«Дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде болашақ мамандардың кәсіби дайындығын жетілдірудің теориялық-әдіснамалық негіздері»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

5В010800— мамандығы – Дене шынықтыру және спорт

 

	КІРІСПЕ	7
1	ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ — САУЫҚТЫРУ ЖҮЙЕСІНДЕ БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫ КӘСІБИ ДАЙЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ   НЕГІЗДЕРІ	11
1.1	Дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары негізінде маман дайындығын жетілдірудің әдіснамалық негіздері	11
1.2	Болашақ мамандарды дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде кәсіби дайындаудың ғылыми зерттелу деңгейі	36
2	КӘСІБИ МАМАН ДАЯРЛАУДАҒЫ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ-САУЫҚТЫРУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ СИПАТЫ	60
2.1	Болашақ мамандардың кәсіби дайындығын қозғалыстағы энергетикалық өлшемдерді ескере отырып жетілдірудің педагогикалық шарттары	82
	ҚОРЫТЫНДЫ	93
	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ	95

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» Жолдауындағы ұзақ мерзімді басымдылықтың бірі «Қазақстан азаматтарының денсаулығы,  білімі,  мен салауаты» тармағындағы азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін дені сау болуы және оларды қоршаған табиғи таза ортада салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттілігі айтылған.     

Қоғамның дамуының қазіргі заманғы жағдайында халықтың денсаулығы мен өмір сүру ұзақтығының күрт төмендеуі байқалады. Әр түрлі зерттеулердің деректері бойынша жастардың 10%-ға жуығының ғана дене бітімі мен денсаулығы қалыпты деңгейде,  адамдардың өмір сүру ұзақтығы 7–9 жасқа қысқарып,  өлім туудан асып түсуде,  қоғамның өндірістік әлеуеті төмендеуде.

Қазіргі уақытта адам денсаулығы білім берудің әр түрлі салалары үшін ең өзекті проблема болуда,  олардың ішінде халықтың валеологиялық мәдениетін қалыптастыру жолымен адам денсаулығын дамыту және сақтау жүйесі арқылы танылған педагогика ғылымына ерекше орын берілген.

«Тәні саудың – жаны сау» демекші,  дені сау,  денсаулығы мықты,  дене күші,  дене мәдениеті қалыптасқан адам ғана зерделі ойлап,  өз іс-әрекетін өмірлік маңызды міндеттерді шешуде шығармашылық бағыт ұстана отырып,  белсенді өмір сүруге қабілетті. Сондықтан дене тәрбиесі жастарға,  жалпы  ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласының басты міндеттерінің бірі бола отырып,  жеке тұлғаның жан-жақты дамуына,  күшті де қуатты болып өсуіне,  өмірге,  еңбек нарығындағы бәсекелестікке және Отан қорғауға даярлауға қызмет етеді.

Мұндай міндеттерді толық жүзеге асыру дене тәрбиесі жүйесіне және жалпы дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарына тікелей байланысты. Өйткені,  дене шынықтыру-сауықтыру жұмысы – денсаулықты нығайту,  білім беру,  дамыту,  тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық іс-шаралардың бірі бола отырып,  жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру,  табиғи күш-қуатын нығайту,  дене мүшелерінің гигиеналық негіздері мен дене-қозғалыс қабілеті мүмкіндіктеріне сай,  өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын орындап,  өзін-өзі үнемі дамытып,  көңілді де сергек жүруге баулиды.

Дене тәрбиесі және спорт саласында кейбір мәселелерді кешенді түрде зерделеудің қазіргі кезде зерттеу жұмысында өзекті болып отырғанын айта кету керек. Себебі,  әлеуметтік құбылыстарды зерттеудегі өзара ғылыми байланыстар жекелеген ғылыми пәндердің жиынтығы болып табылады. Сондықтан да,  арнайы әдебиеттермен қатар этнография,  тарих,  пәлсафа ғылымдарының да деректері,  Махмұд Қашќари,  Низами аль-Мулький,  Наршахи,  Жүсіп Баласағұн,  Рашид-аддин,  Плано Карпини,  Марко Поло сияқты ортағасырлық ойшылдардың да еңбектері пайдаланылды.

Қарастырып отырған,  дене тәрбиесі мен дене шынықтырудың әлеуметтік құбылыс ретіндегі тарихи түп-тамырын әдіснамалық және теориялық тұрғыдан ашып көрсететін тиісті деректерсіз зерттеу мүмкін емес. Зерттеу тақырыбының күрделілігі әдебиеттер мен дене шынықтыру жүйесінің ауқымдылығында ғана емес,  тақырыпқа тікелей қатысы бар,  мәселені шешуге ықпал ететін кәсіби даярлаудың өзектілігінде.

Келешек ұрпақ денсаулығының мықтылығы,  салауатты өмір сүруі  болашақ маманның жеке басы мен оның жоғары оқу орнындағы теориялық және тәжірибелік даярлығының дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде болашақ мамандарды дайындау ісін кәсіби даярлықтың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек деп таптық.

Денсаулық жағдайы мен дене бітімінің жұмыс істеу қабілетінің өмір сүру тәсілімен,  күнделікті қозғалу белсенділігінің мөлшері және сипатымен тығыз байланысы көптеген зерттеулерде (Г.Л.Апанасенко,  В.К.Бальсевич,  В.А.Запорожанов,  Л.П.Матвеев,  және тағы басқалары) дәлелденген.

Қазіргі заман педагогтары Ю.К.Бабанский,  Н.В.Кузьмина,  В.В.Сериков,  В.А.Сластенин,  А.В.Усова,  Т.А.Ақпаев,  С.И.Қасымбекова,  А.С.Имангалиев,  Н.Д.Хмель және т.б. болашақ маманды кәсіби даярлау процесіне сол даярланатын,  мамандықтың түріне,  өзіндік ерекшеліктеріне тоқталады. Бұл еңбектерде мамандықтарды сипаттай отырып,  маман іс-әрекетінің кәсіби бағдарын,  студенттердің шығармашылық және өздігінен дербес білімін жетілдіруге байланысты ғылыми-әдістемелік бағдарлар көрсетіледі.

Дене шынықтыру-сауықтыру процесінің неғұрлым тиімді жолдарын,  оңтайландыру құралдарын іздеу мен айқындау педагогиканың өзекті проблемалары болып табылып. Қазіргі кезде оларды шешуде адам дамуының сыртқы және ішкі факторларының ғылыми негізде және барабар қатынастары негізінде әр түрлі дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерін жобалауға барынша көңіл  бөлінуде.

Зерттеу  бағыты спорттық-сауықтыру және дене тәрбиесі ортасы болғандықтан,  зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты жекелеген жалпы теориялық ережелерді нақтылауға мүмкіндік беретін дене тәрбиесі және дене шынықтыру теориясы мен әдісі жөніндегі зерттеу жұмыстары талданды. Сол мақсатта Ж.К.Оңалбектің,  Л.П.Матвеевтің,  Б.Тойлыбаевтың,  В.В.Белорусованың,  Н.А.Васильеваның еңбектерін айрықша атап өткен жөн.

Ресей ғaлымдарының еңбектеріне шолу жасасақ,  адам денсаулығының эвалюциялық қызметін алғаш Сергей Петрович Боткин (1898ж.) сипаттаса,  И.И.Брехман «Валеология — наука о здоровье» деген еңбегін жазды. 1886 жылы алғаш рет әлемде валеология ғылымына бірінші қадам жасаған адамның комплексті (тұтас) проблемасымен айналысқан профессор П.Ф. Лесгафттың еңбегін атап өтуге болады.

Қазақстандық ғалымдардың  Х.Қ. Сәтбаева,  А.С. Адылханов,  Л.З. Тель,  А.Г.Турганбаева,  Е.Д.Даленов,  А.А. Ақанов,  К.Ә. Жаңабердиева,  З.Г. Брусенко,  С.Р. Рахметова дене-шынықтыру сауықтыру еңбектерін ерекше атап өткен жөн.

Жалпы осы проблема бойынша арнайы зерттеулерді талдау бір жағынан дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерін құрудың жалпыға бірдей қабылданған әдістемесінің жоқтығын,  сауықтыру бағытындағы оңтайлы күш түсулерді айқындаудағы ерекшеліктерді,  энергиямен қамтамасыз ету жүйелерінің жұмыс істеуінің жеке-дара ерекшеліктерінің көптігі арасындағы қайшылықтарды және шектеулі мүмкіндіктер мен дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерін құрудағы,  ерекшеліктерді ескеруді айқындай түсті.

Зерттеліп отырған проблеманың өзектілігі денсаулықты нығайту мен сақтауды және қазіргі бар қайшылықтарды жоюды қамтамасыз ететін дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерін одан әрі теориялық және экспериментальды зерделеу қажеттілігімен түсіндіріледі.

Зерттеуімізде спортшылардың өзара қатынасы мәселелеріне,  оның әлеуметтік тєжірибе жинақтауға қалай әсер ететіндігін,  сол тәжірибені қалыпты спорттық ортада пайдаланғанда қандай нәтиже беретіндігін білу мақсатымен спорт психологиясы жөіндегі ғылыми әдебиеттер де кеңінен пайдаланылды.

Сонымен,  ғылыми әдебиеттерге жасалған талдаулар көрсеткендей,  дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде болашақ мамандардың кәсіби тұрғыдан даярлығын жетілдіру мәселесі арнайы зерттелмегені анықталды.

Зерттеу мақсаты – Дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде болашақ мамандарды кәсіби даярлауды теориялық-әдіснамалық тұрғыда негіздеп,  ғылыми-әдістемесін жасау,  оны тәжірибелік-эксперименттен өткізу.

Зерттеу нысаны – Жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды кәсіби дайындау үдерісі.

Зерттеудің ғылыми болжамы: егер,  еліміздегі бүгінгі таңдағы өзгерістерге байланысты дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде болашақ мамандарды дайындаудың әдіснамалық және теориялық негіздері айқындалса,  дене шынықтыру-сауықтыру жүйесіндегі энергетикалық қамтамасыз ету мазмұны теориялық тұрғыдан сипатталып,  ғылыми-әдістемелік жүйе жасалса,  онда зерттелетін кәсіби даярлық деңгейін жетілдіру мүмкіндігі туады,  өйткені ЖОО-да болашақ мамандарды даярлау сапасына талап бүгінгі күні артып отыр.

Зерттеу міндеттері:

1. Болашақ мамандарды дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде кәсіби даярлаудың теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау.
2. Дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде болашақ мамандардың кәсіби дайындығын жетілдірудің педагогикалық шарттарын айқындау.
3. Дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде энергетикалық қамтамасыз ету арқылы дене қозғалыстары, режимдер, бағыт-бағдарламаларын құрудың мазмұндарын сипаттау.
4. Болашақ маманның кәсіби дайындығын жетілдіру бағытындағы дене шынықтыру-сауықтыру жүйесін энергетикалық қамтамасыз етуді ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негіздеу.
5. Болашақ мамандардың кәсіби дайындығын дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары негізінде жетілдіру жүйесін жасап, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар арқылы тексеру.
6. Зерттеу нәтижелері бойынша ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Білім беру жүйесінің философиялық,  психологиялық-педагогикалық негіздері,  тұлғаның дамып,  жетілуі мен толысуының жалпы диалектикалық принциптері,  сана мен іс-әрекет бірлігі принципі,  жеке тұлғаны дамытудағы шығармашылық әрекет пен тұлғалық ізденушілік қатынас туралы қазіргі философиялық қағидалар; таным теориясы; жеке тұлға,  іс-әрекет,  мәдениет теориялары,  адам – қоғам – табиғат жүйесіндегі диалектикалық байланыстар,  оқу процесін басқару мен ұйымдастыру теориясы,  дене тәрбиесі теориясы мен әдістемелері.

Зерттеу әдістері: зерттеу жұмысында философиялық,  тарихи,  психологиялық,  педагогикалық,  дене тәрбиесі және спорт  салаларындағы ғылыми,  әдістемелік еңбектерге теориялық талдау жасалып; мемлекеттік арнайы құжаттар сараланып; сұрақ-жауап,  әңгімелесу,  сауалнама жүргізу,  жоғары оқу орындары құжаттарын талдау,  тәжірибелік-эксперименттік жұмысы,  статистикалық есептеу әдістері қолданылды.

Зерттеу кезеңдері. Зерттеу проблемасы бойынша отандық және шетелдік әдебиеттерді мақсатты зерттеу мен талдаулар арқылы материалдар жиналып,  жүйеге келтірілді; ғылыми аппарат айқындалды; оқу-тәрбие процесінің жоғары оқу орнындағы қазіргі жағдайы зерттелді. Эксперимент бағдарламасы айқындалып,  анықтаушы педагогикалық эксперимент жүргізілді.

— дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде болашақ мамандардың дайындығында дене мүмкіндіктерін дамыту мен сауықтыру негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыру ерекше мәнге ие. Бұл даярлық ұсынылған бағыттар бойынша болашақ мамандарды мақсатты тұрғыда теориялық-әдіснамалық және ғылыми-әдістемелік жағынан ғылыми негізделген жағдайда өнімді жүзеге аса алады;

— дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде болашақ мамандарды даярлау энергетикалық өлшемдер арқылы дене қозғалыстар режимдер бағыт-бағдарламаларын құрудың негізгі сипаттамасымен айқындалады;

— дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде болашақ мамандардың кәсіби дайындығын жетілдіруге тиімділігі педагогикалық үдерісте мамандардың кәсіби дайындығы мен оны жүзеге асыру мүмкіндіктеріне тікелей байланысты;

— дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінің мәні жоғары оқу орындарында дене мәдениеті пәндері жүйесіндегі білім мазмұны мен оның зерттеліп отырған проблемаға бағыттылығы мен өзара сабақтастығы арқылы анықталады;

— жоғары оқу орындары студенттерінің болашақ қызметіндегі дене шынықтыру-сауықтыру жүйесін ұтымды ұйымдастыра білу білімдері мен іскерліктері оның кәсіби жеке тұлғасының маңызды сипаттамасы ретінде қарастыруға болады;

— болашақ мамандар мен олардың келешектегі жұмыс орындарындағы  іс-әрекеті арасындағы өзара байланысы дене шынықтыру-сауықтыру жүйесін тиімді ұйымдастыру жолдары,  әдіс-тәсілдері арқылы айқындалады;

— болашақ мамандарды дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде кәсіби даярлау алдын-ала белгіленген педагогикалық-әдістемелік жүйе арқылы жүзеге асады.

 

 

 

        1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ-САУЫҚТЫРУ ЖҮЙЕСІНДЕ БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫ КӘСІБИ ДАЙЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1 Дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары негізінде маман дайындығын жетілдірудің әдіснамалық негіздері

 

Дене тәрбиесінің теориясы мен дене тәрбиесі қозғалысы дене мәдениетінің қазіргі заманғы теориясының пайда болуына септігін тигізді.

Н.И. Пономарев сонау 1969 жылы-ақ құрамды бөліктерге бөле отырып,  «дене мәдениеті» және «дене тәрбиесі» ұғымдарына анықтама берген болатын. Біраз кейінірек ол дене мәдениеті теориясын ғылым ретінде бөле келе,  оны дене тәрбиесі теориясының,  спорттық теорияның,  дене тәрбиесі мен спорт социологиясының негізгі бөлігі ретінде атайды және дене тәрбиесі институттарының оқу жоспарына осы пәнді кіргізу қажет деп санайды.

1975 жылы Л.П.Матвеев дене тәрбиесі жалпы теориясының нұсқасын қарастыра келіп,  онда ол дене тәрбиесі институттары үшін жаңа да дербес ғылыми бағыт және оқу құралы ретінде дене тәрбиесінің жалпы,  теориясының негізін қалау мүмкіндігіне болжам жасап,  оған назар аударады.

Дене тәрбиесінің жалпы теориясын жасау жөніндегі ұсынысты Н.И.Торопов қолдайды да,  болашақ ұрпаққа дене тәрбиесін берудің жалпы дене мәдениеті мен спорт жүйесінің бір бөлігі екендігін атап көрсетеді.

Л.П.Матвеев «дене мәдениеті мен спорттың жалпы теориясын жасау перспективасына» деген мақаласында дене мәдениеті теориясында мынадай ірі компоненттерді бөліп айтады: базалық дене мәдениеті,  кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығы,  сауықтырғыш-қалпына келтіргіш дене мәдениеті мен спорт. Жоғарғы оқу орындары мен мектептердегі дене тәрбиесін ол базалық дене мәдениетіне жатқызады.

Дене мәдениетінің теориясын одан әрі дамыту мен жетілдіруге В.М.Выдриннің дене тәрбиесі институттарында «Дене мәдениетінің теориясы» деген  атпен жаңа оқу құралының оқу жоспарына енгізілуі зор ықпал етті. Онда оған дене мәдениеті қоғамдық мәдениет пен жеке адамның органикалық бір бөлігі,  адам қызметінің нәтижесі ретінде қарастырылады,  онда жалпы мәдениеттік міндеттер тәрбиелік,  білім беру,  тіл табысқыштық,  ерекше міндеттер ағзаның және тұлғалық қасиеттердің үйлесімді дамуы,  еңбекке дайындық және т.б. сондай-ақ,  мәні Н.И.Пономаревтің «Дене мәдениеті мен спорттың әлеуметтік қызметі» атты кітабында кең де нақты ашылған әлеуметтік қызмет жүктеледі. В.М.Выдрин Г.А.Решетевамен,  Ву Дас Хуигпен,  В.В.Евстафьевпен шығармашылық  бірлестікте бола отырып,  мәдениет теориясы негізінде оның концепциясын жасап шығарған,  онда дене мәдениеті теориясының негізгі ұғымдарына: «дене мәдениеті»,  «дене тәрбиесі білім»,  «спорт»,  «тұлғалық рекреация»,  «қозғалысты қалпына келтіру» деген түсініктемелер береді. Дене мәдениеті теориясының қосымша  компоненттері ретінде «дене тәрбиесі дайындығы»,  «тұлғаны дамыту»,  «дене тәрбиесі жаттығулары» деген ұғымдарды алады.

Дене  мәдениетінің теориясы дене  мәдениетінің  мәні туралы ғылыми жүйе ретінде түсіндіріледі,  оның міндеті «адамның үйлесімді дамуының заңдылықтарын тауып және ашу,  оның тұлғалық жағынан  белгілі бір бағытта және жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін тәсілдерін түсіндіріп және дәлелдеу,  оларды тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз ету жолдарын,  лайықты түрлері мен принциптерін пайдаланудың ыңғайлы әдістерін табу».

Л.П.Матвеев  дене тәрбиесі қозғалысының ғылыми-теориялық негіздерінің қалыптасу  кезеңдеріне,  дене тәрбиесі мен дене мәдениеті теорияларына сипаттама бере келіп және оның дәрежесін нақтылай отырып,  дене тәрбиесіне  ерекшелік мазмұны адамдарды қозғалысқа үйрету мен тұлғалық сапасын жетілдіру болып табылатын тәрбие түрі деген анықтама береді.

Ол сонымен бірге,  дене мәдениетінің құрамдас бөліктеріне «базалық мектеп дене мәдениетін»,  «өндірістік дене мәдениетін»,  «емдік дене мәдениетін» және оның басқа компоненттерін жатқызады да,  ал дене мәдениеті теориясының өзін ол қоғамдық,  жаратылыс және мамандандырылған ғылымдармен,  жалпы педагогикамен,  физиологиямен,  психологиямен,  дене мәдениеті тарихымен,  социологиямен,  дене мәдениеті қозғалысын басқарумен,  дене тәрбиесінің теориясы және тәсілдерімен,  тағы басқаларымен өзара байланысты,  дене мәдениетінің мәні туралы ғылыми білім беру жүйесі екендігін айқындай келіп,  жалпы ғылым деп атайды.

Дене мәдениетінің теорияларына атақты ғалымдар В.М.Выдрин,  Л.П.Матвеев,  Н.И.Пономарев және басқалары тарапынан баса назар аударылуы «Дене мәдениеті теориясына кіріспе»,  «Дене мәдениетінің теориясы»,  «Дене мәдениеті теориясының негізгі ұғымдарын талдау» және басқа көптеген ғылыми жарияланымдардың,  диссертациялық зерттеулердің және ғылыми еңбектердің пайда болуына ықпал жасады.

Дене  мәдениетінің теориясына арналған «Дене мәдениетінің теориясы жөніндегі очерктер» халықаралық еңбектерде жарық көрді. Онда дене мәдениеті теориясының негіздері ғылыми біліктіліктің жаңа кешенді саласы ретінде қарасытырылады. Сол сияқты дене мәдениетіне байланысты арнайы оқу орындарына арналған В.М.Выдриннің,  А.А.Гужаловскийдің дайындауымен «Дене мәдениетінің негізгі теориясы мен әдістемесі» атты оқулық та пайда болды. «Дене мәдениетінің теориясы мен практикасы» журналының беттерінде философтар В.Н.Столяров,  Н.А.Пономаревтардың қатысуымен белгілі ғалымдардың шығармашылық пікір таластары да өткізілді. Әсіресе,  В.И.Столяров журналдың екі санында жариялаған «Дене мәдениетінің теориясы туралы мәселеге» атты мақаласында қозғалыс әрекеті түрлерін бірнеше топқа бөле отырып,  дене мәдениеті теориясына әдістемелік талдау жасайды. Адамның биологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты біріншісіне,  ол қоршаған ортада жүріп-тұруды,  екіншісіне-еңбек түрлерінің сан салалығына орай еңбек қызметін,  сонан соң адамдық танымдық қызметі барысындағы адам қозғалысын,  одан кейін – спорт түрлерінің ерекшеліктері себепші болатын арнаулы қозғалыс қызметін,  және соңында – дене тәрбиесі жаттығулары арқылы арнаулы қозғалыс әрекетінің тобын жатқызады.

Профессор В.И.Столяровтың дене мәдениеті теориясы туралы көзқарасына жауап ретінде Н.И.Пономаревтің «Тағы да дене мәдениетінің …. теориясы туралы» деген мақаласы жарық көріп,  онда ғалым ол ұсынған кейбір жағдайларға сын көзімен баға береді. Мұның өзі қарастырылып отырған ғылымның одан әрі дамуы мен жетілуіне ықпалын тигізгені сөзсіз.

В.И.Столяровтың дене мәдениеті теориясы туралы көзқарасына сыни талдау жасаған В.М.Выдриннің  «Дене мәдениеті мен оның теориясы» атты мақаласы жарық көрді. Дене мәдениеті теориясына осындай назар аударылуы оны одан әрі дамыту және жетілдіру перспективасының,  әсіресе,  бүгінгі «Дене мәдениетін дамыту концепциясына» және «КСРО да халыққа дене тәрбиесін беру бағдарламасына» байланысты перспективасының бар екендігін дәлелдейді.,  өйткені,  оларда дене мәдениеті теориясы мен практикасының өзара тығыз қарым-қатынасы көзделген болатын.

Л.П.Матвеевтің «Дене мәдениеті теориясы мен практикасының кейбір проблемалары» атты мақаласы да осы мәселеге арналған,  онда автор таяудағы аса кезек күттірмейтін проблемалардың бірі-барлық жастағы азаматтар үшін ең қолайлы қозғалыс режімін анықтау мен оны жүзеге асыру проблемасы екендігін орынды атайды.

Студенттерге дене тәрбиесін берудің  маңызды проблемаларын шешудің негізінен екі мүмкіндігі бар. Біріншісі,  дене тәрбиесі қызметін өз бетінше жүргізу негізінде студенттердің өздерінің белсенді қозғалыс әрекетіне байланысты,  ал екіншісі,  жоғары оқу орындарында дене тәрбиесіне бейімделген және ұйымдастырушылық пен әдістемелік дағдыларға машықтанған студент өзі еңбек етіп жүрген ұжым мүшелерінің,  олардың көбісі халық шаруашылығы әртүрлі буындарының басшылары,  мүмкін болған қалыпты дене тәрбиесі – қозғалыс режімімен теориясын дамыту мен әсіресе,  оның практикасында аталған бағыттарды жүзеге асыру жоғары оқу орнының буындарына байланысты екені анық.

Осы орайда В.М.Выдриннің дене мәдениеті қызметінің бірінші ерекше түрі деп,  сабақ процесі барысында дене тәрбиесімен айналысуға болатын және дене мәдениетіне деген қатынас қалыптасатын дене мәдениеті білімін беру екендігін атауы кездейсоқ емес,  ол сонымен бірге дене мәдениеті компоненттерінен әр адам өзі үшін өзіндік теория жасап алу қажеттігін атап көрсетеді.

Жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесіне келетін болсақ,  онда студенттер жалпы тәрбие теориясы мен дене тәрбиесі теориясына сүйене отырып,  мыналарды оқып игереді:

• жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесін ұйымдастыру мен оның тәсілдерін;
• дене тәрбиесінің жаратылыс-ғылыми негіздерін;
• дене мәдениеті мен спорттың гигиеналық негіздерін;
• дене мәдениеті мен спорттың әлеуметтік қызметін;
• кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығын;
• еңбекті ғылыми ұйымдастырудағы дене мәдениетін.

Оның негізгі түсініктері мен терминдері де айқындалады.

Олар: тәрбие,  дене тәрбиесі дайындығы,  оқу сабағы,   оқу-жаттығу сабағы,  оқу бөлімдері /негізгі,  спорттық,  арнаулы/,  оқу топтары,  медициналық топтар /негізгі дайындық,  арнаулы/,  тұлғаны дамыту,  дене тәрбиесі дайындығының дәрежесі,  дене қабілеттерін жетілдіру.

Жоғарғы оқу орындарындағы дене тәрбиесі процестерінің негізгі түрлері сабақ кезіндегі /практикалық,  теориялық,  жекелей/ және сабақтан тыс кездегі / оқу күні режімі бойынша дене тәрбиесі жаттығулары,  секцияларда жатттығу,  өз бетінше жаттығу,  жаппай сауықтырғыш,  дене тәрбиесі спорттық шаралар/ жаттығулар болып табылады. Сөйтіп жоғарғы оқу орындарындағы дене тәрбиесі таңдаған мамандығына,  болашақ кәсіби еңбегіне,  әскери қызметіне өзінің функционалдық  және тұлғалық жағдайына сай келетін,  жеке адамның дене тәрбиесі дайындығын қалыптастыратын мамандандырылған педагогикалық процесс. Сабақтың өзінің құрылымы,  тәсілдері  бар және оған жалпы педагогикалық тәрбие мен жеке ерекше қызмет жүктелген. Оқу пәні ретіндегі жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесінің теориясы мен практикасының негіздері «Дене тәрбиесі» атты  оқулықта берілген. Оқулықты жазуға белгілі ғалымдар мен дене тәрбиесінің мамандары (Н.И.Пономарев,  В.Г.Шербаков,  А.В.Чоговадзе,  В.И.Ильинич,  В.И.Жолдак,  Н.НБугров) қатысып,  оқулықтың ІІ тарауында пәннің негізгі түсінігін,  құрылымын,  міндеті мен әдістемесін ашып берген болатын. Дене тәрбиесі  жүйесінің негізгі түсіндірмелері мен дене мәдениеті және спорттың әлеуметтік қызметі айқындалған,  дене тәрбиесі жоғары оқу орындарындағы оқу мен тәрбиенің құрамдас бір буыны үстінде қарастырылады.

Онда дене тәрбиесі мен дәрігерлік бақылаудың жаратылыс-ғылыми және гигиеналық негіздері,  спорттық жаттығулар мен дене тәрбиесі жаттығуларымен өз бетінше айналысудың әдістемелері кеңінен берілген. Кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі дайындығының түсіндірмесі мен студенттерге дене тәрбиесін беру сабақтары мен сабақтан тыс түрлерінің құрылымы айқындалған,  еңбекті ғылыми ұйымдастыру  жүйесіндегі мақсаттар мен міндеттер белгіленген. Оқулық жоғары оқу орындарындағы дәне тәрбиесінің теориясын дамытуда,  өзінің прогрессивті рөлін атқарды,  алайда,  қәзіргі кезеңде,  дене мәдениеті теориясының дамуына байланысты оны қайта жасап,  қайта бастыру керек. Ғалымдар спорт теориясына,  дене тәрбиесі институтарына  кадрлар тәрбиелеуге   байланысты дене тәрбиесі теориясына басымырақ назар аударып келді,  ал жоғары оқу орындарындағы дене тәрбиесі теориясына,  пәннің негізгі түсіндірмесіне,  құрылымына,  түрлері мен қызметіне аз мөлшерде көңіл бөлінген. Жоғарғы оқу орындарындағы тәрбие жұмысының теориясын жасап және оны жетілдіруге жаңаша қатынас қажет екендігі өзінен-өзі түсінікті,  ал ол оқу сабақтарының құрылымдарын өзгертуге себеп болды.

Дене тәрбиесі сабағындағы студент дайындығына (басқа сабақтарға қарағанда) жоғарғы қозғалыс активтілігі эмоционалдық,  өзіндік функционалдық және денсаулық жағдайына баға беру,  өзара қатынас,  шынықтыру және рухани – ерік қасиеттерінің аса жоғары көрінуі,  сыртқы орта жағдайы мен климаттық – географиялық факторлардың байланысына тән болып келеді.

Дене тәрбиесінің жаттығу сабақтарымен күнделікті айналысу тек қана шыдамдылық,  күш,  жылдамдық сияқты қасиеттерді дамытуға септігін тигізіп қоймайды,  сонымен бірге адам мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына үлкен ықпал етеді. Дене шынықтыру жаттығулармен шұғылдану процесінде,  әсіресе спорттық жаттығулар процесінде жігерлілік,  өжеттілік,  ерік,  еңбекке құштарлық,  табандылық,  адамның күнделікті өмірі мен қоғамдағы қызметінің керекті тәртіптілігін қалыптастырады.

Ерекше қозғалу режимі спортпен айналысатын студенттерде байқалады. Жоғарғы оқу орындарындағы қазіргі оқу-тәрбие процесінің көп түрлі формалары ( лекциялық сабақтар,  лабораториялық,  семинарлық,  практикалық сабақтар,  емтихандар,  курстық және дипломдық жұмыстарды дайындау және қорғау,  педагогикалық және өндірістік практикалық және т.б.) қызметінің әр түрлі оқытушылар мен студенттердің өзара байланысы жағдайында іске асырылады және жоғарғы оқу орны студенттерінің оқу-тәрбие қызметінің негізі болып табылады.

Оқу,  тану,  тәрбие,  ақыл-ой,  оқу-өндірістік,  қоғамдық еңбек,  ғылыми-зерттеу,  спорттық,  қоғамдық дене шынықтыру және т.б. олардың барлығы хабарларды игеру және қайта жасаумен бірге жүргізіледі және энергия жұмсаумен,  адам ағзасы жүйелерінің псифизиологиялық жағдайымен көрінеді. Олардың қалыптасуы және жетілдіруі дене тәрбиесі процесінде іске асырылады. Дене тәрбиесі процесінде студенттер адам ағзасына дене шынықтыру жаттығуларының физиологиялық әсер етуі туралы біледі,  айналасатындардың жалпы білімін жетілдіруге көмектесетін дене шынықтыру қасиеттерінің қозғалысы және дамуын оқытатын әдістемемен танысады.

Студенттер әсіресе спорттық жаттығулар процесінде қосымша хабарлардың үлкен көлемін алады. Жаттықтырушы ғана емес,  студенттен де көп қырлы білімді талап ететін оқу-жаттығу процесін ғылыми дәлелді  құру арқасында спорттағы қазіргі жетістіктер мүмкін болды. Спортта қозғалысты дұрыс және тиімді жасау өте маңызды. Ол үшін атқарылатын іске тұрақты бақылау және талдау қажет. Бұл әсіресе тікелей жарыс жағдайында керек. Арнаулы білім денгейі қызметі спорттық жаттығулар негізін игеруде арқылы көрінеді.

Жоғарғы оқу орындарында спортпен айналысатын немесе қоғамдық дене тәрбиесі шынықтыру–сауықтыру жұмыстарын атқаратын жас мамандардың еңбек ұжымына тез үйренісіп,  өздеріне тапсырылған еңбек  түрлерін тез игеріп,  өндірістегі кадрлардың мойындауына ие болып,  кәсіпорынның әр түрлі құрылымдық бөлімшелерінің алдыңғы қатар мамандары және басшылары болатыны байқалды. Бұл жерде жас мамандардың жан-жақты дене дайындығының рөлі көрінеді.

Олардың ұйымдастырушылық қабілеті,  адаммен араласуы,  ынталылығы,  тәртіптілігі және басқа қасиесттері мен мінездері спортпен айналысу кезінде көрінеді.

Көптеген авторлардың зерттеулері,  қазіргі кезде дене шынықтыру мәдениеті мен спорт,  жұмыс істеудің жоғарғы деңгейін ұстаудың және денсаулықты сақтаудың маңызды құралы екенін көрсетеді.

Дене шынықтыру жаттығуларын ұдайы қолдану тыныс және жүрек тамыр жүйелерін жақсартады және артық салмаққа ие болмауына көмектесіп,  бұлшық етінің жұмыс атқаруын арттырады. Дене шынықтыру мәдениеті және спорт студенттердің қоғамдық белсенділігін қалыптастыруда үлкен педагогикалық мүмкіндікке ие болады.

Спортпен айналысу кезінде адамның дене шынығуын жетілдіру қалыптасып,  рухани және шынықтыру үндестігі жасалады.

Әрбір адам өміріндегі спорттың маңыздылығының өсуін Мәскеу қаласындағы болған «Қазіргі қоғамдағы спорт» атты Бүкіләлемдік ғылыми конгрестегі көптеген ғалымдар мен мамандардың баяндамалары дәлелдеп берді. Дене шынықтыру мәдениеті және спорт қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларында әсер ететін маңызды,  көп функциялардың факторы болып табылады. Конгресте құралған мына проблемалар бұған дәлел болады: «Спорт және әдептілік,  ақыл-ой және эстетикалық тәрбие»,  «Спорт және әлемді сақтау»,  «Спорт және жеке адам»,  «Спорт және қазіргі ғылыми-техникалық революция»,  «Спорт және бос уақыт» және басқалары. Чикаго қаласында (АҚШ) 1990 жылы мамыр айында әлемнің әр түкпіріндегі адамдар өміріндегі дене шынықтыру мәдениеті маңызын көрсететін «Дене дайындығы,  тамақтану және спорт – барлық адам үшін» атты бірінші Бүкіләлемдік конгресс болып өтті.

Жоғарғы оқу  орнында оқып жүрген мыңдаған студенттер отряды Қазақстан Республикасы халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ғылыми-техникалық прогресті дамытуға жоғарғы оқу  орындарында оқып жүріп дайындалады.

Жоғарғы оқу орындарындағы оқу процесі мықты денсаулық,  дене шынықтыру дайындығы мен дамуын игеру арқылы келетін көптеген хабарлар және ғылым мен техникалық жаңалықтарына толы болады.

Студент жастар арасындағы дене тәрбиесі туралы  ғалымдар мен мамандардың ізденулері арналған. Бұл кешенді іздеу кезінде ерекше орын арнаулы дәрігерлік топтарына бөлінген студенттердің дене тәрбиесін оқу және оқудан тыс кезде ұйымдастыру мен әдістемесіне беріледі.

Адам ағзасының әр түрлі дене шынықтыру жаттығуларының физиологиялық әсерін аша отырып,  мамандар мен ғалымдар оның денсаулықты нығайту және дене шынығу деңгейін жоғарылату үшін жоғарғы оқу орнындағы оқу-тәрбие процесіндегі орнының ұлғайтылуы қажеттілігін көрсетеді.

Бүгінгі дене тәрбиесі және спорт – адамның еңбекке деген әлеуметтік – биологиялық белсенділігін арттыратын оның үйлестікті дамуына әсер ететін маңызды құрал. Қоғамда адамдарды жаңа өндірістік дене шынықтыру арқылы дене тәрбиесінен басқа ештеңе жоқ. Дене тәрбиесі және спорт сабақтары процесінде алынған дене шынықтыру және қозғалыс қабілеттері еңбек әдетін тез қалыптастырады және іскерлікті жоғарылатады.

Жоғарғы оқу орындарындағы дене тәрбиесі жаттығуларының негізгі себептері: сынақ алу,  спорттық жетістікке жету және кезекті разряд алу,  денсаулық және шынықтыру деңгейіндегі өзгеруді жою. Дене тәрбиесіне деген үлкен және қалыптасқан қызығушылық спорттық оқу бөліміне,  былайша айтқанда,  спорттық разрядтарда болады. Бірақ,  мұндайлар жылдан-жылға азайып кетеді. Студенттердің дене тәрбиесіне және дұрыс  өмір сүруге деген қажеттілігі төмен. Жастардың дене тәрбиесіне деген қажеттілігін қалыптастыру әлеуметі қажет. Ол жоғарғы оқу орындарындағы дене тәрбиесінің маңызды мақсаты.

Негізгі оқу бөліміне дәрігермен дайындық және негізгі дәрігерлік топтарға бөлінген студенттер қабылданады. Оқу топтары студенттердің жыныстық және дайындығына байланысты  құралады. Дайындық және негізгі денсаулық топтары үшін практикалық сабақтар бөлек жүргізіледі. Жалпы дене дайындығы (ЖДД) және спорт түрлері топтарындағы адам саны – 12-15. Дайындық,  денсаулық топтары студенттерін ЖДД және КҚДД деп бөлу қажет деп ұсынылады. Негізгі оқу бөліміндегі оқу процесі студенттер аралығында дене тәрбиесінің дамуын жетілдіруге,  дене шынықтыру,  кәсіпқой қолданбалы дайындығы деңгейін арттыруға,  дене тәрбиесі және спорт сабақтарына белсенді қатысуымен қызығушылығына деген қалыптастырушылыққа негізделген. Спортқа деген қызығушылығы бар,  негізгі  денсаулық топтарына бөлінген студенттер үшін қажет оқытушылар құрамы және спорттық база бар жағдай да,  дене тәрбиесі дайындығын беретін спорттың бір түрі негізіндегі оқу сабақтарын ұйымдастыру және жүргізу рұқсат етіледі.

