Дипломдық жұмыс. Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және сервисті жетілдіру шаралары

Жоспар

Кіріспе

1.Қызмет көрсету және сервистік қызмет – қоғамның

әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды факторы

Қызмет көрсету және сервистік қызметтің түрлері мен нысандары
Қызмет көрсету аясы және оның рыноктық экономикадағы орны
Қызметтер рыногындағы бәсеке

1.4 Қызмет көрсету маркетингінің ерекшелігі

2 Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және әлеуметтік-бағдарламалар бөлімінің жалпы сипаттамасы.

2.1 Мекеменің міндеттері, функциялары және құқық

2.2 Мекеменің басқару ұйымдастыру құрылымы

2.3 Мекеменің негізгі құралдарын талдау

2.4 Мекеменің жоспарлаған әлеуметтік жұмыстарының талдауы

2.5 Жамбыл облысы мен Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту

және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің қызметінің орындалуын

талдау және ондағы негізгі мәселелері

3 Әлеметтік – мәдени сервисті жетілдіру шаралары

3.1 Жуалы ауданындағы әлеуметтік -мәдени сервисті жетілдірудегі маркетингтік әдісті қолдану шаралары.

3.2 Облыстағы жұмысбастылықты қамтамасыз ету бойынша шараларды

эксперттік әдіспен негіздеу

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Қызмет аясы еңбек және қоғамдық өзара қатынастың жетілдіруіне тікелей және жанама әсер етеді, өмір салтының қалыптасуына қатысады, қала мен ауыл арасындағы әлеуметтік-экономикалық және мәдени-түрмыстық айырмашылықтардың жойылуына әсер етеді. Сөйтіп оның халықшаруашылық маңыздылығы халықтың өмірлік маңызды мүдделерімен тікслей байланыстылығымен түсіндіріледі Қызмет көрсету аясының маңызды әлеуметтік-экономикалық функциясы қызмет формасымда өндірілетін халық үшін қосымша өмірлік игіліктерді құру болып табылады

Қызмет саласы халық өмірінің бірқатар маңызды әлеуметтік-зкопомикалық мәселелері шешуге көмектеседі Ол халықтың әрдайым өсіп отыратын материалды-тұрмыстық қажеттілігін қанағаттандырады, оның бос уақытын көбейтеді, денсаулықты нығайтады және көңіл-күйін жоғарылатады, өмір сүру деңгейін ұзартады, қала және ауыл халқының еңбек және тұрмыс жағдайын жақсартуға маңызды әсер етеді. Ол сондай-ақ жалпы ұлттық өнімнің және ұлттық табыстың өсуіне әсер етеді Материалды, еңбек және қаржы ресурстарым үнемдейді, қоғамдық еңбек өнімділігінің жүйелі өсуіне әсер етеді

Қазіргі сатыдағы қызмет аясының маңыздылығының өсуі оның салаларындағы қосымша еңбек көлемімен дәлелденеді Қазіргі қазақстандық жағдайдың ерекшелігі өндіріс пен қызмет аясында жиналған әлемдік тәжірибені ескере отырып, менеджменттің және маркетинттің бір уақытылы қызмет етуі мен дамуы болым табылады. Бүгінгі күні әр қызмет ондіруші қатаң бәсекелестік ортада қызмет етеді, бұл өлемдік қызмет аясының кеңею теиденциясымен негізделеді. Соның ішінде қызметтендіру үрдісі әлемнің әр елінің тіршілік әрекетінің барлық жақтарым қозғайды, сонымен қатар ол дамыған елдердегі жалпы ішкі онімнің 80%-ын және дамушы елдерде 55%-ын қамтамасыз етеді. Осындай текті экономикалық көрсеткіштер қарастырылып отырған мәселенің дамуы мен жетілдіруін негізді және терең талдаудың қажеттілігін дәлелдейді.

Соңғы жылдары кәсіпкерлік және ісксрлік өрісіндегі қызмет аясының салаларын дамытудың жалпы және жеке мәселелері бойынша іс-әрекеті халықтың материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған, болашағы бар салаларды зерттеумен айналысатын, экономикалық ғылымның дамуына маңызды үлес қосқан көптеген мазмұнды және өзекті зерттеулер жарияланды.

Берілген жұмыста қызмет көрсету аясының кейбір теориялық, әдіснамалық және тәжірибелік аспектілері талданады, әлеуметтік-экономикалық категория ретінде қызметтің рөлі, экономикадағы орны анықталады. Қызмет көрсету аясы қоғамдық өндіріс тиімділігіне әсер ететін әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды факторы ретінде ғылыми жоспарда талданады. Халыққа материалдық және материалдық емес сипаттағы, сондай-ақ әлеуметгік-мәдени мақсаттағы қызметтерді көрсету аясының практикалық іс-әрекеті де қарастырылады. Бәсекелестік күрес жағдайларында әрекет түріне және көлеміне тәуслсіз әр кәсіпорын рынокта табысты қызмет ету үшін және сұранысты қанағаттандыру үшін маркетингтің белгілі құралдарын қолданады.

Қызмет көрсету аясының келесі даму перспективасы, ең бірінші шағын және орта бизнестің, рыноктық инфрақұрылымның дамуымен, делдал және коммерциялық қызмет келемі мен ассортиментінің, сервистік қызмет жасаудың кеңеюімен, импорттық тұтынушылық тауарлардың жеке саудагерлерінің көтерме саудамен және берілген субъекттерге салық салу механизмін жетілдірумен айналысатын ресми заңды тұлғаларға айналуымен байланысты. Рыноктық қатынастарға отумен байланысты шаруашылық етудің жаңа формаларының дамуы оларды тіркеу, бухгалтерлік, құқықтық, ақпараттық кеңес беру қызметтеріне қажетгіліктің пайда болуына алып келді. Банк қызметтерін коммерциализациялау банк қызметтерінің спектрін кеңейтуді талап етті, олардың көлемі және клиенттер тобы көбейді. Соңғы жылдары мүлдем жаңа дәстүрлі емес қызмет түрлері пайда болды, негізінен әлеуметтік сипаттағы кызметтср, мысалы үй жұмысшылар қызметі, танысу қызметі, жеткізу қызметі, Интернет дүкендер және басқалар. Қоғамды ақпараттандыру байланыстың жаңа құралдарының және қызметтерінің дамуына (факс, телекс, ұялы байланыс) ақпараттық кеңестік және инженерингтік қызметтерге қажеттіліктердің пайда болуына алып келді.

Қызмет аясы салаларының көп бөлігі ақылы қызмет жүргізуге негізделген рыноктық механизмінің әрекет ету жағдайларында тиімді дамыды (ең алдымен өндірістік қызметтер). Ақылы қызмет рыногы тауарлы рынокпен жиынтық ретінде қарастырылады және рыноктық қатынастарға тән тандарға тәуелді болады. Бірақ ақылы қызмет рыногы мен тауарлы рыногы арасында толық теңдік жоқ. Олардың айырмашылығы ерекше текті тауар ретіндегі қызмет спецификасымен, сондай-ақ ақылы қызмет рыногында қалыптасатын экономикалық қатынастар спецификасымен де негізделген

1.Қызмет көрсету және сервистік қызмет – қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды факторы

1.1 Қызмет көрсету және сервистік қызметтің түрлері мен нысандары

Шетелдегі сервис – бұл бұрынан белгілі және өндіруші – кәсіпорының маркетинг қызметінің қабылданған үлгісі. Біздің еліміздің экономикасында бұл сектор жаңа ғана дамып келеді.Мұны жоғары білікті кадрлардың жоқтығымен, мемелекет экономикасындағы отандық өндірушілердің берік емес және тұрақсыз жағдаймен,тауар өндіру технологиясы мен оның алдағы уақытта қызмет көрсетуінің артта қалушылығымен түсіндіруге болады. Дегенмен, ішкі нарықта бәсекелестік ортаны бірте-бірте қалыптастыру, кәсіпкерлерді әлеуетті клинттер ушін күрес құралы ретінде сервистік қызметті белсенді түрде пайдалануға итермелейді.

Сервис- маркетингтің функциясы ретінде оны пайданалудың барлық кезеңі ішінде, алынган өнімдерді (тауарларды) тиімді пайдалануды қамтамасыз ету үшін,сатып алушыларға көрсетілетін қызметтер кешені түрінде таныстырылған.Нақтылай айтсақ, сервис-бұл өнімдерді өткізумен және пайданалумен байланысты қызметтердің кешені.

Шынында да тиімді пайдалану деген нені білдіреді?Оған былайша жауап беруге болады.Біріншіден, тауардың барлық параметрлерінің оның тұтыну қасиеттеріне толық сәйкес келуі; екіншіден, оны пайдаланудың (тұтынудың) барлық мерзімінде бұйымның жұмыс қабілетін қамтамасыз етуге жасаушы – фирмалардың жауапкершілігі болып шығады.

Қызметін жүргізуі ретіндік сервистің мазмұны өнімдердің бір түрлері үшін маңызды, ал өнімдердің басқа бір түрлері үшін атқаратын рөлі шамалы болуы мүмкін.Мәселен, өндіріске арналған тауарларды өткізу мен күрделі тұрмыстық техникалар үшін сервистің рөлі өлшеусіз.Оған керісінше,киім, кеңсе тауарларын өткізуге сервис соншалықты қатыспайды. Бірақ, кез келген жағдайда нарықтағы үлесті көбірек жеңіп алуға және болашақта өз жағдайын нығайтуға мүдделі кәсіпкер, тұрақты түрде сервисті назарынан шығармауы тиіс.Қазірдің өзінде «сервистің сапасы – коммерциялық табысқа жетудің кілті» деген пікір кең түрде таралып үлгерген.

Сервистік қызмет маркетингі әлемдік тәжірибеде қабылданган кейбір қағидалардың сақталуын болжайды.

Ұсыныстың міндеттілігі. Егер өндіруші-фирма одан ары қарай сервисті талап етуші бұйымдарды шығарып,осыған орай оны тұтынушыларға ұсынбайтын болса, онда ол нарық жағдайындағы жеңіліс табуы мүмкін.

Пайдаланудың міндетті еместігі. Нарық қызметкерінің сервисті сатып алушыға таңып қоюы міндетті емес. Клиент одан ары қарай сервистің қажеттілігі туралы шешім қабылдай отырып, өзін мүлде еркін сезінуі тиіс.

Сервистің ыңғайлығы. Маркетинг сатып алушыға ыңғайлы болатындай жерде, сондай үлгідегі және белгілі уақытта сервистік қызмет көрсетуден тұрады.

Сервистің икемділігі. Сатып алушыларға ұсынылатын фирмалардың сервистік шараларының шеңбері аса алуан түрлі болуға тиісті.Нарықтағы туындаған жағдайларға қатысты сервистік қызметтің ауқымы ең қажетті аз мөлшерден ең жоғарғы қалыпты мөлшерлерге дейін ауытқуы мүмкін.Осыған орай фирма клиентке кеңес беруге дайын болуға тиісті.

Сурет 1.Қазіргі заманғы сервистің қағидалары

Сервистің техникалық бірдейлігі. Қазіргі заманғы өндірістің тұрақты жетілдірілуі, өнімдерді жасау технологиясының өзін жиі түрде күрт күрделендіріп жібереді.Мұндай жағдайларға құрал-жабдықтардың техникалық деңгейі мен сервис технологиясының өндіріске сәйкес болуы аса маңызды.Әйтпесе, сервистің қажетті сапасына сену өте қиын болады.

Сервистің ақпараттық қайтарымдылығы. Фирмалар қызметінің табысты болуы көптеген жағдайларда әртүрлі тектегі ақпараттарды жинау мен өңдеуге қатысты болады.Сервистің қызметкерлері тек қана маңызды экономикалық , техникалык,әлеуметтік және басқа акпараттардың көздері ғана болып саналмайды, сонымен бірге жиі турде тамаша нарықтық идеялардың авторлары болады.

Сервис өндірістң кепілдік берілген сәйкестігі. Нарық қызметкерінің өндірістік мүмкіндіктерін сервистің мүмкіндіктерімен қатал және қатаң түрде салыстырып,өлшей білуі аса маңызды. Бұл кәсіпкерлердің ыңғайсыз жағдайларды болдырмауына мүмкіндік беріп және клиентті «өзіңе өзің қызмет көрсет» шартына әкелмейді.

Сервис аясындағы ақылды баға саясаты.Баға саясатын дұрыс таңдау – бұл қазіргі заманғы маркетингтің ең күрделі мәселесі.Бұл мәселе бойынша маркетологтардың пікірлері де әр түрлі.Бірі,сервис-бұл тұтыну үшін қуатты және өте белгілі қосымша пайда көзі деп санайды. Ал,екінші бірлерінің көз қарасы тұрғысынан,ол, бір-біріне қарама-қайшы диаметрлі.Нарықтық қатынастардың белсенді түрде қалыптасуда екендігін ескере отырып, сервис саласындағы баға белгілеу идеясын келесі түрде білдіруге болады: сервис қосымша пайданың соншалықты пайда көзі емес, фирмалардың товарын алу үшін және сатып алушылардың оларға деген сенімдерін нығайту құралының ынталандырушысы болуға тиісті.

Өнімдерді сату кезіндегі сатып алушыларға көрсетілетін қызметтер барынша алуан түрлі болуы мүмкін.Сервистің негізгі түрлері бөліп көрсетуге көмектесуші басты классификация өлшемдеріне, уақытша параметрлер мен жұмыстардың мазмұнын жатқызуға болады.

жанама

Сурет 2.Сервистің негізгі түрлері.

Уақытша параметрлер бойынша сервис келесі түрлерге бөлінеді:

Кепілдік

берілген

Сурет 3. Сервистік қызметтер түрлері.

Көптеген тауарлар тапсырыс алынбай тұрып-ақ маңызды түрдегі сервистік қызметті талап етеді. Ұсыныстар (тапсырыстар) «төбеден» алынбайды: белгілі бір мөлшер қажет, қаржылық есептеулердің, үлгілердің көптеген сандарының материалдарды таңдауда, бірнешеуі ғана іріктеліп алынуы мүмкін. Сатуға дайындықпен және өзіндік сатумен, сондай-ақ сатып алушыларды тартумен байланысты қызметтер сату алдындағы қызмет деп аталады. Сату алдындағы сервистің негізгі міндеттері сатушыға, сол сияқты сатып алушыға ыңғайлылықты қамтамасыз етуден тұрады.

Сервистің бұл түрі фирмалардың қызметкерлерімен, сол сияқты сауда қызметкерлерімен немесе бірлескен түрде жүзеге асырылады. Сату алдындағы қызметтер өзіне жұмыстың келесі түрлерін кіргізеді:

сататын орынға жеткізіп бергеннен соң дайын өнімдерге тауарлық түр беру: орауынан ашу, құру немесе реттеу (тауарға берілген техникалық құжаттамаларға сәйкес), тасымалдау кезінде бүлінген жерлерін түзеу;
каталогтар мен прейскуранттар жүйесін әзірлеу, техникалық құжаттамаларды соған сәйкес тілге аудару;
мөлшерлері бойынша реттеу, өнімдерді сатып алушыларға көрсету, тауарды қалай пайдалану керектігін үйрету;
өнімдерді сынап көру, дәмін татып көру, өлшеуден өткізу;
өнімдерді ресімдеу және оны сұрыптау;
өнімдерді пайдаланумен байланыста сатып алушыға кеңес беру;
өнімдерді өткізумен және көптеген басқа мәселелермен байланысты ұйымдастыру шаралары.

