жалпы жүйесінің бір бөлігі болып табылады.

Дене тәрбиесі мен спорты қаржыландырудың негізгі көзі болып табылатындар:

— мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржы бөлу;

— бюджеттік қаржыландыруға жататын министрліктер мен ведомстволық ұйымдардың қаржы бөлуі (мемлекеттік бюджеттен тыс жанама шығын);

— кәсіподақтардың және басқа да қоғамдық ұйымдардың қаржы » бөлуі;

— шаруашылық есептегі кәсіпорындардың қаржысы;

— кооперативтік ұйымдардың қаржы бөлуі;

— дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің ұйымдарының дербес жинақтаған қоры. Адамның кез келген қызметі немесе халық шаруашылығының қайсыбір саласы (қоғамдық өндіріс) басқаруды қажет ететіні белгілі.

Дене тәрбиесі мен спортты экономикалық жағынан басқару мәселелерін қарастыра отырып, В.Е. Горшков мынандай экономикалық тәсілдерді айырып қарастырады:

— экономикалық әсер ету әдістері;

         — жоспарлы әдіс;

— несие (кредит) бөлу әдісі;

— шаруашылық есеп жүргізу әдісі;

Автор шаруашылық есептің үш моделін айырып көрсетеді:

1. Еңбек ақы төлеу фондысы шаруашылық есеп табысына енгізіледі, сөйтіп ол қорғалады, материалдық ынталандыру фондысы қалдық табыс бойынша жинақталады.
2. Материалдық шығынды өтегеннен кейінгі, бюджетпен және жоғары органдармен есептескеннен кейін түскен табыстың қалдығы еңбек ақыға кетеді.
3. Аренда, еңбекті телеу соңғы нәтижеден, сонымен бірге барлық бережақ төлемдерді өтегеннен кейін жүргізіледі.

Дене тәрбиесі мен спортты басқару саласынан біздің Қазақстандық маман, заң ғылымының докторы, профессор В.Н. Уваров ТМД республикаларында нарықтық қатынастардың қалыптасуын, қазіргі кезеңдегі дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спортты басқару теориясы мен практикасының жалпы негізін аша отырып, дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қызметкерлері үшін спорттық менеджменттің, спорттық кәсіпкерлік пен маркетингтің теориялық негіздерін тереңірек үйрену, дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорттың экономикасы және құқығы мәселелерінен де хабарын арттыру қажеттілігі мен маңыздылығын атап көрсетеді. Ол мынадай козқарастарды ұсынады:

— нарықтық қатынастар жағдайында дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спортты басқару біліктілігі мен маңызын анықтау;

 — ғылыми менеджментті зерттеп, үйрену;

— дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спортты басқарудың экономикалық жағдайларын түсіну;

— дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің мен спорты басқарудың құқықтық негіздерін, халықаралық спорттық байланыстардың дамуын білу.

Дене тәрбиесінің Россиялық өкілдері өз зерттеулерінде өндірістің же-келенген салаларында дене тәрбиесімен айналысудың экономикалық тиімділік беретіндігін растайды, оның халықтық-өндірістік міндеттерді шешудегі ролінің артатындығына сендіреді.

Қазақстан Республикасының жаңа экономикалық қатынастарға кешуі, қаржыландырудың жаңа кездерін қажет ететін дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қозғалысын да айналып еткен жоқ. «Қазақстан Республикасында бұқаралық спортты дамытудың кезек күттірмейтін шаралары туралы» Республика Президентінің 1995 жылғы 4 мамырдағы №2261 Жарлығы және Министрлер Кабинетінің өзге де қаулылары осы мәселелерді шешуге бағытталған. Бұлардың өзі Республика ұлттық құрама командаларының 1996 ж. Атлантадағы, 2000 ж. Сиднейдегі Олимпиадалық ойындарда және басқа да ірі халықаралық жарыстарда табысты өнер көрсетуіне себепші болды.

Дене тәрбиесінің жоғарыда айтылған факторлары бүгінгі күні де маңызды болып табылады және болашақта да республиканың дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қозғалысында маңызын жоғалтпайды.

 

 

 

 

3.3. Дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің спорт саласындағы экономикалық қатынастар

 

«Дене шынықтыру мен спорттағы экономика» деген оқу құралында дене шынықтыру адам денесін жан-жақты жетілдіруді қамтамасыз етуге ба-ғытталған қызметті жүзеге асыратын кәсіпорындар, мекемелер мен ұйым-дарды өзіне біріктіретін халық шаруашылығының саласы есебінде қарастырылады.

Дене шынықтырудың экономикасы пәні сауықтыру-дене шынықтыру және спорттық қызмет (туризмнің түрлері, сауықтыру жүгірісі, емдік дене шынықтыру мен сылап-сипау, спорттық мейрамдар, жарыстар және т.б.) барысындағы қоғамдағы экономикалық қатынастарды оқып-үйрену бо­лып табылады.

Осыған байланысты бұл оқу құралында қарастырылып отырылған саладағы экономикалық қатынастардың ерекше механизмдерін оқып-үйренуге басты назар аударылып отыр.

Дене шынықтырудың елеулі факторлары мен жағдайларының бірі оның экономикалық қатынастары болып табылады. Қазіргі уақытта ТМД-ның өзге де мемлекеттері секілді Қазақстанда да дене шынықтыру қозғалысын бюджет көздерінен қаржыландыру келемі қысқарғандығы байқалуда.