Негізгі оқу бөлімі студенттері өз бетінше таңғы және өндірістік гимнастиканы,  сонымен қатар спорт жарыстары бойынша төрешілікті жүргізетін білімге қажеттілікке және шеберлікке ие болу керек.

Дене тәрбиесі жөніндегі оқу бағдарламасы бойынша 1-ші курсқа түсушілер және жоғарғы оқу орнындағы оқу процесін көрсететін деңгейді бақылайтын бақылау тестері көрсетілген. Денсаулықты байқауды өткеннен кейін негізгі және дайындық денсаулық топтарының студенттері бақылау талаптарынан өтеді де,  оқу бөлімшелері мен топтарына қабылданады.

Дене тәрбиесі процесі кешенді және құрамды бөлшектерден тұрады. Оның негізгі бөлшегі дене шынықтыру қабілетін дамытуға арналған педагогикалық процесс болып табылады.

Студенттердің күштік даму көрсеткіштері дене дайындығының деңгейімен бағаланады. Бұл соңғы кездегі  білім беру жүйесінің көкейтесті мәселесі болып отыр. Соңғы кезде жоғарғы оқу орындарына түсетін талапкерлердің дене дайындығы жылдан-жылға төмендеп келеді.

Дене дайындығының сапасының бір негізі – шыдамдылық ( адамның әр түрлі қызмет атқаруында,  соның ішінде ойлау,  физикалық,  сенсорлық т.б.),  шаршауға ағзасының бар қабілетін қарсы жоюы. Шыдамдылық деңгейі адамның қозғалу белсенділігімен байланысты. Зерттеу қорытындысына қарасақ,  спортпен айналысатын студенттердің оқу процесіндегі айрықша       (ақыл-ой қызметі,  көңіл бөлу,  т.б.) қабілеттілігі байқалады. Тұрмыстағы,  өндірістік практикадағы студенттердің физикалық ерекшелігі болып күш,  жылдамдық-күштік қасиеттері т.б. саналады.

Күш адамның жеке және бөлек бұлшық ет топтары арқасында тұрмыста,  спортта кездесетін механикалық,  биомеханикалық,  қозғалу жұмыстарын  жеңе білу қабілеті (кермеде тартылу,  белгілі салмағы бар затты апару не лақтыру,  орнынан ұзындыққа секіру,  т.б.) абсолюттік күшті ( өзіндік салмағына байланысты емес бұлшық ет қуаты) қатыстық ( абсолюттік күш пен өзіндік салмақ қатынасы),  динамикалық және  статикалық жағдайда ерекшелеуге болады. Динамикалық күш,  жылдамдылық күш қабілеттерімен ( күштік және жылдамдық қабілет кезеңдерімен) анықталады. Сонымен бірге,  ол адам тұрмыс – тіршілігіндегі,  әсіресе спорттық дәрежесіне жетудегі бірден-бір үлкен жолы болып отыр ( секіру,  найза лақтыру).

Адамның салмақ көтеру күші оның келтірілген жағдайда салмақты ұстауы т.б.: штанганы жоғары көтеру,  берілген жағдайда сақтау,  «гимнастикалық бұрыш»,  «талғанша бір аяқпен отыру». Қозғалу жылдамдығы – адамдағы белгілі бір қозғалыс қимылдарын жасауы (секіру бөлігі, жүгіру,  соғу,  лақтыру қимылы т.б.). Бұл жеке адамның қозғалу қызметі,  жеке қозғалысының жылдамдығы,  қозғалу жиілігімен байланысты. Жалпылық қозғалу істерінде жылдамдылық өте қажет; жүгіру,  жүзу,  шаңғы тебу,  т.б.). Атап өтетін бір жайт,  адамның қозғалуы әр түрлі факторларға байланысты болады (адамның күші,  қадамның ұзындығы,  қозғалыс қалпын сақтау,  т.б.)

Адам өміріндегі  қызметінде,  студенттік оқу-еңбек қызметінде тез,  шапшаң қозғалыс қажеттілігі туады. Бұл әсіресе спортта бір уақыт ішінде немесе ара қатынас бөлшегінде тез қимыл жасаудан көрінеді.  Бұл жағдайда қимылдың басты компоненті болып шыдамдылық табылады.

Сондықтан жылдамдылық-қозғалыс қимылдарының тез болуын қамтамасыз ететін қиын жүйке-бұлшық ет процесі,  оның дамуы қиын және жас өзгерісіне тез бағынады. Бұл спортпен айналыспайтын қимылсыз режимде байқалады.

Ептілік – бұл адамның бағытталған қимылға,  статикалық және динамикалық теңділікке,  көру,  қозғалыс және вестибулярлық тітіркендіргіштер өзгеретін жағдайларға (еңбек,  тұрмыс,  спорт) байланысты кеңістікте өз денесін игеру және басқару. Ептілік – кеңістікте жылжу дәлділігін,  еңбек процестерін атқаруда қажет  бұлшық ет қимылын жүргізу,  қажет уақытта дене теңдігін ұстау,  өндірістегі және спорттағы жарақаттарды төмендету. Ептілікті әр түрлі қимыл-қозғалыс қалыптары арқылы бағалау      (гимнастикалық орындық және бөрене жаттығулары,  «қарлығаш» және т.б.). Ептілікті тәрбиелеу үшін нақты дәлдік қимылдарымен байланысты әр түрлі дене шынықтыру жаттығулары пайдалы. Мысалы: әркімге белгілі «қарлығаш» жағдайын біраз уақыт ұстап тұру,  гимнастикалық бөренеден жүру,  баскетбол добын корзинаға сол қолмен лақтыру және т.б. Бұл әрине ЖОО-дағы түрлі пәндер арқылы жүзеге асырылады.

Икемділік – бұлшық ет жүйелерінің жағдайымен,  жеке буын қозғалғыштығымен көрсетілетін адамның қимыл – қозғалыстары                                ( жаттығуларын қажет амплитудамен орындауға қабілеттілігі).

Жоғарыда аталған дене тәрбиесі қасиеттері әр жастағы адамның кәсіпқой қызметінің әр түрлі; еңбек өнімділігі үшін жарақат,  аурудың алдын алуда өте қажет және бұл дамытуды ғана қажет етіп қоймай,  өне бойы ұстауды қажет етеді.

Дене тәрбиесінің функциялары пән ретінде үнемі кеңейіп отырады және олар қазіргі ғылыми-техникалық прогресс,  оқу процесінің жеделдеуімен пәннің өзінің дамуы және жеделдетуімен көрінеді. Мектеп бітірушілер жоғарғы оқу орнында өмірдің жаңа жағдайларымен оқу процесінің жаңа өзгешіліктерімен кездеседі. Көпшілігі жаңа жағдайда үйренгенде қиындыққа кездеседі,  оқу және оқудан тыс формалар арқылы дене тәрбиесі оның тездеуіне көмектеседі.

Бұл жағдайда оқу процесіне қажет жасөспірімдер мен қыздардың дене шынықтыру және функцияналды дайындығы жоқтығын жою міндетін шешуге қажет қимыл режимін қамтамасыз етуге,  психофизикалық қасиеттері жағдайларын жоғарылату міндеттері шешіледі. Жас адамның жоғарғы оқу орнында болған алғашқы күнінен бастап дене тәрбиесі,  олардың студенттік қызметінің қиын және әр түрлі жоспарлы бөлімдерін игеруге дағдылануға,  болашақ кәсіпқой еңбегіне дайындалуына көмектеседі.

Барлық жоғарыда аталған дене қасиеттері тек спортта ғана емес,  еңбек қызметінде де қажет. Олар адам ағзасымен тікелей байланысты бір-біріне әсер етеді және олардың дамуы кешенді мазмұнды сайлау және творчестволық мәнге ие. Бұлардың бәрі дене тәрбиесі процесінде дамиды және жетіліп отырады.

Көптеген Қазақстандық авторлардың зерттеулері дене тәрбиесі процесіндегі 1-2 курс студенттерінің дене дайындығы деңгейі өзгеруінің жағымды екенін көрсетті. Cпортпен айналысатын студенттер соңғы курста қажет дене дайындығына ие болады және ол оқу және өндірістік практикалық бағдарламаларын жақсы игеруге мүмкіндік береді.

Мектеп бітірушілердің әлсіз дене дайындығын көптеген авторлар көрсетеді. Қазақстанның көптеген мектептеріндегі дене  тәрбиесінің дұрыс жолға қойылмауынан оқушылардың дене шынықтыру дайындығының төмен деңгейі байқалады. Қазақстан Республикасы  білім жүйесіндегі дене мәдениетін дамыту концепциясында балалардың,  жасөспірімдердің және оқушы жастардың дене шынықтыру дайындығының  жеткіліксіз екені атап көрсетіледі (Республика денсаулық сақтау министрлігі жастар арасындағы аурулардың,  олардың денсаулығындағы ауытқу жағдайларының,  функциональды аурулардың жоғарғы пайызда екенін көрсетті.

Кейбір авторлар дене тәрбиесі бойынша мектеп және жоғарғы оқу орны талаптары арасындағы жалғастық байланыс қажеттігін көрсетсе,  басқалары шешім жолдарын дене тәрбиесінің қосымша,  оқудан тыс формаларында көрсе,  үшіншілері сабақтың әдістемелік құрылымын жетілдіруге деп есептейді,  дене жаттығуларымен айналысудың шеңберлік әдісін пайдалану,  сайлау және қасиеттерін дамытудағы кемшіліктерді жою,  техникалық құралдарды,  тренажерлерді,  қимыл дағдыларын үйретуде қажет құралдарды пайдалану керектігі айтылады.

Көптеген жоғарғы оқу орнындағы алынған нәтижелерді талдау студенттердің дене тәрбиесі дайындығы дамуы оқудың 2 жылының аяғына қарай өсіп,  келесі курстарда төмендейтінін көрсетті. Демек,  жоғарғы оқу орнын бітірушілер өндірістік қызметке қимыл дағдылары мен дене тәрбиесіндегі жетпеушіліктермен барады. Сондықтан жас мамандардың дене тәрбиесі дайындығының жоқтығы еңбектің әр түрлі тиімділігін төмендетіп,  қоғамның маңызды әлеуметтік-экономикалық міндеттерін шешуді азайтады.

Барлық студенттерді дене жаттығуларымен айналысуға қатысуға,  жас өсуіне қарай өзгеруді жою,  жоғарғы оқу орнының оқу-тәрбие процесіндегі қозғалыс белсенділігі көлемі мен режимін қамтамасыз ету –дене тәрбиесінің бірінші міндеті.

Қаралып отырған проблеманы шешудегі басты міндет жоғарғы курс студенттерін дене жаттығуларымен тұрақты айналысатыруда болып отыр. Бұл жерде студенттердің оқу,  өмір және тұрмыстағы аспектілеріндегі,  бос уақытта пайдалану,  дене тәрбиесін студенттерде тәрбиелеу,  денсаулықты нығайту сияқты көптеген проблемалар туады. Бұл  жерде бір авторлар дене тәрбиесіне кәсіби-қолданбалы бағытты ұсынуды,  ал басқалары дене тәрбиесінің ілімдік негізін белсендіруді,  оқу және практика,  еңбек семестрі сияқты оқу-тәрбие процесінің басқа формаларымен байланыстыруды маңызды деп есептейді.

Әдетте,  оқу аптасының студенттерінің қимыл белсенділігін жеткіліксіз деп көрсетіп,  спорт және дене тәрбиесінің қосымша оқудан тыс формалары арқылы айналысуды көбейту қажет деп санайды. Осыдан оқу-өндірістік практика және жазғы еңбек семестрі кезеңінде студенттік жатақхана жағдайында дене тәрбиесін ұйымдастыру және өз бетімен айналысу формаларын жүргізудің маңыздылығы туады.

Арнаулы денсаулық топтарына қабылданатын студенттер санының өсуі денсаулықты жақсартудың мүмкіндіктері,  дене дамуы және дайындығы формалары,  әдістері және құралдарын іздеп жүрген дене тәрбиесі мамандары мен дәрігерлерді қатты алаңдатады. Себебі,  олар  осы студенттік жылдарда адам ағзасының жетілуінің қалыптасатынын түсінеді. Бұл қазіргі өндіріс жағдайында мамандардың әр түрлі қызмет түрлерін қамтамасыз етеді.

Оқушылар мен студент жастар денсаулығының төмендеуіне алаң болған дене мәдениеті,  дене тәрбиесі мамандары және дәрігерлер бұл проблеманы конференцияларда,  «Дене мәдениеті теориясы және практикасы» журналы және баспа беттерінде көтеріп келеді. Ғалымдар жоғарғы оқу орны қызметкерлері студенттер денсаулығын дене тәрбиесі арқылы жақсартудың ғылыми жолдарын іздестіруде.

Н.Г.Захарованың диссертациялық зерттеуі арнаулы денсаулық тобы студенттерімен ашық ауада дене тәрбиесі сабағын жыл бойы жүргізу әдістемесіне арналған. Циклдік мәндегі дене шынықтыру жүктемесі арқылы оқу бөлімшесіндегі оқу процесі әдістемесі В.Г.Булатовтың зертеуінде көрсетіліп,  дәлелденген. Техникалық жоғарғы оқу орны студенттерінде дене тәрбиесі сабағын жүргізуді  дәлелдеуге Г.Н.Борисов және Э.Е.Палагашвили еңбектері бағытталған. Д.Т.К.Ұ.Т.П. Денсаулығы әлсіреген студенттердің тиімді қимылды С.Б.Бондарь зерттеген. Басқа зерттеулерде (Дмитриева Н.Г.,   Музыка С.Е.,  Новицкая В.И. және т.б.) ауруды ескере отырып,  сабақты ұйымдастыру және оның әдістемесі ашылады. Бұл проблемаға Қазақстан жоғарғы орындарында үлкен көңіл бөлініп келеді. Оның ішінде Павлодар педагогикалық институтының В.А.Бородихин «Арнаулы дәрігерлік топтар студенттеріне дене тәрбиесін оқыту процесін жетілдіру» атты диссертациялық зерттеуін атап өтуге болады. Қарағанды дәрігерлік институтында Ю.В.Добровольский өз диссертациясын емдеу лагері және санаторий-профилатория жағдайында дене мәдениетін пайдалануға арнаған. Қазақстанда өткізілетін барлық ғылыми және ғылыми-практикалық конференцияларда оқушылар және студенттік жастар денсаулық жағдайына және олардың дене дайындығы проблемаларына ерекше орын беріліп келеді.

Дене дайындығы студенттердің дене тәрбиесінің кешенді процесінің негізгі құрамды бөлігі болып табылады. Студенттердің дене дайындығы процесін бағдарламалы-әдістемелік және ғылыми қамтамасыз етуді іздеу бұрыннан жүргізіліп келеді. Е.Я.Бондаревскийдің «Оқушы жастардың дене дайындығын бақылаудың педагогикалық негізі» атты докторлық диссертациясында әр уақытта актуальды,  осы проблеманы шешуге бағытталған басқа зерттеулерге әдіснамалық негіз болған бүкіл бір тарау арналған. Әр  түрлі профильді жоғарғы оқу орны студенттерінің дене дайындығының құрылымы және оны жетілдіру жолдарын Адамович Э.А.,  Аннамедов О.,  Белов В.И.,  Данилов Ю.Г.  және басқа авторлар зерттеді. Педагогикалық жоғарғы оқу орындарында спорттың мамандандырылуымен байланысты дене шынықтыру дамуы және дайындығы өзгеруін зерттеуге З.Я.Крокетеннің диссертациялық жұмысы,  ал студенттердің дене тәрбиесінде шеңберлі жаттығуды дәлелдеуге В.Н.Кряж зерттеуі арналған. Әр түрлі формадағы студенттердің дене шынықтыруының дамуына және дене дайындығы мен процесінің үздіксіз өзгеруі В.Н.Нестеров диссертациясында көрсетілген. О.Тұрсынов диссертациясында ауыл шаруашылығы отряды жағдайындағы студенттердің дене дайындығының рөлі,  ал Е.Ф.Фрегер еңбегінде тас (гирь) спортын пайдалану әдістемесі көрсетілген. «Студенттердің кәсіпқой қолданбалы дене дайындығы» (КҚДД) деген біліктілік  алған бітірушілердің болашақ кәсіпқой қызметі және оның ғылыми дәлелдемесіне ерекше көңіл бөлінеді. ММУ дене тәрбиесі кафедрасы алғашқылардың бірі болып «дала факультеттері» студенттердің кәсіпқой қолданбалы дене дайындығына кірісті. Бұл дала және экспедиция жағдайында оқу-өндірістік практикасын өткізуде сақтықты қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты болады. Инженерлік мамандықтағы бітіруші-мамандарының еңбек жағдайын зерттеу күш және  шыдамдылықты ескеретін кәсіпқой-қолданбалы дене дайындығы мазмұнын анықтауға көмектеседі. Осы мақсат үшін оқу жоспар – кестесінде осы шынықтыру қабілеттерін дамыту үшін қаржы бөлуді көбейту қарастырылады.

Жоғарғы оқу орындарындағы студенттерге олардың негізгі дене қабілетін дамытуға көмектесетіне факультативті сабақтар кіргізілді. Сабақтар мазмұнына жеңіл атлетика,  гимнастика және басқа спорт түрлерінен жаттығулар кірді. Бұдан басқа студенттердің болашақ мамандықтарына пайдалы қозғалыс дағдысын қалыптастыру сияқты басқа міндет шешіледі.

Еліміздің әр түрлі жоғарғы оқу орындарының дене тәрбиесі кафедралары студенттер үшін КҚДД маңызын түсіне отырып,  мамандарды дайындауда  олардың болашақ мамандығының ерекшелігін ескере отырып,  дене мәдениеті және әр түрлі формалары мен құралдарын пайдалануда.

В.И.Козлов «Қырғызстан ауыл шаруашылығы оқу орындарындағы студенттердің және оқушылардың кәсіпқой-қолданбалы дене дайындығы» атты  жұмыс шығарды. Бұл екі еңбек жоғарғы және орта арнаулы оқу орындары студенттерінің КҚДД жүйесін ары қарай дамытуда елеулі еңбек атқарады.

Студенттердің болашақ мамандығында КҚДД әлеуметтік экономикалық маңызының өсуіне байланысты дене тәрбиесі мамандары  әр түрлі мамандыққа қажет қабілеттер,  қозғалыс дағдылары,  арнайы білім мен ілімдерін дамытуға көмектесетін дене жаттығуларын іздеуді жалғастырды. 1975-1986 жылдар аралығында көмекші оқу құралдары мен осы  саладағы мамандарды дайындаған Р.Т.Раевский,  В.И.Ильиничтің еңбегі арқасында дене тәрбиесінің осы бөлімі тәрбие жүзіне ендіріліп,  үлкен ғылыми-әдістемелік негіздемеге ие болды.

Біріншіден әдіснама дегеніміз логикалық ойлаудың,  іс-қимыл әрекетінің әдісі мен құралы әрі оның құрылымы туралы ілім ретінде қабылданса,  екіншіден,  ол ғылыми қабылдаудың әдісі мен нормасы және желісі ретінде қарастырылып,  теориялық дамудың әдіснамасы немесе қабылдаудың түрлері ретінде педагогикалық шындыќтың анықтамасы. Бұл анықтама,  ғылыми көзқарастың екі тобын білдіреді. Біріншісі,  өз кезегінде жиі қолданылып жүрген педагогикадағы ақиқатты қабылдау жүйесінің жиынтығын көрсетеді. Екіншіден қабылдаудың ойлаумен қатынасын бейнелейді. Оларды принциптер,  әдістер,  құрал-жабдықтар негізінде қарастырады. Зерттеуші ғылыми негіздеулерге сүйене отырып,  оның ақиқатқа айналған нұсқаларын — бағдарламалар мен әдістемелік жүйелерді жинақтауға негіздейді. Бұл ғылыми зерттеулер барлық философиялық-педагогикалық тәжірибелерге сүйенеді.

Ғылымдағы зерттеулер кейде мұны жоққа шығарады. Оның ғылыми негізін тұрақтандырмау жағын ойластырады. Әдіснаманың ғылыми жүйесі — ақиқатқа негізделген әдістемелік жүйенің басты шарттарының бірі болып табылады,  ғылыми іс-әрекеттердің желісі болып есептелінеді. Әдіснаманың ғылымдағы түсінігі түрліше болып келеді. Оның себептерін әдіснамалық жетілдірулер айкындайды.

Адамның жеке қасиеттері өмірлік әрбір жеке тұлғаға тән жалпы қасиет болып табылады. Даму дегеніміз – төменнен жоғарыға,  қарапайымнан күрделіге қарай қозғалыс; сатылай эволюциялық ауысу немесе революциялық секіріс түрінде жүзеге асатын жоғары сапалы күйге қарай спиральды өрлеу процесі. Даму кезінде барлық философиялық заңдар жүзеге асады: өзгеру,  санның сапаға ауысуы,  бір сапаның басқа бір сапаға ауысуы (Бұл орайда бір нәрсе алынып тасталады,  «теріске шығарылады»). Бұл қозғалыс,  өзгеріс жеке тұлғаның дамуының қозғалыс күші болып келетін қарама-қайшылықтар күресі арқылы жүзеге асады.

Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз,  ең алдымен,  оның қасиеттері мен сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене жағынан үлкейеді,  яғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі. Оның тілі шығып,  сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және моральдық біліктерге,  еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,  адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы – оның бойында болып жатқан сапалық өзгерістер (танымдық,  сезім,  моральдық-жігерлік т.б.). Мінез-құлықтың  формалары белсенді түрде қалыптасып келе жатқан іс-әрекеттілікке айналады,  дербестік пен өз мінез-құлқын билей алу қабілеттілігі артады. Осы және басқа да өзгерістер адамның жеке тұлға ретінде даму процесін сипаттайды.

Философиялық тұрғыда,  таным — адам санасын,  оның ойлауы мен кәсіби іс-єрекетін дамытудың негізі болып саналады. Бұл күрделі процестің философиялык негізі — таным теориясы,  ол бейнелеу принципін басшылыққа алады.

Зерттеушілер пікірінше,  кәсіби әзірлік құрылымын жандандыру түрлі жаңа компоненттер жиынтығынан болмақ. Мысалы: тұлғаның өз іс — әрекетінің нәтижесіне өзі баға беріп,  өзінің тұрғысынан танып мойындау (Е.М. Павлютенков)  балалармен әділ  қарым – қатынас  (О.А.Абдуллина),  педагогикалық ойлау тұрғысындағы педагогикалық сананың дамуы (А.И. Мищенко),  педагогикалық жігерлілік (В.Н.Харькин  және т.б);    жалпы   және кәсіптік – педагогикалық білімнің құрамдас бөлігі ретінде дене тәрбиесі (В.С. Каюрова,  Л. Кун).

В.Г. Щербаков дене тәрбиесін адамдық тұлға қалыптастырудағы оқу – тәрбие құрылымдағы жан – жақтылық пен сапа нәтижесі тұрғысынан қарастырды; Т.М. Соловьев дене тәрбиесін меңгеру түрлі жан – жақты танымдылық пен арнаулы білімдік деңгейіне  ықпал етпек десе,  А.П. Матвеев дене тәрбиесін қоғамдық мәдени дамудың қажеттілігі деп,  Ю.А. Хайрова өскелен ұрпақтың өміршеңдік тұтастығын сақтаудың негізгі көзі дене тәрбиесі деген.

Жеке   тұлғаның дене мәдениеті,   баланың  «өзіне»,  дамуына игі әсерін тигізсе,   сонымен  қатар,   қоғамдық және кәсіптік   әрекет  арқылы «басқаға» игі әсері болмақ.

Бүгінгі таңда дене тәрбиесі жүйесіндегі күрделі қиындыққа  байланысты оны жанаша дамытудың түрлі де,  тиімді жолдары іздестірілуде.  Зерттеушілер дене тәрбиесі құрылымына  түрлі қажетті танымдық компоненттерді қосып,  тұлғаның қызығушылық,  құндылық,  қажеттіліктерін  қалыптастыруды көздеуде  арнаулы білім деңгейін меңгерудегі интеллектуалдық (А.С. Мағауова,  Т.Ж.Бекбатчаев және т.б.) психофизиологиялық және дене тәрбиесін меңгерудегі білік – дағдысы деп есептейді.

Дене тәрбиесінің ішкі құрылымы – дене мәдениеті спорт,   дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары қимылдарынан тұрады  деп қарастырады.

Біздің зерттеулеріміз дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерінің педагогикалық негіздері дене тәрбиесі маманының дайындық барысын біршама жан-жақты талқылауы,  мектептегі спорттық   жұмыс түрлері мен  дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын  ұйымдастыру,   дене тәрбиесі мұғалімінің   педагогикалық  әрекеттеріндегі жан-жақты әзірлікті  бақылау,  кәсіби,  психикалық,  дене мәдениетіндегі өз ара тұтастық пен ерекшеліктерді анықтап берді.

Қазіргі кездегі педагогика ілімінің жеке тұлғаны қалыптастыруға байланысты жүргізілгендігінен біздің зерттеуіміздің әдіснамалық негіздерін нығайта түсетіндігін аңғаруға болады.

Мұндай әдіснамалық дәлелдемелердің жүйелік,  іс-әрекеттік және құрылымдық-функционалдық принциптің негізінде талданғанын көруге болады. Осылайша,  ғылыми-теориялық тұрғыдан болашақ мұғалімдерді денешынықтыру-сауықтыру жұмыстарын ұйымдастыру кәсіби іс-әрекеттерін таным теориясына,  А.Н. Леонтьевтің  кәсіби іс-әрекет концепциясына,  шеберліктің негізіне үйрету туралы А.А. Вербицкийдің оқытудың кәсіби  мамандыққа үйлесімділігі принципіне,  П.Я. Гальпериннің орындаушылық әрекеттеріне және студенттерге денешынықтыру-сауықтыру жұмыстары туралы жүйелі білімді қалыптастырудың педагогикалық тәсілдері мен құралдарына негізделгендігін байќадық.

Маманды  кәсіби даярлығын жетілдіруде мазмұндық талдау,  жүйелілік,  бақылау,  талдау,  тәжірибелі педагогикалық жұмыс,  статистикалық зерттеу әдістерінің де өзара байланысты жүргізілгендігі біздің зерттеуіміздегі осы әдіснамалық негіздерді нығайта түседі деп есептейміз.  

Адамзат өмірі секунд сайын,  әр сағат бойы,  күнделікті табиғатпен тығыз байланысты. Табиғаттан тыс адам іс-әрекетінің болуы мүмкін емес. Ќоғам өркениетінің деңгейі қоршаған ортаның табиғи мүмкіндіктерін дұрыс пайдалана білу дәрежесімен өлшенеді. Ендеше,  адамзат мәселесінің ең бірінші мәселесі әрќайсымыздың алдымен технологиялык ойлау мен білімді игеру қажеттілігінің әдіснамалық негіздерін түсіне білуіміз тиіс.

А.П. Сейтешев берген аныќтама бойынша педагогика іліміндегі әдіснама – бұл жоѓары педагогикалыќ білім беру процесін жєне құбылыстарды зерттеуге арналѓан кілт.

3ерттелетін объектіні ғылыми тұрғыда танып,  оны өзгертуге,  немесе жаңартуға бағытталған істі ұйымдастырудың принциптерін,  құралдарын,  әдіс-тәсілдерін айқындау туралы философиялық ойлардың жиынтығын әдіснама деп түсінеміз.

Әдіснамалыќ негізде табиғат,  қоғам және ойлау (таным процесі) дамуының жалпы заңдары зерттелетіндігі мәлім. Ғылыми танымның ерекшелік табиғаты логика,  әдіснама және әдіс деген ұғымдардың мән-мағынасын ашуды ќажет етеді. Ғылым логикасы — материалистік диалектикаға сүйенеді,  өйткені,  ғылыми таным қарама-қайшылықта және өзара байланыста болатын күрделі әлеуметтік процес.  Ғылыми танымның әдіснамасы адамның танымдық және практикалық қызметінің әдістері мен тәсілдері туралы ілім. Ал,  әдіс деп танымдық немесе практикалық мәселелерді шешудің тәсілін түсінеміз. Ендеше,  әдіс адамның танымдық және практикалык іс-әрекетінде реттеушілік қызмет атќарады. Демек,  қорыта келгенде,  дамудың жалпы философиялық теориясы (таным теориясы) және логика мен әдіснамасы материалистік диалектика негізінде дұрыс түсіндіріледі. Ол адамның жаңаша ойлануының да және әлеуметтік шығармашылығының да логикасы болып саналады.

Табиғат пен коғамдағы құбылыстар мен заттардың жалпы өзара байланысы және бір-бірімен тікелей байланыстылығы туралы диалектиканың заңы білім алудың әдіснамалық негізі болып саналады. Бұл заң бойынша табиғат пен қоғамдағы бірде-бір құбылыс,  не зат басқа бір құбылыстар мен денелердің әсерінсіз ешбір өзгеріске ұшырамайды. Әрбір құбылыс немесе зат табиғаттағы бүтін тұтастықгың бір бөлігі ретінде қарастырылады. Мұны Ф. Энгельс өзінің «Табиғат диалектикасы» деген еңбегінде былай деп ашып көрсеткен: «Табиғатта ешнәрсе өздігінше жеке дара оқшауланып тұрмайды. Әрбір құбылыс басқа бір құбылысқа әсер етеді және керісінше әсерлеседі. Осындай жан-жаќты қозғалыстың және өзара әсерлесудің нәтижесінде,  көптеген жағдайларда,  өте айқын байқалатын қарапайым заттардың өзін біздер көре алмайтын жағдайға ұшыраймыз».

Табиғат пен қоғамның өзара әрекеттесуі,  көбінесе,  табиғаттағы өзара байланыстылықтың негізінде жүзеге асырылады. Бұл заңдылықты түсініп есепке алу арқылы ғана табиғаттың қоғамға,  қоғамның табиғи ортаға әсер ету процесін ғылыми дұрыс бағалауға болады. Табиғат пен қоғамдағы заттар мен құбылыстардың өзара байланыстылығының сандық және сапалық ерекшеліктеріне катысты табиғатты қорғау жұмыстарының сипаты,  принципі,  әдісі айқындалады. Сан рет материалистер қайталағандай,  біздің еркіміз бен санамызға байланыссыз орындалатын осындай табиғи өзара тәуелділік заңын білсек — біз табиғаттың иесі болып саналамыз.

Дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының негізгі мақсаты – қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның жан-жақты  үйлесімді дамуына жағдай жасау. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп аспектілі және әртүрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегі грек ғалымдары жеке тұлғаның дамуына биологиялық факторлармен қоса,  әлеуметтік факторлар да әсер етеді деп есептеген. Жеке тұлға қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және психологиялық-педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан Адам өзіне тән биологиялық құрылысы бар тіршілік иесі,  сондықтан табиғат заңдары оның дамуына да әсер етеді. Қоршаған ортаға бейімделіп,  өз тіршілігі үшін дайын заттарды пайдаланатын жануарларға қарағанда адам өзіне керектіні өз қолымен жасайды. Адам табиғатының өзгеруі адам өмірінің әлеуметтік жағдайларының әсерінен болады,  адамның тектілігі тек биологиялық жағынан ғана емес,  сонымен қатар тарихи дамуы нәтижесінде де пайда болады. «Әлеуметтік мұрагерлік» адамның қоғамдық тәжірибеге ие болуы нәтижесінде орын алады. Сонымен,  адамның жалпы дамуында өзара байланысты екі бағыт – биологиялық және әлеуметтік бағыттар байқалады. Адам биологиялық тіршілік иесі болып туады,  алайда өз дамуы барысында ғана ол әлеуметтік тіршілік иесіне айналады.

Іс-әрекеттің жалпы психологиялық моделінің құрылымы мынадай желіде өтеді екен: мотив,  мақсат,  жоспар,  ақпаратты өңдеу,  оперативті образ,  шешім қабылдау,  әрекет,  нәтижелерді тексеру,  әрекетті коррекциялау. Сондай-ақ,  жоғары кәсіби қызметтің де психологиялық құрылымы Н.В.Кузьмина және Л.Д. Столяренко анықтағандай ұйымдастырушылық,  коммуникативтік,  гностикалық жєне т.б. іс-әрекет түрлерінен тұрады.

Осы теорияға сүйеніп маманның (немесе оның кәсіби қызметінің) психологиясын ұғынуымыз қажет,  ал ол дара тұлғаның дүниетанымы мен мұрат-мақсаты,  қабілеті мен ойлауы,  мотиві мен қызығушылығы,  білімі мен біліктілігі сияқты кәсіби іс-әрекетінің даму компоненттерін айқындауға мүмкіндік береді.

Қабілеттілік,  білім,  біліктілік,  дағды,  шеберлікті игеру жолдарына талдау жасаған М. Құдайқұловтың зерттеулерінде адамның жеке басының жетілу ерекшеліктері,  іс-әрекеті мен қабілеті және шеберлік құпиялары кеңінен талқыланады.

Білгір мамандар даярлау мәселесі адамның жеке басының қабілеттілігін жетілдіріп,  оның еңбек ебдейлігі мен дағдысын қалыптастырумен тығыз байланысты. Адамның қабілеті іс-әрекет үстінде дамитыны мәлім,  ал ебдейлік пен дағдының нәтижесінде ол жетіле түседі.

Біз анықтағалы отырған дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерінің педагогикалық негіздері кәсіби педагог маманының шеберлігінің негізі бола алады.

Жеке адамның қоғамнан тыс өмір сүруі мүмкін емес. Демек,  оның дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Ендеше,  адамның психологиялық ерекшеліктерін,  өзіне тән қасиеттерін оның әлеуметтік жағдайына,  нақтылы кәсібіне,  іс-әрекетіне,  білім қабілетіне байланысты анықтайды. Жеке адамның психологиясы айналасындағы ортамен қарым-қатынас жасау,  қоғамдық тәрбие мен білім алу,  кәсіптік қызмет істеу арқылы қалыптасады. Адам әрекет жасау үстінде ғана өсіп жетіледі. Қызмет ету барысында оның қабілеті артады,  ебдейлігі мен дағдысы дамиды,  кәсіптік іскерлігі молаяды,  өмірлік белсенді позициясы қалыптасады және жетіле түседі.

Қабілеттілік — адамның белгілі бір істі орындай алу мүмкіндігін көрсететін жеке басының дара қасиеті. Оның ойдағыдай дамуы үшін адамда тиісті білім,  ебдейлік,  дағдының белгілі бір жүйесі болуы тиіс. Мысалы,  адам өзінің конструкторлық қабілетін дамыту үшін техникалық конструкциялардың кұрылысын жақсы білуі,  оны практикада пайдалану ебдейлігі мен құрастыру дағдысының болуы шарт. Демек,  кез-келген адамның білімі терењдеп,  икемдік-ебдейлігі мен дағдысы қалыптасқан болса,  оның қабілеттілігінің де ойдағыдай жақсы дамитындығы сөзсіз .

Адамның қабілеттілігі білім алу мен ебдейлікті тез қалыптастыруды оңайлатса,  керісінше олардың негізінде қабілеттілік те дамиды. Сол себепті студенттер үшін игерілген білімді ебдейлік деп түсінуге болады,  ал бұл арқылы жеке адамның ерекшелік қасиеттері сипатталады. Белгілі психолог К.К.Платонов өз зерттеулерінде,  ебдейлікті адамның ең жоғары қасиеттерінің біріне жатқызып,  оқыту процесінің түп мақсаты — ебдейлікті қалыптастыру деп тұжырымдайды. Демек,  кәсіптік ебдейлігі қалыптаспаған адамның білімін тыңғылықты меңгерілген білім деп санауға болмайды,  ондай білімді өмірге керегі жоқ «жалаң» теория деп түсінуіміз қажет.

Қабілеттілік негізінен жалпы және арнаулы қабілеттілік болып екіге бөлінеді.

Адамның іс-әрекетінің жұмысты нәтижелі орындауға мүмкіндік беретіндей жеке жақтарынан көрінуін арнаулы қабілеттілік дейді. Бұған музыканттың,  суретшінің,  әртістің,  ақынның,  конструктордың т.б. қабілеттілігін мысалға келтіруге болады.

Адамдардың практикалық іске қабілеттілігі де (ұйымдастырушылық,  басқарушылық,  педагогтік,  өнертапқыштық) жиі байқалады,  оны қабілеттіліктің жеке бір түріне жатқызуға болады.

Қабілеттіліктің тағы бір түрі дарындылық деп аталады.

Қабілеттіліктің жоғары түрінің бірі – талант.

Талант – күрделі,  қиын іс-әрекетті өзіндік ерекшелікпен,  соншалық дәрежеде,  нәтижелі орындай алуға мүмкіндік беретін әр түрлі қабілеттіліктердің жиынтығы.

Профессор М. Құдайқұлов еңбек құрал-жабдықтарына қатысты мамандыќтар мынадай 4 топќа бөлінеді деп атап көрсеткен:

• еңбекті қолмен атқаруды қажет ететін мамандықтар: слесарь, ағаш шебері,  жабдықтар мен құралдарды жөндеушілер,  хирург,  суретші,  тіс дәрігері және т.б.;
• қолмен басќару арқылы механикалық жабдықтардың көмегімен жұмыс істеуді талап ететін мамандықтар токарь, шофер,  краншы,  электроншы,  программист,  т.б.;
• автоматтандырылған құрал-жабдықтарды пайдаланатын мамандықтар металл балқытушы, оператор,  аппаратшы,  энергетика немесе басқа да сала инженерлері;
• адамның өз жеке басының қабілет-мүмкіндіктерін талап ететін мамандықтар: мұғалім, дәрігер,  актер,  әскери қолбасшылар,  басшы қызметкер,  т.б.