Нарық қызметкері тауарды сататын фирманың, оның сапасына толық жауап беретіндігін есте ұстауы тиіс. Тауар орауларынан жазылып, техникалық бұйымдар жиналып, киімдер үтіктелген болуы қажет.

Сату алдындағы қызметтер-кәсіпорындардың нарықтағы жұмысының қажетті элементтері болып саналады. Сатушы сатып алушыға өз тауарын қаншалықты сапалы түрде көрсете алады, оның бәсекелестер алдындағы алдағы уақыттағы басымдығы көп жағдайда соған қатысты.

Кейбір тауарлар тек сату алдындағы ғана емес, сонымен бірге сатып алғаннан соңғы сервисті де қажетсінеді.

Сатудан соңғы сервис, өнімдерді сату сәтінен бастап оны қайта ұқсатқанға дейінгі сатып алушыға көрсетілетін қызметтің барлық түрлерін кіргізеді.Сатудан соңғы қызмет көрсетудің төрт негізгі үлгісі бар:

оқыту;
белгілеу;
кепілдік беру арқылы қызмет көрсету;
кепілдік берілген уақыт өткеннен кейінгі жөндеу қызметтері.

Алғашқы оқыту қызмет көрсетудің неғұрлым маңызды элементі болып саналады, өйткені сатып алушы өндірушінің нұсқаулары өздігінше түсінуі мүмкін.Егер нұсқауды түсіну қиындыққа түсетін болса, онда тауарға деген басқаша қатынас пайда болуы мүмкін.Мұндай жағдайдың туындау мүмкігдішін алдын-ала көре білу қажет.Оны былайша жүзеге асыруға болады: сауда жасау кезінде сатып алушыға сатушының өзі түсіндіреді немесе сату кезінде тауарға қосымша түсіндіретін материалдарды қосып береді.

Оқыту және кепілдік беру арқылы қызмет көрсету- тұтынушылардың тауарды пайдалануының алғашқы кезінде фирманың тегін түрде жүзеге асыратын қызметтерінің барлық кешені болып саналады. Бұл қызметтерді беру мерзімдері әртүрлі болуы мүмкін, дәл осы кешен бәсекелестік күрестегі күшті құрал бола алады.

Орнату және қызмет көрсету, негізінен, станоктар, жабдықтар, тұрмыстық приборлар үшін қажет.Мәселен, техникаларды( майлау, реттеу, тарту және т.б.).мерзімдік профилактикалық тексерістерден өткізу пайданалуы мүмкін.Приборлар мен аппаратуралар үшін осылардың барлығы, жұмыс жасау мерзімнің белгілі бір уақыты өткеннен кейін тетіктер мен бөлшектердің айырбасталуы қағидалары бойынша толықтырылады.Тұрмыстық техникалардың көптеген түрлері үшін, тек істен шығып қалған кезде ғана жөндеу қағидасы бойынша әрекет етеді.

Тағы бір маңызды сәт – кепілдік беру туралы мәселелер.Коммерциалық кепілдік беру, негізінен жабдықтау бойынша контрактының бөлігі болып саналады, белгілі бір жағдайда оның ұзартылатындығына қарамастаң, кепілдіктер жиі түрде бір жылға беріледі.Мысалы: «Минск» маркалы тоңазытқышына кепілдік берілген қызмет көрсету мерзімі 1 жылды құрайды,ал «Snaige» тоғазытқышына кепілді қызмет көрсету мерзімі – 3 жыл.

Кепілдік мерзімі өткеннен кейінгі жөндеу немесе сервис айрықша келісім бойынша жузеге асырылады және тұтүнүшылардың кезеңдер ішінде сатушы-фирма ақылы түрде жоспарлы – ескерту және күрделі жөндеулер жүргізуі,қосалқы бөлшектермен жабдықтауы, кеңестер беруі, персоналды қосымша оқытуды жүзеге асырады.

Кепілдік мерзім өткеннен кейінгі қызмет көрсетудің негізгі міндеті – ұзақ мерзімді пайданалатын тауарлардың жұмыс жасау қалпын ұстап тұру болып саналады.

Сатып алушылар көзқарасы тұрғысынаң,көмек көрсету түралы өтінішті тез қабылдай білу қабілетті; бөлшектерді аыйрбастауға тапсырыстарды орындаудың жылдамдығы;қызмет көрсететін қызметкерлердің техникалық құзырлылығы;кепілдік мерзім өткеннен кейінгі сервистік қызметке ақылды баға саясаты,сатудан кейінгі қызмет көрсету аясындағы фирмалар қызметі, тиімділік өлшемдері болып саналатындығын зерттеулер көрсетті.

Соңғы уақытта жоғарыда қарастырылған сервистің жіктеуіне орындалған жұмыстардың мазмұны мен байланысты жаңалары қосылды.

Қазіргі жағдайдағы кез келген техниканың пайдаланудың тиімділігі, бір жағынан, оны қоршаған ортаға «қатарға қою» мүмкіндіктеріне, екінші жағынан сатып алынған тауарды пайдалану үшін қазіргі нарықтан және өзіндік меншікті интеллектінен көп пайданы «сығып алу» пайдаланғышының қабілеттілігіне қатысты болады.Бірте-бірте таза техникалық жұмыстардан гөрі интеллектуалдық қызметтер көбірек орын алатын болады.мысалы, бұл оны пайдалану жөніндегі нұсқау немесе оның учаскесін өңдеу мәселелері бойынша фермер үшін кеңес берудің жеке кешені ғана емес, микратолқынды пеште тамақ пісірудің айырықша жиынтық рецептері болуы мүмкін.Осы жерден жұмыс мазмұны бойынша сервистің:

-қатаң;

-жұмсақ деп бөлінеді.

Қатаң сервис— жұмыс қабілетін ұстап тұрумен, тауарлардың берілген жұмыс параметрлерінен бас тартпаушылығымен байланысты қызметтерінің барлық түрлері.

Жұмсақ сервис – аталмыш тұтынушылардағы жұмыстың нақтылы жағдайларында тауарларды неғұрлым тиімді пайдаланумен, сондай-ақ олар үшін тауарлардың пайдалылық аясын кеңейтумен байланысты, интеллектуалдық қызметтердің кешені.

Тікелей және жанама сервис түрлері бар. Өндіруші фермерді сатып алған тракторымен жерді өңдеудің неғұрлым тиімды жұмыс тәртібін білікті түрде қамтамасыз еткенде-бұл тікелей сервис болып саналады. Егер өндіруші зауытын ресми өкілі клиенттермен жақсы қатынасты ұстап тұру мақсатында фермердің зайыбын тегін бухгалтерлік курсқа оқытуға шақырса- бұл жанама сервис.Яғни, тауарды алумен тікелей байланысты қызметтер тікелей сервиске, ал тауарды сатып алуға тікелей қатынасы жоқ қызметтер- жанама сервиске жатады.

-Тұтынушылар таурларды қандайда бір қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін сатып алады.Көрсетілген қызмет сатып алушылар сенімнің тауарларға сәйкес келушіліглн қамтамасыз етуге көмектксе алатындай болуы тиіс. Бұл бағыттарды кәсіпкерлердің қызметі: «Сіз біздің өнімдерімізді сатып алып және пайдаланыңыз – ал біз қалған қолдан келгеннәң бәрін жасаймыз» қағидасы бойынша құрылуы қажет. Жақсы ұйымдастырылған сервис өнімнің бәсекеқабілетін арттырады, ұсынылатын тауарларға деген сұраныстың, кәсіпорының коммерциялық табысының көбеюіне және оның беделінің артуына әсерін тигізеді. Сервистік қызмет көрсетуді тиімді ұйымдастыру, кәсіпкерлердің қосымша кірістерінің көзі болвп қызмет етуі мүмкін. Сондықтан күшті сервистік қызмет құру – бұл нарық жағдайында жұмыс жасаушы барлық фирмалардың жанашырлықпен қарайтын нәрсесі болуы тиіс.

Сервис қызметін ұйымдастыру: фирмалардың шамасы, оның тауарларының сипаты мен алуан түрлілігі, жасалатын операциялардың ауқымы, өткізу аудандары мен оның үлгілері, сатып алушылардың қажеттіліктері және т.б. факторлардың әсерімен болады.

Тұтастай алғанда фирмалар, сервистік қызметтерді ұыймдастырған кезде, бәрқатар мәселелерді шешуі қажет:

сервис шеңберіне қандай қызметтерді кіргізуі қажет;
сервистің қандай деңгейін сатып алашыларға ұсынуға болады;
сервисті қандай үлгіде ұйымдастырған дұрыс.

Ұсынылатын қызметтер кешені туралы мәселелерді шешу кезінде тұтынушылардың қызметтерге және олардың маңыздылығына деген салыстырмалы талап-тәлектерін зерттеп-үйрену қажет.Мысалы,канадалық өнеркәсіп жабдықтарын сатып алушылар қызметтердің мыңадай түрлерін атаған:

жабдықтаудың сенімділігі;
баға бойынша ұсыныстарды берудің жеделдігі;
техникалық кеңеестер алудың мүмкіндіктері;
жеңілдіктер беру;
сатудан кейінгі қызмет көрсету;
байланысқа түсудің қарапайымдылығы;
тауарды айырбастап беру кепілі;
жабдықтаушының кең өндірістік мүмкіндігі;
жеке тапсырыс бойынша тауарларды әзірлеудің мүмкіндігі;
несие беру мүмкіндігі;
сынап көру үшін жабдықтардың болуы.

Сатып алушыларға қандай қызметтерді ұсыну қажеттігі міселелерін шеше отырып, жаңалардың қолдаушылығында ие болып немесе жоғалтып алған сенімді қайтаруға тырысудан гөрі «ескі» клиенттерді сақтау арзан болатынын есте ұстау қажет.

Шағымдарға жауап беруде клиенттердің нені қалағысы келетінін білуі осы тәсілердің бірі болып саналады.Шағымдардың жиі түспегені дұрыс, бірақ шағым түсе қалған кезде, оған қайтарылатын жауап фирманың жақсы жарнамасы бола билуі тиіс.Шағым жасаушылар кқбінесе өздері жете білмей тұрып, тек қана өзінің ғана емес, һзгелердің де атынан сөйлейді.Сондықтан туындаған шағымдардың себептердің тездетіп жоюға мүмкіндік беретің жауап берудің өзіндік әдістерін әзірлеу қажет. Егер мүмкін болса, шағымды өзінің пайдасына пайдалана білген тіпті тиімді.

Сервистің қандай деңгейін ұсынған болмақ? Қазіргі замаңғы сервис үлгісінде бұл маңызды сұраққа « қызмет көрсету стандарттары» жауап береді. Бұл – сервистің мамандарымен, фирмалардың техниктерімен және экономистерімен әзірленетін ұйымдық-нұсқаулық әдістемелік құжаттар болып саналады.Олар, оның орындалуы сатып алушылардың жоғары қанағаттанушылық дәрежесіне кепілдік беретін сервистік жұмыстардың жекелеген түрлерін ұйымдастыру және қамтамасыз ету мақсаттарына деген талаптардан тұрады. Құжат көпмақсаттық белгіленулерді орындайды. Ол сонымен бірмезгілде жұмыс нұсқаулығы және бақылау – бағалау материалы ретінде қатысады. Мұндай стандарттар жүйксі сервистің сапалық деңгейәнәң негізін қалыптастырады.

Сервистің ұйымдастырылу формасы әрқилы болуы мүмкін. Бұл бағыттағы фирмалардың шешімі клиенттердің артықшылық берушіліктеріне және бәсекелестердің пайданалатын келістіріне қатысты мүмкін.Негізінен, ірі фирмалардың өз сервистік қызметтері бар, мысалы, өндірүші-кәсіпорындар сервистік білімдерін ашады.

Жиі жағдайда сервис өзіне фирмалардың өткізу қызметін алады, мысалы, тауарды сатушы дилерлер.Мәселен, өздерінің сатып алушыларына сервистік қызмет көрсетуді ұсынатын ЖШС «HI-TEX» фирмасы жапон аудио және видеотехника өндірушілурінің Қарағандағы ресми өкілі болып саналады.

Сервиситі сондай-ақ өндіруші кәсіпорынмен келісім бойынша немесе ақылы қызмет көрсетуші дербес фирмалар жүзеге асырады.

Сервистік қызметті ұйымдастыруда сатылған өнімдерді тұтынатын жерлердегі кепілді-кеңес беруші орталықтар, оқу орталықтары, тауарларды көрсететін залдар, жөндеу шеберханалары, техникалық қызмет көрсету станциялары және т.б. маңызды рөл атқарады.

Сервисті ұйымдастырудың жоғарыда аталып өткен үлгілері фирмалардың сервистік саясатын икемді етуге мүмкіндік береді. Сыртқы экономикалық байланыстар стратегиясы және басқару бойынша белгілі маман Жак Горовиц тиімді сервисті ұйымдастырудың келксі сегіз ережесін ұсынады.

Стратегия. Кәсіпкер нарықтағы қызметінің табысты болуы үшін сатып алушуныі сервистің қандай деңгейін өте жақсы деп санайтындығын анықтауы тиіс. Сервистің тура осы деңгейі сатып алушыға кепілдік беруі арқылы уәде етілуі қажет.
Сатып алушылармен байланыс. Кәсіпкерлердің коммуникациялық саясат құралдарын белсенді түрде пайдалануы – бұл фирмалар мен клиенттер арасындағы берік байланыстарды қалыптастурыдың сенімді жолы. Дегенмен атап қту керек, егер сатып алушылардың қалауы уәде етілген кепілдіктерден асыл болса, онда абыржушылықтың болуын туғызбай қоймады. Оған керісінше, олардың тілектерінен асып түсетін сервистің кепілдіктері, сатып алушылардың жағымды эмоцияларын туғызады.
Кәсіпорынның өз персоналына қоятын талаптарының айқындығы. Сервисті қызметтің барлық қызметкерлерінің орындауы үшін міндетті қызмет көрсету стандарттары әзірленуі тиіс.
Жабдықтаудың айқын жүйесі. Сервистік қызмет қызметкерлерінің шақыру ережесі мен қосалқы бөлшектерді жеткізу жүйесі шекті түрде қарапайым болұға тиіс.
Сервистік қызмет персоналын оқыту. Қызмет көрсету стандарты сервистік қызмет қызметкерлерінің барлығына жеткізілуі қажет.
Мақсат-қызмет көрсету ақаулардың болмауы. Сервистік қызмет персоналын оқыту және жаттықтыру жолдарымен клиенттерге қызмет кқрсетуде қате әрекеттерді болдырмау.
Біздің клиентіміз-айна. Сервистің сапасын объективті бағалауға бірден-бірі қабілетті-

бұл клиенттер болып саналады. Олардың компаниялардың ұсынатын сервистік қызметіне қатынастарын анықтау үшін клиенттерден жүйелі түрде сұрау жүргізіп отыру қажет. «Директ мейл» (Сауалнамаларды клиенттердің мекенжайларына салу арқылы) жүйесі бойынша сауалнама жүргізу – ең сенімді құрал.