Осыған байланысты экономика ғылымының кандидаты В.В. Зеленукин Россияның үлгісінде дене шынықтыру мен спортты сақтаудың төмендегідей аспектілерін үсынады:

— бюджеттік қаржыландырудың индексациясын есептей отырып, қаржы бөлу;

— дене шынықтыру мен спортты дамытуға мемлекеттік емес, қоғам  ұйымдардың қаржысын барынша тарту;

— дене шынықтыру-спорттық ұйымдары мен кәсіпорындарының (спорт ғимараттарының және басқалардың) қызметінің бір бөлігін коммерциялау;

— дене шынықтыру-спорттық ұйымдарының жұмысын шаруашылық есеп айырысу жағдайына көшіру.

Спорттық ғимараттардың қызметін бағалауда шаруашылық-есеп жағдайы талдаудың кейбір бөлімдері мен блоктарын қарастырады. Қаржы көрсеткіштерін талдағанда: баланстық және қызмет көрсетуден түскен табысты, жасалған қызметтің өзіндік құнын, электр қуатымен, жылумен қамтамасыз етуді және басқаларды талдау ұсынылады.

Табыстың деңгейін есептеу үшін автор атқарылған жұмыстың көлемін ақшамен бағалап есептеудің төмендегідей формуласын ұсынады:

Т = В х , мұнда Т = көрсетілген қызметтің төменгі көлемі, В = көр-сетілген қызметтен түскен табыс, Н = тұрақты шығын, П = қызмет көрсетуден түскен табыс.

Дене тәрбиесінің белгілі маманы В.В. Кузин коммерциялық негізге Россияның спорттық ұйымдарының көшу тенденциясын атап көрсетті және  тәрбиесінің Орталық институтындағы (Москва қаласы) спорттық бизнестің шаруашылық мектебі туралы тәжірибе алмасты. Бұл мектепте оқыту «Спорттағы менеджмент және бизнес», «Спорттағы кәсіпкерлік пен маркетинг», «Шаруашылық есептегі спорт ғимараттарындағы экономика мен маркетинг» секілді бірнеше мамандандырылған бағдарлама бойынша жүзеге асырылады /116, 45-бет/.

Дене шынықтыру ұйымдарының ақша қаражатын жұмсау шығынның тиісті баптарына (жалақы, іссапар, спортшылардың тамағына жұмсалатын қаржы, құрал-жабдықтар алуға, спорт ғимараттарын жөндеуге кететін және басқа да шығындар) сәйкес қарастырылған, негізгі қаржы құжаты болып есептелетін, финанс жоспарына (бюджет, смета) сәйкес жүзеге асырылады.

Дене шынықтырудың жүзеге асуы материалдық-техникалық базасыз мүмкін емес. Оның негізгі бөлігі: стадиондар, жүзу бассейндері, спорт зал-дары және т.б. секілді спорт ғимараттары болып табылады.

Дене шынықтыру мен спорттың жұмыс атқаруы үшін маңызды компо­ненті спорттық тауарларды ендіру және оларды пайдалану. Мұның өзі қарастырылып отырған саланың экономикалық категориясына жатады.

Өкінішке орай дене шынықтыру қозғалысының бұл аспектісі қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында ерекше проблема болып отыр және өзінің шешімін күтуде (спорттық жабдықтар, киімдер және өзге де атрибуттар 1996 және 2000 жылдардағы Олимпиадалық ойындарға қатысқан Республиканың Ұлттық командалары үшін алыс шет елдерден сатып алынды).

Дене шынықтыру экономикасындағы сандық зандылықтарды салыстыру мен факторларды талдауды және басқа да әдістермен анықтауға болады. Салыстыру әдісінің мәні алдын ала болжап жоспарланғандармен нақты мәліметтерді салыстырып талдаудан тұрады.

Кез келген мекеменің дене шынықтыру жөніндегі қызметін дәлірек, өз мәнінде басқару үшін әсер ететін және оған себепші болатын факторлар­ды анықтаудан тұратын факторлық талдау әдісін қолданған тиімді.

Дене шынықтырудың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін бағалаған-да, бәрінен бұрын қоғам мен оның мүшелеріне осы саланың әсер ету дәрежесін, сонымен бірге мемлекет және қоғамдық құрылымдар белген ақша қаражатын қолайлы пайдалану дәрежесін есепке алу керек.

Дене шынықтырудың ерекше тиімділігін нақты анықтаудың негізгі екі бағыты бар:

1. Тұрғындардың денсаулығын нығайтуға, еңбек ету мен әскери борышын өтеуге және тағы басқаларды орындауға дене шынықтыру құралдарының әсері.
2. Арнайы зерттеулермен анықталатын экономикалық бағыт.

Бұлар өзара тығыз байланысты және бірін-бірі толықтырып отырады және өз кезегінде адамдардың сырқаттануының азаюы мен жұмыс қабілеттілігінің артуы есебінен материалдық игіліктерді өндіруге елеулі түрде үлес қосады. Дене шынықтырумен айналыспайтындарға қарағанда, онымен үздіксіз айналысатындар күндік нормасын 3-тен 8%-ке дейін артық орындайтындығын зерттеулер көрсетіп отыр. Дене шынықтырумен айна-лысатындардың науқастануына байланысты жұмыс уақытын жоғалтуы шамамен 2-4 есе аз, мұның өзі дене шынықтыру әлеуметтік және экономикалық тиімділікке ие деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді неме­се экономикалық тиімділік дене шынықтыру-сауықтыру шараларын орынды және тиімді ұйымдастыруға жұмсалған шығыннан артып түседі (100, 187-188 беттер).