Психологияда «жеке тұлға» деген ұғымның әртүрлі түсіндірмелері бар,  бірақ олардың көбісі мына түсінікке келіп тіреледі: жеке тұлға дегеніміз әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Жеке тұлғаның ең басты белгісі – оның әлеуметтік мәнінің болуы және оның әлеуметтік қызметтерді (болмысқа,  адамдарға,  өзіне,  еңбекке,  жалпы қоғамға қатысты) атқаруы. Жеке тұлға,  сондай-ақ,  психологиялық дамудың белгілі бір деңгейіне ие (темперамент,  мінез-құлық,  қабілеттілік,  ақыл-ой дамуының деңгейі,  қажеттіліктер,  мақсат-мүдделер).

Жеке тұлға – бұл интегративті жүйе,  әлдебір ыдырамайтын тұтастық. Алайда,  жеке тұлғаны зерттеумен айнлысатын ғалымдар бұл тұтастықтың «өзегі» бар деп мойындайды,  олар оны «Мен-жүйе» немесе жай ғана «Мен» деп белгілейді. Жоғарыда келтірілген жеке тұлға туралы түсінік жалпылама ұғым болып табылады.

Н.А. Алексеев жеке тұлға деген ұғым жөніндегі көзқарастағы ортақ жәйттерді және олардағы айырмашылықтарды бөліп көрсетеді. Ортақ жәйттерді ол мынадай қағидалармен сипаттайды:

— жеке тұлға – «адам» деген ұғымға қарағанда аясы тарлау ұғым;

— адам жеке тұлға болып тумайды,  бірақ жеке тұлғаға айналады. Жеке тұлғаның қалыптасу процесі филогенезде де,  онтогенезде де әлеуметтік процесс;

— жеке тұлға жеміс қана емес,  сонымен бірге қоғамдық қатынастардың субъектісі;

— жеке тұлға – сананың иесі ретіндегі,  еңбек етуге және танымдық әрекетке қабілетті тіршілік иесі ретіндегі адам.

Танымдық іс-єрекет сезімдік және логикалыќ (рационалдық) танылуға сүйенеді.  Дене шынықтыру-сауықтыру саласы маманы үшін ең керектісі – логикалыќ таным. Ол бейнелеу және ойлау негізінде іске асырылады. Ал,  ойлау процесі — ұғым,  пікір,  ой тұжырымы арқылы орындалады. Олардың негізінде жаңа білім алатын маманның кәсіби біліктілік ќабілеті дамытылады. Таным процесінің заңдылығы: нақты пайымдаудан абстракты ойлауға және онан практикаға көшу — аќиќатты танып білудің,  объективті реалдылықты танып білудің диалектикалық жолы,  міне,  осындай.

Даму дегенімізді адамның анатомиялық-физиологиялық жетілуіндегі,  оның жүйке жүйесі мен психикасының дамуындағы,  сондай-ақ танымдық және шығармашылық іс-әрекетіндегі,  оның дүниетанымы,  өнегелілігі,  қоғамдық-саяси көзқарастары мен сенімдерінің кеңеюіндегі орын алатын сандық және сапалық өзгерістердің өзара тығыз байланысты процесі деп түсіну дұрыс. Адамның дамуына ішкі және сыртқы,  меңгерілетін және меңгерілмейтін факторлар әсер етеді,  олардың арасында мақсатты тәрбие мен білім берудің алар орны ерекше.

Педагогика мен психологияда «жеке тұлғаның қалыптасуы» термині жиі қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді және оның пайда болып,  тұтастыққа,  бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын білдіреді,  қалыптастыру (қалыптасу) дегеніміз – бір нәрсеге пішін (форма) мен тұрақтылық беру,  толықтық пен нақты бір түр беру. Бұл арада тұқым қуалаушылықтың мәні өте зор – баланың ата-анасынан немесе ата-бабаларынан қалған биологиялық ерекшеліктердің жиынтығы.

         Жеке тұлға жөніндегі көзқарастардағы айырмашылықтарға келетін болсақ,  онда,  біздің пікірімізше,  Г. Нойнер неғұрлым соны пікір айтқан,  ол жеке тұлға жақтарының ішінде айналадағы ортамен өзара байланысты атап өтеді. Адамның жеке тұлғасының анықтамасында ол келесі қатынастарды атап көрсетеді:

“организм – қоршаған орта” қатынасы адам және табиғат арасындағы қатынастар деңгейінде;

“субъект — объект” қатынасы адам мен адамның практикалық және теориялық қызметінің объектілендірілген заттары арасындағы қатынас деңгейінде;

“жеке тұлға — қоғам” қатынасы түрлі әлеуметтік топтар жанама қатынастарға айналдырған адам мен қоғам арасындағы қатынастар деңгейінде.

Жеке тұлға деген ұғым жөніндегі көзқарастарға жасалған талдауды қорытындылай келе,  В.С. Леднев жеке тұлға адамның дербес құрылымдық компонент ретінде әлдебір оқшауланған жағы немесе,  әлеуметтік тұрғыдан алғанда адамның қасиеттерінің бүкіл жиынтығымен тұтас алғандағы нақты адамның ерекше пішімі. Жеке тұлғада тұтас тұлға ретіндегі адамның қырлары жоғалып кетпейді,  тек осы тұрғыдан алғанда арнайы көрініс табады,  — деп атап өтеді В.С. Леднев.

Жеке тұлға деген ұғымға көзқарастардағы айырмашылықтар жеке тұлғаның бітімі жөніндегі көзқарастардағы айырмашылықтарды туғызады. А.Г.Ковалевтің,  К.К. Платоновтың,   М.С. Каганның жеке тұлға бітімі жөніндегі тұжырымдамаларын қарастырады,  бірақ бұл еңбекте шетелдік зерттеушілердің анықтамаларына талдау жасалмайды. Аталмыш зерттеушілер ұсынған жеке тұлғаның бітіміне түрліше көзқарастардың мазмұнына талдау жасай келіп,  В.С. Леднев түрлі авторлардың жеке тұлға бітімінің үлгілерін қортындылауында үш компонент баяндалатынын атап өтеді,  олар: 1) жеке тұлғаның тәжірибесі,  2) психика тетіктері,  3) жеке тұлғаның типологиялық қасиеттері. Бірінші компонент екі топтан тұрады: а) білім,  білік,  дағды; ә) бағыттаушылық,  таным,  еңбек,  қарым-қатынас,  эстетикалық сапалар,  дене тәрбиесі. Жеке тұлға тәжірибесіне қарым-қатынас тәжірибесін қосуды арнайы атап өтеміз.

Жеке тұлғаның қалыптасуына,  сонымен қатар,  қоршаған орта да әсер етеді – адам және оның өміріндегі әлеуметтік-экономикалық,  тарихи қалыптасқан жағдайлар. Қоршаған орта макро және микро болып бөлінеді. Макроорта дегеніміз – адамға әлеуметтік-экономикалық ықпалдардың мол жиынтығы (өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар деңгейі,  өмірдің қаржы жағдайлары,  мәдениеттің даму деңгейі,  бұқаралық ақпараттар құралдары). Микро-орта дегеніміз – баланың ең жақын қарым-қатынас ортасы,  ол-адамды әрдайым қоршайтын және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты заттар,  құбылыстар мен адамдар әлемі. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына,  белгілі бір мөлшерде,  табиғи немесе географиялық орта (климат),  табиғат жағдайлары әсер етеді.

К.К. Платонов,  С.М. Каган,  В.С. Леднев қорытындылаған жеке адамның бітімі жөніндегі тұжырымдамаларды қорытындылай келе мынаны атап өтеміз:

1. Жеке тұлға бітімінің компоненттері тіпті де тең құқықты емес. Мәселен, психикалық тетіктер, білік кез-келген әрекеттің негізі болып табылады,  демек,  жеке тұлға тәжірибесінің де негізі болып табылады. Психика тетіктерінен тыс әрекет жоқ және болуы мүмкін емес. Психика тетіктері үшінші компонентке қатыссыз емес,  ал үшінші компонентке мінез,  темперамент,  дағды мен білік жатады; өз кезегінде үшінші компоненттің элменттері жеке тұлғаның тәжірибесінде көрініс табады. Мінез,  темперамент,  біліктің психикалық тетіктерден тыс түсінілуі мүмкін емес. Оның үстіне,  мысалы,  мінез өмір шындығының қайсыбір жақтарына қатынасында,  не әрекетте ғана көрініс табады. Сонымен,  қарастырылған тұжырымдамаларда жеке тұлғаның бітімі компоненттерінің арасында ең болмаса шартты шекара болмағанымен,  кейбір элементтері түрлі компоненттердің мазмұнына кіреді. Сонан соң бітім тек компоненттерді білуді ғана емес,  сонымен бірге олардың арасындағы байланыстарды да білуді көздейді,  ал соңғысы тұжырымдамалардың бірде-біреуінде ажыратылмаған. Бұл компоненттердің қандай негізге сүйеніп ажыратылғаны да күңгірт күйде қалған.

В.С. Ледневтің компоненттердің үш тобы жеке тұлға бітімінің бейне бір статистикалық үлгісін (статистикалық “бөлігін”) сипаттайды деген ескертпесін де атап өтеміз. Оны тұтас күйінде ұсыну бұл үлгіні әрекет пен даму аясында қарастыруды талап етеді. Жеке тұлға тұжырымдамасын дамытудағы бұл бағыттар тым бертінгі еңбектерде көрініс тапты. Сондықтан кемелдену үстіндегі жеке тұлғаның бітімі жөніндегі көзқарастарға талдау жасау қажет.

2. Жеке тұлға жөніндегі тұжырымдамалардың авторлары жеке тұлғаның әлеуметтік мәнін бірінші орынға қояды. “Жеке тұлға – адамның әлеуметтік

келбеті”,  онтегенез барысында жеке адамды әлеуметтендірудің жемісі”. Сонымен “жеке тұлға” ұғымы “қоғам” ұғымында өзінің диалектикалық жұбын табады. Жеке тұлға ұғымының келтірілген анықтамасында “жеке тұлға — қоғам” жұбының жұмыс істеуі күңгірт күйінде қалып отыр. Анықтаманың бірінші бөлімі қоғамның жеке адамға ықпалын меңзейді,  алайда жеке тұлғаның қоғамға ықпалы да даусыз ақиқат,  мұны дербестендіру нәтижесі айғақтайды.

Сонымен,  жоғарыда келтірілген ғылыми талдаулар жеке тұлға дамуы мен қалыптасуындағы негізгі сүйеніштерді,  оның мәнін анықтауға мүмкіндік береді.

Адам  организмі мен нерв жүйесінің даму негізінде,  оның психикалық қызметінің (түйсік,  қабылдау,  ес,  қиял,  ойлау,  тіл,  зейін,  сезім т.б.) дамуы жетіле түседі.

Психикалық қызметтің негізгі тетігі мидың үлкен жарты шарлар қабығының әрекеті болады. Психиканы айналадағы объективтік шындықтың біздің нерв жүйемізде бейнелеуі дейміз.

Адамның  әрбір даму кезеңінде жетекші іс-әрекеті болады. Мұндай іс-әрекеті өзінің мақсаттары,  мотивтері және орындалу тәсілдерімен сипатталады. Жетекші іс-әрекеті — өсуші индивидтің мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным немесе психикалық процестерін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекеті.

Іс-әрекеттерінің процесінде жаңа мотивтер (ықылас,  тілек,  қызығушылық және т.б.) туады.

Жеке тұлғаның қалыптасуында дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының рөлі өте зор.

Алдын-ала жоспарланған,  жүйелі түрде ұйымдастырылған дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары дене мүмкіндіктерін дамытып қана қоймай,  дене,  ақыл-ой жүктемесін азайтып,  дүниеге адамгершілік көзқарастарының қалыптасуына да әсер етеді.

Дене шынықтыру-сауықтыру процесінде адам қоршаған дүниеге көзқарасы қалыптасады,  ол басқалармен қарым-қатынас жасайды. Оның нәтижесінде бағыну мен басшылық және жауапкершілік принциптеріне,  жағымсыз мінез-құлық қасиеттерінен аулақ болуды түсіне бастайды.

Жеке тұлғаның қалыптасуындағы дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының мәнін ашуда “белсенділік” ұғымын ғылыми талдау қажеттігі туындайды. Белсенділік деп адамның іс-әрекет үстіндегі жағдайын айтады.

“Белсенділік” – адамның табиғи қасиеттерінің бірі. Психологияда белсенділікті іс-әрекет деп те атайды.

Жеке тұлға белсенділігі оның қажеттілігінен туады. Белсенділіктің өзіне және жеке тұлғаның қоршаған орта мен тәрбиелік (сыртқы) әсерлерге қатысты ішкі ұстанымдарына байланысты әртүрлі бағыттарда қалыптасуы мүмкін. Егер жаттығушының дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарына деген көзқарасы теріс болса,  ол жаттықтырушы іс-әрекетіне қайшы бағытта дамиды. Сондықтан жаттықтырушының педагогикалық әсері ішкі өрісте,  яғни оқушының санасы мен сезіміне оң әсерін тигізбесе,  барлық жағдайларда нәтиже төмен болады.

Дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары жеке тұлғаға әсер ете отырып,  жаттығушының ішкі дүниесіне әсер еткенде ғана және оның өз-өзімен жұмысы кезіндегі өзіндік белсенділігіне қолдау берген жағдайда ғана,  жеке тұлғаны дамытып,  қалыптастыра алады.

Сонымен,  дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын ұйымдастыру  дегеніміз – жеке тұлғаның дене мүмкіндіктерін дамытуға,  дара ерекшеліктерін жетілдіруге,  сонымен қатар әлеуметтік тәжірибені меңгеруге және әр шәкірттің жан-жақты үйлесімді дамуын қамтамасыз етуге,  өзін еңбекке және қоғамдық өмірде жүзеге асыруды қамтамасыз етуге бағытталған педагогикалық іс-әрекет түрлерін мақсатты сипатта жоспарлап,  оны жүзеге асыру.

Сонымен бірге ұсынылып отырған анықтаманың мазмұны біртұтас педагогикалық процестің бірқатар қасиеттерін де көрсетеді:

— педагогикалық процесс әлеуметті,  оның өмір сүруі,  қызмет істеуі оған қатысушылардың арасындағы іс-әрекеттерінің алмасуымен анықталады;

— ынтымақтастық – спортшылар үшін әртүрлі іс-әрекеттердің тәсілдерін тезірек меңгерудің,  яғни педагогикалық процестегі іс-әрекет субъектісінің қалыптасуының жағдайы;

— «жаттықтырушы-спортшылар» жүйесінің біртұтастығы педагогикалық процесс ішіндегі әртүрлі деңгейдегі жүйелердің өзара әрекеттері барысындағы мақсат пен нәтижелердің бірлігімен анықталады;

— педагогикалық процестің негізгі интегративтік қасиетін әртүрлі тектегілердің бірлігі деп есептеу керек,  ондағы үздіксіз өзара қиылыстағы жүйелердің жаттығушылар тұлғасының қалыптасуына әсері іс-әрекет субъектілерінің қайта құру белсенділігімен анықталады.

Дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары педагогикалық процесс объектісінің сапасы оның қасиеті ретінде көрінеді,  оларсыз педагогикалық процесс өзіндік ерекшеліктерінен айрылады:

— белсенділік пен қатынастың бірлігі,  процеске қатысушылардың барлық субъектілерінің ұйымдастырылған бірлескен дербес іс-әрекеттері;

— әртүрлі сатыдағы жүйелер қызметінің арнайы мамандануы;

— субъектілердің өзара әрекеттері нәтижесінде пайда болатын әртүрлі қарым-қатынастарының жиынтығы.

Педагогикалық процестің сапалары мен қасиеттерін қызмет ету жағдайларын объективті талап етеді. Сонымен,  педагогикалық процесс,  өзін біртұтастық ретінде субъектілердің өзара әрекеттегі арнайы ұйымдастырылған іс-әрекеттерін бөліп көрсете алады. Егер әрбір субъектінің жетістіктері болса,  онда «жаттықтырушы мен спортшылар» жүйесінің тұрақтылығы мен өзін-өзі дамыту мәселесі шешіледі.  

Біздің зерттеулеріміз көрсетіп отырғандай,  дене шынықтыру-сауықтыру мектептердегі оқушылармен өткізілетін өзара байланысты жұмыстар бүгінгі таңда өз мәнінде жүргізілмей отыр. Бұл мектептегі дене тәрбиесі сабақтарының басты бағытқа алған  оқушылардын дене қимыл жаттығуларын қалыптастыру жолындағы жіберілген қателіктеріне байланысты. Біздің пайымдауымызша,   бұл қателіктер оқушылардың  психофизиологиялық жұмысқа біліктілігін қалыптастырып,  өзін — өзі қалыптастыру мен шығармашылық қабілеттілігі жолындағы өз мүмкіндіктерін дамытуға үлкен кедергі келтіреді. Сонымен  қатар,  оқушылардың дене тәрбиесі мен  спорттық әрекеттеріндегі жеткен кейбір  жетістіктері олардың аса қызығушылығын оята   қоймайды. Өйткені,  ол жетістіктер оқушының өз  биологиялық мүмкіндігіне  сәйкес.  Мектеп жасындағы оқушылар арасында   психологиялық кемшілікке ұшыраған,   көзі көрмеушілік,  ас қорыту жолындағы түрлі аурулардың көбеюі,  кішкентай кезден темекіге салынып,  нашақорлыққа үйір болу секілді жат қылықтардың көбейгеніне таң қалмайтын жағдайға келіп отырмыз.

Осыған  орай,   дене тәрбиесі құрылымына жаңаша,  дәстүрлі емес әдістер  арқылы оның сапасын жақсартуды ұйымдастыру көзделуі керек.

Оқушының өзіне,  өз дене мәдениетіне деген көзқарас көбінесе ортаға байланысты. Сондықтан,  дене тәрбиесі мамандары дене мәдениетін қалыптастыру үшін дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын жүйелі ұйымдастыруы керек.

Дей тұрғанмен,  оқушылардың дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарына деген құлшынысын дамыту тек қана өзі сауатты,  дене тәрбиесі жаттығуларына аса жетік,  іс тәжірибесі мол мұғалімдердің ғана қолынан келмек. ХХ ғ. 60-70 жылдарында педагогикалық білімнің теориялық және практикалық тұрғысында мұғалімдердің дайындығын шыңдаудағы ізденістерін дамыту өрши түсті.

Педагогикалық  әрекеттегі мұғалімнің жеке тұлғасын қалыптастыру бағытындағы заңдылықтарын Н.В. Кузьмина; А.И.Щербаков және басқалар зерттеді. Олардың пікірінше,   мұғалімнің шығармашылық жетістігі мен жетекшілік факторы көбінесе олардың қабілеттігіне байланысты. Авторлар тарапынан мұғалім шеберлігінің компоненттері секілді бағытқа педагогикалық қабілеттерін тануға орай терең талдау жасалынды:  сабақ құрылымына шеберлік,  педагогикалық мақсаты айқын,   оқушылардын түрлі даму шараларына бағытталған әрекеттерді ұйымдастырғыш,  оқушылармен тіл табысқыш,  жан-жақты білімді секілді педагогикалық құрылымдарға аса мән берген. Кез келген іс-әрекеттің талап ететіні оқушы қабілетін  қалыптастыру  үшін жоғарыдағы аталған білік – дағдыларды  менгеру.  

В.А. Сластенин педагогикалық әзірлікті «мектептегі жұмыс құрылымымен»,  «жеке тұлғаның  мамандық – маңыздылығын  қалыптастыру»,  «денсаулығы мен дене мәдениеті дамуы педагогикалық қызметке сай және лайықты» бағыттары арқылы қарастыруға шақырады. Оның ойынша,  кәсіби шеберлік мамандық бойынша әрекеттің сапалы нәтиже  беруіне тікелей ықпал етпек.  Педагогикалық  —  психологоиялық әдебиеттерде «кәсіби шеберлік»  терминінің кең көлемде таралғанына қарамастан күні  бүгінге дейін түпнұсқасы қалыптаспаған. Психология түсінігіндегі    “дайындық» сөзі қандай да бір іс — әрекет құрылымымен ықпалдасады; белсенділікті анықтайтын шама; «сақтық» (Н.Н.Нечаев); сонымен қатар «дайындық» тұтастай тұлға қалыптастырудағы негізгі психологиялық жағдай.

Әзірлік деген «кез келген тапсырма орындаудағы сәттілік үшін күрделі де мақсатты бағытқа жеке тұлғаны жұмылдыру» деп,   А.В. Петровский мен А.В.Ярошевский  есептейді. Жеке тұлғанын тұрақты мінезі мен психологиялық күй әзірлігі,  олардың ойынша,  берілген тұлғаның психикалық ерекшеліктері мен түрлі белсенді әрекеттер жиынтығына байланысты. Әзірліктің психикалық жағдайы  —  қазіргі жағдайдағы тұлғаның сәтті әрекеттеріне мүмкіндік туғызудағы көкейкесті мәселе. Мұндай  дайындық  жағдайы танымдық,  түрлі белсенділік жиынтығы  мен ерік —  күш компоненттерін туғызады.

ХХ ғ. 80 — шы жылдарынан бүгінгі таңға дейін жоғары педагогикалық оқыту теориясы мен практикасында болашақ мұғалімнің кәсіптік әзірлігінің негізі құрылымдарын жалпы ғылыми – теориялық тұрғыда қарастыру ғана болған педагогикалық білім саласындағы дене тәрбиесі төңірегіндегі маманның педагогикалық әзірлігі  жөнінде бірқатар еңбектер орындалған.

Біздің зертттеудегі негізгі қарастыратынымыз,  болашақ маманның түрлі деңгейдегі әрекеттер,  педагогикалық процестегі әрекеттегі түрлі құрылым компоненттері тұрғысынан қарау және дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары  арқылы салауаттандыру бағыты жолға қойылмақ.

Дене тәрбиесінің кәсіби – бағыттау,  денсаулық сақтау мен салауаттандыру,   дене мәдениеті,  спорт және базалық қорының түрлері,  әрі жүйелік қалыптасудағы және даму бағытындағы қажеттіліктер секілді дене тәрбиесінің  тұтастай және құрылымдық бөліктері деп қарастырылған.

Ю.М. Николаев жеке  тұлғаның дене мәдениетін қалыптастыру құбылысының мазмұнын  талдай келе,  құрылым компонентінің маңызды жағын атап өткен: қажеттілік,    адам өмірінде анықталған  салауатты өмір салтын,  оны меңгерудегі білік пен дағды және  білімділік. 

Қажетті компоненттерді  бөліп көрсеткен  автор дене тәрбиесінің негізіне қатысты: материалдық,  дене бітімін қалыптастырудағы дене – қимыл жаттығуларының білік – дағдысы,  жеке тұлғаның дене тәрбиесін меңгерудегі танымдық қабілетіне көңіл  бөлген. Сонымен қоса,  дене қимылы немесе салауаты өмір салты адамның көптеген қажеттіліктерін қанағаттандыратын,  қабілеті мен ұстанымын дұрыс бағыттауға әсер етуші күш екенін атап көрсетеді.

Ю.Е. Рыжкиннің пікірінше,  негізгі компонент жеке тұлғаның тәртібі мен әрекеті дене мәдениетіндегі құндылыққа негізделген  нәтижесі болып табылады. Дене  шынықтыру-сауықтыру жұмыстары болашақ мамандарының мінез-құлқына  өзара байланыстық,  кәсіби құндылық тұрғысындағы және  жалпы  адамзаттық  құндылықтарды  меңгеруге әсері мол. Осыған  орай,    зерттеушілер  «кәсіби бағыт  құндылығы,   немесе маманның  өз-өзіне    көзқарасы  қандай болса ,   кәсібіне де сондай  көзқарас  қажет»  деген пікір қалыптастырған. Жоғары оқу орындары кәсіби әзірлікті  қалыптастырып,  кәсіптік танымдылықты құрып,  жеке тұлға  қалыптастырудағы кәсіби шеберлікті шыңдауы қажет. Әсіресе,  біздің зерттеуімізге аса қажетті болған кәсіби құндылықтар кәсіби мамандыққа қатысты,  оған әзірлік тұрғысындағы жеке тұлғаның психологиялық әзірлігі қосылады. Бұл жағдайда кәсіби  құндылық бағытына дене тәрбиесі және дене шынықтыру-сауықтыруға қатысты жеке  тұлғаны қалыптастырудағы дене тәрбиесінің маңызын ұғындыру басты роль атқарады .

С.И. Филимонова дене мәдениетінің маңызын түсіндіре келе,  дене тәрбиесі мәдениеті өзінің үш негізгі компонентінен тұратындығына   тоқталды. Олар: әлеуметтік – психологиялық,  интеллектуалдық және қимыл /дене қимылы/.   Әлеуметтік – психологиялық компонент дене тәрбиесінде жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастырады,  дене мәдениеті қимыл — әрекетті меңгеруден тұрады. Интеллектуалды тәрбиенің мазмұны дене тәрбиесі төңірегіндегі жалпы білімділік және арнаулы дайындықты,  сол сияқты   қабілетті дамытып,  дене мәдениетіне шығармашылық тұрғыда пайдаланудағы кешенді білім. Қимыл — әрекет компоненті,   зерттеушілердің  ойынша,  жеке тұлғаның  дене жаттығуын  қалыптастыру  сапасына,  білік – дағдысына бағытталған.    

Демек,  бұдан шығатын қорытынды,  болашақ дене тәрбиесі  мұғалімінің кәсіби  шеберлігі дене тәрбиесі сабағындағы орындалатын  жаттығулармен шектелмей,   олардың шығармашылық  шыңдалуын көздеуі қажет.

Б.А. Тойлыбаев мектептегі дене тәрбиесі  құрылымы мектеп жағдайымен ғана есептеліп,  спорттық дайындығын жетілдірудегі мәнін айтады. Өскелең ұрпақтың дене мәдениетін қалыптастыру бекітілген арнайы дене жаттығуларымен қоса,   ұжымдық әдіске негізделіп,  орташа көрсеткішке бағытталған. Мектеп оқушыларының дене тәрбиесіне қызығушылығын ояту үшін,  дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарына құлшындыруда мұғалімнің алатын орны  зор. Зерттеушінің пікірінше,  мұғалім тек жай ғана ықпал етпей,  өзі оқушы алдында үлгі боларлық үлкен тұлғаға   айнала білуі   тиіс.

Бұл жағдайда біздің  пікірімізше,  мұғалімнің еңбек жолындағы басты назар аударуға  тиісті мәселесі еңбектің нәтижелілігі.

О.В. Петунин студенттердің дене тәрбиесі мамандығына кәсіби әзірлігі негізіне теориялық талдау жасай келе,  олардың мотивациялық,  теориялық және тәжірибелік дамуы өзара бірлігі мен  қарама-қарсылығында дейді.

Практика көрсетіп отырғандай,  олардың дамуы біркелкі  еместігінен кейбірі ілгерілеп,  кейбірі өз ара бірлестікте болып,  қарама – қарсылықта  да  әрекеттесуде. Сондықтан  талапкерлер мен төменгі курс студенттерінің спорттық қызығушылығы,   мақсаты мен білім – дағдысы жетекші рол  атқарады.  Екінші,  үшінші  курста студенттердің оқу бағдарламасындағы әрекетінің маңызы жоғарылап,  «олардың танымдық әрекеті интеллектуалды негізге  бағытталып,   толыққанды  болашақ кәсіби маман» болуға бет алады. Тек  жоғары курсқа келгенде  ғана барлық студенттердің жартысына жуығында мектеп жұмысына бағытталған педагогикалық  қызығушылық  оянады.

Студенттердің  мотивациялық  даму динамикасын ескере отырып,   болашақ маманның дене тәрбиесіндегі дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарына дайындық  бағытын және мазмұнын анықтауға  болады. Педагогика–психология ғылымының пайымдауынша,  негізінен,  болашақ  маманның арнаулы қабілетін дамыту жолындағы іскерлігі субъектінің  өзара  ықпалдастық әрекеті,  студентке білім берудегі теория мен практика мазмұнының бірлігі,  жеке тұлғаның  кәсіби – маңызды сапасын  дамыту,  жаттығушылармен жұмыс істеуде ұйымдастырушылық,  қатынастық және т.б. сапаларды бөліп көрсеткен. Әсіресе,  кәсіби шеберліктің дамуы мен шыңдалуына практикалық,  орындаушылық және шығармашылық  әрекеттердің әсері мол.

С.И.Филимонова дене тәрбиесі маманының әзірлігі оның барлық көрсеткіштеріне байланысты дейді.  Біздің пікірімізше,  жаттығушылармен атқарылатын дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстары  оқу-тәрбие процесіндегі қызмет ету жүйесінің  негізі,  сонымен қатар мектеп оқушыларымен валеологиялық шаралар ұйымдастырып,  сауықтыру жұмыстарын жүргізуге байланысты. 

Дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерінің педагогикалық негіздері дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының  мазмұны,  мақсаты және өткізу әдісіне назар аударып,  мотивациялық қарым – қатынас,  мазмұндық және дамытушылық компоненттердің негізіне бағытталуы керек. Бұл кезеңдердің  барлығы да дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын жан-жақтылықпен шоғырландырғанда ғана жүзеге аспақ.

Сонымен даярлық  түсінігі педагогика – психологиялық әдебиеттердегі талдаулардың көрсеткеніндей,  педагогикалық қызметтегі маманның дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын жоспарлай және қолдана білуімен ұштасады. Жоспарлаудағы және педагогикалық қызметтегі негізгі бағыт танымдық мотивацияға аударылуы тиіс. Дене тәрбиесіне қажет білім,  негізінен,  қимыл жаттығуларына барып тіреледі. Дене тәрбиесі мұғалімінің негізгі міндеті оқушылардың дене-қимыл жаттығуларын жасап меңгеруіне көмектесу.

Дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерінің педагогикалық негіздері жастардың болашақ өмірін салауатты өмір салтына бағыттай білуі тиіс.

Үйрету —  ең басты да,  тиімді білім алудың әдісі. Студенттің  санасындағы күрделі де әр түрлі дағдыларды меңгерту педагог жетекшілігімен жүзеге асады. Үйренудегі жетістік студенттің сабаққа көзқарасына,  танымдық құлшынысына,  білім мен білік – дағдысының деңгейіне байланысты. Студент тек үйренуші объект ғана емес,   сонымен қатар педагогикалық жүйенің субъектісі.

Демек,  қазіргі жоғары білімді дене шынықтыру-сауықтыру саласы мамандарыныњ кәсіби іс-єрекеті дене тәрбиесі ілімімен,  психологиямен,  жалпы

психологиямен,  кәсіпкерлікпен байланысты түрде дамытылуы қажет.

 

1.2 Болашақ мамандарды дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінде кәсіби дайындаудың ғылыми зерттелу деңгейі

 

Болашақ маманды сауықтыру,  дене шынықтыру жүйесінде кәсіби дайындау жөнінде айтқанда,  алдымен сол сауықтыру,  сауаттылық туралы ғылыми түсініктерді зерттеуден бастайық.

Дене тәрбиесімен жаттығу кезіндегі бақылау мәселелерін ХХ ғасырдың басында-ақ В.В.Гориневский мен П.Ф.Лесгафт қойды. Педагогикалық бақылау жүйесін іс жүзіне ұйымдастырудың алғашқы амалы И.П.Клужинскийдің атымен байланысты,  ол 1925 жылдың өзінде спорттық ойындарда мамандандырылған спортшылармен тәрбие жұмысы мәселелерімен айналысты. Бұдан әрі бұл проблема бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде әзірленуде.

Бүгінгі таңда педагогикалық бақылаудың кешенді жүйелерін құру үшін алғышарттар бар. Олардың элементтері,  бір жағынан,  жарыс (спортымен шұғылданатындар емес) қызметінің тиімділігін бағалау әдістері,  ал екінші жағынан,  жаттығу жүктемелері мен дене бітімі мен денсаулықтың  жекелеген факторларының деңгейін объективті бақылауға мүмкіндік беретін арнайы іріктеліп алынған тесттер болып табылады. Педагогикалық бақылаудың теориялық және практикалық мәселелері қазіргі кезде дене шынықтыру-сауықтыру жаттығуларын оңтайлы бағдарламалауға байланысты қаралады.

Осы проблеманың іргелі зерттеу нәтижелеріне жүргізілген талдау денсаулықтың ғылыми негізделген тұжырымдамасының,  оның дәл анықтамасының жоқтығы туралы мәселені анықтайды. Денсаулыққа және оны айқындайтын факторларға арналған көзқарастардың қаншалықты әр түрлі екендігін көрсететін бірнеше анықтамаларды бар.

Денсаулық – бұл барынша тұрақсыз көрсеткіш. Ол экзогенді (сыртқы) және эндогенді (ішкі) факторлар арқылы үнемі өзгеріп тұратын – биологиялық құбылыс болып табылады.    

Президентіміз Н.Ә. Назарбаев «Халық денсаулығы» атты Мемлекеттік бағдарламасында халықтың денсаулығын нығайту – бірінші кезектегі шаралардың бірі екендігін атап өткен. «Халықтың денсаулығы дегеніміз – ел қауіпсіздігінің өркендеуі мен өркениеттің басты өлшемі» деген бағдарламада Қазақстан азаматтарының саулығына әсер ететін барлық жағдаяттар жан-жақты мұқият ескеріліп тұжырымдалған.

Бағдарламаның басты мақсаты – халықтың денсаулығын нығайту,  демографиялық ахуалды жақсарту. Бағдарламаға өзегі болған басты мәселе Бүкіл Дүние жүзілік Денсаулық сақтау ұйымының ХХІ ғасырда баршаның саулығын сақтау үшін деген басты принципке үйлесіп жатыр.

ХХІ ғасырдағы қоғам жалаң адамдар тобынан емес,  отандастарымыздың,  болашақ ұрпақтарымыздың денсаулығы мықты,  рухани дүниесі бай,  жаны мен тәні таза,  танымдық белсенділігі мен өздігінен білім алудағы шығармашылық қабілеті ерекше,  қоғам болашағын ойлайтын,  салауатты тұлғалардан тұруға тиіс.  

Осы заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдай,  өмір сүру деңгейінің төмендеуі,  экологиялық дағдарыс Қазақстан Республикасы халықтарының денсаулығына әсерін тигізуде. Әсіресе,  өскелең ұрпақтың денсаулығының нашарлау себебі,  рухани құндылығының құнсыздануы,  санитарлық-гигиеналық мәдениеттің төмендігі,  денсаулық туралы білімнің жеткіліксіздігі,  өз денсаулығына жауапкершіліктің болмауы,  салауатты өмір салтын қалыптастырудың мақсат-міндеттерін жете түсінбеуден болып отыр. Бұл  тек Қазақстан Республикасын ғана ойландырып отырған мәселе емес. Сондықтан,  әлем ғалымдары адам денсаулығына әсер ететін маңызды биологиялық,  әлеуметтік факторға көңіл бөліп,  қоғамды сауықтырудың тиімді жолдарын зерттеумен айналысуда.

 АҚШ-тың «Халық денсаулығы» ұлттық бағдарламасында қоғамдық денсаулық мәртебесін жақсартудың мынадай үш амалы көзделген:

— денінің суалығын қамтамасыз ету;   

— денсаулықты сақтау;

— аурудың алдын алу. 

Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының алты халықаралық орталықтарының бірі Қазақстанда орналасқан. 1978 жылы «Алматы декларациясы» қабылданып,  ғасырдағы Денсаулық сақтаудың ұлы хартиясы» деген мәртебеге ие болған. (Хартия – дүниежүзілік мәні бар халықаралық құжат).

1986 жылы адам денсаулығының эвалюциялық қызметін алғаш сипаттаған И.И. Брехман «Валеология – наука о здоровье» деген еңбегін жазды. И.И.Брехман денсаулық туралы валеологияның,  педагогика және медицина ілімінің дені сау адамды қалыптастырудың негізін қалаушысы. Ғылымға енгізген валеология терминінен кейін,  1995 жылы Қазақстан Республикалық Денсаулық орталығы тарапынан «Қайткенде денің сау болады?»,  «Валеология» деген халықтық медицина және гигиена бағытына ұмтылған бағдарламалар дүниеге келді.

В.П. Казначеев — адам экологиясы жүйесінің авторы,  экономикадағы денсаулықтың маңызын белгілеген. «Основы общей валеологии» еңбегінде валеология — аксиологиялық бағыт,  денсаулықтың болашағын қамтамасыз етуге,  бағытталған ғылым деп сипаттама береді.

Алғашқы қауымдық кезден-ақ адам қозғалысы өз ортасын әр түрлі салт-дәстүрлермен,  белгілі ритуалдармен қамтамасыз еткен. Бұл өзінше валеологияның бір түрі болып саналдады. Мұндай іс-әрекеттер инфекциялық ауруларға қарсы тұруға және күш жинауға елеулі әсерін тигізіп отырған. Ерте заманғы валеология — мистика,  (жұмбақ,  түсінбеушілік,  религиялық) діни салт-дәстүрмен байланысты болғанын байқауға болады. Ал дененің сымбаттылығы,  саулығы,  сұлулығын сақтау жөнінен Ежелгі Грецияда гимнастика,  дене шынықтыру,  сулы процедура әдістері кеңінен тараған. Дененің сымбатты,  сұңғақ та сұлу денсаулықтың мәнісін британдықтар мен голландықтар,  германдықтар мен скандинавтар,  скивтер және т.б. жақсы түсінген.