Шығармашылық. Тауарды сатып алу – бұл бар болғаны сатып алушының фирмамен тіл табусуының басы ғана.Тұтынушы жақсы сервис нәтижесінде ғана толық қанағаттанушылықты сезінеді. Сондықтан сервистің әдістерін үнемі жетілдіру, коммуникация мен байланыстың қазіргі замаңғы құралдарын пайдалану керек.

Жоғарыда көрсетілгендерді қорытындылай келгенде мынаны байқауға болады, қызмет көрсетудің көлемі мен сапасы сатып алушы тауарды алғаш сатып алған кезде де, сол сияқты қайыра сауда жасауға шешім қабылдағанда да оған әсер ететін болады.Сервистік қызметтің жоғары деңгейі, клиенттердәң тұрақты бекуіне, сатып алушылардың тауардың белгілі бір маркасына сенімнің орнығуына ықпал тигізетін болады.Осылардың барлығы сауданың тұрақтылығын және кәсіпорын кірісінің өсіун қамтамасыз етеді.

Ғылыми-техникалық революция өндірістік және өндірістік емес салалар арасында еңбекті бөлу пропорцияларындағы белгілі өзгерістерді ұйғарады. Осы салалардың экономикалық көрсеткіштерінің салыстырылуы қоғам дамуының объективті заңдылықтарын айқындайды, ал республиканың экономикалық потенциалының деңгейі өндірістік емес салаға салынатын капитал салымдарының сәйкес өсімін негіздейді, бұл өз кезегінде халықтың өмірлік деңгейін жоғарылатады, оның рухани қажеттіліктерін кеңейтеді, жұмыс күшінің ұдайы өндірісін жетілдіреді [38].

Қызмет көрсету аясы экономиканың барлық салалары жұмысшыларының сапалық сипатына әсер етеді, олардың күш жігерін мамандандырылған функцияларға шоғырландыруға және еңбек ресурстарын өндірістік емес салаларда қолдану үшін босатуға мүмкіндік береді, яғни тек өзінің негізгі фуикцияларын орындап қана қоймай, сондай-ақ материалдық өндіріске де өз әсерін тигізеді. Ол өндіріс құралдары мен тұтыну заттарының өндірісін дамытуға көмектесе отырып, материалды игіліктердің негізгі тұтынушыларының бірі болып табылады, ал материалдық өндіріс өндірістік емес сапа жасайтын көптеген қызметтерге сұранысты тудырады. Өндірістік емес сфера материалдық өндірісте өз базасын таба отырып өзінің салаларын дамытуды жеделдетуге ынталы болып келеді. Екі саланың дамуының өзара байланысты үрдісінің жұмыс жасауы халықтың Материалды және рухани игіліктерді үзіліссіз тұтынуымен негізделеді.

Қызмет сферасының және оның салаларының жұмысшылары материалды игіліктердің тек тұтынушылары ғана болып табылмайды. Өз еңбегімен олар халыққа қызмет ете отырып материалды емес рухани құндылықтарды құрады. Олардың ортақ мақсаты — адамдардың түрлі қажеттіліктерін максималды қанағаттандыру және өмір сүру деңгейін жоғарылату болғанымен де, екі сферада бұл мәселені түрліше шешеді. Қызмет сферасы әлеуметгік, сондай-ақ экономикалық функцияларды да орындайды. Мысалы білім беру адамдардың рухани қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, жұмысшы күшін ұдайы ондіру факторы болып келеді.

Қазіргі қогамда қызметтер тұтынудың маңызды элементі және адамдардың өмір сүру қалпын жетілдіру шарты болып табылады Қызмет көрсету сферасының салаларын дамыту қоғам мүшелерінің тіршілік іс-әрекетінің көптеген критерийлерін өзгертуге әсер етеді. Және бұл өзгерістер қоғамдық өндіріс құрылымындағы өзгерістерге, оның тиімділігін жоғарылатуга әсер етеді.

Егер қазіргі ғылым жөнінде айтатын болсақ, онда «қызметтер» түсінігіне қатысты экономистердің түрлі көзқарастары бар: бірінші жағдайда, қызмет көрсетудің айрықша еңбегі ретінде қарастырылады, ал басқа жағдайда ол өндірістік емес тұтыну ретінде беріледі, үшінші жағдайда, оны материалдық өндіріс сферасындағы өндірілген табысты тұтыну ретінде қарастырады.

Қызмет, ең алдымен, әлеуметтік категория ретінде көрінеді, себебі ол қызметтерді талдау кезінде және оны халыққа ұсыну кезінде көрінетін күрделі экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі болып табылады. Қызметтің негізгі мәні адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған тұтыну құны. Тұтыну құнын аныктау үшін «қызмет» түсінігін айыру қажет Мысалы, материалды қызметтер бұрынғы тұтыну құнының әсер ету үрдісінде ондіріледі (яғни заттар өндіріліп оның құны өскенде). Егер материалдық емес сипаттагы игіліктер жөнінде сөз болатын болса, басқаша айтқанда таза қызметтер жөнінде болатын болса, «қызмет» түсінігінің мазмұны белгілі бір заттар түріндегі жаңа тұтыиу құндарын өндірумен байланысты емес, ол тек таза тұтыну үрдісі, іс-эрекеттүрінде берілуі.

Менеджмент және маркетинг тұрғысынан қызмет дегеніміз қажеттілікті немесе мұқтаждықты қанағаттандыра алатындардың барлыгы және ол назар аударту, сатып алу, колдану және тұтыну мақсатында рынокқа ұсынылады. Қызмет болып бірінші жақ екінші жаққа ұсыныла алатын кез келген шара немесе іс-әрекет, ол сезілмейді және ешкімнің иелігіне отпейді Оның ұсынылуы материалды өніммен байланысты болуы мүмкін.

Қызметті әлеуметтік-экономикалық категория ретінде зерттей отырып, біз бұл түсініктің екі жақты мазмұнын сскеруіміз тиіс: ерекше тұтыну құны ретіндегі қызмет және белгілі экономикалық қатынастарды білдіретін экономикалық категория ретіндегі қызмет Бұл жағдайда біз қызметті, оның ондірілуі, көрсетілуі және тұтынылуы кезінде көрінетін ерекше күн ретінде қабылдаймыз.

Сонымен, қызмет қоғамдық, ұдайы өндіріс үрдісіндегі экономикалық қатынастардың белгілі формасы ретінде к;арастырылады Бұл қатынастарды талдау қызметтерді өндіруші мен тұтынушы арасындағы тікелей және жанама байланыстарымен сипатталады. Бұл жағдайда қызмет көрсету сферасында экономикалық мазмұны бойынша түрлі сипаттағы, түрлі салаларға жататын іс-әрекет түрлері жиналады. Әлеуметтік-экономикалық категория ретіндегі қызметтің мәні туралы айтсақ, ең алдымен, біз оның негізгі екі түрін бөліп қарастырамыз: Материалды қызмет (зат, өнім және т.б.) және таза қызмет (іс-әрекет). Бұл түрлердің екеуі де жалпы анықтаманы жоққа шығармайды, яғни жалпы қызметтер.

Қызмет деп жеке сұраныстарға сәйкес материапдық, материалдық емес сипаттағы және әлеуметтік — мәдени мақсаттағы игіліктерді нақты тұтынушыларға дейін жеткізумен байланысты іс-эрекет түріндегі еңбекті тұтыну және материалды игіліктер түріндегі (заттар) еңбек өнімдері бойынша өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы қатынастар жүйесін тұсінеміз. Әлі де экоіюмикалық әдебиеттерде жүрген «қызмет түсінігінің жеткіліксіз толық және терең анықтамасы көбіне осы әлеуметтік-экономикалық категорияның күрделілігімен түсіндіріледі.

Түтынушыға тауармен көрсетілетін қызмет — бұл адамның өз өміріндегі күнделікті белгілі бір материалдық және рухани игіліктерді қолдануы. Адамға қызметтерді көптеген тұтыну заттары көрсетеді тұрғын үй — коммуналды, сауда білім беру, мәдениет, көлік, байланыс және т.б. Бұл нақты сезілетін заттың қызметтері.

Жоғарыда айтылғандай, қызмет материалды және таза болуы мүмкін. Материалды қызмет көрсету кезінде қызмет еңбек затында материализациялынанды. Мысалы, материалдық қызметтер – бұл машиналарды жөндеу бойынша, аяқ киім тігу бойынша қызметтер және т.б. болып табылады. Еңбек затында материализацияланады. Мысалы, материалдық қызметтер – бұл машиналарды жөндеу бойынша, аяқ киі тігу бойынша қызметтер және т.б. болып табылады. Еңбек заты заттандырылған тұтыну құны болып табылады, ол қызметті өндіруші тұлғаның (немесе ұжымның) ықпалына тиеді. Материалдық қызмет тауар сияқты өзінің обхектісіне жылжу жалында барлық сатыдан өтеді: өндіру – айырбас – бөлу – тұтыну. Қызметтің объектісі қызметті өндірушімен байланысқа баратын, яғни қызметті алатын адам болып табылады.

Материалдық қызмет жеке талғамдар мен сұраныстарға сәйкес материалды тұтыну құндарын өндірге және тұтынуға байланысты қалыптасатын белгілі экономикалық қатынас. Оларды қоғамның барлық мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру дайындығына дейін жеткізудің ұйымдастырушылық сипаты бар. Материалдық қызметтердің өндірістік функциялары заттай формадағы жаңа материалды игіліктерді құруда көрінеді (қоғамдық тамақтану кәсіпорындарындағы тамақ жасау, киімді жеке тапсырыс бойынша тігу және т.б.), түрлі энергия және өнімдер формасындағы материалды тұтыну құны ретінде (жылу, газ, жасылдандыру және т.б.), бұрын құрылған материалды игіліктерді ұдайы өндіру үрдісін жалғастыру түрінде (сұрыптау бойынша, орау, тасымалдау бойынша операциялар), материалды игіліктердің тұтыну құнын қайта қалыптастыруда көрінеді (тұрғын үй – шаруашылығын жөндеу, тұрмыс техникасын жөндеу және т.б.). Қызмет көрсету аясында өндіруші еңбекпен құрылатын тұтыну құндары (заттай түрінде) және оларды құны бойынша жалпы ұлттық өнім және ұлттық табыс құрамына жатқызу осы маңызды халық шаруашылық көрсеткіштерінің шамасы туралы толық және нақты көрініс береді.

Таза қызмет көрсету барысында оның өндірушісі қажеттілікті қанағаттандыру үшін адамға іс-әрекет түрінде әсер етеді (мысалы, дәрігердің, шаштараздың, оқытушының инфакұрылым рыногының жұмысшыларының қызметі және т.б.). Егер материалдық қызмет көрсету кезінде еңбек үрдісінің үш кезеңі болса. еңбектің өзі, еңбек заты және еңбек құралдары онда таза (материалды емес) қызмет көрсетуде тек еңбек құралы мен еңбектің өзі қатысады (еңбек заты бұл жерде адамның өзі болып отыр). Яғни таза қызмет көрсеткенде қызметтің заты мен объектісі бір тұлға — адам болып келеді. Таза қызмет жылжудың тек үш сатысынан өтеді: өндіріс-айырбас (жартылай) — тұтыну Таза қызметтің орындайтын функциясы жоғары текті-рухани санаткерлік, мәдени қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады

Таза қызметті өндіретін адамдардың еңбегі жартылай құн кұрады. Таза қызмет еңбекті тұтынуға байланысты қатынасты білдіреді, және бұл еңбек ерекше түр ретінде тауарда толығымен көрінбейді. Бұл жерде таза қызмет ретіндегі еңбек жеке тұлғаның немесе жалпы қоғамның рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында қолданылуы мүмкін.

Қызметтер тек материалды, сауда, тасымалдау және басқа да қажеттіліктерді ғана емес, сондай-ақ адамдардың мәдени-тұрмыстық сұраныстары мен қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, олардың көп қырлы қоғамдық пайдалықтары болатынын айта кету қажет Бірқатар қызмет кәсіби білікті жұмысшы күшінің қалыптасуына әрекет етеді (мысалы жоғары және басқа оқу орындарының, денсаулық сақтау және мәдениет мекемелерінің қызметі және т.б.). Қызметтер, адамды тұлға ретінде қалыптастыратын басқа да қоғамдық функцияларды орындайды.

Таза қызмет қоғамның барлық мүшелерінің қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін әрекет ретінде түтынылатын пайдалы еңбек әрекетіне деген қатынасты білдіреді Таза қызметгер, сондай-ақ жоғарғы ретті қажеттіліктерді де қанағаттандырады — әрекет нысанында құрылатын рухани, интеллектуалды, мәдени игіліктер.

Адамдардың қажеттіліктерінің табиғаты өзгеше, олар тек материалды өндіріс аясының еңбек онімдерімен ғана қанағаттанбайды. Осы қажеттіліктердің көбісі тұтынушылардың жеке қалауларын ескеріп өндірген қызметгермен қанағаттандырылады. Қызмет аясындағы жұмысшылар еңбегі сапасының тиімділігін жоғарылата отырып, іс — жүзінде ғылым мен инфрақұрылымының жұмысшыларының жетістіктерін, алдыңғы қатарлы тәжірибені, қызмет көрсетудің прогрессивті формалары мен әдістерін енгізе отырып, шаруашылық механизмінің жетілдірілуі қамтамасыз етіледі.

Онімді еңбек дегеніміз жалпы жұмысшылардың еңбегі болып табылады, олардың әрекет ету нәтижесінде жалпы ұлттық өнім және ұлттық табыс құрылады. Ғылыми -техникалық революция, жалғасып келе жатқан қоғамдық еңбек болінісінің үрдісі жаппы жұмысшылардың өнімді еңбегінің шеңберін әр уақытта кеңейтіп отырады. Жалпы жұмысшылар кұрамына тек материалды өндіріс аясында тікелей жұмыс істейтін жұмысшылар ғана емес, сондай-ақ инженерлер, техниктер, өндіріспен байланысты ғылым өкілдері жатады. Ғылыми — техникалық прогресс нәтижесімен қатар, өнімді жұмысшылар санының азаюы да қатар жүріп отырады, ал қоғамдық еңбек өнімділігінің тез өсуі өндірістік емес салада қызмет ететін жұмысшылардың санын өсіруге мүмкіндік береді, яғни өндірістік емес салада қызмет ететін жұмысшылардың аз санының есебінен көп көлемде материалды игіліктер құрылады, онімді еңбектің үлес салмагы азаяды, адамдардың өсіп отырған қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған өндірістік емес еңбек үлесі оседі.