В.И. Жолдак өндірісте дене шынықтыру және спортпен жүйелі айналысу әсерінің мүмкін болатындай экономикалық тиімділігін (э.э) және оны анықтаудың төмендегідей формуласын ұсынады:

Э.Э = (А — А*3) + (Б — Б*3) + (ВП — В),

мұнда А-жұмысшының науқастанған уақытында шамамен өндірілетін өнім (соммен). Бұл көрсеткіш науқастығына байланысты жұмыстан қалып қойған күндердегі жалпы өнімді өндірумен (В) анықталады; Б — науқастануына байланысты қағазға (больничный лист) ақша төлеу; 3-100 адамға есептегенде «спортшылардың» науқастануына байланысты жіберіп алған күн; П — спортпен айналыспайтындардың еңбек өнімділігіне «спортшылардың» еңбек өнімділігінің қатынасы.

Жылдық экономикалық тиімділікті есептеу үшін Д.И. Дьяков төменде-гідей формуланы ұсынады:

Гэ = Пр — Тэ — (КЕн),

мұнда Гэ — жұмыс істейтіндерді дене шынықтыру құралдарымен сауықтыру бойынша кәсіпорынның қызметіндегі жылдық экономикалық тиімділік (соммен).

Пр — дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын енгізуден кәсіпорынға түсетін жалпы табыс (соммен);

 Тэ — дене шынықтыру қызметкерлерінің еңбегіне төленетін және сауықтыру базасына жұмсалатын шығын (соммен);

 К — сатып алынған құрал-жабдықтардың бағасы (соммен);

Ен — салыстырмалы экономикалық тиімділіктің нормативтік, коэффициенті.

Автор бұл ретте осы әдіс өндіріске жаңа технологияны енгізудің объективтік факторларының әсерінен қорғалғандығын және бригада, цех немесе тұтас кәсіпорын үшін жеке деңгейде қолданылуы мүмкін деп көрсетеді.

Дене шынықтырумен айналысатындардың саны 10%-ке артқанда науқастануға байланысты шығын 6,7%-ке кемитіндігі анықталып отыр.

Арнаулы әдебиеттерде экономикалық талдаулардың мәні мен міндеттері ашып керсетілуде, халық шаруашылығының түрліше салаларында мұның ұқсастығы көп, ал дене шынықтыру саласында өзгеше ерекшеліктері байқалады. Бұл бәрінен бұрын-мемлекет экономикасындағы жоспарлау және есеп беру кезеңдері мен төрт жылдық олимпиадалық циклмен байланысты спорттық қызмет аясының сәйкес келмеуінен болады. Дене шынықтырудың өзге де экономикалық салаларында (кадрлар дайындау, материалдық база жасау, қаржы жұмсау) бұл процесс мемлекет халық шаруашылығының дамуымен өзара тығыз байланыстағы бес жылдық жоспар негізінде жүзеге асырылады.

Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін экономикалық талдаудың негізгі формалары; кезек күттірмейтін, кезеңдік (сол уақыттағы мәліметтер, бухгалтерлік), тақырыптық (тематикалық — бір құбылысты талдау) және жылдық (статис-тикалық) болуы мүмкін.

Дене шынықтыруда экономикалық талдаудың объектілеріне: спорттың түрлері бойынша ұлттық құрама командаларды даярлау, балалардың спорт және өзге де мектептердің қызметі, дене шынықтыру кадрларын даярлау және мамандығын арттыру, күрделі құрылыс салу және т.б. секілді оның барлық құрамдас көптеген құрылымдары қызметінің финанстық жақтары жатады (137).

Дене шынықтырудың немесе оның құрамдас бөліктерінің экономикалық қайтарымын анықтау жұмыс істейтін халықтың денсаулығын нығайтудан тұратын оның әлеуметтік сипатын есептей отырып кешенді талдау жасау арқылы мүмкін болмақ. Мұның өзі еңбекшілердің жұмыс қабі-леттілігін және еңбектің барлық түрлерінде іс жүзіндегі өнімділікті қамтамасыз етеді.

Дене шынықтыру саласындағы экономикалық әдістердің бірі дербес баланста тұрған дене шынықтыру-спорттық ұйымдары мен клубтар жүзеге асыратын шаруашылық есеп болып табылады. Мұндай ұйымдардың табыс табу қызметінің негізгі түрлеріне: жарыстар, сауықтыру шаралары, дене шынықтыру мейрамдары, жарысқа кіретін билеттердің құны және өзге де ақылы шаралар секілді қызмет түрлері жатады.

Дене шынықтыру саласының тиімділігі дене шынықтыру институттарына арналған «Дене шынықтыру мен спорттағы экономика» атты Ю.Ф. Трусовтың оқу құралында көрсетілген. Автор дене шынықтыру мен спорт экономиканың дамуына жан-жақты және елеулі үлес қосады деп есептейді: дене шынықтыру және спортпен белсенді түрде айналысу жоғары жұмыс қабілеттілігіне, жұмыс уақытын жоғалтудың азаюына, жұмыс күні режімінде шаршаудың азаюына, өндірістік қызметте әлеуметтік белсенділіктің артуына әкеледі. Тұтастай алғанда, осының барлығы еңбек өнімділігінің артуына әкеп соғады, мұның өзінің халық шаруашылығындағы маңызы өте зор.

Дене шынықтыру саласында ол «сыртқы» және «ішкі» қызмет аспектілерін айырып қарастырады. Дене шынықтыру мен спорттың «сыртқы» аспектісі мыналардан көрінуі мүмкін:

-халықаралық деңгейдегі спорттықжетістіктер арқылы мемлекеттің мәртебесінің артуынан (мысалы Атланта қаласынданғы 1996 жылғы XXVI Олимпиадалық ойындарда, Сидней қаласындағы 2000 жылғы XXVII Олимпиадалық ойындарда Қазақстан Республикасы спортшыларының табысты өнер көрсетуі);

— қазақстандық отан сүйгіштіктің қалыптасуынан;

— ұлтаралық қатынастардың оңтайлылығынан және Қазақстанды мекендейтін халықтар достығының артуынан;

— мамандықтың әр түрінде қызметтің кәсіби-қолданбалы түрлерінің артуынан (құқық қорғау органдары, космонавтика, монтажшылар.