Ежелгі кездің өзінде-ақ адам шымырлық пен адамгершілік жетістіктеріне баса назар аударған. Ежелгі грек армандары мифтік,  аңыздық кейіпкерлерге теңеумен орындалған. Мысалы,  Антей,  Атлас,  Персей,  Атланит,  Геракл,  Прометей өздерінің мықты күштері,  батырлығы,  төзімділігі,  шымырлығы,  ширақтығы т.б. игі қасиеттері арқылы өзгелердің арманына айналған .

Валеологиялық идеялардың біздің эрамызға дейінгі II-V ғасырларда Ежелгі Римде валеотугенария құлдардың денсаулығы мен еңбекке қабілеттілігіне жауап беруден пайда болған.

Осы уақытта Грецияда шынығу,  дене жаттығулары және салауатты өмір салтының маңызының негізі қаланған.

Гиппократ (4-5г.б.э.д.) сыртқы факторлардың маңызын және конституциясын белгілеп,  валеологиялық идеялардың пайда болуын болжаған. Жалпы ғылымда Гиппократ — валеология ғылымының атасы болып есептеледі.

Бұл жерде Авиценаның (Ибн Сина 981-1037ж.) орны ерекше. Ол адамның физиологиялық жағдайын бірінші болып 6 градацияға бөлген:

— шегіне дейін дені сау;

— дене сау,  бірақ шегіне дейін емес;

— дене сау емес,  бірақ ауру емес;

— дене қалыпты жағдайда,  бірақ тез қабылдағыш;

— дене жеңіл аурумен ауырады;

— дене шегіне жеткен ауру.

Алғашқы дәрігерлердің бірі VI-VII ғасырда өмір сүрген Кротондық Алклимон Пифогормен тығыз байланыста болып,  адам ағзасының қалыптасуы мен қызметін Пифогор ілімімен байланыстырып түсіндірген. Ол «адамға әрдайым кері күш әсер етіп тұрады»,  — деді. Аклимон адам миының психикасын,  көру жүйесін,  мүшенің сезу жүйелерін бірінші болып ашқан.

Өз дәуіріне сай дамыған мәдениеті,  төл жазуы,  тәлім-тәрбиесі,  білім-білігі болған бабаларымыз сонау V-VIII ғасырдың өзінде мәңгі өлмес құнды мұраларды ұрпақ қамы үшін қалдырған. Көне түркі жазуымен тасқа қашалып жазылған ескерткіш Орхан-Енесей жазулары ғылымда,  қазіргі адамзат мәдениетінің дамуында елеулі орын алатыны айқын. Ондағы Ержүрек қолбасшы Күлтегеннің,  білікті мемлекет қайраткерлері Тоныкөктің құлпытасына қашалған жазулардағы көптеген көркем бейнелер,  қанатты сөздер,  ұтқыр тіркестер қазақ тілінде күні бүгінге дейін қолданылады.

Сол ғасырдың өзінде мәдениеттің экономиканың,  әлеуметтік жағдайдың,  ұрпақ саулығының жақсаруына,  имандылығына қам жеген ұлылар болған. Қазақ жерінен шыққан мәшһур Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған Әбу Насыр әл-Фарабидің,  одан кейін Шығыста кеңінен танымал болған астроном әрі математик Аббас Жауһари,  филолог Ысқақ әл-Фараби,  географ Жанақ әл-Қимақи еңбектері отандық білім мен мәдениеттің шыңы және ұрпақ қамы,  оның өресі мен болашағына арналған,  құнды мұра.

Тауасарұлы Қазыбек бектің «Түп-тұқианнан өзіме шейін» атты еңбегі ұлттық психологиядан ұрпақ салауаттылығына арналған.

Дегенмен,  XV ғасырда жазылып,  араға бес ғасыр салып,  барып қолымызға жеткен қазақ халқының ұлттық мәдениетіндегі елеулі құбылыс,  асыл еңбек,  қасиетті қазына — халық даналығының айғағы Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баянының» орны ерекше.

XV ғасырда өмір сүрген ғұлама,  шипагер,  жаһанкер,  тарихшы,  этнограф,  философ,  ақын астроном,  биолог,  химик,  биолог,  психолог,  географ,  ұстаз,  этика,  моральдың асқан білгірі Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баянынан» имандылық негізінде салауатты өмір салтын қалыптастыруға қатынасты мол қазына алуға болады.

Онда «Жетіге тиіспеу,  қырық бірге жұғыспау,  он екіден айрылмау» — дейтін өнеге өсиеттер бар. Оны адам баласы орындауға тиісті шартты принциптер екенін ескеруіміз қажет.

Ағылшын ғалымы шешекке қарсы вакцинаны 1796 жылы анықтаса,  ал Өтейбойдақ одан 350 жыл бұрын тапқан.

Шешек аурумен қара халықты тарыдай қырып салған жылы күндіз-түні демалыссыз тәжірбие жасаған шипагер,  шешек суын (вакцинаны) былай дайындаған; баланың шешек іріңін алып,  тананың шап терісін тіліп,  қан шыққан соң жағады. Ол жер бір жұмадан соң жұдырықтай болып томпаяды. Томпақты жарып,  қамсек қурай қуысымен бүйрек қабына құйып,  күн тимейтін салқын жерге қойып,  ағашты қаламдай үшкірлеп,  шешек болған баланың білегіне жағып,  жаққан жерді инемен сызып қойып отырған.

Әз Жәнібек қазаққа жеті атасына дейін қыз алысуға тыйым салған жарлығы да Өтейбойдақ ақылымен жарияланған. «Төрт атадан аспаған рулар арасынан қыз алысқандардың қаны азғанды көзім көрді. Сондықтан,  жеті атадан әрі қыз алыспақ шарт. Отыз-қырық атадан қыз алысса,  ұрпағы зейінді,  өнерпаз,  аңғарлы,  денсаулығы мықты болмақ»,  — дейді ғұлама. Бұл жерде генетикалық көрегендік талдау,  қоғамның,  ұлтының болашағына,  ұрпақтың саулығына баса назар аударған.

«Медицина ғылымының атасы» біздің дәуірімізге дейінгі — 460 — 370 жылдар аралығында өмір сүрген ежелгі грек халқының ұлы дәрігері,  Ибн Сина өзінің дәрігерлік ғылыми «Ережесінен» өскелең ұрпақ үшін салауатты өмір салты тәрбиесінде ерекше маңызы бар мағлұматтарды алуға болады. Ол денсаулықты сақтаудың және нығайтудың,  валеологиялық кодекстің талаптарын шығарды. Ибн Сина тамақтану,  ұйқының,  оқудың және еңбек режимін яғни,  ережелерін міндетті түрде сақтауды бұйырады. Оның пікірі бойынша,  санитарлық-гигиеналық ережені білмеу — еңбек барысында ағзаға зиян келтіреді дейді. Сондықтан,  Ибн Сина адамдардың барлық жас кезеңдеріне санитарлық-гигиеналық тәрбиені ұсынады. Осы аспектілердің көбі балаларға тікелей арналады.

Ибн Сина денсаулықты сақтаудың негізгі себептері денсаулыққа әсер ететін тепе-тендікті сақтайтын қажетті негізгі факторларды,  шамалас себептерді анықтайды. Ондай себептерге дәрігердің негізгі үлкен және тұрақты айналысатын жұмыстары;

— болмыстың тепе-тендігі (дене құрылысының үйлесімді тұрақталуы);

– қоректі таңдау (тамақтану режимі);

— денені,  ағзаны шлактан тазарту (яғни денедегі шлактан және зиянды метоболиттерден тазарту);

—  дене құрылысын дұрыс сақтау (дене органдарының өзара тепе-теңдігін сақтау);

—   мұрын арқылы тыныс алуды жақсарту;

—   киімге бейімделу (яғни киімнің тазалығы);

— дене және рухани қозғалыстың тепе-теңдігі (шаршау,  салғырттық пен сергектілікке байланысты);

Ибн Синаның денсаулықты сақтаудағы басты міндеті,  жоғарыда аталған принциптерді ерте кезден ұстауды ұсынады.

Ибн Сина балалардың және ересектердің денсаулығын сақтау үшін сусын мен қоректік заттарға аса көңіл аударуға кеңес береді. Ол үшін міндетті түрде жас ерекшелікті ескере отырып,  жеке тамақтану,  онымен қоса еңбектің түрлері,  жынысы,  денсаулық жағдайы,  жыл мезгілдері т.б. себептер ескерілуі қажет дейді. Гигиеналық тамақтану режимі және диета сақталуы есептелуі керек. Гигиеналық ереженің сақталуына келесі жағдайлар жататыны белгілі,  қандай өнімдер көбірек пайдалану керек және неге,  тамақты қабылдау мезеттегі сезімі,  тамақтанудың аяғы,  алкогольдік сусындарға қатысы. Осындай ережелерді ескере отырып,  оқымысты барлық жас кезеңдерде тамақтанудың мөлшерін,  гигиена,  денсаулық сақтаудың жолдарын қадағалауға кеңес береді.

Ертедегі грек ғалымдары Аристротель мен Гиппократ: ²Тамағы тоқтық,  жұмысы жоқтық денсаулыққа зиян,  ағзаны аздырып тоздырады²- деген. Ибн Сина “Дене жаттығуларымен қалыпты және өз уақытында шұғылданып отырған адам ауруды құртуға бағытталған,  ешқандай емдеуді қажет етпейді” десе,  “Мөлшерден тыс тоқтық та,  аштық та және басқа да ауытқушылықтардың бәрі де денсаулыққа қолайсыз”, — деп Гиппократ,  ал М.Я.Мудерцов “Денсаулықты сақтау үшін,  ал онан да абзалы жиі ауыра берудің алдын алу үшін дене жаттығуларын жасаған немесе қозғалыста болған жақсы”– деп айтқан. Ғұламалардың ұсынған ақыл-кеңесі,  денсаулықтың негізі – дене қозғалысы,  шымырлық,  сергектік,  белсенділік екенін ескертеді.

Рухани,  материалдық байлықтың негізі денсаулыққа байланысты деп қарап,  баланы сергек сезімді,  дені сау,  тәні сау,  адамгершілігі мен имандылығы мол азамат етіп тәрбиелей отырып,  “Бүгінгі өмірдің қонағы,  ертеңгі өмірдің қожасы”– деп ата-бабамыз келер ұрпаққа үлкен үмітпен қараған.

Ұлттық қасиет – ұлттың ұйытқысы.

–  ұлттық ойлау,  қабілет қоры – халықтың қоғамдық демеушісі.

– тәрбие – ұлттық психологияны қалыптастыратын негізгі құрал.

– салт-дәстүр – ұлттық өмір сүру дағдысы.

– ұлттық психология – халықтың  табиғи өзгешелігінің даралық анықтамасы.

Бұл ұлттың рухани құралдары келер ұрпақты дені сау етіп тәрбиелеуде тағлым іліміне арқа сүйер тіректер. Егер бұл тағылымды топшалайтын болсақ,

– шыншыл тұрғыда жазылған ұлт психологиясы жайлы алдыңғы қатарлы әдебиеттер;

 – адам бойына ана сүтімен сіңген,  атадан балаға мирас болып жеткен ұлттық тағылымның тұжырымдамалары жатады.

Ұлттық тұжырымдамаларды зерттеуші Лев Гумилев: “Этнос дегеніміз – жер бетіндегі белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтік аймақтық бірлігінде жатқан,  салт-дәстүр,  тұрмыс тіршілігі,  шаруашылық кәсібі,  мінез-құлқы,  тілі мен мәдени мұрасы бір халықтар тобы”– дейді.

Міне,  осындай халықтар тобының бірі – қазақ ұлтының ұлттық мүддесінің ең бастысы – ұрпақ қамы. Ұлттық мүдде дегеніміз – сол этностың құрамына енетін жеке адамдардың ортақ мүддесінің жиынтығы болып шығатынын түсіну қиын емес. Ұрпақ қамы болғандықтан ата-бабамыз осы мақсатқа жету үшін жігерлілік,  қайсарлық мінез,  жауапкершілік,  құлшыныстық арқасында жүзеге асатынын жақсы білген.

Шоқан Уәлиханов қазақ жерінің географиясын,  этнографиясын,  фольклорын зерттегенде,  әкімшілік басқару қызметін алу әрекетін істегенде,  халқына сауат сұрап патшаға барғанда,  ұлттық мүддені күйттеп барғанына ешкім дау айта алмас. Ыбырай Алтынсарин халыққа білім берудің жайын ойлап,  ұлттың келешегі – жас ұрпақты оқытып,  тәрбиелеуге өмірін сарп етті.

Орыс географиясы қоғамының негізін қалаушы,  Ресейде қазақтар жөнінде алғаш монографиялық еңбек жазған ғалым Алексей Левшин “Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен даласының сипаттамасы” (1832ж.) еңбегінің “Дене бітімі” деген тарауында қазақтар денсаулығына былай сипаттама береді:

“…Табиғатпен етене өмір сүрген,  қарапайым тамақ,  жайбарақаттылық,  залалсыз климат пен таза ауамен тыныстаған қырғыздар денсаулығы мықты,  көп жасайтын,  күшті де қуатты,  аштыққа,  ыстық-суыққа шыдамды келеді. Күннің ыстығы қаперіне де кірмейді. Көргіштігіне  таңдануға тұрарлық,  тегіс жерде тұрып кішкентай заттарды 10,  не одан да көп шақырымнан көре береді,  көзі өткір келеді. Европалықтар заттарды бұлдыр көріп әзер байқайтын жерден,  олар заттың сұлбасы мен түсін ажыратып береді – дейді. Жалпы қазақтардың көру қабілетінің,  қырағылығының мейлінше жақсы дамуы – кең байтақ далада өмір сүруі,  шалғайға ойлана зер салып,  байқампаздықпен,  байыппен,  байсалдылықпен сүзіп,  шолып қарауға дағдылануы ақыл-ой өрісінің кеңдігі мен сабырлылығының сипаты”- дейді.

А.Левшин бала тәрбиесіндегі саулығына былай мән береді:

“Бала күнінен ат құлағында ойнау — қазақтың тұңғыш гимнастикалық жаттығуындай. Былайша айтқанда,  олар ат үстінде туып,  ең асау,  адуынды аттың өзін батыл да шебер ауыздықтайды. Әйелдер еркектермен бұл жағынан теңеспек түгілі,  кейде асып та түседі. Олар садақты да қолдана біледі. Қырғыздар көп жасайды: 80 жастағылар көпшілік,  жүздегі қариялар да ұшырасады. Бала жастайынан қой терісіне оранып,  ыстық-суық ауаны өз денесімен сезіп өседі” – дейді; бұл жерде бала саулығының негізін сипаттауы.

Медицина,  антропотология саласындағы бірқатар еңбектердің авторы,  дәрігер Николай Львович Зеланд “Қырғыздар” (Қазақтар) атты этнологиялық очеркінде қазақтардың салауаттылық пен денсаулыққа,  дене пішіні,  сымбаттылыққа байланысты антропологиялық өлшемдер арқылы мынадай қызықты деректер келтіреді:

“Қазақ қызуқанды болып келеді. Оның рухына жайсаңдылық,  ізгілік тән,  ол ылғи да жайдарлы жүреді. Жалпы сергек әрі еліктегіш келеді,  алайда “жүйкесі” көмбісті,  ашушаңдыққа бара бермейді. Оның қызуқанды болуының себебі,  бәлкім,  көшпенділердің өмір салтынан да болса керек. Қаурыт та,  шапшаң дене қозғалысы,  үнемі ат үстінде жүруі қан айналысы мен зат алмасуына қолайлы болуы тиіс; бұған қоса,  дала тұрғындары дене қызуының жиі алмасуы,  олар жұтатын таза ауада; шөлейтте жол шеккенде сусынды көп ішпеуі,  діни жоралғыларға байланысты тағамдар таңдауы,  асқазан және ішек жолы қызметін жақсартуға жәрдемдеседі,  бұлардың рух күшін сақтауға маңызды ықпалы бар; ақыр соңында арақпен,  апиынмен және темекімен жүйкесін жұқартуға әдеттенбеудің де біраз пайдасы бар.

Жүйке салауаттылығы адамның иманды,  өнегелік бейнесінен де жақсы көрінеді. Жаны жайсаң адам өзгелерге де іш тартады. Қазақ ниетімен ақкөңіл: ол сондай-ақ қастерлі өсиеттерге адал,  басқаның қайғы-қасіретіне ортақтас,  күйзеліс-күйінген кезде салаутатты және төзімді”– дейді.

Қазақ халқының осыдан салауаттылығы мен имандылығы қатар жүретінін байқау қиын емес. Ал осы салауаттылығы мен имандылығы табиғат аясында етене байланысты болған. Адам саулығы табиғатпен де тығыз,  имандылық қарым-қатынаста жүзеге асатынын ерте кезден білген қазақ ұлты қадір тұтуға жарайтын ұлттық психологиялық кешендерді бойына сіңіріп отырған.

Қоршаған ортамен етене байланысқан біздің көреген ата-бабамыз түгін тартса майы шығатын көк майсалы бел,  арнасынан асып төгіліп жатқан өзен-су,  сылдырап аққан бұлақ,  қарағайы мен қайыңы,  емені мен шілігі сыңсыған орман,  қарақаты,  мойылы мен шиесі,  жауқазыны мен қызғалдағы құлпырған,  аққуы ұшып,  қазы қонған,  бұлбұлы сайрап,  көкегі шақырған ұлан-ғайыр даланы көзінің қарашығындай сақтап,  қадір -қасиетін жете түсіне білген.

Қазақ отбасы тәрбиесінде өзінің ғасырлар бойы саяси экономикалық,  әлеуметтік — тарихи ерекшеліктеріне байланысты атап айтқанда,  кең байтақ жерін,  шаруашылық дәстүрін әр түрлі шапқыншылық,  жауынгерлік және табиғаттың дүлей апатынан сақтап,  қорғап қалу үшін ұрпағын бала жастан іскерлікке,  ептілікке,  батырлыққа,  мергендікке шымырлыққа,  саулыққа,  имандылыққа тәрбиелей отырып,  жаны мен тәнінің бірдей жетілуін дәстүрге айналдырған.

Әр халықтың бала саулығы тәрбиесінде ой — пікірлер мен дәстүрінен педагогикалық,  психологиялық,  валеологиялық,  философиялық қағидалардың өзегі бар екенін байқау қиын емес. Сондықтан,  қазіргі жаңару дәуірінде ұлттық педагогиканың өзіне тән бай мұраларының маңызы мол. Осы асыл мұралар жеке тұлғаның қалыптасуына себеп бола алады.

Академик тарихшы,  этнограф,  лингвист,  интернационалист,  Орхон-Енисей жазба ескерткіштері туралы құнды еңбек жазған,  Жүсіп Баласағұнның “Құтты білік”  атты еңбегіне тұңғыш ғылыми талдау жасаған Василий Васильевич Радлов қазақтарды былай сипаттайды:

“Қазақтар орта бойлы болып келеді,  дегенмен де олардың арасында өте-мөте сұңғақ бойлы – жауырыны қақпақтай,  мойыны күжірейген желкелі адамдар да жиі кездеседі. Мен тіпті былай деп ойлаймын: ауқатты қазақтар (тамақтан тарылмайтын) денесінің тұрқы адамның табиғи тамағы ет екенінің айқын дәлелі болып табылады,  өйткені ет жемейтіндер арасында мұндай алып денелі кісілерді ұшырата қою мүмкін емес…

Қазақтар арасында әлжуаздары аз,  ал күшті тағам мен таза ауадағы салауатты өмір сүруі арқасында аурулар да некен-саяқ ұшырасады” – деп жазады.

Ұлтқа тән ұлттық мінездер: жауынгершілік,  өнершілдік,  қонақжайлылық,  балажандылық,  малжандылық,  және т.б.

Осы ұлттық мінездердің бірі – жауынгершілік. Бұл мінездің астарында көп мағына жатыр. Балаларын “әке көрген оқ жонар” деп баулыған қазақ,  ел басына күн туғанда “ереуіл атпен егеулі найза” ер жігіттің мұраты болған. Жау шапса айдап ала жөнелуге жағдайы бар көшпенді мал шаруашылығы да бұл тайпалардың ереуілшіл мінезінің қалыптасуының экономикалық негізі іспетті еді. Сәйгүлік,  қымыз “ер қаруы бес қару”,  жинақылық пен сергектік,  ширақтық – бұлардың жауынгерлік мінезін айқындайды. Оның дәлелі өз кезеңінде парсының ұлы патшасының бірі Кирдің,  әлемге аты мәшһүр Ескендір Зұлхарнайынның әскерлеріне де есеңгірете соққы беріп жібергені белгілі. Кезінде VІ ғасырдан XІІІ ғасырдың басына дейін өмір сүрген Батыс Түрік,  Түркеш,  Қарлұқ қағанаттарының ұрпақтары Шығыс Қытайдан бастап Византия мен Римге дейін танылып,  өздерімен санастыра білген,  азулы мемлекеттер болған. Солардың ұрпағы қазақ ұлтының жауынгерлік мінезі әлемге әйгілі осындай ата-бабаларынан қанға сіңген мінез болып табылады.

Қазақтардың жауынгерлік мінезін достары ғана емес,  жаулары да ескермей қоймаған. А.Гитлер өзінің Шығыс жоспарында батыс славяндардан – чехтарды,  шығыс славяндардан – украиндарды,  азиялықтардан – қазақтарды атап,  өз әскерлеріне осылардан сақ болуды ескерткен екен. “Қызыл Армияның кейбір аса төзімді жауынгерлері қазақтар болды” – деп жазады ағылшын жазушысы Александр Верт.

Болашақ ұрпақты рухани байыту үшін,  өткен кезең мәдениетінің тұңғиығына бойлап,  оның ішкі мазмұнын түсініп,  інжу-маржанын өз бойына сіңіріп,  рухани нәр алуы керек. Бүгінгі даму кезеңі – өткен кезеңдердің тәжірибесі. Мұндай жағдайда,  бұқараның жас буынын салауатты өмір салтына тәрбиелеу,  өткен кезеңдер тәжірибесіне арқа сүйеп,  халықтық педагогикалық құндылықтарды пайдаланғанымыз абзал.

Қазақ халқының сондай құндылықтарының бірі “ салт-дәстүр мен әдет-ғұрып”. Енді осы салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа ғылыми тұрғыда талдау жасап көрелік:

“Салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа” Қазақ совет энциклопедиясында мынадай анықтама берген:

“Салт – халықтар кәсібіне,  сеніміне,  тіршілігіне байланысты қалыптасып,  ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын әдет-ғұрып,  дәстүр. Уақыт озған сайын оған жаңалық еніп,  өзгеріп,  қоғамдық болмыс принциптеріне бейімделіп отырады. Ал жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы келетіндері жойылып,  өмірге қажеттіліктері жаңа жағдайда ілгері дамиды”.

“Дәстүр – ұрпақтан-ұрпаққа көшетін тарихи қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр – қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінің негізі. Дәстүр мәдениетімізбен тығыз байланысты. Мәдениеті дамыған ел дәстүрге де бай”.

Профессор С.Қалиевтің ”Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы” деген еңбегінде  “салт” ұғымына түсініктеме  берілген.

“Салт- адам өмірінің күнделікті тіршілігінде жиі қолданылатын мінез-құлық,  қарым-қатынас ережелері мен жол-жоралғы,  рәсім,  заңдылықтарының жиынтығы. Ол жеке адам өмірінде еңбек,  іс-әрекет,  адамгершілік,  құқық,  діни ережелерімен байланысты көрініс береді де біртіндеп ауыл-аймақ,  ру,  тайпаға,  ортақ рәсімге айналады”– деген.

Социолог Т.Ж.Нақыпбеков “өмір салты – субъектінің әлеуметтік ортамен өзара әрекеттестік тәсілі. Өмір салтынан сол қоғамның экономикалық жағдайын,  қоғамдық қатынастары,  материалдық және рухани қажеттіліктерінің қанағаттану деңгейлері көрінеді” – деп сипаттайды.

Ал,  Ю.П.Лисициннің пікірінше,  “өмір салты” – өмірдің белгілі бір жағдайында және соған сай жүретін адамның іс-әрекеті. Өмір салты адамның денсаулығына да әсер етеді,  сондықтан денсаулық пен өмір салтының арасындағы байланыс өмір салты ұғымын көрсетеді.

”Қазақ халқының жалпы ұлттық игілігін бүкіл адамзат мәдениетімен ұштастыру… өз халқының рухани бастаулары мен жалпы адамзат мәдениеті арасындағы үйлесімділікті жүзеге асыра отырып,  жас адамның жан-жақты дамуына кең өріс ашады” – деп 1992 жылы халыққа білім беру Министрлігі бекіткен қазақ орта мектебіндегі білім мазмұны тұжырымдамасында көрсетеді.

Қазақтың ұлттық ойындары – адам ағзасы үшін өте маңызды,  теңдесі жоқ сауықтыру,  денсаулықты нығайту,  салауатты өмір салтын қалыптастыру шараларының бірі. Адамның морфологиялық-физиологиялық дамуына,  эндогенді,  экзогенді факторларға қарсы тұруына,  тұлғаның жалпы тұрқы салауатты дамуына,  бойшаң,  денелі сымбатты дамуына тигізер маңызы зор. Қазақтың ұлттық ойындары – ептілікті,  өжеттілікті,  ширақтылықты,  шапшаңдылықты,  тапқырлықты  және т.б. қасиеттерді талап етеді.

“Асау үйрету”,  “Мойын арқан”,  “Алтыбақан”,  “Қазақша күрес” – қазақ халқының ежелгі спорт ойыныдары адам денесін ширатып,  бұлшық еттерді қатайтады,  төзімділікке,  батылдыққа,  ептілікке керек кезінде тез ойланып,  ұтымды амал,  ақылды шешім,  әдіс таба білуге машықтандырады.

Сондай спорттық,  ұлттық ойындарға: “Тауық күрес”,  “Білектесу”,  “Арқан тартыс”,  “Бәйге”,  “Аламан бәйге”,  “Тай жарыс”,  “Құнан жарыс”,  “Дөнен жарыс”,  “Жорға жарыс”,  “Аударыспақ”,  “Түйе жарыс” кіреді. Осы ойындардың ішінде қызығы “Табақ алып қашу”,  бұл ойын үлкен жиындарда,  тойларда ойналады,  тамағы бар табақты төкпей-шашпай,  ептілікпен,  ширақтылықпен көздеген жерге жеткізу,  ал қарсы жақ дәл сондай талаппен табақты келесі орнына жеткізу керек. Жеңілген жақ айыптарын кез-келген өнер түрімен өтеп отырған. “Қыз қуу”,  “Теңге салу”,  “Асық ойыны” оның бірнеше түрлері бар. “Алшын ойыны”,  “Омпа”,  “Асық тігіп ойнау”,  “Тас қала”,  “Хан”,  “Көкпар” т.б. спорттық ойындарды атауға болады. Бұл ойындар адамды дәлдікке,  мергендікке,  ептілікке,  жауапкершілікке,  адалдыққа,  шыншылдыққа,  ширақтылыққа тәрбиелейді.

В.А.Сухомлинский: “Ойын – баланың алдынан өмір есігін ашып,  оның шығармашылық қабілетін оятуы және ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы мүмкін емес. Ойын дүниеге ашылған жарық терезесі іспеттес,  ол арқылы баланың рухани байлығы жасампаз өмірмен ұштасып,  айналасындағы дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз ұшқын,  білуге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты “– деген.

12-13 ғасыр бұрын Мұхаммед Пайғамбардың айтқан хадистерінің оқу-тәрбие істерінде алар орны ерекше.

Мұхаммед Пайғамбардың денсаулық туралы айтқан хадистеріне мән берсек:

–100 түрлі аурудың 99-на алла-тағала ем жаратқан,  тек кәріліктен басқасына;

– үмбеттерім үшін ең қатты қорқатын жайларым: мөлшерден артық тамақ ішіп,  семіру,  ұйқышылдық,  жалқаулыққа салыну;

–арақтан сақтаныңыздар,  өйткені ол барлық жамандықтардың кілті. Салауаттылық – денсаулықтың кепілі.

–екі байлық бар. Көп адамдар соларға жете алмай қасірет шегеді: бірі – денсаулық,  екіншісі – салиқалылық.

Сондықтан,  “Салиқалы ғұмыр кешем десең,  салауатты өмір сүр”– деген халық.

Теңдесі жоқ байлық – халықтың денсаулық жағдайын тексеруден өткізу,  денсаулық сақтау жүйесіне қолдау көрсету,  салауатты өмір салтын қалыптастыру,  ұрпақ саулығына алдын ала қамдану – бұл күн тәртібінен түспейтін мәселе және маңызды сипат болып отыр.

Елбасының жарлығымен 2002 жылды Денсаулық жылы деп атап,  “Ауырып ем іздегенше,  ауырмайтын жол іздейтін” түсінік сенімді санамызға сіңіріп,  сергектікті жанымызға серік ететін дағдыны қалыптастыру міндеті тұрғанын ескерткендей.

Әр адам өмірге келген соң мағыналы өмір сүруі қажет. Мемлекет үшін де,  өзі үшін де денсаулық – шешуші саясат және демографиялық мүдденің түйіні.

Қазақтың бір туар перзенті М.Дулатов – ұйықтап жатқан,  қараңғылықта жүрген туған халқын оятып,  біліммен қаруландырып,  өркениетті елдер қатарына жеткізуді армандап,  еңбегімен елеулі үлес қосқан тұлға. М.Дулатов көптеген тарихи еңбектердің авторы. Ол қазақ халқының шығу тарихы,  оның салт-дәстүрлері жайында,  тың пікірлер айтып,  салиқалы ой түйген. Оның Денсаулық жайындағы еңбегі нағыз салауатты  өмір сүрудің сара бастауы. Себебі,  ол еңбек дененің сау кезінде денсаулықты алдын-ала нығайту,  сақтану,  күтіну жолдарын ескеретін,  игеретін ғылыми еңбек.

Денсаулық жайындағы еңбекте профилактикалық-гигиеналық талаптар бірінші кезекте ескертіледі.

Құлағың аман болады – бөлімінде бес түрлі,  құлаққа ұрмау,  айқайламау,  кез-келген нәрсемен шұқыламау,  таза ұстау,  оның сырқатының алдын алу,  дәрігерге көріну ережесін ұсынады.

Мұрның аман болады – егер де,  әрдайым таза ұстап,  оның қызметін,  демалу ережелерін ұқыпты ұстасаң дейді.

Тынысыңның амандығы үшін сегіз түрлі ережені белгілейді. Тыныс тек мұрын арқылы жүзеге асуын,  лас ауамен тыныстамау,  үй тазалығын сақтау,  бөлме ауасын тазартып алу,  гулеме желден сақтану,  ұйықтайтын бөлменің ауасының тазалығы – денсаулықтың күш қуатын нығайтатынын естен шығармауды,  зиянды заттарды пайдаланбауды зерделейді.

Көзің аман болады егерде,  нашар жарықта оқу,  жазу жұмыстарымен айналыспасаң,  жарықтың түсуін қадағала,  жылжымалы транспорт үстінде оқыма,  жатып іс қылма,  жазуды сызықсыз түзу жазуға тырыс,  көзді демалдыр,  сақтанудың,  тазалықтың,  көру кемістігінің алдын алудың ережелерін түсіндіреді.

Үйде жұмыс қылғанда саламаттық сақтау үшін деген бөлімде жұмыс үстінде дененің сымбаттылығы мен саулығына арналған барлық ережелердің он түрлі әдістерін ескеруді айтады.

М.Дулатов – денсаулық сақтауда профилактикалық-гигиеналық талаптармен қоса,  адамның салауатты өмір салтын қалыптастырудағы күн режимін,  тазалық,  ұқыптылық,  жауапкершілік,  адамгершілік,  имандылық деген құнды қасиеттерді астарлайды. Және оны әңгіме мысалдармен толықтыра түседі. Мысалы: “Байлық” атты әңгімесінде:

   “Бір жарлы жігіт жас күнінде оқыған ұстазымен жолығып,  өзінің бұл күнде кедей болғандығын шақты. Онымен бірге оқыған серіктерінің көбінің бай болып,  кейбіреулері жұртқа қадірлі кісі болып кеткенде,  өзінің әрқашан көрген күні жоқшылық екенін сөйлейді. “Қалайша сен өзің айтқандай кедейсің?” – дейді ұстазы. “Сенің денің сау,  қол-аяғың аман,  жұмысқа жарарлықсың” және шәкірітінің оң қолын көрсетіп сұрады: “Сен мына қолыңды мың сомға кестіруге рұқсат етер ме едің?”,  “Құдай сақтасын,  он мың сомға да кестірмеймін” – деді жігіт. “Қаншаға берер едің жарық дүниені көретін қырағы көздеріңді,  сақ құлағыңды,  мықты аяқтарыңды?” – деді ұстаз. “Мен бұларды дүниенің малына да айырбастамас едім” – деді шәкірт. “Қалайша енді осыншама байлыққа ие болып тұрып,  жарлымын дейсің?!” – депті ұстазы.

А.Байтұрсынов “Тәні саудың – жаны сау” екенін айта отырып,  “Ең әуелі бәрінен бұрын тазалықтың қадірін біл. Тән саулығының тамыры тазалықта,  жан саулығының тамыры тән саулықта” – деп денсаулықты сақтаудың маңызды жолын меңзейді. Себебі,  денсаулықтың кепілі – тән мен ардың тазалығы. Ол саулықтың іргетасын қалайды.

М.Жұмабаевтың пікірінше тәрбие саласы төртке бөлінеді. Олар: дене,  жан,  ақыл тәрбиесі,  сұлулық пен құлық тәрбиесі,  Автор олардың бір-бірімен байланыстылығын былай түсіндіреді: «Егер адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе,  оның тәрбиесі түгел болғаны. Егерде ол ыстық,  суық,  аштық,  жалаңаштық сықылды жұмыстарға жиі ұшырайтын күштерді елемейтін мықты берік денелі болса,  түзу ойлайтын,  дұрыс шешетін,  дәл табатын ақылды болса,  сұлу сөз,  жамандықтан жаны жиреніп,  жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып,  шын адам болғандығы. Балам – адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын» – деген.

М.Жұмабаев дене – жанның қабы дейді. Қап берік болса,  ішіндегі зат та берік болмақ. Дене жанның құралы. Құралы мықты болса,  иесі де мықты. «Сау жан,  сау денеде ғана болады» деген адамзат дүниесінің ескі мәтелін растайды.

Ағартушы– педагог,  қазақтан шыққан тұңғыш жоғары білімді дәрігері – Халел Досмұхаммедұлы. Ол 1909 жылы Санкт-Петербургтегі әскери-медициналық академияны алтын медальмен бітіріп шығып,  Ресейдің бірнеше губернияларында дәрігерлік қызмет атқарған.

Х.Досмұхамедұлы қазақ мектептері оқушыларына арнап жаратылыстану пәндерінен бірнеше оқулықтар жазған. Олар: 1925 жылы “Тән жүйесін табу”,  “Оқушылардың саулығын сақтау”,  1926 жылы “Жануарлар”,  1927 жылы “Адамның тән тірлігі”,  1928 жылы “Сүйектілер туралы”,  1932 жылы “Табиғаттану” т.б.

Осы оқулықтарында оның валеологиялық ой-пікірлері жан-жақты көрініс тапқан. Оларда адамның денсаулығын сақтау,  түрлі аурулардың пайда болу себептері,  оларды емдеу,  олардан сақтандыру жолдары кеңінен мазмұн алған.

Денсаулықты сақтау тұрғысында Х.Досмұхаммедұлының “Оқушылардың саулығын сақтау” атты еңбегінің маңызы ерекше. Автор кітаптың алғы сөзінде “Қазақ-қырғыз мектептерінде саулық сақтау жұмыстарының нашар екеніне күйініп,  ана тілінде ол жөнінде ешбір құралдың жоқтығын ескере отырып,  осы кітапшаны басып шығаруды жөн көрдік” – деп,  оны 1925 жылы Ташкентте араб әріпімен шығарған. Ол еңбегінде 68 жыл уақыт өткен соң,  яғни 1993 жылы ғалым К.Ермаханның дайындауымен “Денсаулығыңды сақтай біл” деген атпен “Балауса” баспасынан жарық көрді.

Кітапша алты бөлімнен тұрады 1- құлағың сау болсын десең… 2- мұрның сау болсын десең… 3- тынысың сау болсын десең… 4- көзің сау болсын десең… 5- үйде жұмыс істегенде денсаулығыңды ойласаң… 6- денең сау болсын десең…

Кітапшаның мазмұнына Қазақстандағы валеология ғылымы туралы тұңғыш еңбек деп баға беруге болады. Себебі,  ол ауырғаннан кейінгі емес,  ауырмай тұрып,  сау дененің саулығын сақтау,  оны нығайту,  шынықтыру туралы валеология теориясы негізінде жас өспірімдерге тәлім-тәрбие беретін өте құнды бағыттағы еңбек. Оның құндылығы сол,  онда адам ағзасының сау болуы үшін,  алдын алу ережелерін ақыл-өсиет формасында оқушыларға өте түсінікті тілмен,  мазмұнды берілген. Баланың мәдениетті,  әдепті,  дені сау,  тәрбиелі болуына жетелеп,  ширақтық,  сергектік,  ептілік,  өзін-өзі күтудің тазалық сақтаудың әліппесіне үйретеді.