Шаруашылық ету тәжірибесі қызмет көрсету аясында құрастырылған, кешендік, бірлескен еңбектің қолданылатынын көрсетеді. Сондықтан, қоғам қызмет көрсету аясының пайдасына жұмыс күшін саналы түрде бөле отырып, осы қызмет корсету аясының салаларында жұмыс күшінің әрбір қосымша бірлігі максималды тиімділікпен қолданылуына мүдделі.

Қызмет өндірісі мен саланың дамуы, ең алдымен, жалпы ұлттық өнімнің, жұмыс күшінің және сәйкес экономикалық қатынастың ұдайы өндіріске қатысуына қарай қарастырылады. Осының салдарынан жұмыс күшін ұдайы өндіру үшін қажет омірлік игіліктерді қазір қызметтің белгілі-бір бөлігіне жатқызбау мүмкін болмай отыр.

Халыққа материалдық сипаттагы қызмет көрсету салаларыныц жоғары өсу қарқыны көптеген маңызды экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешудің қажетті алғы шарты болып отыр. Халықты әлеуметтік-мәдени бағыттағы игіліктермен қамтамасыз ету адамдар арасындағы өзара қатынасты жетілдіруге, тұлғаның қалыптасуына, халықтардың әлеуметтік топтары арасындагы, қала мен ауыл арасындағы, республиканың түрлі аймақтары арасындағы әлеуметтік-экомомикалық және мәдени-тұрмыстық айырмашылықтарды жоюға маңызды әсер етеді.

Қазіргі жағдайда қызмет аясының салалары және оның жұмысшылары адам дамуының белгілі бір әлеуметтік-экономикалық функцияларын орындайды:

материалдық өндіріс аясында және қызмет сферасында өндірілген материалдық және рухани игіліктер тұтынушылардың жеке талғамдары мен сұраныстарына сәйкес жеткізіледі және тұтынушылар арасындағы осы игіліктердің болуын айғақтайды; заттардың тұтыну құнын қайта құра отырып, халықтардың тұтынуына дайындайды, яғни қызмет аясының салалары тауар-заттардың өндірісін толықтырады;

өмірлік игіліктер тұтыну үрдісінің өзіне қызмет етеді (қоғамдық тамақтану, коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету);

жұмысшы күшінің ұдайы өсуіне және қызмет ету дәрежесіне белсенді әсер етеді;

саналы демалу үшін, халықтың бос уақытын үнемдеу үшін жақсы жағдай жасайды;

үй шаруашылығындағы еңбектің қысқаруына және жеңілдеуіне әрекет етеді, сондай-ақ халықтың тұрмысын жақсартады және қала мен ауыл тұрғындарының өмірлік деңгейлерінің жақындасуына алып келеді.

(онымсн қызмет аясы — жұмыс күшінің ұдайы өндірісіне, түтынушылардың материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған, еңбек өнімі материалдық және материалдық емес сипаттагы және адам дамуындағы әлеуметтік-мәдени мақсаттағы қызметтер болып келетін экономикалық салаларының жиынтығы.

Қызмет көрсету аясының еңбек өнімі ретіндегі қызмет қызметтің барлық түрін қамтиды, яғни жеке, әлеуметтік және өндірістік мақсаттағы қызметтер. Қызмет көрсету сферасы оның шектелу критерийіне сәйкес объективті түрде келесі сфераларға болінеді: ондіріске, халыққа, қоғамға қызмет көрсету Халыққа қызмет көрсету сферасының салалары өндіріс функцияларын орымдайды — еңбек өнімдерін дайындап, оны тұтынушыға жеткізу және тұтынушылардың материалды игіліктерге және қызметтерге қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында қызмет көрсету Қызметтерді топтастыру белгілері сатып алу себебі мен тәжірибесі, рыноктық сегменттеу, қызметтерді жабдықтаушының мақсаттары, меншік сипаты, реттеулілігі және т.б. болуы мүмкін (1-кесте).

Қазақстан тәжірибесінде Статистика бойынша агенттігі қызметтерді келесідей түрлендіреді: тұрмыстық, жолаушы-келіктік, байланыс, тұрғын үй-коммуналдық, білім беру жүйесі, мектепке дейінгі балаларды бағу бойынша мекемелер, мәдени, туристік-экскурсиялық, дене шынықтыру және спорт, демсаулық сақтау, шипажай-курорттық және емдеу, құқықтық сипаттағы және банк мекемелері және т.б.

Қызмет көрсету саласында жинақталған әр алуан іс-әрекет түрлері сан-қилы қызмет түрлерін де ұсынады. Олардың топтастырылуы еңбек сипатына сәйкес келеді. Соңғы тұтынушы тұрғысынан қызметтердің келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады

ондірістік мақсаттағы қызметтер (жүк көлігі, өндіріске

қызмет көрсету бойынша байланыс, материалды-

техникалық жабдықтау және т.б.);

жеке қызметтер:

а) материалды-тұрмыстық немесе тұтынушылық сипаттагы (жолаушы көлік, сауда, қоғамдық тамақтану, тұрғын үй-коммуналдық, тұрмыстық қызмет көрсету);

б) тұлғаның, адамның қалыптасуымен байланысты әлеуметтік-мәдени қызметтер (білім беру, денсаулық сақтау, дене шынықтыру және спорт, театралды-ойын-сауық және мәдени-ағартушылық);

әлеуметтік қызметтер (мемлекетгік басқару органдарына және қоғамдық ұйымдарға, қоғамдық тәртіпті қорғау органдарына қызмет көрсету және т.б.).

Кесте 1

Қызметтердің топтастырылуы

Топтастыру белгілері	Қызметтер түрлері
Сатып алу себептері мен практикасы	• жеке мұқтаждық үшін — іскерлік мұқтаждық үшін
мәнділігі	-қызмет корсету аясының жұмысшыларының нәтижесі ретінде; — тауар немесе зат ретінде
рыноктық сегменттеу	— соңғы тұтынушылар үшін; — тұтынушы-ұйымдар үшін
меншік сипаты	— пайда табуға бағытталған қызмеітер; — коммерциялық емес
реттеуділігі	— жеке; — қоғамдық
Сендетіндігі	— реттелетін; — реттелмейтін
Әсердің бағыты	— сезілетін; — сезілмейтін
Байланысу дәрежесі	— адамға бағытталған; — физикалық объектігс бағытталған
Проекті және құрал — жабдықты қодану	— жоғары дәрежелі байланыс; — орта дәрежелі байланыс; — томен дәрежелі байланыс
биіктілік деңгейі	— адам еңбегін қолдануға негізделген; — техниканы қолдануға негізделген
Автоматтандыру деңгшейі	— біліісгілігі жоқ жұмысшылармен орындалатын; — білікті жұмысшылармен орындалатын; — кәсіби білікті жұмысшылардың қызметі
	— автоматтандырылған; — біліктілігі жоқ операторлардың комегімен орындалатын; — білікті операторлар комегімен орындалатын.

Коптеген мемлекеттік, коммерциялық емес қызметтердің сыртқы әсерлері бар, соның арқасында оларды жеке игіліктер ретінде қарастыруга мүкіндік бермейді. Қоғамдық игіліктер ретінде қызметтер келесідей сипатталады:

болінбеушілік, яғни оларды жеке тұлғаларға бере ала

ал маушылығында;

қызметтерді қолдану үрдісінен тұлғаны бөліп

шығарудың мүмкін еместігі;

белгілі қызмет түрін тұтынуды нормалау күрделілігі

[37]

Материапдық игіліктерді және қызметтерді өндіру үрдісінде қай салалар немесе мекемелер өндірістік, жеке және әлеуметтік қызметтерді көрсетумен айналысатынын шектеу қиын. Оларды кешенді түрде көрсететін салалар да бар. Мысалы, ғылыми және сауда жұмысшылары жекелей азамаггарга да, сондай-ақ өндірістік кәсіпорындарға да қызмет көрсетеді Басқа қызмсттер түрлерінің де бағыты осындай, бұл оларды қолдану аясының кеңдігі мен көп қырлылығы туралы -жеке гигиенадан бастап адам ойының шыңына дейін екендігін дәлелдейді.

Қоғамдық өндірістің өсуі әлеуметтік сипаттағы қызметтерді (әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау, ағарту және т.б.) көрсетуге қажетті қаражат бөлу үшін жағдайлар жасайды. Осыған байланысты өндіріс пен қызмет көрсетуге кететін шығындарды өтеудің түрлі көздері пайда болады, осыдан келіп олар ақылы және ақысыз болып бөлінеді. Егер ақысыз қызметтерге (әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау, ағарту және т.б.) кететін шығындар ұлттық табыстан алынатын субсидиялар, грант, несие түріндегі тікелей алымдар есебінен, сондай-ақ қайырымдылық қорлар есебінен (мысалы, Сорос қорының, ЮСЭИД, ТАСИС жобаларының, «Болашақ» мемлекетгік білім беру бағдарламасының қаржыландырулары және т.б.) қалыптасса, онда ақылы қызметтер шығыны өздерінің жеке ресурстар есебінен, яғни кызмет көрсету сферасында құрылған еңбек өнімінің есебінен қамтамасыз етіледі. Осыдан материалдық шығындар өтеліп ұлттық табыс құрылады. Демек қалыпты жұмысшы күшінің әрекет етуіне қажетті қызмет көлемі халық табысының деңгейіне тәуелді болып келеді.

1.2 Қызмет көрсету аясы және оның рыноктық экономикадағы орны

Ортақ ауылшаруашылық кешенінің күрделі бөлігі бола отырып, қызмет көрсету аясы озінің даму және жетілу үрдісінде, оның әлеуметтік-экономикалық мәнін тереңірек түсінуге мүмкіндік бсретін сапалы жаңа қырларға ие болды.

Біріншіден, қызмет жұмысшылардың еңбек нәтижесі бола отырып, өмірлік игіліктерді өндірудің құрамдас бөлігі болды, ол өз кезегінде оның қоғамдық пайдалылығын да анықтайды. Екіншіден, ірі әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуде, халықтың тұрмыс халін жоғарылатуда, қала мен ауыл арасындағы айырмашылықтарды жоюда, үй және қойма шаруашылығындағы еңбек ресурстарын рационалды қолдануда, қоғамдық еңбек шығындарын үнемдеуде, адамдардың бос мақытының масштабын кеңейтуде қызмет көрсету аясының әлеуметтік функциясы өсіп отыр, үшіншіден, қызмет көрсету аясының салаларының экономикапық тәуелсіздігі нақтыланды және дәл анықтапды, яғни осыдан келіп жеке көрсеткіштер, нормативтер, стандарттар, техникалық қызметтер жүйесін ұдайы өндіру, қалыптастыру және негіздеу үрдісінде жаңа мақсатты функциялар айқындалды.

Рыноктық экономикада қызметтерді коммерция-зациялау дәрежесіне көп көңіл бөлінеді. Осыдан келіп коммерңиялық және бейкоммерциялық қызметтерді бөлуге тура келеді Біріншісінің тауарлық сипаты бар және пайда алу немесе басқа экономикалық пайда алу мақсатында өндіріледі; екіншісі саяси экономикалық, әлеуметтік этикалық және т.б. себептерге байланысты коммерциялана алмайды, яғни рынок құлдырайды. Халықтың өмір сүру деңгейінің өсуіне байланысты коммерциялық сипаттағы қызметтер үлесі осіп отыр, ол адамдардың төлем қабілетті сұранысына сәйкес қызмет корсету деңгейінің толық дифференциациялануын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Қызмет көрсету аясын көптеген қызмет түрлерін өндірумен айналысатын кәсіпорындар (фирмалар), мекемелер, ұйымдар және басқа қызмет түрлерінің кешені ретінде анықтауға болады. Рыноктық экономикада оған рыноктық және рыноктық емес секторлар кіреді, біріншісі қызмет рыногын құрайды, ал екіншісі — халыққа мемлекеттік және бейкоммерциялық қызмет көрсету жүйесі. Қызмет рыногының ерекше қырлары келесілер болып табылады [30]

рыноктық үрдістердің жоғарғы қозғалыстығы, бұл қызметтердегі сапа тұрақсыздығы және олардың сақталмау қасиеттерімен байланысты;

территориалды сегменттеу, бұл әдетте қызмет аясының өндірістік қорларын қатаң территориалды бекітілуімен анықталады (жолдар, қойма кешендері және т.б.);

қызметтерді өндіру мен тұтынудың жергілікті сипаты, ол қызметтерді өндіру мен тұтыну үрдістерінің кеңістікте және уақытта бөлінбеушілігімен түсіндіріледі;

капитал айнапымының жоғары жылдамдығы, бұл қызмет көрсету аясына салынған капитал құрылымындағы айналым капиталының жоғары рөлімен анықталады;

рыноктық конъюнктура өзгерістерінің жоғары сезімталдығы, бұны қызметтердің негізгі екі қасиетгерімен түсіндіруге болады: жинақталмай-тындығымен (рыноктық конъюнктура ауытқуларын өтеу мүмкінсіздігі) және утилитарлы сипатымен, яғни қызметтердің тауарлы материалды құндылықтарды ондіруге тәуелділігімен;
қызметтерді өндіруді ұйымдастыру ерекшелігі, бұл қызмет көрсету аясындагы көптеген шағын және орта кәсіпорындар санының болуы;

қызметтерді көрсету үрдісінің ерекшелігі, бұл қызметтерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындагы тікелей байланыстармен көрінеді;

қызметтерді дифференциациялаудың жоғары дәрежесі, оларды өндіруді жекешелендіру мен тұтынуды персонификациялаумен байланысты; қызметтерді көрсету бойынша іс-әрекет нәтижесінің анықсыздығы.

Қазіргі уақытта қызмет көрсету аясына менеджмент және маркетингің қазіргі әдістерін енгізу мүмкіндіктері мен маситтабтары келесімен негізделген:

рыноктың толуы, тұтынушыларга ең кең қызмет спектрін ұсыну;

ең ірі қызметтерді ондіруші фирмалардың арасындағы қатаң бәсекелестік;

қызмет рыногында өндіруші-сатушылардың мүдделерінен тұтынушылар (клиенттердің) мүдделерінің асып түсуі, яғни рынок тұтынушылар рыногы болып келеді.

Әдстте қызмет өндіруші компаниялар маркетинг және менеджмснтті жасау және оны қолдану мәселелері бойынша өнеркәсіптік кәсіпорындардан артта қалады. Бұл бірқатар факторлармен түсіндіріледі:

көптеген сервистік фирмалар жұмысшылардың техникалық біліктілігіне көңіл бөледі; коптеген қызмет өндіруші фирмалар көлемі бойынша ірі емес, сондықтан олардың маркетинг бойынша маманы жоқ;

түрлі қызмет түрлерін көрсетуге лицензия берудің қатаң ережелері кейде маркетинг қызметін қолдануға қажеттілікті және бәсекелестікті шектейді; түтынушыларда көбінесе қызмет аясындагы бірқатар кәсіптер туралы (дәрігерлер, заңгерлер) ақпараттар бар, сондықтан маркетингте және жарнамада олардың қажеттілігі жоқ;

қызмет аясындагы жеке басшылар мен мамандар арасында маркетингті жете бағаламайды, бұл оның сигізілуіне кедергі жасайды.