Дене шынықтырудың «ішкі» аспектілері экономикалық қатынастар негізінде оның құрылымдары мен бөлімшелерінің ішкі қызметінде мүмкін болатындай кірістерді бейнелейді. «Экономикалық теория пәні экономикалық-ұйымдастыру және әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылатындығы» дәлелденген. Бұл ретте, кең ауқымда, «экономикалық теория негіздері» курсында өндірістің барлық түрлері үшін бірдей болатын экономикалық құрылымдарға ерекше назар аударылады. Сонымен бір мезгілде экономикалық қатынастардың түрліше тарихи формаларының өзгеше ерекшеліктері айырып қарастырылады.

Дене шынықтыру мен дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің қозғалысы саласындағы экономикалық қатынастар да өзінің өзгеше ерекшеліктеріне ие.

Сонымен бірге дене шынықтыру саласында әр түрлі қайшылықтар мен және проблемалармен қосарлана жүретін өзінің нарықтық қатынастары да қалыптаса бастады:

— мемлекеттік бюджеттен қаржыландырудың азаюы;

— спорт ғимараттарын жалдаудың қымбатшылығы;

— спорттық киімдер мен аяқ киімдерді, құралдар мен жабдықтарды өндірудің жетіспестігі;

        — емдік дене шынықтырудың ақылы қызметінің қымбаттауы және басқалар;

        — дене шынықтырудың сауықтыру, мәдени-ағарту және тәрбиелік қызметтерінің төмендеуі.

Қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінқоғамдағы ұдайы өндірістің теңгеге шаққандағы құрамдас бөлігі есебінде ғана қарастыруға болмайды, өйткені оның нақты бағасын бағалау өте күрделі болатындықтанда, ол әр түрлі қоғамдық қатынастарға әсер ететін әлеуметтік қатынастарға ие. Бұдан бөтен де дене шынықтыру, оның емдеу функциясы ККДД-ының (кәсіби-қолданбалы дене дайындығы) дене шынықтыру-сауықтыру қызметі арқылы кәсіби қызметтің кез келген әр түрлі аспектілерімен (ақыл-ой, еңбек, әскери) өзара тығыз байланыста әрекет етеді.

Қазіргі уақытта дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің саласында дене шынықтыру қызметі мен оған қажетті тауарларға (киімдер, аяқ киімдер, тернажерлер, сылап-сипау, емдік дене шынықтыру, туризм, спорттық мейрамдар) сұранысты зерттейтін маркетингтік жүйе жұмыс жасай бастады. Осыған байланысты Республикада қалыптасқан негізгі үш проблеманы ашып керсеткен жөн:

1. Көпшілік пайдаланатын дене шынықтыру — спорттық тауарлардың ассортиментінің болмауы және өзімізде шығарылмауы, мұның өзі осы тауарларды шеттен сатып алуға мәжбүр етуде.
2. Дене шынықтыру — спорт тауарлары бағасының жоғары болуы.
3. 3. Инфляция және тұрғындардың тұтыну қоржынының азаюы.

Дене шынықтырудың айқын байқалатын құрамдас бөліктерінің бірі спорт екендігі белгілі. Қазіргі уақытта спорттың ұлттық фондысын қаржы-ландырудың, демеушілік етудің, меценаттықтың, спорттық федерациялар қызметінің және т.б. жаңа түрлері көрініс беруде.

Дене шынықтыру саласындағы шаруашылық есеп қатынастарының бір түріне дене шынықтыру — спорттық кооперативтері мен спорттың жеке түрлері бойынша федерациялар жатады.

Дене шынықтыру саласындағы нарықтық қатынастарды жүзеге асыру үшін басқару ісін, экономикалық білімдер мен дағдыларды меңгерген спорттық менеджерлерді даярлау қажеттілігі айқын болып отыр.

Қазіргі уақытта тұрғындарға қызмет көрсетумен байланысты қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінқаржыландырудың бірнеше түрлері бар. Оның негізгісі сауықтыру — сырқаттың алдын алу қызметтерінің нәтижесінде түскен түсімді сауықтыру базаларын жақсартуға, дене шынықтыру-сауықтыру салала-рының қызметкерлерін материалдық жағынан көтермелеу ісіне жұмсауға мүмкін болатын ақылы және шаруашылық есептен түсетін түсім болып табылады.

Тұрғындарға дене шынықтырудың ақылы қызмет көрсету мәселелерін зерттеуші Россия мамандары жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайлар тұрғындар арасындағы дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын ұйым-дастыруға елеулі әсер еткендігін анықтап отыр.

Дене шынықтыру мен спорт саласндағы экономикалық заңдар мен нарықтық қатынастар категорияларын қарастыра отырып Н.А.Щитова өндірісті басқару және базарда тауарларды еткізу жүйесі есебінде маркетингке маңызды орын беруде. Ол маркетингтің темендегідей негізгі принциптері мен қызметтерін айырып көрсетеді:

— жалпы нарықтағы және сол экономикалық аймақтағы мүмкіндіктер — тұтынушыны зерттеу;

— тұтынушы сұранысына сәйкес келетін тауарлар шығару;

— тауар мен көрсетілетін қызметтің ассортименты жоспарлау;

— тауарларды және дене шынықтыру саласының қызметін таратуды ұйымдастыру;

— жарнамалауды және т.б. ұйымдастыру.

Маркетингттің құрылымы көп қырлы және қоғамдағы экономикалық жағдайлардың алмасуына байланысты (тренажерлер мен жабдықтарды өндіру мен өткізу, тұрғындарға сылап-сипау арқылы қызмет жасау, емдік дене шынықтыру және өлке тану (туризм) қызметтерін көрсету, киімдер мен аяқ киімдерді еткізу тұрақты түрде өзгеріп отырады).