Ұрпақтардың салауатты өмір салтын ұйымдастыру мақсатында тәрбиенің негізгі мына қағидаларын ескеру қажет:

Келер ұрпақты дені сау,   еңбексүйгіштікке,  икемді,  ширақ етіп,  дәлдікке,  мергендікке,  ақылдылылыққа,  намысқорлыққа,  имандылыққа,  жақсы мінезге тәрбиелеу үшін,  ұшы-қиырсыз жазира кең даланың жас ұрпаққа тәрбие берудің бай тәжірибесін жинақтай отырып,  “Тіршіліктің тұтқасы табиғат – байлығы” – деп ұққан қазақ халқы,  әсем табиғат сапалығымен ұрпақтар саулығын сабақтастыру арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыру қажет.

Қазіргі мемлекет міндеті – халықтың денсаулығына әсер ететін маңызды фактор екенін ескеріп,  таза су мен кенеулі асты пайдалану,  тазарту жүйелерінің болуы,  қоршаған ортаны ластайтын және экологиялық зиян келтіретін объектілерді қысқартуды,  дене тәрбиесі мен табиғатты қорғауды көздейді.

«Табиғат – математикалық және геометриялық дәлдікпен жасалған,  оны орнынан сәл қозғасаң,  дүниенің тас-талқаны шығады» – деп Әл-Фараби айтқандай,  ата-бабамыз ұрпағына ұлағат еткен Жер-Анамызға ғылыми жетістіктердің сынағы да өз зиянын тигізді. Семейдегі атом-ядролық сынақтар,  химиялық өнеркәсіптің қалдық заттары,  космосқа ұшырылуы,  яғни бір сөзбен айтқанда антропогендік факторлар әсерінен экологиялық апат аймақтарына айналуда. Оның зардабы адамның тұқым қуалайтын жасушалардың хромосомаларын бұзып,  ұрпақтың кемтар дүниеге келуіне себеп.

Қазіргі таңда Қазақстанда әр саланың ғалымдары салауаттану саласындағы жаңа зерттеулерді іздестіруде. Денсаулықты сақтау және оны нығайтудың заңдылықтарын,  әртүрлі табиғи,  әлеуметтік,  экономикалық және психологиялық факторлардың адамға ықпалын оқып білуге,  әртүрлі жастағы оқушылардың дене және ой еңбегінің қабілеттілігіне,  денсаулық құндылығының нышандарын жете түсінуге,  денсаулықты сақтауға бағытталған инновациялық технологиялар мен әдістерге байланысты проблемалар ғылыми-зерттеу жұмысымыздың нысаны болды.

Өскелең ұрпақтың денсаулығын нығайту,  сақтау  тәрбиесінде ақпараттық кеңестікті кеңейте отырып,  салауатты өмір бейнесінің теориясы мен технологиясы саласын,  дене шынықтыру мен спорт мәдениетін салауатты өмір салтын қалыптастыру арқылы тәуелсіз еліміздің денсаулығы мықты,  болашағы жарқын болуына атсалысу – парызымыз деп санаймыз.

Осыған байланысты:

– мектепте денсаулық туралы ғылым – валеологияның жеке мәселелеріне еңбектерін арнаған А.А.Колбанов,  Г.К.Зайцев,  Л.Т.Татарникова,  В.Г.Сломин,  А.С.Иманғалиев т.б. Мектептерде валеология пәні жүргізілуде,  педагогикалық валеология концепциясын жазған Л.Т.Татарникова,  Г.К.Зайцев т.б. Мектепте валеологиялық қызметті ұйымдастыру бағытына С.В.Попов валеологиялық бағдарламалар “О здоровье любви и красоте” акад.м.ғ.д.,  В.П.Петленко: “Кодекс здоровья” – м.ғ.д.,  проф. Л.З.Тельдің,  А.А.Ақановтың басшылығымен салауатты өмір салтын қалыптастырудың Республикалық орталығы ұйымдастырылған.

Дегенмен,  ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге сүйенсек,  өскелең ұрпақтың денсаулығын сақтау және оны нығайту – педагогикадағы жаңалық емес.

Мектепте оқу-тәрбие процесін физиологиялық-гигиеналық негізде ұйымдастыру жолы,  әдістері,  санитарлық-гигиеналық негізде мәдениеттің тәсілдері,  оқушылар және ата-аналар арасында,

– медициналық-гигиеналық үгіт-насихатқа бұрыннан еңбектерін арнаған ғалымдар: Е.П.Буновт,  Г.И.Деметра,  Е.И.Кальченко Э.Г. Костяков,  Д.В.Колесова,  Н.Б.Коростелов,  И.И.Милман,  А.Г.Просецкая,  А.Г.Хрипкова,  Д.Ж.Шарипов және т.б. Жекелеген оқу пәндерін оқыту процесінде оқушылар денсаулығын сақтауда денсаулық аспектілерін анықтау келесі ғалымдардың еңбектерінен көрініс береді. [И.В.Зверева,  Л.С.Заянчковская,  Т.Шукуров,  Т.Хомдамова,  А.М.Цузмер және т.б.] Салауатты өмір салтын қалыптастыру,  

– мектепте дене және гигиеналық тәрбиелік аспектісіне еңбектерін арнаған Ш.Әлжанова,  И.Л.Стычинский,  Т.Тажібаева,  С.К.Құсайнова,  М.Б.Сапарбаев,  О.А.Аяшев,  Г.Д.Әлімжанова,  А.В.Косалыпов,  Т.К.Бөлеев және т.б.

Денсаулықты сақтау және нығайту көптеген зерттеулерде дене тәрбиесі және спорт сабақтарымен байланыстырылады. Көтеріліп отырған мәселені,  

– дене шынықтыру – спорттық іс-әрекеттің белсенді түрінде мектеп оқушыларының дене шынықтыру сабағында жетілдіру А.К.Атаев,  К.И.Адамбеков,  Г.С.Акиева,  Ю.С.Жилко,  Д.Э.Краукста,  Р.К.Хуснулин және т.б. еңбектерінен орын алған.

Оқушыларда этникалық қасиеттің қалыптасуында

– дене тәрбиесін адамгерішлік тәрбиесімен байланыстыра зерттеген жұмыстар: И.Г.Гутько,  Г.Н.Герасимова,  А.Д.Дубогой,  И.И.Петренко,  Г.А.Апанасенко,  И.П.Богданов,  Р.А.Дагабян т.б. Зерттеушілердің мектеп оқушыларының денешынықтыру –спорттық сабақтарда олардағы салауаттылық шеңберіндегі қызығушылының тұрақтылығын,  дене жаттығуларын реттілікпен әдетке айналдыру,  күнделікті ертеңгілік жаттығуларда мотивтерін қалыптастыру туралы сұрақтар да тыс қалған емес.

– Оқушылардың физиологиялық негізде дене дайындығын көтеру,  олардың қозғалыс және қызмет сапасын дамытуға В.К.Больсевич,  А.В.Пономарчук,  О.А.Аяшев,  аурудың алдын алу және бала ағзасын шынықтыруға Ю.Чусов,  А.Б. Нұрбергенова,  Л.С.Гринюк,  А.Н.Гришин дене тәрбиесінің,  спорттың оқушы денсаулығына әсері,  медициналық бақылау мен өзгеріс жағдайларына зерттеу жүргізген – А.Г.Сухарев,  И.П.Брезгунов,  А.Г.Шедрино,  Н.Б.Коростелев т.б. болды.

– Мектеп оқушыларының денсаулығын сақтау және нығайту мақсатында зиянды әдеттерден арылу тәрбиесіне еңбектерін арнаған С.Ф.Егерев,  Л.В.Шишов,  Т.К.Бөлеев,  Н.А.Гринченко,  Л.Х.Казанов,  А.И.Пилипенко. Салауатты өмір салтын қалыптастыруда мектеп,  отбасы,  қоғам бірлігін,  халықтық педагогика,  оқушылардың жас ерекшеліктерін байланыстыра зерттеген Н.З.Торыбаева,  А. Жамбылқызы,  Ж. Ембергенова,  Г. Әлімжанова.

Көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша,  мектеп оқушыларының жас ерекшелігінде өтпелі кезеңде салауатты өмір салтын қалыптастыруға аса үлкен зер салуды талап ететіні ескертіледі. Дәл сол өтпелі жас кезеңде ағза қарқынды өсіп дамиды. Жеке тұлғалық қасиеттер қалыптасып,  қажеттілік,  тұрақтылық,  қарым-қатынас,  оған қоса денсаулық,  салауатты өмір салтының нормалары мен принциптерін сақтау,  бағдарлау процесі жүреді.

Бірақ,  адам денсаулығы көп жағдайда,  өмір жағдайын ұйымдастыру барысында анықталады. Денсаулық резервтерін және оны нығайтып,  дамытудың барлық мүмкіндіктерін пайдалануда өз көрінісін береді.

Денсаулықты сақтау,  дамыту және нығайту,  халықтың саулығы мен өмір салтының өзара әсеріне байланыстылығын зерттеу механизмі көптеген оқымыстылардың жоғары қызығушылығын тудыруда (В.А.Еременко,  А.М.Изуткин,  Ю.П.Лисицын,  А.Г.Щедрина,  Н.Н.Визитей,  В.П.Казначеев,  А.В.Басов т.б.).

Қазір валеология бойынша бірнеше бағдарламалар бар. Олар:

“Кодекс здоровья” (Денсаулық кодексі) атты валеологиялық бағдарлама (Л.З.Тель). Республикалық Денсаулық Орталығының “Как быть здоровым?” оқушыларға арналған бағдарлама. Академик В.П.Петленконың  валеологиялық бағдарламасы. “Как быть здоровым?” оқушыларға арналған әдістемелік нұсқау,  авторы А.С.Адылханов. Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемаларының ұлттық орталығы шығарған “Шымырлық шынығудан” деп аталатын мектеп оқушыларына арналған валеология жөніндегі бағдарлама (А.С.Адылханов,   З.Г. Брусенко,  С.Т.Сейдуманов).

Ал педагогикалық негізде оқушылардың,  өскелең ұрпақтың денсаулығын сақтау,  дамыту,  нығайту мақсатында жарық көрген ғалымдардың А.С.Иманғалиев «Развитие педагогической валеологии в системе оздоровительной физической культуры старшеклассников“,  Г.С.Акиева «Педагогические основы развития и совершенствования системы охраны здоровья школьников в Кыргызстане“,  Р.А.Дабагян «Проблемы взаимосвязи особенности здоровья трудных детей и характеры их поведения“,  А.Н.Тесленко «Воспитательный потенциал летнего детского оздоровительного центра“,  А.Б.Нұрлыбекова “Теоретико-методические основы формировании инновационного содержание программ физического воспитания дошкольников”,  Ж.Ембергенова «Жастарды салауатты өмір салтына халықтың педагогикалық құндылықтары негізінде ұрпақ сабақтастығымен ұштастыра тәрбиелеу”,  Л.С.Гринюк “Взаимодействие школы,  семьи и общественности в физическом воспитании учащихся (историко-педагогический аспект 1966-1981гг. На материалах Казахстана”),  А.Н.Мендекеева «Развитие потребностей учащихся молодежи к здоровому образу жизни средствами физической культуры“ еңбектері бар.

Әрбір бағдарлама денсаулықты сақтаудың және нығайтудың концепцияларын бейнелейді. Қойылған міндеттерді шешуде жеткілікті,  көптеген әдістерді пайдалануды ұсынады. Бағдарламада негізінен медициналық,  гигиеналық,  психологиялық,  анатомиялық білімге жол берілген. Бұл бағдарламаны кішкентайлардан бастап барлық жас кезеңдегі жеке адам пайдалана алады. “Денсаулығыңды жастайыңнан сақта!” принципін ұстануға жол табады.

Психологиялық-гигиеналық қарым-қатынас аспектісін,  валеологиялық білім алу жағдайын,  еңбектің рационалды демалыс пен денешынықтыру,  денсаулықты қалай сақтау керек әдістерін оқыту,  үйрету қажет. Зиянды заттардың адам ағзасына қаншалықты зиян келтіретінін нақты фактілермен дәлелдеп,  осыдан өз ағзасын сақтандыру бағытын пайымдау қажет.

Мысалы,  бір дана темекі “С” дәруменін яғни,  бір апелсинде қанша дәрумен болса,  соншасын жояды. Темекі шегетін адамның жүрегі жұмысқа шыдамайды,  қимылының дәлдігі бұзылады және көзінің көруі әлсірейді. Темекі шеккен жасөспірім тек өзінің ағзасын уландырып қана қоймайды,  қоршаған ортаға да үлкен зиянын келтіреді. Сондықтан осы мәселені жеткіншектің санасына жеткізу мақсатында тәрбие жұмыстарының түрлерін,  үгіт-насихат,  ұйымдастыру жұмыстарына деген талап нақты жолға қойылуы қажет.

Адамның денсаулығы оның рухани,  интеллектуалды және физикалық потенциалымен анықталады.

Денсаулық потенциалы дегеніміз–индивидтің қабілеттілігінің жиынтығы және мінез-құлқының ерекшеліктері арқылы қай ауруға сәйкестігін анықтайтынын құрастыратын болжам. Денсаулық потенциалы:

— денсаулықты нығайту:

— жеке тұлғалық деңгейде;

— отбасылық деңгейде;

— еңбек ұжымының деңгейінде;

— мемлекеттік деңгейде;

— денсаулық ресурсы:

— мемлекеттік;

— еңбек ұжымы;

— өмір жағдайы:

— саяси;

— экономикалық;

— әлеуметтік.

Қазақстанда валеологияны алғаш енгізушілердің бірі Х.Қ.Сәтбаева денсаулықты сақтауға себеп болатын негізгі компоненттерді көрсетеді:

— тиімді тамақтану;

— табиғатына орай қимыл белсенділігі;

— шынығу;

— психикалық денсаулыққа деген оң көзқарас;

— тән,  киім күтімі;

— тұрмыстағы нұқсан келтірмейтін,  қалыпты жыныстық құлық;

— темекіден,  есірткіден,  алкогольден орынсыз дәрі-дәрмектен бас тарту;

— экологиялық жағымды мінез-құлық.

Біз біраз зерттеулерге шолу жасай отырып,  жұмысымыздың негізгі мәселесі салауатты өмір салты ұғымына берілген анықтамаларға мән бердік:

Салауатты өмір салты – негізгі категория.

Адамның жеке денсаулығына барынша кең анықтама берген академик А.П.Казначеев: “Денсаулық өте кең ұғым,  бұл – ағзаның психологиялық қызметінің және биологиялық даму процестерінің сақталуы,  адамның оптимальды еңбек іс-әрекеті және әлеуметтік белсенділігінің өмір сүру барысында дені сау ұрпақты өмірге әкелуге қабілетінің жас ерекшелігіне сәйкестігі” деп көрсетеді.

Себебі: “салауатты өмір салты” – ең негізгі ұғымнан тұрады; “денсаулық” және “өмір салты”.

Үлкен медициналық энциклопедияда гигиена өкілдері мынадай анықтама берген: “Денсаулық – қоршаған ортаның кез-келген өзгерісіне адам ағзасы қызметінің тепе-теңдігі,  әлеуметтік,  психологиялық толық жағдайының амандығы,  саулығы”-делінген.

Ал белгілі эколог Е.Голдсмит: “Денсаулық – деннің саулығын сақтауға ағзаның жағдайының болуы” – деген.

Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының 1968 жылы қабылдаған сілтемесі: “Денсаулық – бұл аурудың болмауы немесе дене деффектісі (дене кемістігі) жоқтығы ғана емес,  денсаулық толық дене,  рухани және әлеуметтік жағынан аман-сау болуы”–дейді. Сондай-ақ адамдардың денсаулығы оған әсер ететін факторлармен өте тығыз байланыста қарастырылған;

Өмір салты мәселесін зерттеушілер “өмір салтының” негізгі төрт түсініктен тұрады.

экономикалық – “өмір деңгейі”;

әлеуметтік – “өмір сапасы”;

әлеуметтік -психологиялық – “өмір стилі”;

әлеуметтік-экономикалық – “өмір тәртібі”.

“Өмір деңгейі” категориясы – өмір жағдайының сандық деңгейі. Бұған қажеттілік қорлары – баспана,  дәрігерлік көмек,  білім деңгейі,  жұмыс және бос уақыт,  кіріс құрамы,  т.б. жатады. Бүгінгі күнде денсаулық жағдайы “өмір деңгейіне” тәуелділігі жылдан-жылға артуда.

“Өмір сапасы” категорясына – барлық жағдайдың,  баспахана,  тамақ,  комфорт,  жұмыс,  қарым-қатынастың сапалылығы.

“Өмір тәртібі” – өмірдегі,  салт-дәстүр,  әдет-ғұрып,  мәдениет,  адамдардың т.б. әдеттік іс-әрекеттері. Бұл категория барынша тұрақты,  себебі тарихи,  қоғамдық,  ұлттық және отбасылық тәлім-тәрбиеге байланысты.

Ал,  “өмір стилі” – жеке индивидуалды белгілерді сипаттайды. Өз бетінше,  қабілеттілігі,  өз алдына өмірге қызығушылығы бар жекелік қасиет – деп В.В.Колбанов өмір салтының осы категорясын көрсетеді.

Соңғы жылдары ғылымнан орын алған валеологияның дамуында денсаулық және салауатты өмір салты ұғымы тұтас позициядағы анықтамаға келісе алмай отырғанын көруге болады.

“Денсаулық” – жеке тұлғаның қалыптасуындағы физиологиялық  процесс.

“Салауатты өмір салты – қоғамда адамның қалыпты қалыптасуына  мемлекеттік жүйесінің кепілі” – дейді Е.Стальков.

Зерттеуші  Ж.Ембергенова  “Салауатты өмір салты дегеніміз – адамның өмір сүруі үшін қажетті іс-әрекеті мен қызметіндегі ақыл,  зерделілігін,  парасат,  байсалдылығын,  сабырлы сана-сезімін,  жалпы адамның рухани деңгейін көрсететін жеке тұлғалық мінез-құлық нормасы  мен өмір сүру тәсілінің жүйесі” – деп анықтама беруге ұмтылады. Анықтама бере отырып,  салауатты өмір салтын қалыптастыруда салауаттылық туралы білім,  іс-әрекет және дағдыларды игеру жөнінде арнайы нақтылы бағыт болуы аса маңызды екенін айтады.

Осы білімдер мен анықтамаларды зерделей келіп,  біз салауатты өмір салтына мынадай өз зерттеу проблемамызға сәйкес анықтама беруге ұмтылдық:  «Салауатты өмір салты – жеке тұлғаның қоғамда қалыптасуында,  денсаулықты сақтауға және нығайтуға өмір салты категорияларымен рухани имандылық үйлесімділігіне бағытталған тіршілік жүйесі».

Денсаулық – бұл оның барлық органдарының функциялары мен жүйелері сыртқы ортамен біркелкі және қандай да болмасын ауру тудыратын өзгерістер жоқ адам ағзасының жай-күйі. Денсаулық ұғымына сандық қана емес,  сапалық белгілер де жатқызылады,  себебі денсаулық дәрежесі туралы ұғым да бар. Денсаулық ұғымына адамның әлеуметтік толыққандылығы да жатады.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДСҰ) анықтамасына сәйкес «денсаулық аурулар мен дене бітімінің ауытқуларының болмауы ғана емес,  толық дене бітімінің,  рухани және әлеуметтік әл-ауқатының жағдайы болып табылады».

Н.М.Амосов адам денсаулығын негізгі «функционалдық жүйелердің» «резервтік қуатының» сомасы ретінде айқындайды.

В.П.Казначеев ең жоғары өмір сүру ұзақтығы кезінде әлеуметтік белсенділікті қамтамасыз ететін ағзаның резервтік мүмкіндіктерінің кешенін денсаулық деп санайды.

П.Л.Капица «Денсаулық – адам «сапасының» және адамдар популяциясының маңызды көрсеткіштерінің бірі» деген анықтамаға келеді.

А.Я.Иванюшкин денсаулықты құндылық мән тұрғысынан 3: биологиялық,  әлеуметтік және дара-психологиялық деңгейде қарайды.

Осы анықтамалардың көпшілігі ең сапалы болып табылады және нақты адамның денсаулық деңгейін бағалауға,  оның үстіне денсаулыққа өмір сүрудің,  қызметтің,  сыртқы ортаның,  тұқым қуалаушылықтың және соған ұқсас  әр түрлі факторлардың әсер ету дәрежесін анықтауға мүмкіндік бермейді. Осылайша,  денсаулық факторлары туралы мәселе бір қарағанда ғана жеткілікті зерделенген болып көрінеді. Ғылыми зерттеулер әдіснамасының қазіргі заманғы деңгейі сапалық байланыстарды анықтауды ғана емес,  сол немесе өзге де факторлардың денсаулық және дене дайындығының деңгейіне әсер етуінің дәл сандық бағалауды талап ететіндігін ескеру маңызды.

Солай бола тұрса да жоғарыда келтірілген денсаулық анықтамаларын талдау А.Г.Щедринаға денсаулық – 5 негізгі факторды айқындайтын тұтас көпжақты процесс екендігі фактісін белгілеп беруге мүмкіндік берді:

1) дене бітімі дамуының деңгейі мен үйлесімділігі;

2) ағзаның функционалдық жай-күйі (негізгі физиологиялық жүйлередің резервтік мүмкікдіктерінің болуы);

3) иммундық қорғалу  және ерекшеленбейтін резистенттілік деңгейі;

4) моралдық-ерікті және құндық-уәжді қондырғылардың деңгейі.

Көптеген анықтамалардың ішінен біз денсаулықтың «тек аурулардың болмауы ғана емес,  толық дене бітімінің,  психикалық және әлеуметтік әл-ауқаттың жай күйі ретіндегі» неғұрлым дұрыс ұғымына тоқталдық. Осы көрсеткіштерді жақсарту сауықтыру іс-шараларының жүйелерін әзірлеу кезіндегі тұжырымдамалық негіз болып табылады (Сурет 1).

 

 

ДЕНСАУЛЫҚТЫ ҚҰРАУЫШТАР
темперамент	психикалық	нейродина-микалық	энергетикалық	қозғалыс

 

Сурет 1 — Денсаулықтың құрылымдық-функционалдық сипаттамасы

 

Схемада берілген дене бітімінің,  психикалық және әлеуметтік құрамдас бөліктер өзара негізделген,  себебі валелогиялық мәдениеттің жоғары деңгейі ағзаның тұтастай алғандағы жүйке-психологиялық шиеленісінің төмендеуіне және ағзаның функционалдық жай-күйінің деңгейінің артуына ықпал ететін салауатты өмір салтын болжайды. Адамның психикалық денсаулығы мен әлеуметтік әл-ауқатының негізгі құрамдас бөліктері психологиялық және қоғамдық-әлеуметтік білім салаларындағы арнайы әдебиеттерде кеңенен жарияланады. Алайда,  адамның өмір сүру салтына тәуелді болатын дене бітімінің және соматикалық денсаулық проблемасы ғылыми-пратикалық шешімнен әрі алыс.

Денсаулыққа әсер ететін көптеген факторлардың 50 % жеке адамның валелогиялық мәдениетінің деңгейіне,  стиліне,  адам өмірінің сапасы мен  жағдайына байланысты болатын дара өмір сүру салтына келеді. Өмір салтына әлеуметтік-экономикалық жағдайлар,  рухани-өнегелі орта,  табиғи-климаттық жағдай мен басқа да факторлар әсер етеді. Зерттеулерде өмір салты «тарихи негізделген  өмір сүру түрі немесе адамдардың өмір сүру қызметінің материалдық және материалдық емес (рухани) бір салаларындағы қызметтің белгілі бір тәсілі,  бірақ қызметті,  белсенділікті емес,  ал адамдар қызметінің елеулі белгілерінің жиынтығы ретінде айқындалады. Адамдардың қызметі,  белсенділігі барлық – еңбек,  әлеуметтік,  саяси,  рухани,  адамгершілік салаларында,  сондай-ақ биологиялық қажеттіліктерде және тағы басқаларында байқалатындықтан,  өмір сүру тәсілі,  осы қызметтің елеулі ерекшеліктерін қандай да бір шеңберге сыйдыру,  топтастыру,  сыныптау қиын».

Баланың салауатты өмір салтын дене тәрбиесі арқылы қалыптастыруына тәрбиелеуде бұрынғы Ресей және Қазақстан Республикасының ғалымдары: В.К.Бальсеевич,  П.А.Виноградов,  В.И.Жолдак,  Л.П.Матвеев,  Л.И.Лубышева,  А.В.Царик,  Г.Д.Иванов,  Л.И.Орехов,  Б.К.Каражанов,  А.В.Чоговадзе және т.б. еңбектерін арнаған. Салауатты өмір салтын қалыптастыруда бұл процесс педагогтар мен білім беру мекемелерінің барынша белсенді зерттеу процесі болды.

Дене тәрбиесі – денені жетілдіруге бағытталған өз алдына әлеуметтік педагогикалық процесс. Оның негізгі ұсынатын компоненттері сауықтыру сияқты ағзаның қызметі мен құрылысын жақсарту. Дене тәрбиесінің қорытындысы қоғамда байқалмаған жағдайда,  яғни дене тәрбиесінің сауықтырулық тиімділігі төмендеуінен денсаулықтың нашарлауына және аурудың артуына әкеп соғатыны белгілі.

Дене мәдениеті және дене тәрбиесі мамандарының міндеті өскелең ұрпақ пен жастардың денсаулығын нығайтудың әдістері мен тәсілдерін зерттеуде.  Сондықтан,  В.А.Бауэрдің  кандидаттық  диссертациясы,  П.К.Дуркиннің докторлық диссертациясы дене тәрбиесінің және спорттық қажеттілігі мен қызығулығын қалыптастыруда болашақ мұғалімдерді даярлауға арналған.

Себебі,  қазіргі күнде дене тәрбиесі пәндерінің өз алдына қойылған шешілмеген мәселелері мол. Егер ауру көрсеткіші жоғары болса,  қанағаттанарлық денсаулық деуге болмайды,  ондай жағдайда денсаулық және еңбекке қаблеттілік деңгейін бағалаудың да қажеті жоқ. Бала денсаулығы білім сапасына тікелей байланысты екенін ескерсек,  әрбір мұғалімнің оқушы денсаулығы туралы мәліметі жеткілікті болуға тиіс. Білім сапасының және сабақ үлгерімінің төмендігі – бұл тек пән мұғалімдерінің де сынып жетекшілері және дене тәрбиесінен сабақ беретін мұғалімдердің де оқушылардың денсаулығы және еңбекке қабілеттілігі туралы мәліметтің болмауы. Жасыратыны жоқ,  қазіргі мектептерде дене тәрбиесі сабағынан балалардың көбі денсаулығы бойынша босатылады,  ал қалған оқушылармен формальді түрде сабақ өтеді. Сондықтан,  дене тәрбиесі сабағының алдында денсаулық деңгейін жақсарту,  денсаулық деңгейінің реабилитациясы деген міндет қойылмаған.

Дәл қазіргі уақытта мынадай: дене тәрбиесі сабағын ұйымдастыруда – «Адам үшін денсаулықтың маңызын мектепте тәрбиелеу”,  «Қоғам және ұрпақ”,  «Оқыту әдістемелік мектебі”,  және Өзінің денесі мен тәнін жетілдіру тәсілі” – деген идеялар ойға келеді. Бірақ,  бұл қазіргі теория жүзінде.

Дене шынықтырудың адам ағзасы үшін маңызы зор. Көптеген оқу орындарында әсіресе,  соңғы уақытта дене шынықтыру сабағы дұрыс жолға қойылмаған. Көрсеткіш бойынша 50-60% жасөспірімдер дене шынықтырумен айналыспайды. Олардың көбі бұл сабақтан түрлі себептермен босатылған. Тіпті бұл мәселе отбасында да өз мәнісін жоғалтқан. Жоғары оқу орындарында сабақ кестесі бойынша 3- сабақ денешынықтыру немесе аэробика сабақтары сабақ кестесінен орын алуы шарт. Сабақ арасында үзіліс уақыттарында эмоционалды компоненттерді іске қосу пайдалы және әртүрлі қозғалмалы ойындар,  жеткіншектер үшін спорттық үйірмелер секциялар,  жарыстар,  ұлттық ойындар,  туристік саяхаттардың ұйымдастырылуы салауатты өмір салтын қалыптастыруда маңызы зор болар еді.

Дене шынықтыру тәрбиесінің маңыздылығы:

1. Денсаулықты жақсартады, дене мүшесі дұрыс өседі, еңбекке баулиды,  әртүрлі ауруларға дене мүшесі қарсы тұра алады;
2. Негізгі қозғалмалы мүшелердің сапасы артады;
3. Дене мүшесі дұрыс қалыптаса отырып, ептілікке үйренеді;
4. Жеке арнайы білім мен қоғамдық гигиена қалыптасады;
5. Денешынықтыруға, спортқа, активті дұрыс өмір сүруге қызығушылықпен сүйіспеншілікке тәрбиелейді;
6. Дене шынықтыру – көңілге қуаныш сыйлайды, сергітеді, ширатады;

Дене тек дене мүшелері,  ағза ғана сауығып қана қоймай оның рухани ақыл-ой,  адамгершілік,  имандылық қасиеттерімен де сауығуы қажет. «Физикалық дене жаттығуларын тоқтатқан адамдар жиі жүдейді немесе қозғалысты жасай алмай күш-қуаты әлсірейді. Қозғалыссыз өмірден басқа ешнәрсе адамды жүдетіп те және бұза да алмайды” – деп Аристотель айтқандай адамның денсаулығын жақсартатын да,  сергітіп өмірге құштарлығын арттыратын да,  тіршілік қажеттіліктерін толықтыратын да,  мемлекет мерейін де көтеретін – қозғалыс,  еңбек және спорт.

Бұл жөнінде Призидент Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан Республикасының салауаттылығын — спорттық жеңістер дәлелдейді”– деген.

Адам ағзасына қоршаған әртүрлі ортаның тигізетін факторлары мен әлеуметтік жағдайлардың әсерін зерттейтін ғылым – гигиена. Гигиеналық тәрбиенің дамуына үлкен үлестерін қосқан ғалымдар: С.Е.Советова,  Н.А.Семашко,  Ф.Ф.Эрисман,  оқумен жұмыс жағдайының денсаулыққа тығыз байланысты екенін және жұмысшылар мен оқушылардың сан мыңдаған контингентін зерттеген. Ф.Ф.Эрисманның ойлап тапқан «еңкіш партасы” көптеген балалардың денсаулығын сақтауда маңызы зор болды. 60-80-ші жылдары балалардың денсаулығының төмендеп кетуіне байланысты оқу-тәрбие жұмыстарында гигиеналық талап қатаң жолға қойылды.  Осы  кезеңдерде гигиеналық тәрбиеге байланысты сұрақтарды зерттеудің саны өсті. Д.Д.Шарипова,  Н.Колесников,  М.Л.Лазарев,  Е.П.Буновт,  Г.И.Деметро,  Е.И.Кальченко,  И.И.Просетская,  А.Г.Хрипкова еңбектерін атап кетуге болады. Олар мектепте оқу тәрбие процесін физиологиялық-гигиеналық негізінде ұйымдастыру жолы,  әдістері,  санитарлық-гигиеналық мәдениеттің тәсілдері оқушылар және ата-аналар арасында медициналық-гигиеналық үгіт насихатқа еңбектерін арнады. Жекелеген оқу пәндерін оқыту процесінде оқушылар денсаулығын сақтауда денсаулық аспектілерін анықтау келесі ғалымдардың еңбектерінен көрініс береді: И.В.Зверев,  Т.Хомдалова,  А.М.Цузмер және т.б. Соңғы жылдарда салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемасы Ш. Әлжанов,  И.Л.Стычинский,  Т.Тажібаев,  С.К.Құсайнова,  М.Б.Сапарбаев,  О.А.Аяшев,  Г.Д.Әлімжанова,  А.Б.Косалапов,  Т.К.Бөлеев және т.б. еңбектерінен дене тәрбиесі немесе гигиеналық тәрбие аспектілерінде орын алды.

70-80 жылдары оқу мен тәрбие процесінің тарихынан ішімдікке қарсы тәрбие өз орнын ала бастады. Ресейлік педагогтар: Н.Я.Копыт және Е.С.Скворцованың дайындауымен ішімдікке қарсы екі бағыттағы бағдарламасы; ішімдіксіз өмір салтын қалыптастыру және отбасылық саулық бағдарламалары өмірге келді. Осы орайда алкогольдің,  никотин және зиянды препараттарды адам саулығына қауіптілігін ескерткен және зерттеген ғалымдар: М.Х.Гонопольский,  Д.В.Колесов,  В.Н.Синицкий,  И.Г.Ураков,  И.С.Болотовский,  Л.Л.Генкова,  Н.Б.Словков,  Г.И.Зельцман және т.б. болды. Түрлі зиянды әрекеттерге қарсы реферат,  әңгіме,  сұхбаттар жүргізілді; С.Ф.Егерова,  Л.В.Ишилова,  Т.К.Бөлеев,  Л.Х.Казаков,  А.И.Пилипенко еңбектерінен оқушылардың таксикоманға қарсы жолдар бағымдалған.

Гигиенаның жетістіктерін медицинаның профилактикалық бағыты негізінде бағаламауға болмайды. Әсіресе,  гигиенаның жетістіктерін мынадан байқауға болады: ол – негізгі қауіпті инфекция ошақтарын ликвидациялау,  қоғамның эмоциялық сауықтырылуы. Тамақтану өнімдерін су,  ауа,  жұмыс істеу орындарын бақылауда профилактикалық шаралардың жүргізілуі. Әлеуметтік – гигиеналық жүйеде,  дәстүрлі сауықтыру шараларымен қатар,  нақты адамға арналған,  қазіргі кезде жаңа,  дәстүрлі емес әдістер де пайда болды. Олардың бәрі кез-келген адамға нәтижелі емес және жеткілікті деңгейде негізделмеген,  бірақ бірнешеуіне тоқталып кетейік. Осы жерде А.М. Вейннің  сөздерін айтып кетуге болады: «Терапияның тәсілдері әр түрлі болуы мүмкін. Алақан биотогы,  массаж,  суық су,  жылу,  диета пайдаланылады. Жалпы айтқанда,  барлық емдеу түрлері ағзаның қорғану күштерінің қолданылуына бағытталған”.

Емдеу профилактикасына кіретін әдістер:

Фитотерапия – емдеу және профилактика өсімдіктер көмегімен жүргізіледі;

Гомеопатия – белгілі бір заттардың аз мөлшерде пайдалануына негізделген емдеу жүйесі;

Иглорефлексотерапия – адам денесінің белсенді нүктелерін тітіркендірумен емдейтін,  ертеде пайда болған әдіс;

Шикідей тамақтану;

Аш болып емделу;

Мануальді терапия – қол әрекеті көмегімен сіңірлерге және омыртқаға әсер жасап емдеу;

Психосоматикалық терапия – гипноз,  аутогендік жаттығулар,  яғни психикалық әсер арқылы емдеу;

Музыкалық терапия,  арттерапия,  өнер арқылы емдеу /музыкамен,  суретпен/;

Энтеросорбция – ағзаға адсорбенттер енгізу арқылы емдеу;

Эфферентті терапия – интенсивті жолмен ағзадан токсин және зат алмасу заттарын шығару.

Денсаулықтың дамуы және нығайтылуы сақталу механизмдерін зерттеу,  халық денсаулығының салауатты өмір салтымен өзара байланыстылығы көптеген ғалымдардың қызығушылығын тудырды.

Оқушылардың салауатты өмір салтына тәрбиелеудің жаңа жағдайлары мен перспективалары,  жеке тұлғаның дамуындағы концепцияларды зерттеуші ғалымдар: Ш.Амонашвили,  Е.Бондаревсая,  С.Якиманская және валеология бойынша  И.Брехман,  Н.Казначеев,  В.Колбанов,  П.Петленко және т.б. Салауатты өмір салтын қалыптастыру педагогикалық валеологияның міндеттері туралы Г.Татарникова,  К.Зайцев,  Л.Лазарев,  МЧумаков,  А.Апанасенко және т.б. еңбектерінен жарық көрді.

Валеология – практикалық,  физикалық,  психикалық үйлесімдер,  адам денсаулығының қоршаған ортамен өзара қатынасы,  туылған уақыттан бастап және өмір бойы денсаулық сақтау және нығайту,  аурулардың алдын алу шаралары (профилактика),  ауырғаннан кейін қайта қалпына келу,  сау өмірді ұзарту туралы білім комплекстері.

Валеологияны индивидумның денсаулығы қоғам және табиғаттың біртұтастығы туралы ғылым ретінде,  (индивидуальдық) жеке және қоғамдық деп бөлуге болады.

Индивидуальді денсаулық – жеке нақты бір адамның денсаулығын сақтауға,  нығайтуға және қайта қалпына келтіруге бағытталған.

Бұған негізінен:

— жеке гигиена;

— психогигиена;

— шынықтыру;

— физикалық;

— рационалды тамақтану;

— сауықтыру жүйелерінің әдістемелері жатады.

Басқа сөзбен айтқанда,  бұл бөлімге салауатты өмір салты деп аталатынның барлығы кіреді.

Қоғамдық денсаулық – физикалық сияқты,  қоғамның психикалық рухани,  экономикалық және әлеуметтік денсаулығын сақтауды қарастырады.

Медициналық валеология – биологиялық,  жалпы гигиена,  қоғамдық психогигиена (отбасы,  ұжым,  біртұтас қоғам,  спорт),  экологиялық аспектілер кіреді.

Экономикалық валеология – қоғамның өмір сүру деңгейін және оның жеке мүшесінің,  елдің жұмыс істеу деңгейін,  өндірістің даму деңгейін т.с.с. жағдайларды қарастырады.

Әлеуметтік валеология – қоғамның әлеуметтік орнықтылығын,  білім беру деңгейін,  қоғамдық ұйымдардың ғылыми потенциялын,  мәдениетін және өнерін қарастыруға бағытталған.