Дегенмен бүгінгі күні мамандардың болжауынша, болашақта қызмет аясында менеджмент пен маркетингтің қолданылуы келесі себептермен өседі:

осы аяның көптеген салаларында мемлекеттік реттеу дәрежесінің төмендеуі (мысалы, банк қызметінде, келік және коммуникация аясында, теле-радио хабарларын тарату және т.б.);

қызмет көрсететін ұйымдар арасындагы бәсекелестің осуі;
кәсіпкерлік дайындыгы бар қызмет көрсету аясындағы мамандар санының өсуі.

XX ғасырдың 70-80-шы жылдары отандық ақылы қызмет корсету рыногында бірқатар жағымсыз тенденциялар байқалды. Қызмет көлемі өскеніне қарамастан, оларға деген халықтың қажеттілігі мен суранысы орынды қанағаттандырылмады. Сол кезде халықтың ақылы қызмеперге олардың ұсынысына қарағанда қажеттіліктері және төлем қабілетті сұранысы жоғары қарқынмен өсіп отырды, оның нәтижесінде қанағаттанбаған сұраныс пайда болды. Оның ақылы қызметтерді көрсету бойынша жалпы өткізу көлеміне қатысты шамасы тұтынушы тауарларга қарағанда жоғары болды. Бұл жағымсыз тенденциялар қызмет аясының дамуына жеткіліксіз көңіл болмеуін туғызды, оның материалды-техникалық базасының әлсіздіпн және ақылы қызмет көрсету аясын қаржыландырудың қалдыкты принципін туғызды.

Қызмет аясының қазіргі жағдайы ұсынылатын қызметтердің ассортиментінің шоғырлануы мен дамуының территориалды біркелкісіздігімен сипатталады. Ұсынылатын қызметтердің ең кең ассортименті және сапа деңгейі өнеркәсіпті тамыған аймақтарда шоғырланған. Мысалы, кеңес беру қызметтерінің шоғырлануы іскерлік қызмет тұтынушыларының ірі өнеркәсібі дамыған орталықтарда шоғырлануымен анықталады. Жинақы рыноктағы қызметті өндіру және откізу үрдесі көбінесе біртекті емес. Ол аумақтагы халық тығыздығына байланысты дифференциалданған. Халық тығыздығы жоғары аудандарда өндіріс пен өткізу көбінесе тұрғындар көп шоғыррланған ұйымдарда ұйымдастырылады.

Қызмет көрсету аясындағы тағы бір тенденциясы қоғамдық тамақтану мен қонақ үй шаруашылығында (қытай, түрік, австрия, италиан кәсіпкерлерінің қатысуымен мейрамханалар мен қонақ үйлер) біріккен кәсіпкерліктің дамуы болып табылады, күрделі аппаратуралар мен автомашиналардың сервисін және кепілді қызмет көрсетуді ұйымдастыру жоғары сапалы қызметтерді ұсынатын жаңа фирмалардың пайда болуына алып келді.

Қызметтерді жобалау кезінде менеджмент классиктері М.Х. Мескон, М Альберт және Ф. Хедоури қызмет өндірушілерге келесі бірқатар факторларды ескеруді ұсынды:

қызмет көрсететін кәсіпорынның орналасуы негізінен басқа факторлардың емес, тұтынушылардың орналасуымен анықталады;
тұтынушылардың қажеттіліктері мен талғамдары әдетте тиімділіктің алдында келеді;
жұмыстарды күнтізбелік жоспарлау негізінен тұтынушыларға байланысты;
қызмет сапасын анықгау және өлшеу қиындатылған;
жұмысшыларда тұтынушылармен қарым-қатынас жасаудың жақсы дағдылары болуы тиіс;
өндірістік қуаттылық әдетте сұраныстың орташа деңгейімен емес тұтынушылар жағынан жоғары сұраныспен есептеледі;
жоғары сұраныс кезінде оларды қолдану үшін төмен сұраныс кезінде өнім қорларын құру әдетте мүмкін емес;
қызметкерлер жұмысының тиімділігі қиындықпен өлшенеді, себебі төмен өнімділік қызметкердің нашар жұмысымен емес тұтынушылар жағынан сұраныстың болмауымен негізделген;
қызмет аясындағы ірі кәсіпорындар типті емес (бұған әуе компаниялары кірмейді);
қызмет аясындагы маркетинг пен өндірісті кейде бөлу қиын.

Қызметгерді жобалау кезінде есепке алуға қажет болатын М.Х. Мескон, М. Альберт және Ф. Хедоури менеджмент классиктерімен ұсынылған маңызды фактор қызмет көрсету орнының тұтынушыға максималды жақындауы болып табылады. Қызметгерді жобалау кезінде осы факторларды ескеру кәсіпорынға қызмет көрсету үрдісін жақсартуға мүмкіндік береді.

Компаниялар өз қызметтерінің сапасын материалды куәлік арқылы, мысалы, бөлменің тазалығы, қызмет көрсету жылдамдығы, персоналдың сыпайылылығымен көрсетуге тырысады. Сонымен компаниялар қызмет көрсетудің түрлі әдістерін таңдай алады. Қызметгерді таңдауға тауарларды сатып алу шешіміне қарағанда көп факторлар жиынтығы әсер етеді Қызмет рыногында әрекет ететін экономикалық қатынастар біріншіден, рыноктық субъектілердің экономикалық мінез-құлқындағы күшті мотивациямен ерекшеленеді. Құтынушыға қатысты ол белгілі әлеуметтік мәртебеге жету
шамасымен байланысты. Әлеуметтік беделдікті бекіту қызмет рыногында сұранысты қалыптастырудың маңызды факторы болып табылады. Мұндай мотивация болып, мысалы, орташа санның немесе жақсы қамтамасыз етілген халық тобының тұрмыс қалпына бейімделу ынтасы болып табылады.

Өндірушілерге келетін болсақ, олардың экономикалық мінез құлқы көбінесе әлеуметтік ынтамен негізделген. Көп инвестицияны қажет етпейтін қызмет өндірісі шағын кәсіпорындармен жүргізіле алатындықтан, өндіруші өз тұлғасын көрсетудің және әлеуметтік беделін бекітудің көп мүмкіншіліктері бар. Мұндай мотивация қызмет көрсету рыногында ұсыныстың көбеюінің бірден бір факторы болып табылады.

Қызмег аясында тек сыртқы маркетинг қана емес, сондай-ақ ішкі маркетингі де және өзара әрекет ету маркетингі де қажет. Сыртқы маркетинг компанияның қызметтерді тұтынушыға тайындау, бағаларды анықтау, тарату және ұсыну жұмыстарын анықтайды, ішкі маркетинг — клиенттерге қызмет көрсету сапасын жоғарылатуға бағытталған компания жұмысшыларын оқыту және ынталандыру бойынша жұмыстар. Өзара әрекет ету маркетингі персоналдың клиентке қызмет көрсете алу білімін анықтайды. Тұтынушы ұсынылатын қызметтің сапасы жөнінде тек оның техникалық жетілуі ғана емес, сондай-ақ функционалды сапасы бойынша да қарайды. Қызмет сапасын
оны орындағаннан кейін ғана бағалау дұрыс, оларды сатып алу үлкен тәуекелмен байланысты. Біріншіден, қызмет тұтынушылары қызмет сатушыларының жарнамасына қарағанда басқа сатып алушылардың сөзіне көп сенеді. Екіншіден, қызмет сапасы гұгынушылармен баға деңгейіне байланысты жеке мінез-құлқына және жеке талғамдарға байланысты қабылданады. Үшіншіден, қанағаттанған сатып алушылар қызметті сатушыға өз адалдығын білдіреді. Қызмет аясының компаниялары бәсекелестік дифференциацияны, қызмет сапасын және өнімділікті жоғарылатудың мәселелерін шешуі тиіс.

Дамыған рынок жағдайында қызмет имиджінің түсінігі және оның продуцентасы ерекше мәнге ие болады. Имидж алгашқы қызметті таңдауға ынта ретінде қызмет етеді, бәсекелестер алдында қызмет талғамына негізгі ынта болып табылады. Қызмет кәсіпорынның имиджіне бірнеше құрамдастар кіреді: сапа, ассортимент, баға, кепіл, кәсіпорын кызметінің әлеуметтік беделі; кәсіпорынның ыңғайлы орналасуы; оның клиентурасының әлеуметтік мәртебесі; жарнама тартымдылығы және өткізуді ынталандырудың түрлі әдістері; қызмет көрсету үрдісін ұйымдастыру әдістері және кәсіпорынды рәсімдеу; кәсіпорынның әлеуметтік маңызды мәселелерді шешуге қатысуы. Сондай-ақ «өмір сапасы» деген түсінік те бар, ол қоғамның әл-аухатының жақсаруымен тығыз байланысты. Ол көптеген факторлардың әсерімен қалыптасады: халықты тамақ өнімдерімен және тұрмыс қызметтерін ашу мүмкіндігімен қамтамасыз ету; тұрғын үймен қамтамасыз ету; халық денсаулығының жағдайы, оны сақтау және қайта қалпына келтіру мүмкіндігімен қамтамасыз ету; рухани ортаның дамуын және өмір сүру әрекетінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және т.б. Қазіргі жағдайда әлеуметтік-экономикалық басқару үрдісі рыноктық бейімделу принциптерінің негізінде құрылған кезде түрлі қызметтерге халық қажеттіліктерін қанағаттандыруға баңытталған қызмет аясының арнайы функциялары қажет. Дегенмен, олар тек адамдардың жеке қажеттіліктерін дамытумен ғана емес, сондай-ақ оларды қанағаттандыру қажеттілігімен туған. Өндіргіш күштердің осы даму деңгейінде бұл функциялар бүкіл қоғамдық организмді қамтамасыз ету қажеттілігін бейнелейді.

Бұл жерде қызмет аясының әлеуметтік-зкономикалық ролі көрінеді, бұл біріншіден, адамдардың өмірлік деңгейінің жоғарылауынан, екіншіден, қоғамның басты
өндіргіш күшінің дамуымен — жалпы жұмысшы күшімен, үшіншіден, ғылыми потенциалды қарқынының өсуімен көрінеді. Және осының барлығы — қазіргі қоғамның экономикалық мәселелерін шешуге және бағалауға кешенді қарауды талап ететін өндіріс тиімділігінің өсуіне қажет ететін факторлар.

1.3 Қызметтер рыногындағы бәсеке

Тауарлар рыногындағы өндіріс және қызметтер аясында бейнелік қызмметтік және маркетингтік бәсекені ажыратады.

Бейнелік бәсеке дегеніміз – қызметтердің бір типті немесе бірбіріне сапалық, болмаса құрамы жағынан жақын болып келуін айтамыз.

Қызметтік бәсеке кезінде қызмет көрсетуге деген қажеттілік әр түрлі тәсілдермен қанағаттандырылады. Мысалы, байланыстық қызмет көрсетуге деген қажеттілік коммуникацияның түрлерінің жеткілікті түрде дамуымен коммуникацияның түрлерінің жеткілікті түрде дамуымен қанағаттандырылуыч мүмкін. Қазір нарықта неғұрлым көп пайда алуға ұйтылған әр тірлі байланыс түрлері өзара бәсекелесуде.

Маркетингтік бәсеке қызметтер аясындағы кәсіпорындардың әр түрлі болуымен ғана ерекшеленеді. Ол әр түрлі нарықтық құрылымдарда және өнеркәсіптің салаларында мен пайдаланылады.

Қызметтер сферасында оны тауарлық нарықтағы бәсекеден ажырататын бәсекенің ерекше сипаттары бар:

оған көп шығын керек емес, сондықтан да қызметтер аясындағы бәсекенің деңгейі жоғары;
ол бағалық және бағалық емес болып келеді.

Бағалық бәсекенің негізінде қызметтерге баға белгілі және сол баға арқылы қызметтер нарығында бәсекенің деңгейін жоғарылатуға және төмендетуге болады.

Бағалық емес бәсекенің негізінде көрсетілетін өкіметтердің сапасының көрсеткіштері алынады. Сапаның көрсеткіштері арқылы бәсекелік күресте бәсекелік артықшылыққа ие болуға мүмкіндік бар. Алайда бағалық емес бәсекеде қосымша шығын шығаруға тура келеді, өйткені ең басшысы жоғары білікті мамандарға ақы төлеу қажет.

Қызметтер аясындағы бәсеке қызметтік кәсіпорындардың имиджін арттыруға бағытталған, олар басқа кәсіпорындарға қарағанда қызметтерге тұтынушылық сұранасты мейлінше көп тудырту үшін әрекет етеді. Қызметтер кәсіпорнының имиджіне көрсетілетін қызметтердің сапасы, олардың ассортименті, бағасы, кепілдемесі, жарнамалық іс-әрекеті және ынталандыру әдістері кіреді. Сондай-ақ имиджді ұстап тұру үшін әрдайым қызметтер сапасын бақылап, көрсетілетін әр түрлі қызметтердің мәдениетінің болуын, оның сигізілуін қадағалап отыру керек.

Тауарлар нарығы сияқты қызметтер нарығына да қызметтер сферасындағы көптеген жаңа бәсекелестіктердің көптен келуі тән. Бұл жерде өздерінің көрсететін қызметтерінің аясын кеңейтіп, және де өзінің бәсекелік стратегиясын жасай беретін қызметтік кәсіпорындар ғана жетістікке жете алады.

Қызметтік кәсіпорындардың бәсекелік позициясын бағалау үшін Майкл Портердің белгілі бәсекелік матрицасы колданылады. Портердің зерттеулері нарықта белгілі бір рентабельділік деңгейіне ірі кәсіпорындармен қатар кішігірім мамандындырылған қызметтік кәсіпорындардың да жете алатындығын көрсетіп отыр.

Қызсеттік кәсіпорындардың бәсекелік күресінде сондай қызметтерді аз шығын жұмсай отырып қызмет көрсете алатын кәсіпорындар ғана жеңіп шығады. Бұл жерде лидерлік стратегиясы, қызметтердің нарықтың бір немесе бірнеше сегменттерінде шоғырлану және дифференциациялау стратегиялары қолданылады.

Лидерлік стратегиясы кәсіпорынның шығындарын азайту есебінен жүргізілуі мүмкін, ол деген қызметтерге төмен баға қоюға мумкіндік береді. Бұл жағдай егер де кәсіпорын неғұрлым арзан шикізат пен энергоресурстарды пайдаланатын болса және қызметтер нарығында айтарлықтай үлес алатын болса ғана іске асырылуы мүмкін. Бұл кезде нарыққа жаңа бәсекелестердің енбеуіне толық кепілдік болады. Лидерлік стратегиясы ең тиімді болатын кәсіпорындар: көліктік қызметтер көрсететін кәсіпорындар, байланыс қызметтері, сондай-ақ көтерме-делдалдық ұйымдастырушылық қызметтерді көрсететін өндірістік қызметтердің бірқатар тізімдері де кіреді.