Дене шынықтыру мен спорттың экономикалық аспектілерін алыс шет елдердің авторларды да қарастыруда.

Белград университетінің өкілі-Ж.В.Живанович тренингті, тынығудың әсерін, ойындарды, саяхаттарды, сауықтыру акцияларын және олардың экономикалықтабыстылығы мен пайдалылығын зерттеуден тұратын спорт пен тынығудағы маркетингтің негізгі мақсатын ашып көрсеткен. Автор спорт пен тынығуды бірден-бір маркетинг коммуникация деп атайды және маркетинг өз кезегінде нарық жағдайындағы спорт пен тынығудың кепілі болуы мүмкін деп есептейді (157, 45-бет).

Спорттың жеке түрлері бойынша халықаралық федерацияларды қар-жыландыру төмендегідей түрліше ұйымдардаң ең негізгісі, көптеген елдердің сондай федерацияларынан қаржы бөлу арқылы жүзеге асырылады:

— Олимпиадалық ойындардан спорт түрлері бойынша хабар беруге алған руқсаты үшін Халықаралық Олимпиадалық Комитеттің аударатын қаржысы;

— спорт түрлері бойынша дүние жүзілік, жеке құрлықтық чемпионат-тардан теледидар арқылы хабар беруге аударатын қаржы;

— спорт түрлері бойынша ұлттық федерациялардың, оның ішінде Қазақстан Республикасы федерацияларыныңда кіру жарналары;

— спорт түрлері бойынша ұлттық федерациялардың жыл сайынғы жарналары;

— спорт түрлері бойынша ұлттық федерациялардың бөлетін қаржысы;

— баспа қызметінен түсетін табыс;

— жасалатын қызметтің сауда (коммерциялық) жағы;

— командалардың тәртіпсіздік мінез-құлқы, іс-әрекеті үшін түсетін айып пұл (футбол, хоккей).

Дене шынықтырудың көптеген құрылымдарында (дене шынықтыру ұжымдары, спорт клубтары, дене шынықтыру-сауықтыру орталықтары, стадиондар, әуіздер (бассейндер), спорт қоғамдары, оқу орындары, кадрлар даярлау орындары, спорт мектептері, спорт түрлері бойынша федерациялар және т.б.) дене тәрбиесінің мамандары еңбек етуде.

Түрліше қызмет түрлерін көрсету барысында дене шынықтыру ұжымының өзінде өзінің ішкі экономикалық қатынастары жүріп жатады. Олар өндіріс салалары мен барлық мемлекеттік құрылымдармен тікелей қатынаста болып, өзара бірігіп іс-әрекет жасайды. Мұның барлығы жалпы мемлекеттік экономиканың құрамдас бөлігі есебінде қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсері экономиканың қалыптасуына себепші болады.

Сейтіп, дене шынықтыру экономикасы дене шынықтыру — спорттық қызмет көрсету барысында қоғам мүшелерінің арасында қалыптасатын экономикалық қатынастарды зерттеуден тұратын нақты салалық пән бо­лып табылады.

Дене шынықтырудың тиімділігі мыналардан көрініс береді:

— материалдық өндіріске олардың жағымды әсер етуінен;

— қоғам мүшелерін жан-жақты тәрбиелеуден;

— әлеуметтік және еңбек белсенділігін арттырудан;

— мемлекеттің халықаралық беделінің артуынан.

Экономика ғылымдары бойынша әдебиеттерді талдауда дене шынықтыру экономикасының мәселелері адамның жұмыс қабілеттілігі мен дене мүшелеріне жағымды әсер ететіндігі жалпыға белгілі аспектілерде ғана кейде еске түсіріледі, алайда толық жете зерттеліп және ғылыми негізделген жоқ.

Дегенменде бұл мәселені талқылау жөніндегі Бүкіл одақтық дене тәрбиесі ғылыми-зерттеу институтының 1975 жылы бастаған ісі қазіргі уақытта жалғасын табуда. Атап айтқанда, «Қазіргі қоғамдағы спорт» тақырыбында 1980 жылы Тбилиси қаласында өткен Дүние жүзілік ғылыми конгресте дене шынықтыру мен спорт экономикасы бойынша арнайы секция құрылды. Кейіннен кейбір басылымдарда, оның ішінде «Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы» журналында, конференция материалдарында дене шынықтырудың салалық экономикасын қалыптастыру аспектілері белгіленді. Олардың негізгілері есебінде мыналарды атаған жөн:

— дене шынықтырудың экономикасы халық шаруашылығының саласы есебінде;

— дене шынықтыру экономикасының тиімділігін бағалау әдістері;

— қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерін қаржыландыру;

— өндірістік қатынастар жүйесіндегі дене шынықтыру;

— нарықтық экономикаға ауысу жағдайындағы спорт ғимараттарының шаруашылық-есеп қызметіндегі экономика;

— экономика, спорттағы коммерция, кәсіпкерлік қатынастар;

— тұрғындарға ақылы қызмет көрсету жүйесіндегі дене шынықтыру;

— дене шынықтыру саласындағы нарық пен маркетинг;

— кәсіби спорттың экономикалық негіздері және басқалар.

Россияда тұрғындарға ақылы қызмет көрсету жүйесіндегі дене шы-нықтыру құралдары мен әдістерін тиімді пайдалану, қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінқаржыландыру, маркетинг мәселелері қамтылған алғашқы диссертациялық жұмыстар пайда болды. Дене шынықтыру мен спорттағы экономика мәселелеріне педагогика ғылымының кандидаттары В.В. Зеленукиннің, В.И. Ковальдің, А.Б. Малининнің, Ю.Ф. Трусовтің, Т.В. Казанкинаның  зерттеулері арналған.