Шаруашылықтың кез-келген саласы,  адам әрекетінің кез келген түрі әр түрлі мамандық түрлері валеологиямен қай жағынан болса да байланысқанын аңғару қиын емес.

Солардың ішінде:

Медициналық – биологиялық аспектілермен байланысқан мамандықтар  (дәрігер,  гигиенист,  биолог) және біртұтас қоғамдағы индивидум сияқты физикалық және психикалық денсаулықпен қалыптасады.

Рухани өмір және психикамен байланысты мамандықтар – психолог,  мұғалім,  педагог-тәрбиеші,  социолог,  өнер жұмысшылары,  діни қызметкерлер.

Негізгі әрекеттері біртұтас қоғам сияқты жеке индивидумды материалдармен қамтамасыз ету мамандықтары. Бұлар көбінесе өнімді еңбекпен айналысатындар.

Қоғамдық,  әлеуметтік-саяси орнықтырумен байланысты мамандықтар – бұл қоғамның шегінде мемлекеттің қауіпсіздігін нығайту үшін,  қоғамның дамуының және мемлекеттің жалпы стратегиясына бағытталған ең жоғарғы саты.

Кез-келген әрекет  түрінен валеологиялық бағыттың кең мағыналы екенін бірден байқауға болады. Бір жағынан барлығының ең басты мәселесі – қоғамдық және жеке өмірдің толық тұрақталуы,  екінші жағынан – қоғамның келешекте дамуына жағымды жағдайлар жасау.

Өз денсаулығын сақтап,  қалыпты ұстауы үшін,  әрбір адам ауруды өз ағзасына енгізбейтін минимум білімді меңгергені жөн. Валеология ғылымы жеке ғылым емес,   химия,  физика,  биология,  антропология,  физиология,  патофизиология,  синэнергетика – валеологияның негізгі базалары:

Денсаулықтың физикалық аспектісі – адам ағзасының қандай қызмет атқаратындығы туралы түсінік береді. Балаларды науқас және дені сау адамдарды ажыратуға үйреніп,  қандай шаралар қолданып отыру керектігін айтуды,  үйретуді үлкендер тарапынан мамандар,  ата-аналар шешуі қажет.

Интелектуалды-ой аспекті – баланың информацияларды  меңгеруді,  яғни қайдан алуға болады және қалай пайдалану керектігі туралы білім. Баланың денсаулығына байланысты білімдерді таңдап алып,  пайдалану тәртібін және шешім қабылдай алатындай етіп үйрету қажет.

Денсаулықтың эмоционалды-сезім аспектісі – өз сезімін түсіну және оларды көрсете білу. Өзінің ағзасы туралы білу,  қоршаған адамдарға өз сезімін жеткізе білуі.

Әлеуметтік аспекті – тұлғаның өзін-өзі сезінуі,  барлық адамдармен қарым-қатынас жасауда көмек беретін дағдыларды дамыту,  әркімнің өз жынысын ұғынуы.

Денсаулықтың жеке тұлға аспектісі – өзін тұлға ретінде сезіну,  «Мен“ деген қасиеттің (концепцияның) қалыптасуы. Алға қойылған мақсат-тілектерге жетудің жоспары,  табысты өмір сүруі туралы түсінігі.

Рухани аспект – біздің болмысымыздың негізін бейнелейді. Біздің өміріміздің орталығы және денсаулықтың қалған бес аспектісін  түсінуге  мүмкіндік   береді. Валеологияны интегративті медицинаның бірінші кезеңі ретінде қарастыруға болады,  осыдан валеологияның негізгі мәселесі – жеке медициналық білімдердің қосылуы емес,  оларды бір жүйеге біріктіру,  интеграциялау,  яғни медициналық көзқарас қалыптастыру.

Медицинадағы профилактика преоритетін белгілеуші М.Я.Мудровтың /1776-1831/ сөзіне тоқталуға тура келеді: «Қолымызға дені сау адамдарды алып,  оларды аурудан сақтау керек… алдын алу,  оған салауатты өмір салтынан қажетті деген нәрселерді жазып беру,  оны дәл орындағанда барып,  расында да дәрігер де тыныш болар еді. Ал ауырмай тұрып,  салауаттану,  ауруды емдегеннен оңайға түспей ме“ – деген және валеологияның негізгі міндеті де осында [198].

М.Я.Мудровқа дейін Ф.Бэкон былай айтып кеткен: «Медицинаның бірінші міндеті – денсаулықты сақтау,  екінші ауруларды емдеу.

Валеологияның зерттейтін объектісі болып:

– біріншіден,  сау адам;

– екіншіден,  оны қоршаған орта және әсер ететін факторлар;

– үшіншіден,  патологиялық процестің даму себептері,  ағзаның сау қалпына қайта келу механизмі,  басқа сөзбен айтқанда,  қайтадан қалпына келудегі емделу процестері;

– төртіншіден,  профилактикалық және сауықтыру шаралары;

– бесіншіден,  кәріліктің белгілері,  себептері,  механизмдері және үлкендер потологиясы сияқты тұтас кәріліктің профилактикаларының әр түрлі жолдары.

Осы айтқандардан валеологияға медицинаның барлық бөлімдері кіреді. Медициналық және басқа да ғылымдар интеграциясы – жинақталған білімдердің және фактілердің механикалық жиынтығы емес. Бұл олардың кең мәселе негізінде бекітілуі,  яғни – денсаулық және аурудың жалпы теориясын жасау.

И.И.Брехман былай дейді: «Адамның физикалық және психикалық градацияларын түсіну үшін,  денсаулықтың,  аурудың мөлшері туралы нақты ұғым қажет. Адам ағзасының мөлшерлі құрылымы және функциясы – биологиялық және медициналық ғылымдардың бір қатар объектілірінің бірі,  оларда «мөлшер“ түсінігі кейде «бастапқы фон“ түсінігімен алмастырылады” [199].

Валеологияны мамандырылған ғылымдармен байланысты екенін ескере отырып,  валеология – интеграцияға жасалған алғашқы және ұлы бірігулерге жасалған қадамның бірі екенін байқауға болады. Валеологиядан медициналық,  гигиеналық,  профилактикалық мәселелердің шешілуін күтпеу керек. Ғылым әлемінде валеология үлкен орын алады. Валеология мәселелерінің ауқымдылығы кейбір сұрақтарда келіспеушіліктерді туғызады

Демек,  бұлардың бәрі дене шынықтыру-сауықтыру жүйесінің құраушыларын түзесе,  оларға ғылыми тұрғыдағы көзқарасты болашақ кәсіби маман даярлау барысында қажетті екендігімен дәлелдей түстік.

Осылайша дене шынықтыру-сауықтыру арқылы болашақ мамандардың кәсіби дайындығын жетілдіруге байланысты мәселелердің ғылыми тұғырлары мен ұстанымдарын түрлі қырларынан қарастырып,  педагогика іліміндегі зерделі сұрақты талқыладық. Енді осы дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының қозғалыс режимдері,  энергетикалық өлшемдері сияқты мазмұндық сипаттарын педагогикалық талаптары тұрғысында қарастыру қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• КӘСІБИ МАМАН ДАЯРЛАУДАҒЫ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ-САУЫҚТЫРУЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ СИПАТЫ

 

Салауатты өмір салты проблемасына оның күрделілігін көрсететін және адамның оңтайлы өмір сүрмеуі денсаулық жағдайының нашарлауына және әр түрлі аурулардың туындауына әкеліп соғатынын көрсететін көптеген ғылыми жұмыстар арналған. Жүргізіліп отырған зерттеулерден гиподинамия ерекше рөл атқаратын жүрек-қан тамыр ауруларының қатері,  тамақтану режимінің бұзылуы,  темекі шегу,  алкоголь,  стрестер,  эндогенді және экзогенді факторлар бір-бірімен өзара байланысқан және артериялы гипертония,  май басу,  гиперхолестеринемия және басқа да ағзадағы патологиялық өзгерістер сияқты аурулардың дамуына ықпал ететінін көреміз  (Сурет 2). Әр түрлі аурулардың маңызды себептерінің бірі қандағы холестерин мөлшерінің жоғары дәрежеде болуы және жүрек пен бас миының қан тамырларын зақымдауға ықпал ететін май (липидтік) алмасудың өзгеруі болып табылады.

Қандағы холестериннің деңгейін азайту және май алмасуды қалыпқа келтіру үшін басты жолдардың бірі қозғалу болып табылады,  оны қарауға осы зерттеу арналған,  мұнда дене бітімінің жағдайын және денсаулықты жақсартудағы әдіснамалық негіз денсаулық деңгейінің адам ағзасының жүйелерінің функционалдық жай-күйінен тікелей желілік тәуелділігінің биологиялық заңдылығы,  ішкі ортаны – гомеостаз тұрақтылығын ұстап тұру қабілеті болып табылады (Сурет-2). Берілген суреттен ағзаның жүйелерінің функционалдық жай-күйін жақсартуда

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2 — Жүрек-қан тамыры аурулары қатерінің негізгі факторлары

 

әсер ету үшін талдауыштар,  психика мен бұлшық ет жүйесі неғұрлым қол жетімді және тиімді болып табылатынын көреміз.

         Сондықтан ағзаның барлық жүйелерінің жұмыс істеуі үшін оңтайлы шарттар жасау адам денсаулығын нығайтуда орталық проблема болып табылады. Бұл ретте адамның оңтайлы қозғалу белсенділігіне жетекші рөл беріледі,  себебі оның жетіспеуі қанның иммундық қасиеттерінің төмендеуіне,  жүректің жұмыс істеу жай-күйінің бұзылуына,  циркуляцияланатын қан көлемінің азаюына,  бас миының клеткаларының афферентті стимуляциясының төмендеуін,  ойлау және дене бітімінің жұмыс істеу қабілетінің төмендеуіне,  ағзаның жүйелерінің және оларды регуляциялау тетіктерінің жаттықпауының дамуына әкеледі. Ағзаның барлық жүйелеріне қатты күш түсіруге,  олардың функционалдық жағдайының төмендеуіне,  инфекцияларға қарсы тұруының төмендеуіне және басқаларға әкеп соғатын көп күш түсу де зиянды. 

Әдебиеттік шолу көрсеткендей,  бүгінгі таңда сауықтыру дене шынықтыру жаттығуларының проблемасы сияқты әрбір адам үшін қызығушылық білдіретін және осындай қарама-қайшы пікірлер тудыратын басқа ғылыми проблеманың табылуы екіталай. Дене шынықтыру жаттығуларының пайдасы туралы мәселенің өзінің біркелкі жауабы жоқ. Бір жағынан олардың пайдасы – медициналық та,  экономикалық та көзқарас жағынан сөзсіз.

 

             Жұмыс жасайтын жүйелер                                   Басқаратын жүйелер                

 

 

Г о м е о с т а з и с

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 3 — Ағзаның функционалдық жүйесі

 

Бірақ,  екінші жағынан,  егер олар қолайсыз экологиялық және гигиеналық немесе дұрыс ұйымдастырылмаған педагогикалық және медициналық бақылау жағдайында өткізілсе,  дене шынықтыру жаттығуларының теріс зардаптары туралы көптеген деректер жарияланды. Олардың қатарында созылмалы аурулардың ушығуы,  жүрекке қатты күш түсу,  тірек-қимыл аппаратының жарақаттануы және психологиялық артық жүктемелер.

Сауықтыру дене шынықтыруындағы жүктемелер абсолюттік шамада үлкен спортқа қарағанда әрине төмен екендігіне қарамастан,  олардың салыстырмалы шамасы шұғылданатындардың дене шынықтыруға дайындығы аз болған кезде елеулі болып көрінеді. Және денсаулық жағдайындағы ықтимал бұзылулардың тізбесі мәнісінде жоғары білікті спортшылар дайындау кезіндегіндей. Осы бұзушылықтарды болдырмау және олардың орнын толтыру сауықтыру дене шынықтыруында едәуір анық емес,  не бұл проблемамен шынайы деңгейде                      салыстырмалы түрде жақын арада ғана айналысты. Алайда бірқатар жағдайларда бұл жолдар белгіленген,  олар осы шолуда көрсетілетін болады.

Көптеген зерттеулерде денсаулықты нығайтудағы адамның қозғалу белсенділігінің жетекші рөлі көрсетілген. Гипокинезия нәтижесінде мыналар азаяды: бұлшық ет тонусы,  ақуыздардың құрамы,  оттегіні пайдалану,  негізгі алмасу,  циркуляцияланатын қан мөлшері,  гликоген мен калцийдің деңгейі және адам ағзасындағы басқа да өзгерістер. Қозғаулы белсенділігінің төмен болуы жүрек пен бас миының қан тамырларын зақымдайтын қандағы холестериннің деңгейінің артуына және липидтік айналымның өзгеруіне әкеп соғады,  ал оңтайлы күш түсу,  керісінше,  холестериннің құрамын азайтады,  липидтік айналымды қалыпқа келтіреді және тек қана жүрек-қан тамырларының,  эндокринді,  жүйке-психикалық аурулардың ғана емес,  онкологиялық аурулардың да алдын алу мен емдеу құралы болып табылады. Алайда,  бұрын атап көрсетілгендей дене бітімінің жай-күйі деңгейінің және денсаулықтың артуының тиімділігі,  ең алдымен,  қолданылатын күш түулер мен олар арасындағы демалыс интервалдарының көлемі мен қарқындылығына байланысты.

Шетелдік зерттеулерде дене шынықтыру жаттығуларын пульстің жиілеуінің ең жоғары рұқсат етілген жасынан 50% немесе 65% қарқындылықпен орындау ұсынылады,  ал отандық жұмыстарда авторлар  сауықтыру жаттығулары үшін қарқынды жүктеме шамасын ЕКК-тің 80 %-на дейін ұсынады. Басқа зерттеулер   жүрек жырылуының жиілігінің ең жоғары жас шегінің 90%-ына дейінгі жүктемені ұсынады. Жүктемелердің қарқындылығын айқындау үшін арнайы әзірленген формулалар мен кестелер пайдаланылатын зерттеулер белгілі бір қызыуғшылық туғызады.

Ал зерттеулерде берілген сауықтыру жүктемесінің қарқындылығын айқындау рәсімі мынадан тұрады: ең алдымен формула бойынша жүрек жиырылуының ең жоғары ықтимал жиілігін айқындау қажет (22) – жасы. Бұдан кейін пульстік резервті пайдаланудың пайызбен берілген жүктеменің қарқындылығын мынадай формула бойынша айқындайды:

 

                                       ЖЖЖ жұм – ЖЖЖ п

қарқындылығы % =                                х 100,

                                        ЖЖЖ бар – ЖЖЖ п

 

мұнда ЖЖЖ  жұм – жұмыс уақытындағы пульс

 

Зерттеулердің деректері бойынша  пульстік резервтің 60 және 80 % оңтайлы жүктеме болып саналады және сондықтан ЖЖС тиісті мәнін жаттығуларды орындау уақытында мынадай формула бойынша есептеуге болады

 

                              ЖЖЖ жоғ – ЖЖЖ п

ЖЖЖ жұм = 

х 80 + ЖЖЖп (дайындалғандар үшін);

                                        100

 

                              ЖЖЖ жоғ – ЖЖЖ п

ЖЖЖ жұм =  х 60 + ЖЖЖп (дайындалмағандар үшін).

                                             100

Жұмысшы ЖЖЖ салыстырмалы шамасы жоғары ЖЖЖ-ден пайызбен 70-тен 90 %-ға дейінгі шекараға сәйкес келуге тиіс:

 

                                            ЖЖЖ жұм

ЖЖЖ салыст. жұм =                                х 100.

                                              ЖЖЖ жоғ

 

ЖЖЖ жеке мәндерін белгілеуді мына формуламен жүзеге асыру қажет (1)

ЖЖЖ = 82, 2 + 1, 19 х N – 0, 0001 х А х m,

мұнда: N – жүктеменің қарқындылығы,  ОБТ-дан %; А – жасы,  жыл; m – масса,  кг.

Жүктемелерді сыныптауға арналған жарияланымдардың көпшілігі негізінен энергия шығындары,  ЖЖЖ,  О₂ пайдалану және қанда сүт қышқылының жинақталуы сияқты көрсеткіштерге негізделеді (Кесте-1).

Кестеде берілген деректер ұзақтығы 20 секундтан 6 сағатқа дейін созылатын әр түрлі жұмыстарды сипаттайды,  бұл ретте сол бір жұмыс аймақтарында,  мысалы,  жеңіл кезінде 6 сағаттан астам шекті жұмыс уақытын көрсетеді,  ал 30 минуттан астам және ең көп жұмыс кезінде 20 мин және 30 сек. Басқа көрсеткіштер бойынша да түрлі деректер келтірілген,  мәселен,  жеңіл ең көп жұмыс кезінде әр түрлі авторларда энергия жұмсау 2, 5-тен 5, 0-ге дейін ккал/мин және 10, 0-ден 15, 0-ге дейін ккал/мин құрайды. Басқа көрсеткіштер бойынша да осындай сипатттамалар беріледі.

Сауықтыру бағытындағы күш түсудің көлемін немесе ұзақтығын айқындау проблемасына дене бітімінің жай-күйі мен денсаулық деңгейін арттырудың негізгі факторы жүктеменің ЕКК-тің 40-тан 90 %-ға дейінгі,  ал жаттығуларды орындау ұзақтығының 3-тен 120 минутқа дейінгі шегіндегі қарқындылығы болып табылатындығын көрсететін зерттеулер арналған.

Жоғарыда айтылғанды қортына келе,  жүктемелерді сауықтыру мақсатында дозалау проблемасы өзінің ғылыми негізделген шешімін тапқан жоқ дегенге келуге болады және сондықтан бұдан әрі зерттеулер жүргізу қажеттілігі туралы мәселе қойылады.

Мүгедектің бұлшық ет жұмысының энергиямен қамтамасыз етілу жүйесін имитациялық модельдеудің ұсынылып отырған әдісі сауықтыру дене шынықтыру жүктемелерінің қарқындылығын айқындау үшін неғұрлым перспективалы және дәл болып табылады,  оның негізінде аэронобты және анаэробты шек деңгейіне сәйкес келетін жүректің жиырылу жиілігінің

 

Кесте 1 — Жүктемелердің  энергетикалық көрсеткіштер бойынша сипаттамасы  (жиынтық деректер)

 

Энергетикалық көрсеткіштер	Жеңіл	Орташадан төмен	Орташа	Орташадан жоғары	Ең жоғары
Пульс,  соқ/мин ОБТ-дан О2 тұтыну   О2,  борыш,  max-тан  % Шекті жұмыс уақыты	140   62   26     6 с	150   70   36     4-5 с	160   82   52     3-4 с	170   88   62     1-2 с	190   100   100   20 мин  дейін
Пульс,  соқ/мин Сүт қышқылының құрамы,  мг %	100     —	—     —	120     20	—     —	160     30
Энергия шығындары,  ккал/мин О2 тұтыну,  л/мин	3   0, 6		5   1, 0	10   2, 0	10-нан жоғары   2, 0-ден жоғары
Энергия шығындары,  ккал/мин	2, 5		5	6	12, 5-тен жоғары
Энергия шығындары,  ккал/мин Жұмыс уақытында О2 тұтыну	—   —	10000 кем max дейін	Шамамен 750 max	150-ге	80 азғантай
О2 тұтыну О2 сауалға О2 борышқа қатынасы,  л Шекті жұмыс уақыты	—   —	1/1 4   30 мин астам	5/6 12   5-30 ин	1/3 18   5 мин	1/10 18   5 мин
О2 тұтыну,  л/мин Энергия шығындары,  ккал/мин ЖЖЖ,  соқ/мин	0, 5-1, 0   2, 5-5, 0 80-120	1, 5-5, 0   7, 5 120-140	1, 5-2, 0   7, 5-10 140-160	2, 0-3, 0   10, 015, 0 160-180	3, 0 және жоғары 15, 0 180

 

көрсеткіштері белгіленеді. Жүктемелер арасындағы демалыс аралықтары энергиямен қамтамасыз етудің фосфагенді лактациялық және қышқылдану тетіктерінің негізінде айқындалады және бір жағдайда уақытпен,  ал басқа жағдайларда жүректің жиырылуының жиілігін белгілі бір деңгейге дейін

қалпына келтіру жөнінде бақылау жүргізуге мүмкіндік береді.

Дене бітімінің жай-күйін және денсаулықты арттыру міндеттерін шешу кезінде денсаулық «санының» ақпаратты көрсеткіші энергия тұтыну,  оны аккумуляциялау және физиологиялық функцияларды қамтамасыз ету үшін жұмылдыру болып табылады. Тиісінше әсер ететін энергия әлеуетінің қуаты мен сыйымдылығы көп болған сайын мүгедектің денсаулық деңгейі жоғарырақ. Сондықтан сауықтыру бағытындағы күш түсулерді нормалау энергетикалық көрсеткіштер бойынша жүзеге асырылады. 1200 – 1300 ккал көлемінде қажетті тәуліктік энергия жұмсау белгіленді,  неғұрлым кешірек жұмыстарда күнінен 2000 ккал энергия жұмса ұсынылды,  ал іргелі зерттеулерде қозғалу белсенділігінің нормасы 3, 13+0, 5 ккал/мин шығынмен айқындалды.

Жүректің ишемиялық ауруының (ЖИА) алдын алу үшін қарқындылығы 7, 5 ккал/мин қозғалу белсенділігі және аптасына кемінде 2000 ккал энергия жұмсау ұсынылады. Басқа деректер бойынша қазіргі заманғы адамға тәулігіне  кемінде 350 – 500 ккал немесе аптасына 2000 – 3000 ккал энергия жұмсап дене шынықтыру жаттығуларын орындау қажет,  ал энергияның жұмсалуын жүректің жиырылуының жиілігі бойынша 2-кестенің көмегімен есептеу ұсынылады.

Проблеманың айрықша маңыздылығы мен оның жеткілікті зерттелмеуінің арасында қарама-қайшылық заңды түрде дене шынықтыру жаттығуларының сауықтыру әсері соңғы он жылдықта дене шынықтыру және спорт теориясы мен әдістемесіндегі зерттеу қызметінің неғұрлым маңызды бағыттарының бірі болды.

Осы проблема бойынша әдебиетті талдау оның теоретикалық және практикалық мәні туралы,  бірақ сонымен бірге бірқатар шешілмеген мәселелер туралы куәландырады. Осылайша,  педагогикалық бақылау және сауықтыру жаттығуларын бағдарламалау әдістері одан әрі пысықтауға мұқтаж. Дене шынықтыру-сауықтыру жұмысын халықпен ұйымдастыру-әдістемелік және психологиялық-педагогикалық қамтамасыз етудың кейбір мәселелері анық емес. Жүктемелердің көлемі мен қарқындылығы туралы ұсынымдар әр қилы (3-кесте).

3-кестеде орын алатын әр түрлі оқылулар авторлардың сауықтыру бағытындағы күш түсулерді нормалау проблемасына авторлардың көзқарастарының бірдей еместігі туралы куәландырады.

Зерттеушілердің бірқатары күш түсулердің нормаларын ағзаның функционалдық резервтерінің есебі айқындайды. Басқалары энергетикалық көрсеткіштерге жүгінуді жөніндегін санайды. Үшіншілері дене бітімінің жұмыс істеу қабілетінің деңгейін ескереді. Бұдан басқа,  осы факторлардың барлығын,  сондай-ақ «таңдап алынатын жүктеме мөлшерінің әлеуметтік орындылығын» ескеретін кешенді тәсіл қолдану әдісі орын алады. 

Егер талқыланатын айырмашылықтардың себептерін талдауды жалғастыратын болсақ,  мыналарды атауға болады:

 

Кесте 2 — Пульстің жиілігіне байланысты энергияны жұмсау және оттегіні тұтыну

ЖЖЖ	Энегияны жұмсау,  ккал		Оттегіні тұтыну,  мл/мин
	1 мин ішінде	20 минут ішінде
70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 125 130 135 140 145 150 155 160 165 170 175 180	1, 2 1, 7 2, 0 2, 4 2, 8 3, 2 3, 5 4, 5 5, 5 6, 5 7, 5 8, 2 8, 8 9, 4 10, 0 10, 7 11, 3 11, 9 12, 5 13, 1 13, 8 14, 4 15, 0	24 34 40 48 56 64 70 90 110 130 150 164 176 188 200 214 226 238 250 262 275 288 300	3, 5 4, 2 6, 0 7, 2 8, 3 9, 5 10, 5 13, 3 16, 3 18, 5 21, 0 22, 8 24, 5 26, 3 28, 0 29, 8 31, 5 35, 0 33, 3 36, 8 38, 5 40, 3 42, 0

 

1) дене бітімінің жай-күйінің диагностикасы үшін пайдаланылатын тестерді бірегейлендірудің қиындығы;

2) сыналатындардың санының жеткіліксіз болуы және соның салдарынан,  олардың негізінде ұсынымдар берілетін эспериментальды деректердің үлкен сенімді аралықтары мен төмен мәнділігі;

3)жүктеменің шамасын сипаттайтын көрсеткіштердің аз ақпараттандырылуы;

4) оңтайлы жүктеменің шамаларының едәуір жекеаралық айырмалары.

Айтылғандардың барлығы сауықтыру дене шынықтыру жаттығуларын бағдарламалауға бірыңғай тәсіл қажеттігі туғандығы туралы куәландырады. Бұл көптеген ғылыми мектептердің күш-жігерін шоғырландыруға мүмкіндік беретін,  алынатын нәтижелердің мирасқорлығын қамтамасыз ететін,  фрагменттік іздеуден білімді жүйелі жинақтауға көшуге көмектесетін еді.

Бұл істе бізге энергияның сақталу заңына сүйене отырып,  энергетикалық өлшемдерден шығу неғұрлым перспективалы болар еді. Сол арқылы сауықтыру жүктемелерін бағдарламалау проблемаларын шешу табанды жаратылыстану ғылымының негізіне қойылады және оңтайландыру субъектілерінің диалектикалық   бірлігі    туындайды:   бір   жағынан,    энергетикалық  жүйелер

Кесте 3 — Сауықтыру бағытында  ұсынылатын күш түсулер (жиынтық деректер)

 

Жүктеменің ұзақтығы	ЖЖЖ қарқындылығы		Жаттығулардың саны аптасына	Автор	Жыл
	ОБТ  %	соқ/мин
60 60 — 90 30 90 — 20-60 90 90 — 90 — 90 — 30 — 20 20-30 30 30- 50 10 30-60 30 15-60 60 60	— — 60-80 — — 70-85 —   — — — 40-90 70-85 65-80 50 —   70 80 85-90 70 — 70-85 — 85-90 50-85 75-80 50	130-165 120-150 120-150 185-жасы — max ЖЖЖ 90 % max ЖЖЖ 65-85 % 140-150 120-140 — — — — max ЖЖЖ 50-75 % — — — — 150 — — — — — —	3 — —   4-5 3-5 2 — 2-3 4-5 4-5 — 2 — 3 3-5 3 — 3 3 3 6 3-4 3 3-5 2 — 3	Н.М.Амосов В.М.Волков А.А.Виру және басқ. М.Ф.Гриненко С.А.Душанин В.В.Крючков Л.А.Ланцберг бірл. автор. В.В.Матов В.В.Митрохина Л.Н.Нифонтова Е.А.Пирогова бірл. автор. А..Рубцов Ф.П.Суслов P.O.Astrand L.Andersen R.Burd,  et al N.Boba,  et al L.Gettman,  et al B.Grannewald T.Grews,  et al W.Echert E.Cullinane M.Carrelt L.Sheldahl Schelegel,  et al	1975 1987 1988   1982 1977 1973 1984   1987 1984 1983 1988   1977 1986 1977 1984 1976 1983 1976 1980 1976 1980 1982 1977 1986 1977
— 60 60 20 60 30 3-10 30	— 55 50-80 70 тыныштықтағы ЖЖЖ 70 70-85	170-0, 5 жас — — — + max ЖЖЖ 50 % — — —	3 — — 3 3 3 7 3	R.Vogel,  et al S.Israel E.Honley J.Hympheys,  et al Karlsson et al H.Kohler A.Leon,  et al H.Marek Masicatte,  et al	1985 1982 1979 1984 1974 1981 1985 1978 1979

 

маркерлерінің шамаларымен сипатталатын адамның жай-күйі,  ал екінші жағынан – белгілі бір энергетикалық құны бар жаттығулар кешенінің құрамы мен құрылымы.

Осыған және басқаға жалпы шолудың арнайы бөлімдері арналған,  мұндай сауықтыру дене шынықтыруымен шұғылданатын адамдарды педагогикалық бақылау мәселелері қаралады.

Денсаулықты бағалау мен сипаттамасы проблемасына  зерттеулер арналған,  мұнда денсаулық деңгейі қызметтің темперамент,  психикалық,  нейродинамикалық,  энергетикалық және қозғалыс құрауыштарының өзара іс-қимылының даму және топтасу деңгейі ретінде қаралады (Сурет 4).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4 — Адам денсаулығының құрылымдық-функционалдық сипаттамасы

 

Бұл жұмыста темперамент психикалық орнықтылықпен,  қоздырғыш және тежегіш процестердің теңгерімімен,  сондай-ақ жүйке процестерінің қолғалғыштығымен сипатталады. Денсаулықтың психикалық құрауышы ситуациялық психикалық орнықтылықпен,  ағымдағы жетістіктерді талдаумен,  өзінің іс-қимылын болжамдаумен және іс-әрекетті психикалық іске асырумен бағаланады.

Нейродинамикалық жағдай сыртқы процестердің қоздырғыштылығымен,  қозғалғыштығымен және табандылығымен айқындалады. Энергетикалық құрамдас бөлік өкпе желдеткішінің және жалпы қан айналымымен,  сондай-ақ аэробты және анаэробты төзімділіктің тиімділігімен берілген. Және соңғы қозғалыс құрамдас бөлігі аэробты және анаэробты жұмыс істеу қабілетімен,  аяқ пен саусақтың күштік жұмыс істеу қабілетімен бағаланады.

Денсаулықтың ұсынылған сипаттамасы сандық бағалауды қиындық туғызады және практикалық жұмыста пайдалоаныла алмайды,  осылайша,  мысалы,  өз іс-әрекетін болжамдау және іс-әректетерді психикалық іске асыру сияқты көрсеткіштердің дұрыстығына белгілі бір күмән туғызады.

Басқа зерттеулердің авторлары  дене бітімінің жай-күйі мен денсаулық жағдайын бағалау үшін жалпыеуропалық тесттер жүйесін пайдалануды ұсынады (кесте 4),  ол мыналарды анықтайды: жалпы төзімділік,  ең жоғары күш,  күшті төзімділік,  икемділік,  тепе-теңдік,  антропометрикалық көрсеткіштер,  сауалнамалық деректер.

Функционалдық дайындықтың кешенді ықтимал бағалауды зерттеулер функционалдық жай-күй коэффициентін есептеу көмегімен ұсынады,  онда мыналар қажет:

 

Кесте 4 — Тесттер жүйесінің құрылымы

 

Тестілеудің сапасы	Мінездеменің сипаттамасы	Тестінің мазмұны
1.  Жалпы төзімділік	1. Кардио-распираторлық төзімділік	1. Жай өсу жылдамдығымен «жақын қашықтыққа үзіп-үзіп жүгіру» 2. Тест РWC170
2. Күштің шиегі	1. Статикалық күш 2. Жарылғыш күш	1. Саусақтардың қысу күші 2. Бір орыннан ұзындыққа секіру
3. Күштің төзімділігі	1. Қол күшінің төзімділігі 2. Дене күшінің төзімділігі	1. Белтемірге асылу. 2. Жатқан қалыптан денені  қайталап көтеру.
4. Жылдамдықтың сапасы.	1. Жүгіру жылдамдығы. 2. Қол қимылының жылдамдығы.	1. 10х5 м-ге жүгіру. 2.  Қолды айқастыра қозғалту.
5. Икемділік.	1. Омыртқаның жылжымалылығы.	1. Отырған қалыптан екі қолды алға созып денемен алға еңкею.
6. Тепе-теңдік.	1. Дененің тепе-теңдігі.	1.Бір аяқпен тұрып тепе-теңдік ұстау
7. Антропометрия-лық өлшем.	1. Дененің ұзындығы. 2. Дененің салмағы. 3. Дене мүшелері.	1. Ұзындықты өлшеу 2. Дене салмағын өлшеу 3. 5 тері-май қабаттарын өлшеу
8. Анкеталық деректер	1. Аты-жөні. 2. Жасы. 3. Жынысы	1. – 2. Туған жылы,  айы. 3. Ер,  әйел.

 

а) жоғары сыныпты спортшылардың функционалдық жай-күйінің модельді сипаттамаларын таңдау;

б) таңдап алынған көрсеткіштерді зерттелетін спортшының функционалдық дайындығының нақты сипаттамаларымен салыстыру;

в) таңдап алынған сипаттамаларды осы спортшының функционалдық дайындығымен кодтауды жүргізу;

г) спортшының функционалдық дайындығының олардың ақпараттық-ықтимал түсіндірудегі модельдік сипаттамаларын алу;

д) спортшының функционалдық дайындығына интегральды ықтимал бағалау бері.

Функционалдық жай-күй коэффициентік есептеу (ФК):

 

КФ = Кк – 1,

 

мұнда К – мынадай формуладағы функционалдық жүктеме коэффициенті:

Кк – Кжоғ

                                                       Кп =

                                                                    2

мұнда Кк – функционалдық дайындықтың кодталған көрсеткіштерінің орташа шамасы;

Кжоғ — функционалдық дайындықтың кодталған көрсеткіштерінің ең жоғары шамасы.

К_к шамасы жоғары болған сайын адамда функционалдық дайындықтың көрсеткіші төмен.

Спортшылардың функционалдық жай-күйін бағалауды біріздендіру туралы зерттеулерде авторлар ұжымы жүрек-қан тамыр жүйесінің әр түрлі көрсеткіштеріңн диагностикалық құндылығын айқындады және факторлық талдаудың көмегімен зерттеудің неғұрлым қарапайым әдістерінің көрсеткіштерінің қатарынан функционалдық жай-күй жақсарған кезде ең көп маңыздылықты ЧСС,  АД,  қозғалыс реакциясының жылдамдығы мен дәлдігі,  қан құрамы,  перифериялық қарсылықтың минуттық қан айналым көлеміне сәйкестігі,  систолялық көлем,  миокард массасы сияқтылар алатындығын белгіледі: асыра күш түсіру салдарынан функционалдық жай-күй нашарлаған кезде – жүректің диастоликалық көлемі және оның систоликалыққа қатынасы,  артериялық қан қысымы эәне ЭКГ – картина,  зәр мен қанның құрамы. Екі жағдайда да жүктемеге реакцияның сипаты,  лайықталу мен жұмыс істеу қабілетінің өзара байланысы,  қалпына келтірудің жылдамдығы неғұрлым жоғары салым болып саналады,  бұл неғұрлым жоғары мәнділік коэффициентке ие болды.

Ағзаның функционалдық жай-күйінің көрсеткіштерінің салыстырмалы ақпараттандырылуының ұқсас зерттеулері мыналар сияқты параметрлер берілген және айқындалған:

• гемодинамикалық,
• гемотологиялық,
• гемореологиялық көрсеткіштер
• қан айналымының реологиялық тиімділігінің параметрлері (Сурет 5).

Ал гематологиялық бейінді айқындау кезінде функционалдық жай-күйді  бағалауды толықтығы үшін эритроциттердегі гемоглобиннің орташа шоғырлануын ақпараттық параметр ретінде есептеу ұсынылады.

 

 

Сурет 5 — Әр түрлі функционалдық топтар көрсеткіштерінің орташа ақпараттылығы

 

гемодинамикалық; 2- гемотоликалық; 3- гемореологиялық; 4- қан айналының реологиялық тиімділігінің параметрлері.

Дене бітімінің жай-күйі мен денсаулықты жақын бағалаудың сауалнамалық сұрақтар мен «үйлесімділік тесттері» деп аталатын тесттерді қамтитын бірқатар басқа әдістемелері белгілі. Осылайша,  Е.А. Пирогованың әдістемесінде  бастапқы деректер ретінде жасы,  дене массасы мен бойы,  жүрегінің жиырылу жиілігі (отырып 5 минуттық демалыстан кейін) мен артериялық қан қысымы пайдаланылды. «Дене бітімінің жай-күйінің күтілетін деңгейін» есептеу мынадай формуламен жүргізіледі:

            700 – 3 х ЖЖЖт – 2, 5 х ҚҚорт – 2, 7 х Ж + 0, 28 х ДМ

Х =

                                350 – 2, 6 х В + 0, 21 х ДҰ

мұнда: Х  салыстырмалы бірліктердің дене бітімінің жай-күйінің деңгейіне баламалы көрсеткіш;

Ж – жасы,  жас;

ДМ – дене массасы,  кг; ЖЖЖт – тыныштық күйдегі жүректің жиырылу жиілігі,  соқ/мин;

ҚҚорт – мынадай формула бойынша систоликалық (ҚҚс) және диастоликалық (ҚҚд) қысымның шамасын ескере отырып есептелетін орташа қан қысымы:

                 ҚҚортш – ҚҚд

ҚҚорт =                                + ҚҚд                             

Ерлердің дене бітімінің жай-күйінің рангтік мәнінің шәкілі (Х) мынадай түрде көрінеді:

 

Есептік шама (Х)	Дене бітімінің жай-күйін бағалау
0, 375 аз 0, 376-0, 525 0, 526-0, 675 0, 676-0, 825 0, 825-тен көп	төмен орташадан төмен орташа орташадан жоғары жоғары

 

Өкінішке орай,  дене бітімінің жа-күйін бұлай бағалау әдістемесі статистикалық тұрғыдай жеткілікті негізделмеген және авторлардың өздерінің деректеріне сәйкес тек қана ер адамдар үшін ғана қолданылған.