Қызметтерді дифференциациялау стратегиялары басқа кәсіпорындардың көрсететін қызметтерінен бөлек, олар кәсіпорын алдын ала ауқымды маркетингтік зерттеулер жүргізген кезде, қызметтер нарығында белгілі болып қалғанғ және де жоғары сапалы шикізат пен материалдарды қолданулары кезінде болады. Ондай кәсіпорындар тұтынушылар арасында үлкен жетістікке ие, сондықтан да қызметтер бағасының аздап көтерілуі оларға ешқандай әсер етпейді. Мысалы оған жалпы білім беретін кәсіпорындардың қызметін жатқызуға болады, өйткені олар жоғары білікті мамандарды тарта отырып жақсы нәтижелерге жете алады.

Қызметтер нарығында сондай-ақ шоғырландыру (концентрация) стратгиясы да қолданылуы мүмкін. Бұл кезде қызметтер кәсіпорны өзінің қызметін нарықтың жекелеген немесе бірнеше сегменттеріне шоғырландырады. Олар, ең алдымен, қызметтерді көрсету жағынан шығандарды азайту есебінен және де нарықтың белгілі бір сегментінде өз имидждерін жеңіп алу арқылы жақсы нәтижелерге жетеді.

Осы жерде қызметтердің бәсекеқабілеттілігін бағалау қасиетеріне тоқталып өтейік. Бәсекеқабілеттіліктің маңызды факторы болып тауарды тұтыну табылады. Сонымен қатар қызметтер бағасы маңызды бір әсер етпейді, бұл жерде өндірістік қызметтер (автокөлікті, тұрмыстық техниканы жөндеу және т.б.) көрсету бағасы ескерілмейді.

Қызметтердің бәсекеқабілеттілігін бағалау үшін бағалаудың сандық және сапалық әдістерін қоданады.

Қызметтерді сандық және сапалық әдістерін қолданады.

Қызметтерді сандық бағалау үшін қандай да бір қызметті сандық түрде сипаттайтын жалпыланған, қорытынды көрсеткіш керек. Ондай бағалау көрсеткіші қызметтердің сандық сипаттамасын, көрсетілген қызметтер индексін, баллдық бағалау коэффициентін, қызметтер үлесін және т.б. көрсетуі мүмкін.

Қызметтерді сапалық бағалау үшін сапалық көрсеткіштер қолданылады, мысалы, әр түрі қызметтерді салыстырудың баллдық жүйесі қабылданады. Бұл кезде маретингтік зерттеу практикасында кең дамыған эксперттік пән қоданылады.

Қандай да бір қызметтің бәсекеқабілеттілігін бағалау үшін белгілі бір қызмет түрі бойынша соған тән көрсеткіштерді іріктей алу қажет. Содан кейін көрсеткіштердің әрбіреуі бойынша баллдық баға беріледі. Ең көп балл сомасы ең бәсекеқабілетті қызметке сәйкес келеді. Баллдық бағалау сомасын келесі формуламен есептеуге болады.

К_о=а_і* К_і

Мұнда:

К_о – жиынтық баллдық баға;

К_і – қызметтің – і – ішінде көрсеткішінің баллдық бағасы;

а_і – і-інші көрсеткішінің маңыздылығының коэффициенті, ол эксперттердің көмегі арқылы баллды белгілеген кезде бірге анықталынады

қызметтердің бәсекеқабілеттілігін нақты бағалаудың қызметтеріне инжинирингтік болжау әдісін жатқызуға болады, ол бірнеше кезеңдерде жүргізіледі.

Бірінші кезеңде тұтынушылардың нақты бір қызметтерге деген талаптарды қалыптасады, сөйтіп бағалауға жататын көрсеткіштер белгіленеді.

Екінші кезеңде тұтынушылардың позициясытұрғысынан көрсеткіштердің маңыздылық дәрежесіне қарай жіктемелеп бөлу жүргізіледі (ранжирование).

Үшінші кезеңде әрбір бәсекелесуші қызметтерден немесе әрбір негізгі бәсекелестер көрсететін қызметтерден таңдап аланған көрсеткіштерді бағалау жүреді. Бағалау көрсеткіштері натуралдық бірлікте, немесе үлесте, индексте немесе үлес салмақтармен беріледі.

Төртінші кезеңде салыстыру үшін эталонды таңдап алу жүреді. Эталонның базасы ретіде салыстрылатын қызметтер мен кәсіпорындардың көрсеткіштерінің таңдауы бола алады.

Бесінші кезеңде бәсекелестердің көрсеткіштерінің әрбіреуін сол сияқты эталондық үлгідегі көрсеткіштермен кезекті түрде салыстыру жүреді. Нәтижесінде, әрбір көрсеткіш бәсекелестің сондай көрсеткішінен қаншалықты ажыратылатыны анықталынады. Ары қарай 1-ден көп немесе аз болып келетін және де мөлшерсіз болатын көрсеткіштердің индекстері есептелінеді.

Аналитикалық түрде оны былай есептеуге болады:

Мұнда:

J_{i –}бәсекеқабілттіліктің і-інші көрсеткішінің индексі;

K_i– і-інші көрсеткішінің шамасы (кез келген бірлікте);

— і – інші көрсеткішінің эталондық шамасы.

Соңғы, алтыншы кезеңде бәсекеқабілеттіліктің жалпы қорытынды, кіріктірілген (интегралданған) көрсеткіші анықталынады.

Бәсекеқабілеттіліктің интегралдық (қорытынды) көрсеткіші (J_қор.) әрбір бәсеке-кәсіпорын үшін келесідей формуламен есептелінеді:

J_қор.= J_i*a_i/a_i,

Мұнда:

а_і— тұтынушы позициясы тұрғысынн бәсекеқабілеттіліктің і-інші көрсеткішінің маңыздылығын ескеретін салмақтық коэффициент;

нәтижесінде барлық салыстырулар арасынан қызметтердің ең бәсекеқабілеттілікке сәйкес келетін индексі анықталынады.

Қызметтің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың индекстік әдісті қолдану жекелеген көрсеткіштердің маңыздылығын анықтауға, тікелей әдіс арқылы көптеген көрсеткіштердің есептеуін жүргізуге, сондай-ақ тікелей қызметтердің тұтынушыларынан алынған дұрыс, дәл ақпараттарды пайдалануға мүмкіндік береді.

Адамдардың тұрмыс қалпының ғылыми түсінігі өндіріс әдісімен адамдардың қызмет ету сипаты арасындағы өзара байланысты талдау үрдісінде К. Маркс және Ф. Энгельспен жасалған болатын. Олар өндіру тәсілі тұлғалардың өмір сүруін ұдайы ондіру, өмірге қажетті құралдарды өндіру ғана емес, сонымен қатар «көбенесе бұл – берілген тұлғалардың белгілі қызмет ету әдісі, олардың өмір әрекетінің белгілі бір түрі, олардың белгілі тұрмыс қалпы. Тұлғалардың өмір әрекеті қандай болса олардың өзіде сондай» — деп жазды.

Тұрмыс қалпының келесі саяси – экономикалық кенектілерін бөліп көрсетуді ұсынамыз: өндіріс әдісімен негіздеген адамдардың өмір әрекетінің әдісі, басқаша айтқанда, көғамның негізін құрушы және адамдардың тұрмыс қалпын қалыптастырушы экономикалық жағдайлар; бүкіл қоғамның және жеке тұлғалардың өмір әрекетіндегі қозғаушы ынта ретіндегі мақсат; адамдардың экономикалық мүдделері, меншікке, еңбекке, бос уақытты пайдалану формаларына қалыптасы. Тұрмыс қалпына категория ретінде адамның өзіне және өмір ерекетіне өндіріс әдісінің кешенді әсер ету нәтижелері жатады. Сол кезде оның өзі белгілі қоғамдық экономикалық формацияны және оның дамуының белгүілі сатасын сипаттайды. әлеуметтік – экономикалық факторлардың (әсіресе өндіріс әдісі) тұрмыс қалпын қлыптастыруға шешуші маңызын және әсерін айта отырып, белгілі бір елдегі адамның нақты тұрмыс қалпы, сондай-ақ аймақтық – географиялық және табиғи – климаттық факторлармен, сонымен қатар тарихи жағдайлармен және халық өмірінің әлеуметтік – психологиялық ерекшеліктерімен (демографиялық құрамы, халық тығыздығы, ұлттық мәдениет, дәстүрлер және т.б.) негізделетінін ескермеуге болмайды.

Қоғам мүшелерінің өмір әрекетіне жайлы жағдай құруда қызмет аясы маңызды роль атқарады. Коммуналды – тұрмыстық жағдайлар адамның көп энергиясы мен уақытын талап ететін өмір әрекетінің маіызды саласы болған және болып табылады. Халықтың көбісі бос уақытысын өздеріне қызмет жасау бойынша үй жұмысына, коммуналды – тұрмыстық мекемелерге баруға, балаларды тәрбиелеуге және оларға қарауға жұмсайды. Бірақ тұрмыс қалпын қалыптастыру тұрғысынан қрағанда қызмет аясының маңыздылығы тек бұнымен шектеліп қана қоймайды. Қызмет аясындағы жұмысшылардың тұрмыс қалпын, оны бүкіл қоғамға, олардың мүшелерінің тұрмыс қалпына әсерін ескеріп отыру қажет. Қызмет аясындағы жұмысшының өндірістік өмір әрекеті сәйкес кәсіби дайыңдық дәрежесімен, қоғамдық саяси даму деңгейімен, біліктілікті жүйелі түрде жоғарылату және өндірісті жетілдіру туралы -қамқорлықпен және т.б. сипатталауы тиіс. Олар тек жоғары білікті мамандар болып қана қоймай, сонымен қатар олардың жоғары деңгейлі тәрбие мәдениеті болуы тиіс.

Бұл қызмет тұтынушыларының жеке қалаларын ескере отырып, тапсырыстарды қабылдаудын және рәсімдеудің жетілген ұйымдастыруын, еңбек пен қызмет көрсетуді ғылыми ұйымдастыруды, тапсырыстардың орындалу дәрежесі туралы, қызмет көрсетудің қабылданған формалары мен түрлері туралы ақпараттың болуын болжайды.

Қызмет керсетудің жоғары мәдениеті — бұл, ең алдымен, жұмысшылардың әрқайсысының жеке мәдениеті. Оған өндірістік мәдениет жатады — жұмысшылардың өз міндетін уақытылы және сапалы орындалуына жауапкершілігі, қызмет тұтынушыларымен қарым-қатынастағы жоғары әдеп. Мұнда тек сыпайылылық, клиентке деген ерекше көңіл ғана қажет емес,

сондай-ақ адам психологиясының элементтерінің білімі де керек.

Сөйтіп, қызмет аясы — халық шаруашылығының экономикалық өсуінің маңызды факторы. Ол адамның әл-аухатын жақсартуда маңызды роль атқарады және әрбір адамға максимум өмір ыңғайлығын ұсыну, жанұя-тұрмыс жағдайын құруға жұмсайтын уақытты қысқарту үшін бағытталған. Рухани оқу мен гармондық даму үшін неғұрлым көп мүмкіндікті ұсынуда және әлеуметтік бағытталған қызмет аясының басты аспектілерінің бірінен тұрады.

Өндірістік емес үй шаруашылығын жүргізуге уақыт шығынын қысқарта отырып, адамдарды тартымсыз және қиын жұмыстарды орындаудан босата отырып қызмет аясы адамдардың рухани және физикалық дамуы үшін олардың бос уақыт шеңберін кеңейтуге мүмкіндік туғызады.

Әсіресе әйелдердегі бос уақыттың көбеюінің үлкен әлеуметтік мәнін айта кету қажет. Әйелдердің үй жұмысын шамадан тыс істеуі балаға жеткілікті уақьіт бөлуге мүмкіндік бермейді, бұл олардың тәрбиесіне, мәдени дамуына әсер етпей қоймайды. Қызмет аясы кәсіпорындарымен көрсетілетін қызметтер уақытты жинақтауға және оны рационалды пайдалануға мүмкіндік туғызады.

Бос уақыт әсерін бір жағынан, экономикалық өсу факторы ретінде, екінші жағынан — бос және жұмые уақытысының өзара тығыз байланысы ретінде көрінетін уақытты үнемдеу заңының жұмыс жасау механизмінің көрінісі ретінде қарастыруға болады. Саяси экономиялық аспектіде бұл өзара байланыс жұмыс уақытысының азаюы бос уакыттық көбеюіне негіз жасайтындығынан ғана көрінбейді. Бос уақыт көбейген сайын біріншіден, жұмысшылардың біліктілігін жоғарылатуға жақсы жағдай туғызады, екіншіден, олардың біліктілігі жоғарылағаны есебінен еңбек ауысуының экономикалық заңының толық жүзеге асуы үшін жағдай жасалады және соның негізінде барлық қоғамдық уақыттың бүкіл құрамдас бөліктерінің тиімді пайдалануы жүргізіледі.

Экономист пен социолог зерттеушілер үшін кең зертгеу өрісі жұмыстан тыс уақытты тиімді пайдалану, оны реттеу жөніндегі мәселе болып табылады. Салыстырмалы түрде бос уақыт жас жұмысшыларда көбірек болады, себебі олар үй жұмысына, бала қарауға, дүкенге баруға және т.б. уақытты азырақ жұмсайды. Бос уақытты пайдалану формалары көбінесе кәсіби құрылымға байланысты.

Индустриалды әлемнің даму қарқыны, қазіргі заманғы адам сұраныстарының әртүрлілігі және кеңеюі бос уақыт ұзақтығының өсуін талап етеді. Белгілі бір шамада оның өсуі, қазіргі уақытта бос уақыт адамның жан-жақты дамуын әлі толық қамтамасыз етпейтіндіктен туады. Оның көріну формаларының инерттілігі көптеген субъективті және объективті себептермен түсіндіріледі, сондықтан да мұнда жаңа сапалық қозғалыстар қажет. Бұны тәжірибе, экономикалық талдау және социологиялық зерттеулер дәлелдейді. Бос уақыт қабілеттер, шығармашылықтың өзіндік көрініс дамуының ұлы құралына айналу үшін, оның құрамында күрделі және белсенді қызмет формаларының өзіндік білім алу, шығармашылық, өзіндік қызметпен, спортпен айналысу, қоғамдық қызмет және т.б. үлес салмағы күрт өсуі тиіс.

Бос уақытты пайдалану тиімділігі басқа қызмет түрлерімен үйлесетін, күрделі формулалармен байытылатын, қызмет аясы саласындағы жұмысты жақсарту есебінен жоғарылайды. Ұзақ және белсенді демалу айтарлықтай өсіп бұл жанұядағы міндеттерді дұрыс бөлуге әрекет етеді, сондай-ақ жанұялық-некелік қатынастардың нығаюына жанама әсер етеді.