Француз ғалымдары В.И. Андрефер мен Ж.Ф. Нистің «Экономика және спорт» атты монографиясы назар аударуға тұрарлық. Оның үш тарауында спортты қаржыландыру, спорт пен нарықты басқару мәселелері қарас-тырылған.

Дене шынықтыру қозғалысы – бірнеше құрамдас бөліктерден тұратын көп компонентті құрылым (мектептегі дене тәрбиесі, оқу орындарындағы дене тәрбиесі, жоғары жетістіктер спорты және т.б.). Ол өзінің материалдық базасына ие және шаруашылықтың кез келген өзге де салалары сияқты қаржы-экономикалық зандылықтар негізінде дамиды. Дене шынықтыру қозғалысы, бұдан бөтенде экономикалық негізде өзара әрекет ететін мемлекеттік өзге де көптеген құрылымдармен қатынаста болады (денсаулық, білім беру, спорт тауарларын ендіру, спорт ғимараттарын салу, оларды пайдалану және басқалар). Осыған байланысты оқу пәні мен ғылыми бағыт есебінде дене шынықтыру мен спорттағы экономиканы ғылыми-теориялық жағынан негіздеу қажеттілігі туындайды. Ұсынылып отырған оқу құралы осы мәселеге арналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Біздер жүргізген зерттеулер дене шынықтырудың сауықтыру түрлерімен, халықтың науқастануының азаюы есебінен шынығумен және жұмыс қабілеттілігін арттырумен айналысудағы экономикалық тиімділікті анықтап берді. Бұл пікірлерді Ресей авторларының жарияланымдары да растап отыр. Мысалы Алматы электр-вагон жөндеу заводы дәрігерлік пунктінің нақты мәліметтері көрсеткендей 1997 жылы 100 жұмысшы 907 жұмыс күнін жоғалтқан екен. Науқастығы бойынша қағазбен бір адамға 3637,5 теңге төленген.

Жаңадан бастағандармен салыстырғанда сауықтыру дене шынықтырумен үш жыл айналысқан әр түрлі кәсіптің өкілдерінің сырқаттану проценті төмен болған.

Дене шынықтыру мен спортты экономикалық жағынан басқарудың негізгі экономикалық әсер ету әдістері: несие беру әдісі, шаруашылық есеп жүргізу әдісі болып табылады. Экономикалық қатынастар мен қызмет көрсетудің төмендегідей жаңа түрлері анықталып отыр: оларға демеушілік пен меценаттық, нарық пен марке­тинг, спорттық бизнес, кәсіби спорт және нарықтық қатынас, ақылы қызметтер, спортшылар мен жаттықтырушыларға сый ақы төлеу, мүгедек спортшыларға төленетін сый ақы, спорттық атақтар мен ғылыми дәрежелері үшін қызмет жалақысына қосылатын үстеме, көңіл көтеру бағдарламалары мен дене шынықтыру – спорттық мейрамдарынан түсетін табыстар жатады.

Зерттеу нәтижелері Қазақстан Республикасында дене шынықтырудың әлеуметтік-экономикалық маңыздылығын көтеру мүмкіндіктері мен болжамдарын төмендегідей негізгі бағыттар бойынша қыйсындап баяндауға мүмкіндік берді:

 — қаржыландырудың жаңа нормативтік актілерін жасау;

— дене шынықтыру және спортпен жұмысшылар мен қызметшілердің жүйелі айналысуына министрліктердің, ведомстволардың, кәсіпорындардың қызығушылық факторын экономикалық  тұрғыдан негіздеу;

 — заңдық негізде дене шынықтырумен айналысушыларды мемлекеттің қаржылай ынталандыруын қарастыру;