Денсаулықты оны ұстап тұруға әр түрлі «функционалдық жүйелер» қызметі бағытталған ағзаның функционалдық бейімделу мүмкіндіктерінің белгілі бір деңгейі сияқты қарауға болады. Осындай көзқарасқа Р.М. Баевский ұсынған  денсаулық деңгейін сыныптау негізделген,  оған сәйкес адамдардың 4 тобы бөлініп көрсетіледі:

1) ағзасының функционалдық мүмкіндіктері жоғары немесе жеткілікті және қоршаған орта жағдайларына бейімделуі қанағаттанарлық адамдар; мұндай қандай да болмасын сауықтыру және алдын алу жөнінде арнайы ұсынымдар талап етілмейді;

2) бейімделу тетіктері шиеленіскен адамдар,  бұл қан айналу жүйесіне айрықша теріс әсер етеді; олар қоршаған ортаның стрессорлық әсерін азайту жөніндегі іс-шараларға және ағзаның өзін-өзі реттеуін күшейтуге бағытталған сауықтыруға мұқтаж;

3) ағзассының функционалдық мүмкіндіктері төмендеген және қоршаған орта жағдайларына бейімделуі қанағаттанарлықсыз адамдар; олар ағзаның қорғану қасиетін арттыру және оның компенсаторлық мүмкіндіктерін күшейту үшін мақсатқа бағытталған сауықтыру және алдын алу іс-шараларына мұқтаж;

4) ағзасының функционалдық мүмкіндіктері күрт төмендеген,  бейімделу тетіктері үзілу шегінде тұрған адамдар; оларда аурудың жекелеген белгілері жиірек; бейімделу үзілген кезде орнын толтыру тетіктерінің бұзылуына байланысты  ауруларға әкелуі мүмкін; бұл ретте патология алдындағы жағдайдан ауруға дейін көшу жүреді. Бұл жерде алдын алу ғана емес,  емдеу іс-шаралары талап етіледі.

Жалпы сөзден денсаулық деңгейін пркатикалық бағалауға көшу үшін көрсеткіштердің берілген жиынтығы бойынша қан айналымы жүйесінің бейімделу әлеуетін есептеуге мүмкіндік беретін бірқатар формулалар әзірленді. Қарапайым формулалардың бірін Р.М. Баевский ұсынды және бұлшық ет тыныштық жағдайда тұорған кездегі пульстің жиілігі мен артериялық қан қысымын,  сондай-ақ бойы мен дене массасын өлшеуге негізделген:

БӘ = 0, 011ЖЖЖп+0, 014ҚҚс+0, 008ҚҚд+0, 009ДМ0, 009ДҰ+0, 14Ж-0, 27,

мұнда: БӘ – қан айналым жүйесінің бейімделу әлеуеті балмен (1-ден 4-ке дейін);

ЖЖЖп – пульстің тыныштықтағы жиілігі,  соқ/ин;

ҚҚс және ҚҚд – систоликалық және диастоликалық қан қысымы,  мм сын бағ.;

ДҰ – дененің ұзындығы,  см;

ДМ – дененің массасы,  кг;

Ж – жас,  жас.

5-кестеде бейімделу әлеуетін бағалау үшін шәкіл және қажетті ұсынымдар келтірілген.

 

Кесте 5 — Функционалдық жай-күйді бағалау  (Р.М.Баевский бойынша)

 

Балдар	Сыныптар	Қосымша зерттеу	Дәрігерлік ұсынымдар

 

Қан айналымы жүйесінің бейімделу әлеуетін бағалау әдістемесі өзінің қарапайымдылығының арқасында жалпыға бірдей қол жетімді және сонымен қатар жеткілікті түрда ақпаратты. Ол халықтың кең контингентінде  тексерілген,  бұл авторға оның ақпараттылығының 0, 71 құраған сандық бағалауын алуға мүмкіндік берді. Ақпараттылық коэффициентінің мұұндай шамасы адамдарды жаппай қадағалау туралы сөз болған кезде өте жоғары болып саналады.

Басқа жүйелерді («КОНТРЭКС-1» және «КОНТРЭКС-2») авторлармен бірлестігімен С.А.Душанин ұсынған және жүрек-қан тамыры аурулары тәуекелі факторларының болуын,  қозғалу белсенділігінің сипатын және сомасы кешенді бағалауды айқындайтын балдармен есептелетін кейбір басқа көрсеткіштерді ескереді.

Осылайша,  мәселен,  «КОНТРЭКС-1» жүйесі бойынша балдық бағалаулар мынадай түрде қалыптасады:

1. Жасы. Әрбір өмір сүру жылы 1 балл береді. Мысалы, 53 жаста 53 балл және одан әрі.
2. Дене массасы. Қалыпты массасы бары 30 балл алады. Нормадан тыс әрбір килограмм үшін 5 балл есептеледі. Дененің қалыпты массасы мынадай формуламен есептеледі:

                                                жасы – 21

50 + (бойы – 150) 0, 75 +

                                                       4

3. Шылым шегу. Шылым шекпейтін 30 балл алады. Бір күн ішінде тартылған әрбір сигарет үшін жалпы жинақталған сомадан 1 балл шегеріледі.
4. Алкоголь пайдалану. Алкоголь пайдаланбайтын 30 балл алады. Аптасына кемінде бір рет ішілген кез келген алкоголь ішімдігінің әрбір 100 грамы үшін жинақталған сомадан 2 балл шегеріледі. Алкогольді болмашы мөлшерде эпизотиялық қабылдау ескерілмейді.
5. Артериялық қан қысымы. Төменде келтірілген формула бойынша айқындалатын қалыпты артериялық қан қысымы бар 30 балл алады:

ерлер:     ҚҚс = 109 + 0, 5 жасы + 0, 1 масса,

 

  ҚҚд = 74 + 0, 1 жасы + 0, 15 масса,

әйелдер:  ҚҚс = 102 + 0, 7 жасы + 0, 15 масса,

  ҚҚд = 78 + 0, 17 жасы + 0, 1 масса.

 

Систологиялық және диастологиялық қан қысымының есептік шамасынан әрбір жоғары 5 мм рт. бағ. Үшін 5 балл шегеріледі.   

6. Тыныштық күйдегі пульс жиілігі. 90-нан төмен әрбір соққы үшін 1 балл есептеледі. Мысалы, 70соқ/мин пульс жиілігі 20 балл береді. 90 соқ/мин және одан жоғары пульс жиілігі кезінде балл есептелмейді.
7. Пульс жиілігінің қалпына келуі. Отырып демалған жағдайда 5 минуттан кейін 1 минуттағы пульс жиілігін өлшеу. Бұл пульс жиілігінің бастапқы шамасы. 40 сек ішінде 20 терең отырып-тұру және қайтадан отыру.

2 минуттан кейін 10 секундтағы пульс жиілігін қайтадан өлшеу және нәтижені 6-ға көбейту. Егер алынған сан бастапқы шамаға тең болса,  онда 30 балл есептеледі. Бастапқы шаманың 10 соққыға асып кетуі 20 балл береді,  15-ке 10 балл,  20-ға 5 балл. Егер пульс жиілігін есептеуден алынған шама бастапқы шамадан 20 соққыдан астамға асып түссе,  жалпы жинақталған сомадан 10 балды шегерген жөн.

8. Жалпы төзімділік. Төзімділікті дамытуға бағытталған жаттығуларды (жүгіру, жүзу, велосипед тебу,  ескек есу,  шаңғы тебу) күн сайын кемінде 15 минут ішінде пульс жиілігі төмен емес (170 – жылмен берілетін жас),  бірақ аспай (185 – жылмен берілетін жас) кезінде орындау 30 балла береді. Оларды аптасына 4 рет орындау – 25 балл,  3 – 20 балл,  2 – 10 балл,  аптасына бір рет – 5 балл береді.

6-кестеде автор ұсынған бақылау нәтижелерін бағалауға арналған шәкіл берілген,  мұның қарпайымдылығы сондай,  әрбір сауықтыру дене шынықтыруымен шұғылданушы оны өз бетімен пайдалана алады. Алайда бұл қарапайымдылықтың керісінше жағы да бар. Бұл шәкіл ешқандай шынай негізділікпен қорғалмаған. Мұндай бағалау жүйесі толығымен интуитивті негізделетіндігін байқауға болады,  әрі денсаулықты сандық өлшеу неғұрлым

 

Кесте 6 — Дене бітімінің  жай-күйін өзіндік бағалау (С.А.Душанин бойынша)

 

Дене бітімінің жа-күйін бағалау	Жиналған балдардың саны
Өте нашар Нашар Қанағаттанғысыз Қанағаттанарлық Жақсы Өте жақсы	20-дан аз 20 – 50 51 – 105 106 – 160 161 – 300 300-ден жоғары

 

қол жетімді көрсеткіштерді балдармен немесе очколармен өлшеу нәтижелерін  туынды есептеу жолымен айқындалады. Өкінішке орай,  денсаулық жағдайын бағалаудың басқа барлық қарапайым жүйелері туралы да осыны айтуға болады.

Осы жүйеге қарағанда Paffenbarger жұмысы бір қадам алда болып отыр,  онда жүректің ишемиялық ауруымен науқастану қатерін денсаулық жағдайына әсер ететін бірқатар факторлармен бірдей байланыстыру тәсілі жасалды. Лонгитулинальды зерттеуге Гарвард университетінің 16936 бұрынғы студенттері қатысты. Автор 1962 – 1972 жылдары 100 мың «адам-жас» қадағалаулар орындалғандығы туралы хабарлайды. Бақыланатын факторлар ретінде: дене бітімінің белсенділік индексі (күн сайынғы энергия шығындары),  дене массасы мен бойының ара қатынасы,  қан қысымының деңгейі,  тұқым қуалаушылық (ата-аналарының арасында жүректің ишемиялық ауруымен науқастардың болуы),  жас кезінде спортпен шұғылдануы,  шылым шегудің қарқындылығы таңдап алынды. Бір қызығы,  бұл факторлардың барлығы (және ішінара – туа біткен) адамның қозғалыу белсенділігінің деңгейі мен сипатына өте байланысты және дозаланған күш түсумен әсер еткен кезде өзгеруі мүмкін. Бұл,  ең алдымен,  көлденең-жолақты бұлшық ет тіні адам денесі массасының 40 %-ын құрайды,  жүрек пен қан тамырлары да едәуір шамада бұлшық еттен тұрады. Дене жұмысын орындауға белсене қатыса отырып,  бұлшық ет тіні оған араласқан жүйелер мен органдардың резервтік мүмкіндіктерінің ұлғаюына ықпал етеді. Әрі дене жұмысының өзіне,  сол сияқты әр түрлі сыртқы және ішкі факторлардың әсер етуіне бейімделушілік өсе түседі.

«Денсаулық шамасын» (Н.М. Амосовтың термині бағалауға тағы бір қазіргі заманғы көзқарас ағзаның резервтік мүмкіндіктері деп аталатын анықтамаға негізделеді. Бұл ретте жай-күйдің кез келген өзгеруі базальдыққа қарағанда резервтік мүмкіндіктерді пайдалануды талап етеді.

Тағы бір тәсіл де дұрыс – «науқастану факторларынан». Себебі өмір сүру ұзақтығының қысқаруы мен науқастанудың негізгі себептерінің ішінде аз қозғалу (яғни күш түсулердің жеткіліксіздігі),  шылым шегу,  асыра тамақтану және тұтастай алғанда дұрыс тамақтанбау,  алкогольді шамадан тыс пайдалану,  эмоциялық күш түсірулер белгілі.

Эпидемиологиялық зерттеулер өнеркәсібі дамыған барлық елдерде халықтың өлім-жітімінің негізгі себебі,  әсіресе,  орта және егде жастағы адамдарда жүрек-қан тамыры жүйесінің бұзылуы – жүректің ишемиялық ауруы,  гипертония,  атеросклероз болып табылатындығын көрсетеді. Ағзаның сол немесе өзге функцияларының резервін сандық бағалау үшін оның белсенділігінің шекті деңгейін және қарапайым жұмыс істеу жағдайында энергия жұмсау шамасын белгілеу қажет. Бүгінгі таңда ол барлық жүйелер үшін мүмкін емес. Осылайша,  қазіргі уақытта иммундық жүйенің жұмыс істеу тетіктері,  сыртқы орта жағдайларының өзгерулеріне ыңғайлану тетіктері жете зерттелмеген.

Алайда,  бірқатар жағдайларда резервтік мүмкіндіктерді бағалау – шынайы іс. Қарапайым жағдайда бұл жерде педагогикалық тесттер пайдаланылуы мүмкін. Олар,  әдетте,  арнайы аппаратураны талап етпейді және сондықтан практикада кеңінен таралған. Мысалы,  белгілі бір уақыт ішінде өткен ең жоғары ара қашықтық,  ең жоғары орташа қашықтық жылдамдығы және сол сияқтылар. Бірақ сауықтыру дене шынықтыруында ең жоғары және шекті жүктемелермен тесттерді қолдану,  әсіресе,  орта және егде жастағы адамдар үшін шектеулі екендігін ескерген жөн.

Сондықтан шекті емес сипаттағы тесттерді қолдануға ұмтылады,  олар тестіден өтетін адамның денсаулығына қауіп төндірмейді,  бірақ,  сонымен бірге оның шекті мүмкіндіктерін және ең алдымен – энергетикалық жүйелер мүмкіндіктерін жанама бағалауға мүмкіндік береді. Мұндай тесттердің ішінде,  ең алдымен,  анаэробты дімкәні бойынша,  яғни бұлшық еттер мен қанда сүт қышқылы жиналатын қарқынды жүктемені айқындау әдістері назар аударуға қонымды. Анаэробты дімкәнің шамасы ұзақ қашықтыққа,  сондай-ақ велосипед,  шаңғы және спорттың басқа да циклді түрлерінің қашықтығына жоғары төзімділікті талап ететін жүгіру нәтижелерімен тығыз байланысты. Анаэробты дімкәс анықтамасының неғұрлым ақпаратты және сенімді әдістері инвазивті және қандағы лактаттың шоғарлануын тікелей анықтауға негізделген болса да,  соңғы жылдары қан алмай – жүректің жиырылу жиілігі бойынша әдістер әзірленгендігін және қолданылып көргендігін атап өту маңызды.

Бірақ та,  егер дене бітімінің жұмыс істеу қабілетінің шекті тесттерін қолдану қатеріне барса,  онда олардың ақпараттандырылуы туралы мәселе бірінші кезекте тұрады. Бұл жерде энергетикалық жүйелердің қуаты мен сыйымдылығын айқындаудың тікелей әдістері бәсекелестіктен тысқары. Бұл ретте аэробты жұмыс істеу қабілеттілік оттегіні ең көп тұтыну деңгейі бойынша бағаланады. Анаэробты жүйелердің шекті мүмкіндіктері қан мен бұлшық етте жинақталатын лактаттардың ең көп шоғырлануы және оттегі борышының «жылдам фракциясы» шамасы бойынша бағаланады.

Енді сауықтыру бағытындағы дене шынықтыру жаттығуларының бағдарламалар кешеніне тоқталайық.

Халықтың денсаулығын шешу және нығайту үшін қазіргі заманғы зерттеулер үлкен мәнге ие,  оларда әр түрлі дене шынықтыру жаттығуларының эндокринді және иммунды жүйеге әсер етуінің тиімділігі көрсетілген,  оның нәтижесінде қан мен тіндегі тестостеронның шоғырлануы артады және жұлынның,  айырша безінің және лимфатикалық түйіндердің қызметі ынталандырылады. Сондықтан жүрек-қан тамыры жүйесі мен рак ауруларының алдын алу негізінде эндокринді және иммунды жүйенің функционалдық мүмкіндіктерін арттыратын күш түсулер болуға тиіс.

Басқа зерттеулер қатарында әр түрлі дене шынықтыру режимдерінің тиімділігі «жұмсақ» гипертониясы бар адамдарда жоғары артериялық қан қысымын (АҚ) түзету құралы ретінде бағаланды. Жүргізілген сараптама нәтижелері дене шынықтырудың жоғары АҚ медикаментозсыз түзету құралы ретінде жеткілікті тиімділігі туралы куәландырды,  әрі дене бітімінің жұмыс істеу қабілеті жай-күйінің серпіні мен гемодинамикалық көрсеткіштердің нәтижелері бойынша бағаланған сауықтыру кешендер тиімділігінің дәрежесі нақты бағдарламада жалпы төзімділікті дамытуға бағытталған жаттығулардың басым болуына байланысты.

Осыған ұқсас деректер жастардың ағзасына әсері туралы зерттеулерде [231],  бірақ әр түрлі бағыттағы кешенді сауықтыру жаттығуында алынған.

Неғұрлым іргелі жұмыстар дене шынықтыру нормасын тестілеу басты міндет – ұтымды және жеке-оңтайлы дене шынықтыру бағдарламаларын айқындауды шешуге аралық баспалдақ болып табылады. Осыған байланысты өзіне жаттығу жүктемесін нормалау элементтерін қамтиытын дене бітімінің жа-күйін тестілеу ұсынылады.

Осылайша,  зерттеулер жаттығулардың қарқындылығын бір мезгілде регламенттей отырып,  дене бітімінің даярлығын бағалау жүйесін ұсынады. Кешенді бағалау мынадай формула бойынша қалыптасады:

Y = a₄ + a₁ X₁ + a₂ X₂ + a₃ X₃,    

мұнда: Y – бұлшық ет жұмысының ең жоғары қуаты,  Вт/кг;

коэффициенттер: а₄ = 3, 2; а₁ = 0, 0006; а₂ = 0, 001; а₃ =  0, 03;

Х₁ – 1 еденде жатып 30 с ішіндегі қолды тіреп бүгу және жазу нәтижесі,  қайталау саны;

Х₂ – орнында тұрып секіру нәтижесі,  см;

Х₃ – жасы,  жыс.

Есептік формула адамның күш және жылдамдық-күш мүмкіндіктері көп болған сайын дене бітімінің даярлығын кешенді бағалау жоғары болатындығын болжайды. Бұл ретте басқа дене бітімінің сапа деңгейі есепке алынбайды. Мұндай көзқарастың шектеулігі белгілі дәрежеде қарапайым ұсынылатын формуламен өтеледі.

Бағалаудың талқыланып отырған жүйесінде жасы екі рет ескеріледі: біріншіден,ол есептік формулаға енгізілген (теріс коэффициентпен),  екіншіден,  ол физикалық шаманы бағалауға арналған кестеде ескеріледі (Кесте 7).

 

 

Кесте 7 — Әртүрлі жастағы адамдардың дене дайындығын бағалау шкаласы

 

Дене дайындығының бағасы	Дене дайындығының шектік деңгейінің жүктемесін есептеу (Ү),  Вт/кг
	20-29	30-39	40-49	50-59
Төменгі   Ортадан төменірек   Орта Ортадан жоғары Жоғары	<2, 79   2, 79-2, 89   22, 89-3, 19   3, 20-3, 30   >3.30	<2.07   2, 07-2, 30   2, 13-2, 79   2, 80-3, 03   >3, 03	<1.70   1, 70-1, 94   1, 95-2, 45   2, 46-2, 70   >2, 70	<1.48   1, 48-1, 67   1, 68-2, 08   2, 09-2, 28   >2, 28

 

Есептеу мысалы: 50 жастағы ер адам 30 секундта 20 отжимание жасады және орнынан 50 см-ге секірді деп елестетейік. Бұл жағдайда Y = 3, 2+0, 24+0, 05-1, 5=1, 99. Дене салмағы 70 кг болған кезде жүктеменің ең жоғары қарқындылығы 1, 999 Вт/кг * 70 кг = 139, 3 Вт = 836 кг/мин тең,  бұл өте шынайы.

Адамның дене бітімі дайындығының  бақылауды үйлестіру және жаттығу жүктемесін нормалау идеясы ондаған зерттеушілердің шығармашылығында көрініс тапты. Барлық ұсынылған жүйелерді сипаттау мүмкіндігі болмағандықтан,  екі мысалмен шектелеміз. 8-кестеде жаттығу барысындағы тахикардия деңгейін бақылауға негізделген дене шынықтыру жаттығуларының болжамды жаттығу тиімділігін бағалау жүйесі берілген. Бұл жерде интуитивті

 

Кесте 8 — Тамыр соғу жылдамдығының дене дайындығы жүктемесінің мөлшері

 

Әртүрлі жастағы адамдардың (жылдар)  жұмыс уақытындағы  (1 мин) тамыр соғуының жылдамдығы				Жаттығудың нәтижесі	Күш салудың қауіптілігі
30-39	40-49	50-59	60-69
187-189   175-188   153-175   128-153     100-128 <100   Көбірек	178-180   167-178   148-167   127-148     100-127 <100   Көбірек	170-171   160-170   141-160   122-141     100-122 <100   Көбірек	162-164   154-163   138-154   120-138     98-120 <100   Көбірек	Күмәнді   Озат   Озат   Жақсы     Қанағаттанарлық Нашар	Жоғары   Жоғары   Анық (шын)   Анық                     (жаттықпағандар үшін) Нашар (белгісіз) Жоқ

 

құрамдас бөлік өте жоғары және ұсынылып отырған нормативтер шамалық бағалау үшін ғана жарамды екендігі түсінікті.

Екінші мысал дене шынықтыру жаттығуларын бақылау және нормалау жөніндегініндегі ұсынымдар негізділілігі мен егжей-тегжейлілігі шәкілінің басқа бір соңында. Әңгіме К. Купер жүйесі туралы болып отыр,  оны біз библиографиялық зерттеу процесінде егжей-тегжейлі талдап қана қоймай,  оның компьютерлік версиясын әзірледік және «денсаулық дискетасын» дайындадық.

Әзірленген денсаулық дискетасы – Кеннет Купердің әдістемесі бойынша күш түсулерді дозалауға арналған компьютерлік бағдарлама. Ұсынылып отырған жаттығу бағдарламаларының тиімділігі түрлі жастағы,  жынысты және дене бітімі әр түрлі көптеген адамдар контенгентінде тексерілген.

Жаттығу бағдарламаларын компьютерлендіру сауықтыру дене шынықтыруымен шұғылдану үшін әдістемелік ұсынымдар алуды едәуір жеңілдетеді және дене шынықтыру жаттығуларымен үнемі шұғылданатын адамдардың санын ұлғайтуға ықпал етеді.

Денсаулық дискетінде Сіз тестілеуден өткеннен және өзіңізге жаттығу бағдарламасын таңдағаннан кейін жүктеме үш параметр: қашықтық ұзындығы,  уақыты пен пульс жиілігі бойынша дозаланатын әдістемелік ұсынымдарды зерделеу қажет. Жастар үшін басты бағдар қашықтық пен уақыт болып табылады. Ал жасы ұлғайған адамдар пульс жиілігіне бағдарлануы және жаттығуларды пульстің ұсынылатын жиілігіне сәйкес келетін қарқындылықпен орындауы қажет. 

Жаттығу әсеріне қол жеткізудің басты шарты жаттығулардың жүйелілігі болып табылады.

Әдістемелік ұсынымдарда өзінің хал-жайын субъективті сезінуі,  әсіресе,  жасы ұлғайған кездде шұғылдануды тоқтатудың немесе жүктеме деңгейін азайтудың басты өлшемі болуға тиіс.

Омырта буынында (остеохондроз,  радикулит,  бел ауру синдромы) немесе аяқ буындарында ауыртпалық байқайтындар алға қарай еңкею,  жүгіру және секіру жаттығуларын жасамағаны жөніндегін,  бір сөзбен айтқанда,  буынға соққы беруді азайтуы қажет.

Денсаулық дискетасының алгоритмі 3 бөлімнен тұрады: демографиялық,  тестілеу және ұсынымдық. Демографиялық бөлім дерекқорға жынысы,  жасы және денсаулық жағдайы туралы мәліметтерді орналастыруға және осының негізінде адамға не денсаулық дискетасын пайдалануға (мүлдем дені сау адамдарға арналған) не сол немесе өзге де аурулары бар адамдарға арналып әзірленген басқа тестілеу және сауықтыру бағдарламаларына жүгінуге мүмкіндік береді.

Егер денсаулық жағдайы қалыпты шекте болса,  онда тестілеу әдістемесімен алдын ала танысып алып және қажет болған кезде оның компьютерден басып шығарып,  дене бітімінің жұмыс істеу қабілеттілікті К.Купер жүйесі бойынша тестілеуге көшуге болады. Тестілеу нәтижелері компьютерге енгізіледі және 9,  10-кестелерге сәйкес бағаланады.

 

Кесте 9 —  Ерлердің 12 минуттық  купер тестіндегі нәтижелері мен оларды бағалау (км)

 

Жасы	Жылжу тәсілі	Бағалау
		өте нашар	нашар	қанағаттанарлық	жақсы	өте жақсы
30 дейін	Жүгіру және жүру Велосипед Жүзу	1, 6 дейін   4, 0 дейін 0, 35 дейін	1, 6-1, 9   4, 0-5, 5 0, 35-0, 45	2, 0-2, 4   5, 6-7, 1 0, 45-0, 55	2, 5-2, 7   7, 2-8, 8 0, 55-0, 65	>2, 7   >8, 8 >0, 65
30-39	Жүгіру және жүру Велосипед Жүзу	1, 5 дейін   3, 6 дейін 0, 32 дейін	1, 5-1, 8   3, 6-5, 1 0, 32-0, 40	1, 9-2, 2   5, 2-6, 7 0, 40-0, 50	2, 3-2, 6   6, 8-8, 4 0, 50-0, 60	>2, 6   >8, 4 >0, 60

 

9-кестенің жалғасы

 

40-49	Жүгіру және жүру Велосипед Жүзу	1, 3 дейін   3, 2 дейін 0, 27 дейін	1, 3-1, 6   3, 6-4, 8 0, 27-0, 35	1, 7-2, 1   4, 8-6, 4 0, 35-0, 45	2, 2-2, 4   6, 4-8, 0 0, 45-0, 55	>2, 4   >8, 0 >0, 55
50 және одан жоғары	Жүгіру және жүру Велосипед Жүзу	1, 2 дейін 2, 8 дейін 0, 22 дейін	1, 2-1, 5   2, 8-4, 0 0, 22-0, 32	1, 6-19,   4, 0-5, 5 0, 32-0, 40	2, 0-2, 4   5, 5-7, 2 0, 40-0, 50	>2, 4   >7, 2 >0, 50

 

Кесте 10 —  Әйелдердің 12 минуттық купер тестіндегі нәтижелері мен оларды бағалау (км)

 

Жасы	Жылжу тәсілі	Бағалау
		өте нашар	нашар	қанағаттанарлық	жақсы	өте жақсы
30 дейін	Жүгіру және жүру Велосипед Жүзу	1, 5 дейін 2, 4 дейін 0, 27 дейін	1, 5-1, 8   2, 4-4, 0 0, 27-0, 35	1, 9-2, 1   4, 0-5, 5 0, 35-0, 45	2, 2-2, 6   5, 6-7, 2 0, 45-0, 55	>2, 8   >7, 2 >0, 55
30-39	Жүгіру және жүру Велосипед Жүзу	1, 3 дейін 2, 0 дейін 0, 22 дейін	1, 3-1, 6   2, 0-3, 5 0, 22-0, 32	1, 7-1, 9   3, 6-5, 2 0, 32-0, 40	2, 0-2, 4   5, 2-6, 8 0, 40-0, 50	>2, 4   >6, 8 >0, 50
40-49	Жүгіру және жүру Велосипед Жүзу	1, 2 дейін 1, 6 дейін 0, 17 дейін	1, 2-1, 4   1, 6-3, 2 0, 17-0, 27	1, 5-1, 8   3, 2-4, 8 0, 27-0, 35	1, 0-2, 3   4, 8-6, 4 0, 35-0, 45	>2, 3   >6, 4 >0, 45
50 және одан жоғары	Жүгіру және жүру Велосипед Жүзу	1, 0 дейін   1, 2 дейін 0, 15 дейін	1, 0-1, 3   1, 2-2, 4 0, 15-0, 22	1, 4-1, 9   2, 4-4, 0 0, 22-0, 32	1, 7-2, 1   4, 0-5, 6 0, 32-0, 40	>2, 1   >5, 6 >0, 40

 

Дене шынықтыру-сауықтыру жаттығуларының ұсынылып отырған бағдарламасы дене бітімінің жұмыс істеу қабілеттілікті тестілеу нәтижелеріне ғана емес,  алға қойылған мақсатқа да байланысты: жұмыс істеу қабілетін жақсарту немесе оны бұрынғы деңгейде ұстап тұру. Бірінші жағдайда дамытушы,  ал екінші жағдайда қолдаушы жаттығулар ұсынылады.

Жаттығу құралын таңдау мүмкіндігі беріледі:

ДЕРБЕС ЖАТТЫҚТЫРУШЫ  Сізге дене шынықтыру белсенділігінің мынадай түрлері бойынша дамытушы бағдарламаларды ұсынады:

 

1.  Жүру 2.  Жүгіру 3.  Велосипед 4.  Жүзу 5.  Би

6.  Спорттық ойындар 7.  Орнында тұрып жүгіру 8.  Велотренажер 9.  Баспалдақпен жүру 10.                     Скалкамен жыттығу

Ескертпе: Бұл жерде дербес компьютер дисплейінің экранында көрінетін мәтіннің фрагменттері берілген. Бұл мәтін,  сондай-ақ тиісті әдістемелік ұсынымдар басып шығарылуы мүмкін және сауықтыру дене шынықтыруымен шұғылданатын адам үшін практикалық басшылық ретінде қызмет етеді. Компьютердің жадында барлығы бірнеше жүздеген түрлі жынысты,  жасы мен дене бітімінің жұмыс істеу қабілеті әр түрлі,  сауықтыру жатығулары бөлігінде мақсаттары мен бейімі әрқалай адамдарға арналған әр түрлі жаттығу бағдарламалары бар. Мүмкіндіктердің мұндай көптігі К.Купер жүйесінің сөзсіз жетістігі болып табылады және оның негізінде жасалған денсаулық дискетасы оларды басқалардан,  оның ішінде жоғарыда қаралған сауықтыру бағытындағы дене шынықтыру жаттығуларын бағдарламалауға арналған тәсілдерден тиімді айырады.

Алайда,  К.Купер жүйесі,  шын мәнінде эмпирикалық болып табылатындығын естен шығармаған жөн. Ол оның авторының белгілі бір жағдайларда,  белгілі бір контингентпен жұмыс кезінде жинақталған  практикалық тәжірибесіне негізделген. Бұл ұсынымдар өзгертілген жағдайларда немесе өмір сүру салты елеулі түрде өзге адамдар үшін адал болып қала бермек. Дене шынықтыру-сауықтыру жаттығуларын

Бұл бағдарламалар бірін-бірі өзара алмастырады бағдарламалауға басқа барлық эмпирикалық тәсілдердегі сияқты бұл жерде ұсынылатын жүктеменің көлемі мен қарқындылығының жаттығу жасайтын адамның жедел жағдайына сәйкестігінің сандық өлшемдері жоқ. Мұндай өлшемдерді іздеу,  біздің пайымдауымызша,  қазіргі заманғы сауықтыру дене шынықтыруының орталық әдіснамалық проблемасын құрайды.

Осылайша,  кәсіби маман дайындығын жетілдірудегі дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының мазмұнын сипаттадық. Бұл сипаттау қозғалыстағы энергетикалық өлшемдерді ескеруде қажет болатынын дәлелдей түстік.

 

2.1 Болашақ мамандардың кәсіби дайындығын қозғалыстағы энергетикалық өлшемдерді ескере отырып жетілдірудің педагогикалық шарттары

 

Маманның кәсіби дайындығын жетілдіруде спорттық іс-әрекет болғандықтан энергетикалық өлшем деген ұғым жиі кездеседі. Мұнда ол қозғалыс мүмкіндігі тұрғысында қарастырылады.

  Шекті энергетикалық мүмкіндіктерді арттыру қозғалыс қызметін оның қарқындылығының барлық диапазонында қамтамасыз етеді. Мысалы,  ОБТ шамасының артуымен бір уақытта бұлшық ет күші ұлғаяды,  аэробты және анаэробты шек деңгейі көтеріледі,  циклдік қозғалыстың неғұрлым ықшам қарқындылығы артады және қарқындылық шәкілі бойынша экономикалық режимдер аймағы  ауысады,  арнайы дене бітімінің жұмыс істеу қабілеті артады.

Физиологиялық және эргометрикалық сипаттамалардың мұндай серпіні орта жастағы адамдар үшін өте қолайлы ретінде бағаланады. Бұл жерде қолайлы климтаттық жағдайларда өмір сүретін және еңбек ететін адамдар туралы ғана сөз болып отырған жоқ,  сонымен бірге экологиялық ахуалы қиын өңірлердің (аридтік аймақтағы,  таудағы және осыған ұқсас) тұрғындары туралы да сөз болып отыр. 

Бұл айтылғандардан 3 бөліктен тұратын маңызды нәрсеге талдауға болады. Олардың ішінде біріншісінде шекті қол жетімді энергетикалық мүмкіндіктерді айқындаумен бірге жүретін физиологиялық процестерді қоса алғанда,  бұлшық ет қызметін энергетикалық қамтамасыз етудің физиологиялық тетіктері туралы қазіргі заманғы көзқарастар баяндалады. Екінші бөлікте әр түрлі жынысты және жастағы адамдардың (бініші кезекте,  орта жастағы адамдарда) энергетикалық әлеуетін сипаттайтын көрсеткіштер номенклатурасы мен шамасы туралы,  сондай-ақ шекті энергетикалық мүмкіндіктерді тестілеу әдістері туралы жарияланған мәліметтер талқыланады. Шолудың қорытынды бөлігі қиындық туғызатын сыртқы факторлардың (гипертермия,  гипокися және тағы басқалары) адамның энергетикалық мүмкіндіктеріне әсері туралы әдеби деректерге арналған.

Бұлшық ет жұмысын энергиямен қамтамасыз ету тетіктеріне тоқталайық.

Креотинкиназды реакция,  митохондриалды (тотығу) фосфорилирленген және анаэробты гликолиз лакта құра отырып,  бұлшық ет белсенділігі кезінде АТФ ресинтезін қамтамасыз ететін биохимиялық реакция ансамблінің негізін құрайды. Аталған тетіктердің дене шынығу жұмысын энергиямен жабдықтауға қатысу дәрежесі оның қарқындылығы мен ұзақтығына байланысты. Қысқа мерзімді жүктемелер энергия түзудің елеулі анаэробты процестерімен,  ал ұзақ мерзімділері тотығу жүйесімен қамтамасыз етіледі.  Бұлшық ет жұмысын энергиямен қамтамасыз етуге лактацидті жүйе анаэробты шек деңгейінің механикалық қаутының өсу шамасына қарай өсе түседі.

С.Е. Севериннің және Margariaның  жарияланымдаарының өзінде жалпы түрде 3 негізгі энергетикалық жүйенің өзара іс-қимылының тетіктері белгіленген болатын. Бұдан арғы зерттеулермен энергия түзудің,  ең алдымен,  мембраналы әлеует түзу және митохондриалды фосфорилирлену кезіндегі сутегі иондары көлігінің тетігі жолдарына жататын    көптеген қағидатты мәселелері нақтыланды.

Тотықтанатын фосфорилирленген және анаэробты гликолиз арасындағы реципрокты өзара қатынастар байқалуы,   зерттеуші Л. Пастер еңбектерінде көрінеді. Бір жасушалы организмдермен эксперимент жасай отырып,  ол оттегі жетіспеген кезде глюкозаның анаэробты ыдырауы аэробты жағдайға қарағанда жылдам жүретіндігін көрсетті. Бүгінгі таңда энергия құраушы процестердің жасушада АТФ және АДФ шоғырлануға тәуелділігі және тиісті ферментердің белсенділігі арқасында іске асатын анаэробты гликолиздің және тотығу фосфорилирленуінің өзара ингибирленуі анықталды. Атап айтқанда,  майлардың тотығу жылдамдығы лактатгидрогеназдардың белсенділігіне және лактат продуцирленуінің жылдамдығына әсер етеді.

 Соңғы жылдары өңделу кезеңінде фосфагенді және лактацидті энергетикалық жүйелер белсенділігінің өзара қатынасы туралы жаңа деректер алынды. Лактацидті жүйенің белсенді болуы сәтін бұлшық ет жұмысының басынан бөлетін уақыт аралығы механикалық қуат ұлғайған кезде азаятындығын көрсетілген. Сонымен қатар екі энергетикалық жүйенің әрқашан бірдей өзара іс-қимылы туралы Saltin ұйғарымы мен осы өзара қатынастарды барлық уақытта гетерохронды деп санайтын Margaria көзқарасы арасындағы қарама-қайшылық жойылды.

Сондай-ақ шекті қол жетімді мүмкіндіктерді көрсету үшін жаттығудың алғашқы секундтарынан бастап неғұрлым мүмкін жоғары механикалық қуатты ұстап тұру қажет. Тек осындай жағдайда ғана барлық 3 негізгі энергетикалық жүйе энергия өнімінің ең жоғары жылдамдығы мен (энергияның сақталу заңы бойынша) ең көп механикалық өнімділікті қамтамасыз ете отырып,  синергистер ретінде жұмыс істейді.

Энергетикалық жүйелер арасындағы реципрокты қатынастар сияқты (біркелкі жүктемелер кезінде) олардың арасындағы синергиялық өзара қарым-қатынастарды (шаршағанға дейін бұлшық ет жұмысы кезінде) шекті энергетикалық мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін тетіктерді түсіндіру кезінде ескерген жөн.