Дегенмен қызмет аясының көптеген салалары халық қажеттілігінің ерекшелгі туралы және жұмыс уақыты ұзақтылығынан болатын өзгерістер жөнінде білмейді. Сондықтан қызмет аясы кәсіпорнының жұмысын жақсарту үшін бірқатар шаралар жасалады:

қызмет аясы кәсіпорнындағы алмасуды көбейту (бұл өз кезегінде қосымша жұмыс орындарын құруды және қосымша қаржыландыру қажеттілігін тудырады);
жеке кәсіпорындардың төлеу мүмкінділігімен қосымша көлік маршруттарын енгізу;
жартылай фабрикаттар, кулинарлық және кандитерлік өнімдердің, оралған тауарлардың шығарылуын көбейту;
өзіне қызмет жасау тәжірибесінің кеңеюі;
үзілістерді көбейту есебінен жеке кәсіпорындардың жұмыс тәртібін өзгерту және таңертеңгілік және кешкі сағаттар есебінен қосымша жұмыс уақытын өсіру;
бос уақытты пайдаланудың күрделі және белсенді формаларын үгіттеу және енгізу үшін қызмет көрсетудің жаңа салаларын дамыту және т.б.

Қызмет аясының кейінгі дамуының әлеуметтік-экономикалық аспектісі адамдарға бос уақытты мәдени түрде, белсенді және жоғары тиімділікпен пайдалануды үйрету болып табылады. Қызмет аясы салаларының дамытудың соңғы мақсаты қызметгі өндіру және көрсету тиімділігін жоғарылату. Қызмет құруға тек тірі ғана емес, сонымен қатар заттанған еңбек катысқандықтан онда бүкіл қызмет кешенінің тиімділігі экономикалық заңдар сияқты себеп-салдарлы байланыста болатын экономикалық көрсеткіштер жүйесімен сипатталады.

Жаңамашиналарды, механизмдерді, агрегаттарды енгізу тек уақытты үнемдеп және өнімділікті өсіріп қана қоймай еңбек жағдайларын жақсартады және сауықтырады.

Ғылым мен техниканың пайда болуымен қызметгің жаңа түрлері пайда болды: кабельді теледидардың, ұялы байланыстың таратылуы, халыққа ақпаратты қызмет ұсыну, соның ішінде қалаған клиенттерді орталық ақпарат жүйелеріне қосу арқылы ғылыми-техникалық ақпарат беру; бейне телефонды сөйлесу орындарының қызметтері; қызмет көрсетудің техникалық прогрессивті формалары мен әдістеріне халықтан тапсырыс қабылдау — кино- фотопленканы шығару, слайдтардан түсті басылымдар, түрлі-түсті кинофильмдерді тираждау және т.б. Оларға көп материалдық шығындар қажет емес және адам дамуына, халықтың өмір сапасын жоғарылатуға әрекет етеді.

Қазақстандағы рыноктық экономиканың дамуы бойынша қызмет секторының өсуі қызмет рыногында жұмыс істейтін шаруашылық етуші субъектілердің қызметіне деген тұтынушылар талабының және бәсекелестіктің өсуімен ұласады. Бұл жағдайларда қызмет өндірушінің рыноктық табысы басқарудың ескі дәстүрлі жүйесінен маркетинг пен менеджменттің қазіргі теорияларына негізделетін басқарудың жаңа жүйесіне өту жылдамдығына байланысты болады. Бүгінгі күні қызмет рыногындағы тұгынушылардың мұқтажы мен сұраныстары тез өзгеріп отырады, ал бұл өзгерістерді ескеруді және оларға уақытылы әсер етуді тек қызмет менеджменті мен маркетингінің принциптерін кешенді түрде қолданатын өндірушілер ғана жасай алады.

1.4 Қызмет көрсету маркетингінің ерекшелігі

Қызмет көрсету аясындағы маркетинг өткізуді дұрыс мамандандырылған жағдайда тұтынушыларды қажетті уақытында, сәйкес бағамен және керекті жерде қызметтермен қамтамасыз етуге бағытталған. Қызметтер маркетингіне клиенттердің қажеттіліктерін анықтауға және қанағаттандыруға бейімделген қызметтерді жасау, жылжыту және өткізу сатылары жатады. Ол да мақсаттың жетуіне бағытталған: тұтынушыға қызмет өндірушілерін және оның қызметтерін таңдауға және бағалауға көмек көрсету, сондай-ақ тұтынушының қажеттіліктерін толық қанағаттандыру есебінен қызметтердің рентабельділігін қамтамасыз ету.

Қызмет саласындағы маркетинг пен дәстүрлі маркетингтің принциптері келесілер болып табылады:

— өндіре алатынды емес, сата алатынды өндіру;

— жаңа тауар (қызмет) жасай отырып, қажеттіліктерді ынталандыру;

— тиімділік және пайдалылық принципі;

маркетингтік үрдістің барлық сатыларында әлеуметтік факторды ескеру.

Қызмет аясында жетекші орынды әлеуметтік факторларды кажеттілігі алады. Бұл мыналармен негізделеді, біріншіден, қызметті өндірушілер тікелей әлеуметтік ортаны қалыптастырады, екіншіден, қызметтер маркетингі әлеуметтік жұмыстың ерекше түрі ретінде қарастырыла алады.

Қызметтер маркетингінің маңызды мақсаты — моральды болған қызметтерді айқындап және жаңа қызметтерді рынокқа енгізуді ескере отырып, қызметтерді өндіру және өткізу бойынша кешенді іс-әрекетті ұйымдастыру. Бұл мәселенің шешілуі маркетингтің келесі айрықша функцияларымен толықтырылады:

қызмет рыногын зерттеу және зерттеу нәтижелерін

талдау;

тұтынушылардың қызметтерге қалыптасқан және

потенциалды сұраныстарын аныктау;

қызметтердің өндірілуін және өткізілуін жоспарлау;
баға саясатын жасау;
қызметтер сферасындағы кәсіпорындардың имиджінің қалыптасуы.

Қызмет түрлерінің көптігіне қарамастан олардың барлығында да тауардан айыратын төрт сипат бар. Бұл сипаттарға келесілер жатады: сезілмейтіндігі (көптеген қызметгердің материалдық емес сипаты); бөлінбеушілігі, яғни қызмет өндірісі мен тұтынуының үзіліссіздігі; сапаның тұрақсыздығы (сапаның біртексіздігі және өзгерушілігі); қызметтердің сақталуға қабілетсіздігі (2-кесте).

Жоғарыда аталған қызмет сипаттарын білу қызметті өндірушілерге өзінің маркетинг қызметінде қызмет пен оның түрлері арасындағы кейбір тәуелділікті анықтауға және ескеруге мүмкіндік туғызады, бұл табысқа жетудің бөлінбес шешімі болып табылады. Сонымен қызметгердің сезілмейтіндігі таза қызметтерде көрінеді, өндірушіден қызметтің бөлінбейтінділігі| жоғары дәрежелі байланысты талап ететін қызметтерде көбірек көрінеді, сапаның өзгерушілігі қызмет көрсету үрдісін стандарттауды ұйымдастыру мүмкіндігіне байланысты.

Жалпы, қызметтер маркетингінің ерекшелігі қызметтері сипатымен және қызметтер рыногының ерекшелігімен негізделген. Қызметтер рыногының ерекшелігіне екі айырықша аспекттер кіреді: 1) қызмет оны көрсетуден бұрын пайда болмайды; 2) көптеген жағдайларда қызметгердің көрсетілуі үшін оны өндірушілердің арнайы білімі және шеберлігі талап етіледі, оны тұтынушыларға бағалау, ал кей кезде түсіну қиын.

Кесте 2

Қызметтердің материалды өніммен айырмашылығы

Қызмет шарттары	Қызметтердің ерекшелендіретін сипаттарының мазмұны
Материалдық емес өнім	Қызметтерді көрсетуге, тасымалдауға, сактауға, орауға немесе сатып алуға дейін зерттеуге болмайды. Оларды «сөзге сеніп» сатып алуға тура келеді. Бұл жөндеу және жеке қызмет көрсету бойынша қызметтерге қатысты. Нәтижесінде пайда болатын артықшылықтарды ғана айтуга болады.
Қызметтердің басқа өнім беру мүмкүндігі	Қызметтерді көрсету меншік құқығын берумен байланыссыз, олар қайта сатыла алмайды.
Қоймалау және тасымалдау мүмкіндігі	Кейіннен қайта сату мақсатымен қызметтерді сақтауға болмайды, сондыктан түрлі мерзім бойында (апта, ай немесе жыл) тұрақты сұранысты қамтамасыз ету үшін тұтынуды реттеу қажетгілігі тууы мүмкін.
Бөлінбеушілігі	Қызмет өндірісі жүзеге асуы және тұтынылуы бір орында жүреді. Көптеген қызмет түрлері оларды ұсынатын адамнан бөлінбейді. Тұтынушылармен байланыс көбінесе қызмет көрсетудің айырылмас бөлігі ретінде қарастырылады. Көптеген жағдайларда аралық желілерді тартусыз өндірушілер мен клиентгер арасында тікелей байланыс жүреді.
Сапа тұрақсыздығына	Қызметтердің бұл ерекшелігі, ең алдымен, оларды орындаушы субъектілерден айырылмайтындығымен байланысты, сондай-ақ қызметтерді көрсету үрдісі мен нәтижелеріне қатаң стандарттарды анықгау мүмкінсіздігімен және мақсатсыздығымен байланысты. Сапа әр түрлі болуы мүмкін, тіпті кызмет көрсетуді бір ұйым немесе бір тұлға орындаған жағдайда. Фирманың проблемаларын анықгауда болатын қиыншылықтарымен, тұтынушылардың қызметтерге деген өз қажеттіліктерін мазмұндап беру қабілетсіздігімен, соңдай-ақ көптеген қызмет түрлерінің стандарттауы мен жаппай өндірудің болмауынан өзгерістер тууы мүмкін.

Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөліміның жалпы сипаттама

2.1 Мекеменің міндеттері, функциялары және құқықтары

«Жуалы ауданының халықты еңбекпен, жұмыспен және әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету бөлімі» атауын 2002 жылы 18 желтоқсанда №123 шешімімен «Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі» мемлекеттік мекеме атауына өзгертілді.

«Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі» мемлекеттік жергілікті атқарушы орган, аудан әкімінің аппаратының қрылымдық бөлімшесі және Жуалы ауданы әкіміне және жамбыл облысы әкімінің халықты еңбекпен және жұмыспен қамтуды басқару және әлеуметтік қорғау бөліміне бағынады.

Басқарма Қазақстан Республикасының Конституциясына, Президентпен ҚР Үкіметінің актілеріне, облыс және аудан әкімінің шешіміне, ҚР еңбекпен қамту және әлеуметтік қорғау органдарының нұсқауымен және басқада нормативтік актілерге сәйкес қызметін жүзеге асырады.

Басқарма заңды тұлға, өзінің жеке балансы, есепті және ағынды есеп шоттары,мөрі, арнайы үлгідегі қжаттары бар.

Басқарманың қрылымы мен штаттық санын аудан әкімі бекітеді.

Шығындарды қаржыландыру аудандық бюджетте қарастырылған шамада жүзеге асырылады.

Заңды мекен жайы: Қазақстан Республикасы, Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Б.Момышулы ауылы, Жамбыл к-сі №1.

Басқарманың негізгі міндеттері

Халықты жмыспен қамту және әлеуметтік қорғау жөніндегі мемлкеттік саясатты жүзеге асыру
Мемлекеттік бақылауға өзінің міндеттері бойынша үлес қосу
Зейнеткерлерді, мүгедектерді, қарттарға, тұрмысы төмен халықтарға мемлекеттік әлеуметтік саясаттың бағыттарын жүзеге асыру
Арнайы әлеуметтік көмек көрсетуде өлкелік комиссия жмысына әдістемелік жетекшілік жасау
Мүгедектерге протзді-ортопедиялық көмек көрсетуге ықпал ету және оларды арнайы жылжу құралдармен қамтамасыз ету
жергілікті бюджеттен бөлінетін мемлекеттік арнайы әлеуметтік көмектерді уақылымен қамтамасыз ету

Басқару қызметтері

Меншік түріне байланыссыз мекемелерде ҚР-ның «Халықты жұмыспен қамту» заңдарының және басқада нормативті-құқықтық актілердің орындалуын қадағалауға өзінің өкілдігі шегінде қатысу
өлкелік комиссияның қызметін бағыттау
еңбек нарығын қысқа мерзімді және зақ мерзімді болжамдауға, экономикадағы құрылымдық өзгерістерді талдауға және әлеуметтік қорғау саясатын дайындауға әлеуметтік зерттеулерді жүргізуді ұйымдастыру
жұмыспен қамтылмаған халықты кәсіби оқытуды йымдастыру, жұмыс орнына қажеттілікті анықтау, осы мақсатқа бөлінген бюджет қаражаттарын пайдалануды бақылау, оқу мерзімі мен байқау шарттарының бұзылмауын бақылау
қоғамдық төлемақы жұмыстарды ұйымдастыру, жұмыс берушілермен келісім-шарттар жасау, жұмысшыларға еңбекақы аудару және қоғамдық төлемақы жұмыстағы жұмыссыздардың сипаттарына уақытылы аударымдар жасау
жергілікті орындаушы органдармен бірге әлеуметтік-қорғалмаған халықтар санына мақсатты топтардың құрамын анықтау және оларды жұмысқа тарту шараларын жасау
жұмыспен қамту жөніндегі срақтар бойынша халыққа қызмет көрсету және ақпараттық-талдау жүйесі арқылы компьютерлік ақпараттар базасының қазіргі түрлері мен тәсілдерін енгізу
жалғыз басты қарттарға тұрмыстық қызмет көрсету
еңбек нарығындағы кадр жағдайына болжамды-талдау арқылы бағалау
ақпараттық құралдар арқылы халыққа еңбек нарығымен әлеуметтік қорғау жөнінде түсіндірме жұмыстарын жүргізу
әлеуметтік қорғау жөнінде ведомстволық және мемлекеттік статистикалық есеп берулерді жасау
азаматтардың әлеуметтік құқықтарын жүзеге асыру бойынша тиімді тәсілдерді енгізу
іске асырылатын нормативті- құқықтық актілердің дрыс пайдалануын қамтамасыз ету
кедейшілікпен жұмыссыздық мәселесімен күрес бағдарламаларының жүзеге асырылуы жөнінде шаралар қолдану
тұрмысы төмен отбасыларына жәрдем көрсету мақсатында қоғамдық ұйымдар мен қайырымдылық қорлармен, заңды және жеке тлғалармен өзара байланыс орнату
халықтардың жұмыспен қамту мәселесі жөніндегі сұрақтарына қабылдау және кеңес беру жұмыстарын ұйымдастыру
бағдарламаға қатысы бар халықтардың сыныстарына, шағымдарына, өтініштеріне, хаттарына және т.б. мәселелеріне жұмыс атқару
басқармаға мамандардың жұмыстары бойынша жаңа автоматтандырылған ақпарттық технологияларды енгізу