— спорт пен қоғамға дене шынықтырудың әлеуметтік экономикалық әсерінжәне басқаларды дамытуға қаржы құйған кәсіпкерлерді ынталандыру.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Е.Ф. Борисов, Ф.М. Волков. Экономикалық теория негіздері: орта арнаулы оқу орындарына арналған оқу құралы. –М.: Жоғары мектеп, 1993-224 6.
2. У.Н. Алиев. «Жалпы экономика» ғылыми және оқу пәні есебінде (Россияның экономикалық журналы). — М.: Финанс және статистика. 1992. №5. -105-109 беттер.
3. Саяси экономия. Жоғары оқу орындары үшін оқулық. — М.: Саяси баспа. 1990. -735 б.
4. Экономикалық теория курсы. Оқу құралы. -Алматы: «Қайнар» университеті. 1994. — 480 б.
5. М.Гриненко, Г.Саноян. Еңбек, денсаулық, дене шынықтыру. -М.: ФиС. 1974. -286 б.
6. Д.И.Дьяков. Қиыр Шығыс экономикалық аймағының ерекшеліктері және кәсіпорындардағы бұқаралық дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. -1989, №7. — 9-10 беттер).
7. А.П. Лаптев. Қазіргі өндіріс жағдайындағы кәсіби-қолданбалы дене даярлығы (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. -1972, №9. -57-59 беттер).
8. Г.Г. Саноян. Еңбекшілердің күн режіміндегі дене шынықтыру. -М.: ФиС, 1979.-152 б.
9. Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 19 желтоқсандағы №3276 Жарлығымен бекітілген «1996-2000 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында бұқаралық спортты дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы».
10. В.М. Выдрик Дене тәрбиесінің теориясы ғылым және оқу пәні есебінде (Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің негіздері). А.А. Гужаловскийдің редакциясымен-М.: ФиС, 1986. -5-16 бет­тер.
11. Л.П. Матвеев. Дене тәрбиесініңтеориясы мен әдістемесі. М.:ФиС, 1991-543 б.
12. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің негіздері.А.А. Гужаловскийдің редакциясымен. — М.: ФиС, 1986. — 21-38 беттер.
13. Н.И. Пономарев. Ғылым есебіндегі дене тәрбиесінің теориясы туралы (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы.-1974, №34.-49-53 б.).
14. B.M. Выдрин. Дене тәрбиесінің теориясы. Оқу құралы. — Л.: ГДОНФК, 1988.-45 б.
15. Г.Д. Иванов. Дене тәрбиесі: жоғары оқу орындары студенттері үшін оқу құралы. — Алматы: РБК, 1995. — 148 б.
16. Г.Д. Иванов. Жоғары оқу орнындағы дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің дене шынық-тырудың бір бөлігі есебінде (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. 1993. — №7. — 18 б.).
17. Л.П. Матвеев. Денетәрбиесі теориясы мен практикасының кейбір мәселелері туралы (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. -1982. -№7. -5-8 беттер).
18. Н.И. Пономарев. Дене шынықтыру мен спорттың әлеуметтік қызметі туралы. — М.: ФиС, 1971. — 277 б.
19. Т.М. Досмұханбетов. дене шынықтырудың спорт саласындағы әлеуметтік экономика әсерінің емес жоғары оқу орындарында жоғары жетістіктер спортын ұйымдастырудың педагогикалық негіздері: Педагогика ғылымының кандиаттығын қорғау диссертациясының авторефераты. — Алматы, 1996. — 26 б.
20. В.И. Жолдак. Спорт жұмыстағы көмекші. — М.: ФиС, 1971. -3-18 беттер.
21. В.И. Ильинич. Студенттер спорты мен тұрмысы. Жоғары оқу орындарының студенттері үшін оқу құралы. — М.: АҚ «Аспект-Пресс», 1995. — 34-36 беттер.
22. Қазіргі қоғамдағы спорт. Дүние жүзілік ғылыми конгресс. — М.:ФиС, 1982.-528 б. №7.)
23. С.И. Гуськов. Қазіргі кезеңде АҚШ-та кәсіби спортты дамытудың ұйымдастырушылық және әлеуметтік-экономикалық негіздері: Пе­дагогика ғылымының докторлығын қорғайтын диссертацияның авторефераты. — М, 1992. — 55 б.
24. Н.И. Пономарев. Спорт («Дене шынықтыру қоғам мен адам мәде-ниетінің элементі есебінде» деген кітапта). — Алматы: «Мерей», 1996. -150, 123 беттер.
25. P.P. Аманбаев. Өндірістегі дене шынықтыру (Дене шынықтыру мен спорттың теориялық және қолданбалы проблемалары: Ғылыми мақалар жинағы. — Алматы, 1996. — 38-44 беттер).
26. М.Я. Виленский, В.И. Ильинич. Ақыл-ой еңбегі қызметкерлерінің дене тәрбиесі. — М.: Білім, 1987. -4-9 беттер.
27. В.И. Жолдак. Дене шынықтыру және еңбек. — М.: Білім. -1982.
28. Ю.М. Кнузов. Еңбек өнімділігін арттырудағы дене шынықтырудың орны (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы.-1973. -№1. -54 б).
29. В.И. Ильинич. Кәсіби-қолданбалы дене дайындығының кейбір проблемалық мәселелері туралы (теория мәселелері) (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. -1990. -№3. -13-15 беттер).
30. А.И. Гаралис. Болашақ мамандардың кәсіби-қолданбалы дене даярлығы мәселелері байланысты социологиялық зерттеулер (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. -1979. -№5. -39-40 беттер).
31. Г.Д. Иванов. Студенттердің кәсіби-қолданбалы дене дайындығы бойынша әдістемелік ұсыныстар. — Алматы: КазМУ. — 1977. — 38б.
32. B.M. Выдрин Кәсіби-қолданбалы дене даярлығының маңызды проблемалары (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. -1986. -№ 3.-60-61 беттер).
33. Б.И. Загорский. Кәсіби-қолданбалы дене дайындығының негіздері  (Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің тарауы есебінде): Ғылыми баяндама түріндегі педагогика ғылымының кандиаттық диссертациясы. — М., 1986. — 22 б.
34. В.И. Ильинич. Жоғары оқу орындары студенттерінің кәсіби-қолданбалы дене дайындығы. — М.: Жоғары мектеп, 1978. — 144 б.
35. Р.Т. Раевский. Техникалық жоғары оқу орындары студенттерінің кәсіби-қолданбалы дене дайындығы. -М.: Жоғары мектеп, 1985. -136 б.
36. П.Н. Башкиров. Адам денесінің дамуы туралы ғылым. -М.: 1962. – 340 б.
37. Г.Д. Иванов. Ақыл-ой және операторлық қызмет өкілдерінің сауықтыру және мақсатты бағытты дене жаттығулары. Әдістемелік. -Алматы. ҚазФИ, 1985.-32 б.
38. С.А. Косилов. Адамның жұмыс қабілеттілігі және оны арттыру жолдары. -М.: ФиС, 1974.-240 б.
39. B.C. Фарфель. Ет қиналып жұмыс жасағандағы шаршау белгілері. — М.: Еңбек физиологиясы, 1973.-359 б.

 — 41. Дене шынықтыру, денсаулық және адамның ұзақ жылдар еңбек етуі.   — М., 1983. — 38-40 беттер.