Бұл мәнде реституция кезеңінде энергетикалық жүйелердің өзара іс-қимылының мүддесі мен заңдылығы көрінеді. Осылайша,  бұлшық ет қызметінің оңтайлы қарқындылығы бар,  бұл кезде лактатты митохондриалды фосфорилирлену субстраты ретінде кәдеге жарату күшейеді. Оңтайлы (бұл мәнде) қарқындылық аэробты шектің деңгейіне жақын. 

Бұлшық етте пайда болатын лактатты кәдеге жараату жылдамдығы лактациялық жүйе сыйымдылығын болжау үшін аса маңызды. Жаттығуды орындаудан бас тарту гликогеннің қорының азаюынан да,  сол сияқты лактаттың жинақталуынан және ол тудыратын ағзаның ішкі ортасын қышқыл ортаға жылжыту pH нәтижесінде орын алуы мүмкін. Бұл ретте қышқылды-негізгі жай-күйдің өзгеруіне төзімділік жас ұлғая келе және денсаулық жағдайының нашарлау шамасына қарай төмендейді.

Адамда бұлшық ет жұмысын энергиямен жабдықтаудың резервтік тетігі аденилаткиназамен катализденетін миокиназды реакция болып табылады.

Бірақ оның энергия өнімі көп емес және,  егер орта және егде жастағы адамдар туралы сөз болса назарға алынбауы мүмкін.

Әр түрлі жастағы адамдардағы энергетикалық жүйенің әлеуеті және оны тестілеу әдістері

Бұл бөлім энергетикалық жүйелердің маркерлерінің тіркелген шамалары олардың шынайы шамасына ғана емес,  тестілеу әдісіне де тәуелді болатындықтан 2-бөліктен тұрады.

Әлеуетті энергетикалық мүмкіндіктер көптеген факторларға байланысты. Олардың кейбіреуі есепке алуға және бақылауға оңайлықпен көнбейді (мысалы,  гигиеналық өмір сүру режимін ұстап тұру). Бірақ жеңіл ескерілетін де факторлар бар; олардың қатарына ең алдымен жасы жатады.

Жас ұлғайған сайын дене композициясы да және,  атап айтқанда,  бұлшық ет массасының көлемі,  қан айналымы және сыртқы демалу жүйесінің өнімділігі  өзгереді. Барлық бұл өзгерістер жиынтығында тотығу энергетикалық жүйесі қуатының жас серпінін айқындайды (ОБТ).

Әдебиеттегі бар мәліметтер негізінен оттегіні ең көп тұтынуға қатысты. Көптеген авторлар ОБТ шамасы адамның жасы ұлғайған сайын ұлғайып отыратындығын,  18-20 жаста тұрақталатындығын,  бірнеше жыл ең жоғары деңгейде сақталатындығын және кейіннен біртіндеп әрбір он жыл сайын орта есеппен 3, 5 мл/мин. Кг азаятындығын белгіледі.

Басқа деректер бойынша 70 жасқа қарай ОБТ 20 жастағы ОБТ шамасының шамамен 50 %-ын құрайтын деңгейге жетеді. Әр түрлі авторлар алған ОБТ шамасының біркелкі болмауынан көрініс тапқан талқыланып отырған  көрсеткіштің едәуір жеке адам аралық вариативтілік жастан басқа факторлардың әсерімен түсіндіріледі (Кесте 11).

 

Кесте 11 — Әр түрлі жыныстағы,  жастағы және дене бітімі жаттыққан адамдардағы аэробты энергетикалық жүйенің қуаты (жиынтық әдеби деректер бойынша,  қосымша)

Көрсеткіш,  өлшем бірлігі	Сыналушылардың сипаттамасы			Тесттің сипаттамасы	Орташа шамасы мл/мин*кг
	жасы,  жас	жынысы	мамандығы
1	2	3	4	5	6
ОБТ мл/мин*кг	14 19-29 30-39 40-49 50-59 60-69	ә	Жаттықпағандар	Тұрақты жылдамдықпен тредбанда үздіксіз-өсу қуаттағы тест	44, 1 36, 5 36, 5 34, 4 29, 2 25, 6
Бұл да	15	ә	Жүзушілер	—	40, 5
Бұл да	16, 0 16, 3 17, 5	ә е е	Шаңғышылар Ескекшілер Жүгірушілер	Шаршағанға дейінгі сатылы-өсу жүктемесі	62, 6 45, 0 57, 0
Бұл да	18, 2 18, 9 20, 3 28, 2	ә ә ә ә	Жүзушілер Ескекшілер Жүгірушілер Жаттықпағандар	—	50, 6 49, 3 59, 0 52, 0
Бұл да	20, 5	е	Әскери қызметшілер	Велоэрогометр,  шекті жұмыс,   5 мин	47, 1
Бұл да	21, 2	е	Жаттықпағандар	Желілік-өсу қуаты: велоэргометр,  тредбан	48, 1 54, 8

11-кестенің жалғасы

Бұл да	21-29	е	Жаттықпағандар	Велоэргометр,  сатыл-өсу жылдамдығын ұстап тұру тесті	60, 8
ОБТ,  мл/мин*кг	24	ә	Шаңғышылар	—	68, 2
Бұл да	25	ә	Шаңғышылар	—	63, 6
Бұл да	26	ә	Жүгірушілер	—	68, 8
Бұл да	8-9       10-11	е ә е ә е ә е ә	Жаттыққандар Жаттықпағандар Жаттыққандар Жаттықпағандар Жаттыққандар Жаттықпағандар Жаттыққандар Жаттықпағандар	Велоэргометр,  сатыл-өсу жүктемесі	49, 0 42, 0 50, 4 36, 3 47, 9 42, 6 47, 6 35, 2
Бұл да	12-13	е ә е ә	Жаттыққандар Жаттықпағандар Жаттыққандар Жаттықпағандар	Велоэргометр сатылы-өсу жүктемесі	46, 7 44, 6 43, 8 32, 7
Бұл да	10 11 12 13 14 15 16 10 11 12 13 14 15 16	е е е е е е е е е е е е е е	Жаттықпағандар         Жаттыққандар	Велоэрго-метр,  сатылы-өсу жүктемесі	44, 2 44, 6 43, 2 45, 4 46, 5 46, 3 45, 3 56, 0 54, 2 56, 4 58, 7 64, 4 65, 3 67, 0
Бұл да	20-29 30-39 4049 50-59 60-69	е е е е е			47, 5 43, 0 39, 0 34, 5 30, 5

 

Атап айтқанда,  жаттығатын спортшыларда аэробты мүмкіндіктер басқа адамдарға қарағанда жоғары екендігі белгілі. Сондай-ақ орта және егде жастағы адамдардың,  егер жеткілікті түрде жоғары дене шынықтыру белсенділік деңгейін ұстап тұрса,  тотығу жүйесінің жоғары қуатын ұзағырақ сақтайтындығы байқалды.

Сонымен бірге спортта ғана емес,  еңбек жәіне тұрмыстық қозғалыс қызметінде жылдамдық сипатындағы бұлшық ет жұмысын орындау қажеттігі туындайды. Бұл жұмыстың тиімділіні анаэробты жүйелердің әлеуетіне тікелей байланысты. Әр түрлі жастағы адамдардағы фосфагенді және лактациялық энергетикалық жүйелердің шекті мүмкіндіктерін сипаттайтын көрсеткіштердің шамасы 12-кестеде берілген.

Келтірілген деректер анаэробты жолмен АТФ ресинтезін қамтамасыз ететін физиологиялық жүйелердің мүмкіндіктерінің  пісіп-жетілу,  тұрақтану және кейіннен төмендеу тетіктері туралы қазіргі бар ұғымдарға сәйкес келеді.

Егер тотығу жүйесінің қуатына жүздеген жарияланымдар арналған болса,  онда энергетикалық жүйелердің басқа маркерлерінің шамасын едәуір сирек өлшеді. Бұл,  біріншіден,  лактацидті жүйенің сыйымдылығын дәл бағалау үшін қанның сынамасын алуға байланысты күрделі өлшеу әдістемесімен,  ал екінші жағынан спортпен шұғылданбайтын егде адамдар үшін аэробты энергиямен қамтамасыз етудің (анаэробтымен салыстырғанда) үлкен маңыздылығымен түсіндіріледі.

11,  12-кестелердің деректері жаспен қатар адамның энергетикалық мүмкіндіктерінің факторлары жынысы мен дене бітімінің жаттығу деңгейі болып табылады. Адамның дене бітімінің жұмыс істеу қабілетінің сипаттамасы үшін бұлшық ет жұмысының берілген қарқындылығын ұстап тұру ұзақтығы және,  бірінші кезекте,  әдебиетте «тотығу жүйесінің сыйымдылығы» ретінде белгілі «ОБТ ұстап тұру уақыты»  өте маңызды көрсеткіш болып табылады. Осы көрсеткіштің шамасы әр түрлі спорт түрлерінде мамандандырылған спортшыларда бірнеше рет айқындады. Бірақ оның жастық серпіні туралы

 

Кесте 12 — Әр түрлі жыныстағы,  жастағы және дене бітімі жаттыққан адамдардағы анаэробты энергетикалық жүйелердің көрсеткіштері (жиынтық әдеби деректер бойынша,  қосымша)

 

Көрсеткіш,  өлшем бірлігі	Сыналушылардың сипаттамасы			Тесттің сипаттамасы	Орташа шамасы мл/мин*кг
	жасы,  жас	жынысы	мамандығы
1	2	3	4	5	6
ОБТ мл/мин*кг	14 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69	ә	Жаттықпағандар	—	21, 1 32, 5 27, 9 29, 6 30, 0 23, 0
Бұл да	15	ә	Жүзушілер	—	33, 4
Бұл да	20, 5	е	Әскери қызметшілер	Велоэрогометр,  шекті жұмыс,   5 мин	50, 7
Бұл да	21	е	Жаттыққандар	—	62, 8
Бұл да	16	е	Жаттыққандар	—	51, 9
Бұл да	18, 2 18, 9 20, 3 28, 2	ә ә ә ә	Жүзушілер Ескекшілер Жүгірушілер Жаттықпағандар	— — — —	38, 7 43 9 25, 5 39, 0

 

12-кестенің жалғасы

Бұл да	22	ә	Коньки тебушілер	—	25, 5
Фосфагенді жүйенің сыйымдылығы,  кДж	16 16, 3 17, 5	е	Шаңғышылар Ескекшілер Жүгірушілер	— — —	21, 4 29, 5 22, 3
Бұл да	20, 5	е	Әскери қызметшілер	Велоэргометр,  шекті жұмыс	16, 8
Бұл да	21	е	Жаттыққандар Жаттықпағандар	Велоэргометр,  шекті жұмыс	31, 4 44, 6                                                                                                                                                                       43, 832, 7
Фосфагенді жүйенің қуаты,  Вт/кг	15 20 30 10 15 20 30 50 70 15 25 10 15 20 30 50	е     е         е   е	Жаттыққандар     Жаттықпағандар         Жаттыққандар   Жаттықпағандар	1-5 с ішінде тігінен орналасқан баспалдақпен көтерілу	16, 7 19, 6 18, 6 9, 8 12, 7 12, 7 13, 7 9, 0 6, 9 16, 7 17, 6 8, 8 12, 7 14, 7 12, 7 8, 8
Анаэробты шек,  ОБТ %	7-8 9-10 12-13 16-17	е	Жаттықпағандар	Газды талдау	76, 5 86, 4 74, 4 66, 3
Бұл да	9-10 12-13 16-17	е	Жаттықпағандар	—	88, 5 74, 0 69, 0
Бұл да	11, 6 12, 6 13, 5 15, 5 23, 0	е	—	—	80, 0 80, 0 75, 0 65, 0 55, 0
Анаэробты шек,  ОБТ %	13-14	е	Жаттықпағандар	Лактат	80, 0
Бұл да	15-20	ә	Шаңғышылар	Өкпе желдеткіші	86, 0
Бұл да	14-15 14-15	ә	Жүгірушілер	Лактат	80, 3 85, 1
	23-25				87, 3
Бұл да	24	е	Шаңғышылар	Лактат	85, 0
Бұл да	21, 1	ә	Жаттықпағандар	Өкпе желдеткіші	50, 0
Бұл да	18, 2 18, 9 20, 3	ә	Жүзушілер Ескекшілер Жүгірушілер	Лактат	75, 6 72, 9 80, 9

 

мәліметтер фрагментті түрде болып отыр және нақтылауды қажет етеді (шамасы,  мұндай тест өте шаршататындығы салдарынан).

Әр түрлі зерттеушілер тіркеген энергетикалық жүйелер маркерлерінің шамасы арасындағы жоғарыда келтірілген жеке адам аралық айрымашылықтар ішінара бірдей емес әдістемелер қолданылуымен түсіндіріледі. Әрі осы әдістемелердің кейбіреуі жоғары дәлдікке үміттендейді де,  себебі халықты жаппай зерттеуге және сол бір адамдарды үнемі бақылауға арналған. Мұндай әдістемелердің елеулі артықшылығы – пайдаланудағы қарапайымдылық. Мысалы,  ОБТ жанама айқындау әдістері. Fick теңдеуіне сәйкес дәлдеймін  бойынша оттегіні тұтыну бұлшық ет жиырылуы жиілігінің систологиялық шығарындыға және оттегі бойынша артериовенозды айырмаға туындымен айқындалады. Мұндай әдістемелерге тиіспей-ақ,  метрологиялық әдептілік талаптарына сәйкес келетін дәлдікті қамтамасыз ететін адамның шекті энергетикалық мүмкіндіктерін тестілеудің әдістеріне тоқталамыз. 11,  12-кестелерде осы әдістермен алынған деректер келтірілген. Тотығу жүйесінің қуатын айқындау үшін 2 тест сенімге ие деп саналады: сатылы сынама («Balke тесті») және қосалқы ең жоғары салыстырмалы қуаттың шекті (шаршағанға дейін) жүктемесі (әдетте,  ұзақтығы 5 мин). Аталған тесттердің бірін ОБТ-мен қатар аэробты және анаэробты шек деңгейін,  сондай-ақ оңтайлы (неғұрлым үнемді) қуаттың немесе жылдамдықтың шамасын бағалауға мүмкіндік береді. Олардың ішіндегі екіншісі бұл қосымша ақпаратты бермейді,  алайда,  едәуір аз уақыыт алады. Осы тесттердің қайсысы ОБТ шамасын дәлірек айқындауға мүмкіндік беретіндігі туралы бірыңғай пікір жоқ. Осындай жағдайда олардың арасындағы айырмашылық статистикалық тұрғыдан елеусіз екендігі шындыққа жақын.

Тесттің екі нұсқасында да ОБТ өлшеудің нәтижесіне жұмыс істейтін бұлшық еттің топографиясы елеулі әсер етеді,  ол,  өз кезегінде,  жүктеме қою тәсіліне тәуелді. Көрінетін аэробты қуат жоғары және ОБТ-ның шынайы шамасына жақын болған сайын дененің бұлшық ет массасының көп бөлігі жаттығуға араласатындығы байқалды.

Жақын уақытқа дейін анаэробты жүйелердің сыйымдылығы қалпына келтіру процесінде оттегіні тұтынуды өлшеу нәтижелерімен айқындалуы мүмкін. Бірақ жаңа экспериментальды деректердің жинақталу шамасына қарай «оттегі борышы» тұжырымдамасы әділ және неғұрлым көбірек табанды сынға ұшырады. Алайда қазіргі күннің өзінде фосфагенді энергетикалық жүйенің сыйымдылығы көрсетілген тәсілмен бағалануы мүмкін деп қабылданған. Бұл үшін оттегіні нетто-тұтынудың қалпына келудің алғашқы 2 минутындағы жиынтық шамасын өлшейді. Бұл әдіс жеткілікті түрде шындыққа сай келетін ұйғарымға негізделгендігі сондай,  фосфагенді жүйе энергетикалық әлеуетті жұмсау кезінде де,  сол сияқты жұмсалған энергетикалық әлеуетті толтыру кезінде де лактацидтінің алдында басымдылыққа ие.

Оттегі борышының «баяу фракциясы» шамасы бойынша лактацидтік жүйенің сыйымдылығын бағалауға келетін болсақ,  онда оның жеткіліксіз метрологиялық сыпайылығы дәлелденген деп санауға болады. Сондықтан сыпайы деректерді алу үшін қандағы лактаттың ең көп шоғырлануын өлшейді,  ол бірнеше факторлардан,  оның ішінде бұлшық еттегі гликоген қорына,  қанның буферлік қасиетіне және,  жалпы алғанда,  ағзаның ішкі ортаның pH төмендеуіне төзімділігіне тәуелді. Мұның барлығы бәрін қосқанда,  лактацидті энергетикалық жүйе сыйымдылығының шамасына негізделеді.

Лактацидтік жүйенің сыйымдылығын анықтау үшін сатылы-өсетін қуат тесті жиірек пайдаланылады. Бұл жағдайда жүктеменің ең жоғары сатысынан кейін қалпына келудің  біріншіден жетінші минутына дейін алынған қан сынамасы талданады. Бірақ капиллярлы қандағы лактаттың шоғырлануының ең көп шамасын шиеленіскен аралық жұмыс кезінде және ең жоғары қарқындылыққа жақындайтын  тұрақты қуатты жүктеме кезінде тіркеу мүмкін болады. Мұндай тестілеу кезінде шынайы түрде ұзақтығы 1, 5 – 2, 0 минут шекті жұмыс орныдалады. Лактацидті энергетикалық жүйе сыйымдылығын айқындаудың бұл тәсілін,  шамасы,  ең үздік деп санауға болады,  себебі ол жоғары дәлдік пен зерттеу қарапайымдылығын үйлестіреді.

Күрделі экологиялық жағдайдағы адамның энергетикалық мүмкіндіктері

Метаболикалық процестер температураға,  жұтатын ауадағы оттегінің парциальды қысымына және басқа да экологиялық факторларға тәуелді екендігі белгілі. Әрине,  бұл факторлар адамның шекті энергетикалық мүмкіндіктеріне әсер етеді. Талқыланатын заңдылықтар орындалатын бұлшық ет жұмысының ең жоғары қуатын да,  сол сияқты тұрақты қуат жұмысының шекті ұзақтығын да азайтатын гипоксия жағдайлары үшін неғұрлым анық. Әрі оттегіні ең көп тұтыну жаттыққан адамдарда теңіз деңгейінен әрбір 300 м көтерілген кезде 2%-ға төмендейді.

Энергетикалық жүйелер маркерлерінің температуралық серпіні едәуір бұлыңғырлау. Авторлардың бірі гипертермия жағдайында бұлшық ет жұмысының энергетикалық құны артады деп ұйғарса,  ал басқаларының пікірі бойынша ол керісінше аз болады. Бірқатар мақалалардың атауларынан,  мысалы,  тотығу жүйесінің қуатына температуралық әсерлер туралы мәселе жақсы зерделенген болуға тиіс болар еді. Алайда,  бұл мәселенің өзі де (анаэробты жүйелер сыйымдылығының шамасы туралы айтпағанның өзінде) түпкілікті шешімнен алысырақ.

Едәуір шамада бұл зерттеушілер сыналып отырғандардың климтақа бейімделу дәрежесін бақылауға тиісті назар аудармайтындығымен түсіндіріледі. Өйткені,  сол бір жаттығу (егер ол жеткілікті түрде жоғары қуатта болса) ыстық климат жағдайында болудың алғашқы күндеріндегіге қарағанда,  аз энергия жұмсайтын климатқа бейімделген адамды талап етеді. «Экспозиция уақыты» мәнінің де,  яғни жұмыс басталғанға дейін термокамерада болуы уақыты,  сондай-ақ метеорологиялық факторлар (ауаның ылғалдығы,  желдің жылдамдығы) маңызы зор. Өзіне осы факторлардың бәрін біріктіретін тиімді температуралар шәкілі де кездейсоқ ұсынылмаған.

Климатқа бейімделу қабілеті әр адамда әр түрлі. Жұмыс істеу қабілеті ыстық жағдайда оттегіні тұтынудың абсолютті шамасымен емес және оның дене массасына қатынасымен емес (немесе салыстырмалы ОБТ),  ал ОБТ шамасының дененің үстіңгі қабатына қатынасымен айқындалатындығы белгіленді.  Температуралық жайлылық жағдайында мұндай тәуелділік байқалған жоқ. Осы зерттеуде,  егер ылғалды ыстық ортада бейімделудің лимиттелетін факторы дене мөлшері (жылу бөлу тетігі бойынша) болып табылатындығы айрықша басым болатын болса,  құрғақ ыстық жағдайында жетекші рөл тер бөлінудің тиімділігіне ауысады.

Осылайша,  сауықтыру бағытындағы күш түсулерді нормалау үшін негіз ретінде энергетикалық жүйелердің шекті мүмкіндіктеріне келетін болсақ,  пайдалы идеялар мен фактілер көп,  бірақ сонымен бірге анық еместер де аз емес. Ең алдымен орта және егде жастағы адамдардағы энергетикалық жүйенің шекті мүмкіндіктерін метрологиялық сыпайы экспериментальды айқындау мәселесінде анықтылық жоқ. Этикалық және медициналық қасиеттің көптеген қиындықтары мұндай түрдегі жаппай зерттеулерді,  әсіресе,  аридтік аймақ жағдайында және басқа да күрделендірілген жағдайда ұсынуға тіптен мүмкіндік бермейді. Алайда мұнымен мәселе тоқтатылмайды,  себебі миллиондаған адамдар оңтайлы қозғалу режимі жөніндегініндегі ұсынымдарға мұқтаж.

Тығырықтан шығу,  шамасы,  «жұмсақ» және сонымен бірге қозғалыс қызметін имитациялық компьютерлік моделдеуге негізделген тиімділігі жоғары әдістемені қолданудан тұруы мүмкін. Мұндай түрдегі жоғары білікті спортшыларды зерттеген кездегі табысты тәжірибе туралы белгілі. Бірақ қол жетімді әдебиетте сауықтыру дене шынықтыруымен шұғылданатын адамдарды бақылау үшін немесе олардың қозғалыс белсенділігін оңтайландыру үшін имитациялық модельдеуді қолдануға арналған бірде-бір жарияланым жоқ.

Сауықтыру бағытындағы дене шынықтыру жаттығуларын имитациялық модельдеу идеясы,  егер жаттығу бағдарламаларын таңдауға негізделген екі жетекші факторлар туралы: энергетикалық жүйелер маркерлері туралы,  және  орындалатын жаттығулардың энерегтикалық құны туралы мәліметтер алса іске асырылуы мүмкін.  Аталған факторлардың біріншісіне шолудың осы бөлімі арналған. Оның екіншісі сондай назар аудару құрметіне ие және оған да келесі бөлім арнайы арналған. Барлық ықтимал қарапайымдылық және қозғалыс қызметінің әр түрлі калориялық баламалары туралы мәселенің зерделенуі кезінде бұл жерде бұлыңғырлық,  шамалау көп. Бұл,  әдетте,  талдаудың дәстүрлі әдістерінде байқалмайды,  бірақ компьютер үшін бағдарлама жасауға бірінші реті кіріскен кезде шынайы болып қалады.

Дене шынықтыру жаттығуларының энергетикалық баламалары туралы тоқталайық. Адамның энергетикалық шығындарын және оның энергияға қажеттілігін не абсолюттік шамамен (калорияда немесе джоулда (1 кал  = 4, 19 Дж) не негізгі шамасына (НАШ) тең бірлікте айқындау қабылданған. Негізгі айырбас шаманы жатып тамақ ішкеннен кейін 14 сағаттан ерте болмайтын уақытта,  жылы  жайда және толық жаттығу және психикалық тыныштық кезінде өлшейді. Осылайша өлшенген Негізгі айырбас шамасы,  ең алдымен,  жасына,  жынысына және дене массасына байланысты (13-кесте),  алайда есептеулер кезінде,  егер дененің бойын назарға алатын болсақ кейбір нақтылауларға жетуге болады (14-кесте).

Жүздеген жарияланымдарда адам қызметінің әр түрлерінде энергетикалық шығындардың шамасы туралы мәліметтерді табуға болады. Неғұрлым толық іріктеулердің бірі Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының материалдарында бар. Одан үзінділер 13-кестеде берілген. Бірақ сауықтыру дене шынықтыруымен айналысатын маманды бұл сандар екі түрлі себеппен қанағаттандырмауы мүмкін: біріншіден,  онда дене шынықтыру-сауықтыру жаттығулары мүлдем дерлік келтірілмеген,  екіншіден,  онда жаттығулардың эгнергетикалық құны олардың қарқындылығына байланысты болатындығына нұсқау толық дерлік жоқ. Айтылған жете есептемеулердің біріншісі ішінара 16-кестеге орналастырылған жиынтық деректердің орнын толтырады. 13 – 16-кестелерде статистикалық мәнділігі туралы алғашқы деректерде мәліметтер бар деректер басымырақ енгізілген.

 

Кесте 13 — Дене массасын (дм) және дененің ұзындығын (дұ) ескере отырып,  негізгі айырбастаудың шамасын (наш) есептеуге арналған теңдеу

 

Жасы,  жас	НАШ есептеуге арналған теңдеу Ерлер	кКал/тәулік КДж/тәулік әйелдер	Корреляциялау коэффициенті,  r
10-18   18-30   30-60   > 60	16, 6ДМ+77, 0ДҰ+572 (69, 4ДМ+322, 2ДҰ+2392) 15, 4ДМ-27, 0ДҰ+717 (64, 4ДМ+113, 0ДҰ+3000) 11, 3ДМ+16, 0ДҰ+901 (47, 2ДМ+66, 9ДҰ+3769) 8, 8ДМ+1128, 0ДҰ-1071 (36, 8ДМ+4719, 5ДҰ-4481)	7, 4ДМ+482, 0ДҰ+217 (30, 9ДМ+1016, 0ДҰ+907) 13, 3ДМ+334, 0ДҰ+35 (55, 6ДМ+1397, 4ДҰ+146) 8, 7ДМ+25, 0ДҰ+865 (36, 4ДМ-104, 6ДҰ+3619) 9, 2ДМ+637, 0ДҰ-302 (38, 5ДМ+2665, 2ДҰ-1264)	0, 89/0, 77*   0, 665/0, 73   0, 60/0, 70   0, 84/0, 82

* Сол жақта – ерлерге арналған корреляция коэффициенті,  оң жақта әйелдерге арналған; өңдеу көлемі бастапқы басылымда көрсетілген.

 

Кесте 14 — Адамның қозғалыс белсенділігінің бірнеше түрлеріндегі энергия шығындары

 

Қызмет түрі	НАШ энергия шығындары
	ерлер	әйелдер
Ұйқы Жатқан қалыпта Тыныш отыру Тыныш тұру Баяу серуендеу Үйреншікті жылдамдықпен жүру 10 кг жүкпен жүру Таудың баурайында жүру Тауда жүру Жеңіл спорттық жаттығулар (бильярд,  кегли,  парус) Би,  теннис Футбол,  ескек есу,  жүгіру	1, 0 1, 2 1, 2 1, 4 2, 8 3, 2 3, 5 2, 8-3, 6 4, 7-7, 5   2, 2-4, 4 4, 4-6, 6 6, 6 астам	1, 0 1, 2 1, 2 1, 5 3, 0 3, 4 — 2, 3-3, 4 4, 6-6, 0   2, 1-4, 2 4, 2-6, 3 6, 3 астам

 

Ескертпе. Регрессиялық теңдеуге енгізу дене массасы мен ұзындығымен қатар негізгі айырбастың болжамды шамасына елеусіз әсер ететіндігін есептемелер көрсетеді; сондықтан бағдарлы шегерімдер үшін 11-кестедегі қиындығы азырақ формулаларды пайдалануға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерінде болашақ мамандардың кәсіби дайындығын жетілдірудің ғылыми-педагогикалық негіздері зерттеулердің мыналардан тұратын негізгі ережелер мен қорытындылардың жиынтығында берілген:

1. Жүргізілген зерттеу дене шынықтыру-сауықтыру жұмысы халық арасында тиісінше жүргізілмейтіндігін және қазіргі заманның талаптарына жауап бермейтіндігін көрсетті. Халықтың дене шынықтыруының қанағаттанғысыз жағдайы әлсіз материалдық базамен және арнайы ғылыми-негізделген әдебиеттің болмауымен ғана емес, дене шынықтыру-сауықтыру бағытындағы кәсіби маман дайындаудыңжеткіліксіздігімен түсіндіріледі.
2. Дене шынықтыру-сауықтыру процестерін жетілдірудегі негізгі көзқарастарды теориялық талдау қазіргі заманғы тұжырымдардың көпшілігі дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерін құру мен іске асырудың дидактикалық құралдарын кешенді әзірлеуді жүзеге асыру мәселесіне жауап бермейтіндігін аңғартты. Сондықтан осы проблеманы шешуде жаңа тәсілдер әзірлеу дене шынықтыру-сауықтыру процесін одан әрі жетілдірудің педагогикалық шарттарын анықтау қажеттілігі шынайы және қажетті болып табылады.
3. Әдебиеттерге шолу адамның дене бітімі жағдайы мен денсаулығының деңгейін арттыру проблемасы және, атап айтқанда, энергетикалық өлшемдер бойынша дене шынықтыру-сауықтыру жаттығуларын бақылау әдістері жеткіліксіз әзірленген. Жаттығу әсерлерінің көрсеткіштері бойынша адам ағзасының жай-күйін автоматты бақылау жүйесі практикаға енгізілді.
4. Циклдік сипаттағы жаттығулардың энергетикалық және пульстік «құны» туралы алынған экспериментальды деректердің негізінде біз денсаулық топтарына арналған жаттығулар кешенін әзірледік және «сандық» белгіледік, мұнда жаттықтыру жаттығуларын сараланған нормалау жылжу жылдамдығының және бұлшық ет жұмысы қуатының көмегімен жүзеге асырылады, бұл ретте нормотермия мен гипертермия жағдайында денсаулық топтарында шұғылданатындар үшін тең «пульстік» құнға бағдарлану қажет.
5. Дене тәрбиесінің сауықтыру және білім беру міндеттерін неғұрлым тиімді шешуге мүмкіндік беретін дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерін құрудың педагогикалық ұсыныстар әзірленді. Ұсынылатын жүйелер бойынша дене шынықтырумен шұғылдану шұғылданатын экспериментальды топтардың ағзасына оң әсерін тигізді.
6. Қозғалыс қызметінің энергетикалық өлшемдері мен компьютерлік модельдеу негізінде дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерін құрудың педагогикалық негіздері бойынша экспериментальды деректер оларды оқу процесінде дене тәрбиесі мамандарын ғана емес, валеологиялық мәдениет пен салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында басқа да мамандықтарды даярлау кезінде қолдану қажеттігі туралы қорытынды жасауға негіз болады.
7. Дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерін құру мен іске асырудың әзірленген педагогикалық шарттары денсаулықты тұрақты нығайту мен сақтауды қамтамасыз ететін жаңа, неғұрлым тиімді дене шынықтыру-сауықтыру жүйелерін жобалау мен әзірлеу жөніндегі басқа да зерттеулер үшін негіз болып табылады.

10.Зерттеу нәтижелері бойынша болашақ мамандардың кәсіби дайындығын жетілдірудің ғылыми-педагогикалық негіздері тәжірибе жүзінде тексерілді.

Болашақ кәсіби мамандарды түрлі бағыттарда әзірлеу бойынша зерттелуі тиіс деп,  төмендегідей ұсыныстар жасаймыз:

• Болашақ мамандарды әр түрлі жүйелік негізде мазмұндық сипатта кәсіби даярлау ерекшеліктерін зерттеу;
• Жоғары оқу орындары студенттерін кәсіби мамандыққа дене шынықтыру-сауықтыру жүйесі негізінде инновациялық технологияларға сүйене отырып даярлау;
• Болашақ мамандарды кәсіби даярлаудың ғылыми-әдіснамалық принциптерін дене шынықтыру-сауықтыру материалдары негізінде құру;

   Осы мәселелер шешімін тапқан жағдайда республикамызда болашақ мамандарды кәсіби даярлау жолдары табысты шешімдермен қамтамасыз етіледі.

Зерттеу проблемасының күрделілігі,  оның барлық проблемаларын талдап,  қамтуға мүмкін еместігін көрсетеді. Болашақта дене шынықтыру жүйесінде мамандарды кәсіби даярлау мәселесін әлемдік тәжірибеге  сүйене отырып,  түрлі ғылымдармен сабақтастықта,  халықтық педагогика элементтерімен т.б. зерттеу қажет етіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

• Қазақстан 2030. – Алматы: Юрист, — 131б.
• Кураев Г.А., Бабенко В.В.Бинокулярная экспозиционная острота зрения как показатель раннего развития зрительного утомления при работе с компьютером. Валеология,  1999,  № 1
• Апанасенко Г.Л., Попова Л.А. Медицинская валеология. Ростов на Дону. Феникс. Киев,   –С. 37-39
• Бальсевич В.К., Запорожанов В.А. Физическая активность человека. Киев,  Здоровье,   -224 с.
• Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. – М.: ФиС, – С. 170.
• Бабанский Ю.К. Избранные педагогические труды. – М.: Педагогика, – 560 с.
• Кузьмина Н.В. Профессионализм личности преподавателя и мастера производственного обучения. М.: Высшая школа, – С. 74-76.
• Сериков В.В. Образование и личность // Теория и практика проектирования педагогических систем. – М.: Логос,   –272 с.
• Сластенин В.А. Педагогика. – М.: Просвещение, – 220 с.
• Усова А.В. Психолого-педагогические основы формирования у учащихся научных понятий: — Челябинск: Книга, — 86 с.
• Ақпаев Т.А., Адамбеков М.І.,  Тастанов Ә.Ж. Оқушылардың дене тәрбиесін қалыптастырудың ілімдік және әдістемелік негіздері.- Алматы: Ғылым,   – 140 б.
• Касымбекова С.И. Научно педагогические основы формирования физической культуры учашейся молодежи:-Алматы,  ННПЦФК МОН РК,  2002. – 306 с.
• Имангалиев А.С. Развитие педагогической валеологии в системе оздоровительной физической культуры старшеклассников.– Алматы: АГУ, -С. 45-47.
• Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителья. – Алматы: Ғылым, – 320 с.
• Левина М.М. Технологии профессионального педагогического образования: // Учеб. пособие для студ. высших пед. учеб. заведений.- М.: Академия, – С. 85-108
• Беликов В.А. Дидактические основы организации учебно – познавательной деятельности школьников. — Челябинск: ЧГПУ,   – 350 с.
• Бухарова Г.Д. Теоретико-методологические основы обучению решения задач студентов вуза.- Екатеринбург, – 276 с.
• Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования. – М.: Просвещение, – С. 20-28.
• Егизбаев Ж. Системное использование средств физической культуры для укрепления здоровья школьников.- Алматы: АГУ,   -25 c.
• Кудайкулов М.А. Дидактические проблемы формирования основ профессионально-методических умений у будущего учителя – Киев: КГПИ, – 453 с.
• Беленок И.Л. Теоретические основы методической подготовки учителя физики к профессиональной деятельности как к творческой в условиях педвуза: — Челябинск, Просвещение,    — 389 с.
• Усова А.В. Проблемы совершенствования профессионально- методической подготовки студентов – физиков педагогических институтов // Проблемы профессионально-методической подготовки учителей физики средней школы. — Новосибирск,   — С.3 – 17.
• Көшербаев Қ.Е., Ахметов Ә.Қ.,  Әбілқасымова А.Е.,  Рахымбек Х.М. Қазақстан Республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы. – Алматы: Білім,   – 232 б.
• Кабдыкаиров К. Дидактические основы совершенствования математического образования в высшей школе: – Алматы: АГУ, — 68 с.
• Мажитова Л.Х. Педагогическое основы формирования профессиональных интересов учащейся молодежи: – Алматы: АГУ,  
• Сыздықов О. Болашақ инженерлердің кәсіптік-технологиялық даярлығын жетілдірудің дидактикалық негіздері.– Алматы: АлМУ, 2002– 411 б.
• Молдабекова М.С. Фундаментализация университетского образования в подготовке будущего учителя.– Алматы: АГУ, – 288 с.
• Таубаева Ш. Научные основы формирования исследовательской культуры учителя общеобразовательной школы.– Алматы: АГУ, — 46 с.
• Абибулаева A.Б. Теоретико-методологические основы профессио-нальной подготовки будущих  учителей к воспитательной работе: – Алматы: АГУ,   — 43 с.
• Кенжебеков Б.Т. Теоретико-методологические основы профессионального развития личности современного педагога. – Алматы: Ғылым, — 48 с.
• Казмагамбетов А.Г. Оценочные притязания старшекласников в учебной деятельности: теория и практика. -Алматы: Ғылым, –265 с.
• Маусымбаев Ж. Жоғары оқу орнында болашақ жаратылыстану пәндері мұғалімін кәсіби даярлау теориясы мен практикасы.– Алматы: КазҰПУ,  
• Беркімбаев К.М. Болашақ экология мамандарын кәсіби даярлаудағы информатикалыќ пєндерді оќыту үдерісінің педагогикалыќ жүйесі. – Түркістан: ХҚТУ, – 44 б.
• Абдыров А.М. Теория и практика профессиональной подготовки инженеров агропромышленного комплекса.Туркестан: МКТУ,   — 285 c.
• Иванов Г.Д. Физическая культура общества и физическое воспитание в системе народного образования. Физическая культура, здоровье,  труд //  тез. докл.,  — Алма-Ата: АГУ,   — С. 20-22.
• Стражинский В.П. Гуманизация инженерного образования. Минск: БПУ, 1993.
• Садыков Т.С. Теоретико-методологические основы модернизации системы образования в Республике Казахстан. — Алматы: Ғылым,   – 350 с.
• Вуколов В.Н., Назарчук М.К. Основы туристического краеведческой работы.  – Алматы: Гылым,   – Б. 184