42. Г.Д. Иванов. Студенттердің кәсіби-қолданбалы дене дайындығы. Оқу-әдістемелік құрал — Алматы, ҚазФИ, 1978. — 93 б.
43. Р.Т. Раевский. Химия өнеркәсібі мамандарының кәсіби-қолданбалы дене дайындығын экспериментальды негіздеу: педагогика ғылымының кандидаттығының авторефераты. — М., 1969. — 22 б.
44. В.Д. Сонькин, В.В. Зайцева, О.В. Тиунова. Сауықтыру дене шы-нықтыруындағы сынақ алу проблемасы (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. — 1993. -№8. -7-13 беттер).
45. A.M. Алексеев. Дене шынықтыру және еңбек. -М.: БҒЗДШН, 1988. — 11-18 беттер.
46. В.В. Белинович, В.Н. Мазгниченко. Өндірістік гимнастика — ФиС, 1961. -22-26 беттер.
47. В.И. Блинов. Студент-экономистердің кәсіби-қолданбалы дене дайындығының мазмұны мен әдістері (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. — 1986. — ғ 9. — 91 б.).
48. 48. Темір жол транспортындағы еңбек физиологиясы және гигие­на. А.А. Прохорованың редакциясымен. — М.: Транспорт, 1973.- 264 б.
49. 49. Г.Д. Иванов. Жол диспетчерлерінің еңбек өнімділігі мен денсаулық жағдайына дене жаттығуларының әсерін зерттеу. І Алматы темір жол вокзалымен шаруашылық-есеп шарты бойынша тақырыбындағы 1982 жылғы 31 қаңтардағы ғ 028 300029205 қортынды есеп. -Алматы, -41 б.
50. В.В. Каравай. Санаторий-профилакториде демалып жатқан шах-терлердің жүйке-ет аппаратының кейбір көрсеткіштеріне дене шынықтыру-сауықтыру шараларының әсері (Дене шынықтыру, денсаулық, еңбек. — Алматы, 1991. — 23-24 беттер).
51. 51. В.В. Каравай, Ю.А. Хайрова. Санаторий-профилактори жағдайында дене шынықтыру-сауықтыру шараларының әсерімен шахтерлердің дене жұмыс қабілетінің өзгеріске ұшырауы (Дене шынықтыру, денсаулық, еңбек. — Алматы, 1991. — 24-26 беттер).
52. 52. Д.И. Дьяков. Өндірістегі бұқаралық дене шынықтырудың педаго-гикалық, әлеуметтік және экономикалық аспектілері (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. -1993. -№5-6. -11-15 беттер).
53. 53. Д.И. Дьяков. Өндірістік ұжымда бұқаралық дене шынықтыру-са-уықтыру жұмысын ұйымдастыру және материалдық ынталандыру процесі (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. -1993. -№ -27-28 б.).
54. 54. В.П. Иванченко. Дене тәрбиесінің әлеуметтік және экономикалық тиімділігі. — Дене шынықтыру-сауықтырумен айналысудың көпшілік формаларының проблемалары атты кітаптан. — Таллин, 1986.-13 б.
55. 55. В.А. Рахлеев. Өндірістік кәсіпорындарда өндірістік дене шынық-тырудың экономикалық тиімділігін анықтау (Дене тәрбиесінің те­ориясы мен практикасы. — 1989. -№7. — 11-12 беттер).
56. 56. Н.М, Амосов. Денсаулық туралы толғаныстар. — 3-рет басылуы. — М.: ФиС, -7, 18, 29 беттер.
57. 57. Л.Н. Нифонтова, Г.В. Павлова. Қозғалысы аз еңбекпен айналысатын адамдардың дене шынықтыруы. Советский спорт, 1993. -15-27 беттер.
58. 58. Дене шынықтыру мен спортты ұйымдастыру. — И.: ФиС, 1986. -192 б.
59. 59. Л.М. Питровски. Денені тынықтыру дене шынықтырудың бір бөлігі есебінде: Педагогика ғылымының кандидаты атағын алу үшін диссертация авторефераты. — И. 1980. — 21 б.
60. 60. М.Ф. Гриненко, Г.С. Решетников. Қозғалыс көмегімен. — М.: ФиС, 1984. -11-19 беттер.
61. Бұқаралық дене шынықтыру, денсаулық және еңбек: Ғылыми-практикалық конференцияда оқылған баяндамалар. — Алматы, 1989.-125 б.
62. Л.Н. Нифонтова. Ақыл-ой еңбегі қызметкерлерінің өндірістік гим-настикасы. — М.: ФиС, 1969. — 76 б.
63. 6 Л.Н. Нифонтова, А.Р. Якубовская. Өндірістік дене шынықтырудың жағдайы және даму болашағы (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы. — 1993. — ғ 8. — 5-7 беттер).
64. 64. С. Багирова. СКТУ жатақаналарындағы дене шынықтыру бұқаралық жұмыстардың сауықтыру және кәсіби-қолданбалы тиімділігі (құрылыс училищесінің үлгісінде). Педагогика ғылымы кандидаттығы атағын қорғау диссертациясының авторефераты. -М.: -23 б.
65. 65. В.А. Гетман. Кәсіби-қолданбалы дене дайындығын программалау («бортинженері» мамандығына бағытталған мамандық студенттер үлгісінде): Педагогика ғылымы кандидаттығы атағын қорғау диссертациясының авторефераты. — Малаховка, 1989. — 24 6.
66. 66. Л.П. Матвеев, В.П. Полянский. Дене тәрбиесінің қолданбалылығы: түсінік негіздері және қазіргі жағдайда оларды нақтылау (Дене тәрбиесінің теориясы мен практикасы). -1996. -№ -42-48 беттер.
67. 67. В.М. Носкалов. «Химия өндірісі» мамандығы бойынша студенттердің кәсіби-қолданбалы дене дайындығы. Педагогика ғылымының кандидаттығы атағын қорғау диссертациясының авторефе­раты. – МИНСК.