Басқарудың жауапкершілігі

Жүктелген міндетемелерді орындау және оларға жауапкершілік басқарма бастығына жүктеледі
Басқарма заңды тұлға ретінде Азаматтық заңдылықтардағы тәртіпке жауапты
Басқарма жуалы аудынының Әкіміне және Жамбыл облысының халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау басқармасына есеп береді

Филиалдары мен өкімдіктері

Басқарма Қазақстан Республикасының кез – келген аймағында филиалдары мен өкілдіктерін аша алады.
Филиалдары мен өкімдіктер басқарманың мүлкімен қамтамасыз етіледі және соның нәтижесінде қызмет атқарады

2.2 Мекеменің басқару ұйымдастыру құрылымы

Басқарма басшы мен қызметкерлер арасындағы әлеуметтік- экономикалық еңбек қатынастары бойынша сұрақтар ұжым келесім-шартымен реттеледі
Ішкі еңбек тәртібінің ережісі жұмыс регламентімен анықталады
«Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі» басшысын тағайындау және жұмыстан босату мәселесін аудан Әкімі басқарады және оның бір орынбасары болады
Басқарма басшысы жұмыстарды йымдастыруды және басқарады және барлық мемлекеттік мәселелердің орындалуына жеке жауапкершілігі болады

Осы мақсатта басқарма басшысы:

өзінің орынбасарының міндеті мен өкілеттілігін анықтайды, жұмыс регламентін дайындайды, басқарма бөлімшелерінің жағдайын, басқарманың жұмыс жоспарын, мамандардың қызметтік міндеттерін, еңбек демалыстарынының кестесін бекітеді
заңға сәйкес басқарма қызметкерлерін жұмысқа қабылдайды және босатады
басқарма қызметкерлеріне заңға сәйкес тәртіптік талаптарды жүктейді
басқарма қызметкерлерінің міндетті орындалуына бұйрықтар, міндеттемелер жасайды
мемлекеттік органдар мен басқада кәсіплрындарда басқарманы таныстырады
бекітілген тәртіппен марапаттау, материалдық көмек сұрақтарын шешеді
шығындар сметасымен бекітілген ақша қаражатын басқарады
қажет болған жағдайда басқарма құрылымы мен штаттық кестесіне өзгерістер енгізеді

Мекемені еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету және оларды тиімді қолдануына барлық жұмыстардың жалпы көлемі және уақытылы орындау, құрал-жабдықтарды тиімді қолданылуы және басқа экономикалық көрсеткіштері тәуелді. Талдаудың басты мақсаты болып: еңбектегі және одан бұрын еңбек өнімділігіндегі жағдайды зерттеу, еңбек көрсеткіштерін бағалау, олардың өнім көлеміне әсерін, фактілік көрсеткіштер өзгерісінің себебін білу, еңбек ресурстарының және еңбек өнімділігінің өсуін тиімді қолдану көздерін ашу. Еңбекті ғылыми ұйымдастырудың, оның өнімділігінің өсуіне және өндірістің тиімділігіне әсер ететін негізгі элемент болып еңбек ақыны дұрыс ұйымдастыру табылады.

Сурет 4.Бөлімнің басқарма құрылымы

Төмендегі кестеде мекеменің штаттық кестесі сипатталады.

Кесте 3

«Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің» штаттық кестесі

Рет саны	Қызметтік лауазымы	Бірлік саны	Мемлекеттік қызмет өтілі	Қызмет ақысын есептеу коэффициенті	Кесімді қызметақысы
1	Бастық	1	20-дан жоғары	2,31	91064
2	Бастықтың орынбасары	1	14-тен жоғары	2,02	79631
Әлеуметтік көмек көрсету секторы
3	Сектор меңгерушісі	1	20-дан жоғары	1,56	61498
4	Бас маман	2	20-дан жоғары	1,19	46911
5	Жетекші маман	1	1 жылға дейін	0,70	27595
Бухгалтерлік есеп және экономикалық сараптау секторы
6	Сектор меңгерушісі	1	14-тен жоғары	1,53	60315
7	Бас маман	1	17-ден жоғары	1,17	46124
8	заңгер	1	14-тен жоғары	1,16	45729
Халықты жұмыспен қамту секторы
9	Сектор меңгерушісі	1	7ден жоғары	1,43	56372
10	Бас маман	1	14-тен жоғары	1,16	45729
11	Жетекші маман	1	11-ден жоғары	0,99	39816
Барлығы		13			694606

Жоғарыдағы кесте мәліметтеріне сәйкес мекемеде 13 қызметкер бар. Жалпы қызметкерлердің жұмыс өтелімдері 10 жылдан жоғары, демек жұмысты ұйымдастыру жақсы деңгейде болады.

Сонымен қатар мекемеде қызмет көрсетуші жұмысшыларда бар, олардың сипаттамасы төмендегі кестеде көрсетілген.

Кесте 4

Жұмысшылар жалақысы

атауы	санаты	1 айдағы жалақысы, тг	Еңбектің сомасы	Түнгі сомасы	Мереке сомасы	1 айлық саны, тг
Автокөлік жүргізуші	2	19820	7432	2178		29430
Күзетші	2	16226		5794	965	22985
Күзетші	2	16226		5794	965	22985
Еден сыпырушы	2	16226	2178			18404

Жоғарыдағы кесте мәліметтері бойынша мекемеде 1 автокөлік жүргізушісі, 2 күзетші және 1 еден сыпырушы жұмыс атқарады. Оларға негізгі еңбекақысына қосымша түнгі және мереке күндері жұмыс атқарғанына төлемақы төленеді.

2.3 Мекеменің негізгі құралдарын талдау

Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің негізгі құралдары туралы ақпараттар төмендегі кестеде сипатталады.

Қазірігі уақытта негізгі қорды тиімді пайдалану экономикалық дамуда кәсіпорында маңызды рөл ойнайды. Өйткені оны дұрыс қолдану кезінде барлық шаруашылық көрсеткіштері, соның ішінде шығарылған өнім көлемі, құн деңгейі, рентабельділік, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және көптеген басқалары тәуелді болады.

Ал мекеменің өндірістік қуаты ресурстарды барынша үнемді қолдана отырып, бекітілген номенклатура мен ассортименттер бойынша мүмкіндігінше жылыдқ өнім көлемін шығару болып табылады. өндірістік қуатты анықтау үшін келесі көрсеткіштер қолданылады: басты құрал-жабдықтың құрамы мен сапасы, жұмыс тәртібі мен жұмыс құрал-жабдықтың жұмыс уақытының қоры, белгілі өнім номенклатурасы бойынша құрал-жабдықтың уақыт бірлігіндегі өнімділік мөлшері. Кәсіпорынның негізгі қорлармен қамтамасыз етілуі және оларды пайдаланудың тиімділігі өнім өндірудің көлемін анықтайтын аса маңызды факторлар болып табылады. Осыған байланысты талдау процесінде кәсіпорынның негізгі қорлармен қалай қамтамасыз етілгенін және оларды қаншалық тиімді пайдаланатынын жан-жақты зерттеу қажет.

Кәсіпорынның өндірістік қуаты негізгі қорлардың өнімді барынша көп шығару жөніндегі мүмкіндіктерімен анықталады. Өндірістік қуат негізгі қорлардың құрамының әркелкі болуына тікелей байланысты болады. Қорлардың бір бөлігі өндіріс процесіне тікелей қатыспағанымен, өндірістік қалыпты барысын қамтамасыз ету үшін қажет болады.

Бұған қоса кәсіпорындардың өндірістік мақсатқа жатпайтын қорлары да болады. Осыған сәйкес өнеркәсіп кәсіпорындарының негізгі қорлары өнеркәсіптік-өндірістік негізгі қорлар мен өндірістік мақсатқа жатпайтын негізгі қорлар болып бөлінеді.

Талдау кәсіпорындардың негізгі қорларының құрамын және осы талданып отырған кезеңде құрамда болған өзгерістерді зерттеуден басталады.

Өндірістің тиімділігін жоғарлатудың маңызды факторларының бірі, оның негізгі қорлармен қажетті деңгейде қамтамасыз етілуі және олардың толығымен пайдаланылуы.

Негізгі құралдарды талдау – мекеменің және оның құрылымдық бөлімшелерінің негізгі қорлармен қамтамасыз етілуін, оның жалпы, жекелей көрсеткіштер бойынша қолданылу денгейін және олардың өзгеру себептерін анықтау болып табылады.

Кесте 5

Мекеменің негізгі құралдарын талдау

№	атауы	жылы	саны	Нақты құны	Баланстық құны	Қалдық құны
1	Әкімшілік ғимараты	1965	1	284057	135544	148513
2	ИЖ –пикал көлігі	1992	1	352804	352804	0
3	486 компьютер	1997	1	110500	110500	0
4	Pentium celeror 600/32	2001	1	57256	57256	0
5	Pentium celeror 633/32	2001	1	63725	63725	0
6	CEL 128/20 компьютер	2001	1	102000	102000	0
7	CEL 950/128 компьютер	2002	1	160000	160000	0
8	PIV 1700/128/20 компьютер	2003	2	165634	158646	6988
9	PIV 2800 GHZ компьютер	2004	1	110798	92686	18122
10	Pentium-IV компьютер	2005	3	384156	284210	99946
11	Монитор 15 hg 520 SI	2001	2	44000	44000	0
12	Принтер HPDL 640	2001	2	35574	35574	0
13	Модем внтрении	2001	1	3234	2668	566
14	Модем	2003	1	1900	1151	749
15	ксерокс CANON	2001	1	53360	53360	0
16	Сервер	2004	1	440000	310063	129937
17	Pentium-IV компьютер	2006	1	150000	86719	63281
18	Сервер	2007	1	1350000	358594	991406
19	Intel Dual CPU T 21601	2007	1	130000	34531	95469
20	Intel Dual 2.40 MHz DDR 2 GB	2009	1	130000	18958	111042
21	МФУ CANON	2009	1	38000	6333	31667
22	Принтер	2002	1	27618	14414	13204
23	Блок UPS	2002	1	16160	8434	7726
24	Көлік ВАЗ 21070	2002	1	597000	367752	229248
25	Шкаф 2-есікті	1998	1	13250	13250	0
26	Кітаптық шкаф	1998	1	13250	13250	0
27	Екі тумболық стол	2003	4	55497	19411	36086

Кестенің жалғасы

28	Бір тумболы стол	2003	8	59405	20778	38627
29	Стол қосымша	2003	1	3975	1390	2585
30	Тумба қосымша	2003	1	6250	2187	4063
31	Киім шкафы	2003	3	47750	16701	31049
32	Басшының орындығы	2003	1	20752	7258	13494
33	Құжаттар шкафы	2003	3	45570	15938	29632
34	Құжаттар шкафы	2003	1	9970	3488	6482
35	Офистік орындық	2003	20	45040	15753	29287
36	Компьютер столы	2003	9	72000	25182	46818
37	Кресло	2003	16	127500	44594	82906
38	Бағдарламалық қамтамасыз ету	2009	11	180000	10500	169500
	Барлығы		109	5507985	3069602	2438383

Жоғарыдағы мәліметтер бойынша мекемеде негізгі құралдар едәуір жақсы деңгейде екенін көруге болады. Мекеме ғимараты 1965 жылы соғылған. Жалпы сомасы 284057 теңге, баланстық құны 135544 теңге, қалдық құны 148513 теңге. Демек ғимаратты алдағы уақытта пайдалануға болады. Кейбір негізгі құралдардың тозығы жеткен. Мекемеде бірнеше компьютерлер мен шкафтардың тозығы толығымен аяқталған. Кейбір негізгі құралдар 2002- 2003 жылдары сатып алынған. 2009 жылы мекеме бағдарламамен қамтамасыз етілді.

Кесте 6

Мемлекеттік мекеменің төлемдер бойынша қаржыландыру

Рет саны	атауы	2008 мың теңге	2009 мың теңге	Ауытқу
1.	Жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің қызметін қамтамасыз ету	12205	13850	+1645
2.	Еңбек ақы	7502	8201	+699
3.	Өтемақы төлемдері	850	1390	+540
4.	Әлеуметтік салық	220	553	+333
5.	Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына әлеуметтік аударымдар	102	295	+193
6.	Міндетті сақтандыруға арналған жарналар	3	6	+3
7.	Өзге де тауарлар сатып алу	207	408	+201
8.	Коммуналдық қызметтерге ақы төлеу	112	261	+149

Кестенің жалғасы

9.	Байланыс қызметеріне ақы төлеу	115	284	+169
10.	Өзге де қызметтер мен жұмыстар	1432	1687	+255
11.	Ел ішіндегі іссапарлар мен қызметтік сапарлар	158	329	+171
12.	Өзге де ағымдағы шығындар	12	18	+6
13.	Мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыру	95	108	+13
14.	Мемлекеттік органдарды материалдық –техникалық жарақтандыру	245	310	+65
15.	Материалдық емес активтерді сатып алу	115	180	+65
16.	Еңбекпен қамту бағдарламасы	43210	44164	+954
17.	Қоғамдық жұмыстар	18978	20060	+1082
18.	Жұмыссыздарды кәсіптік даярлау және қайта даярлау	1578	1991	+413
19.	Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек	17890	18900	+1010
20.	Тұрғын үй көмегі	36892	37320	+428
21.	Үйден тәрбиеленіп оқытылатын мүгедек балаларды материалдық қамтамасыз ету	1702	1857	+155
22.	18 жасқа дейінгі балаларға мемлекеттік жәрдемақылар	81980	82800	+820

Жоғарыдағы кесте мәліметтеріне сәйкес 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы әлеуметтік көмек көрсеткіштері бір шама көп бөлінген. Кейбір көрсеткіштерге талдау жасайтын болсақ, мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек 2008 жылы – 17890 мың теңге болса, 2009 жылы – 18900 мың теңге, тұрғын үй көмегі 2008 жылы – 36892 мың теңге, 2009 жылы- 37320 мың теңге, яғни 428 мың теңгеге артып отыр, 18 жасқа дейінгі балаларға мемлекеттік жәрдемақылар 2008 жылы -81980 мың теңге, 2009 жылы -82800 мың теңге, аталған көрсеткіш 2009 жылы 820 мың теңгеге ұлғайған. Мұндай өзгерістерге елдегі экономикалық мәселелер әсер етті.

2.4 Мекеменің жоспарлаған әлеуметтік жұмыстарының талдауы

Жалпы алғанда жергілікті және республикалық бюджеттен әлеуметтік қорғау шараларына қаражаттар тағайындалады. Олардың орындалуы халықтың әл-аухатына оң нәтиже келтіреді.

«Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі» мекемесі 2009 жылға жоспарлаған жұмыстарының орындалуы туралы төмендегі кестеде келтірілген.

Ақылы қоғамдық жұмыс 2009 жылға бекітілген жоспар бойынша 13460 мың теңге, ал 2009 жылдың кассалық орындалуы 7485,7 мың теңге, мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек 2009 жылға бекітілген жоспар бойынша 1023 мың теңге, кассалық орындалуы 500 мың теңге, аз қамтылған азаматтардың тұрғын үй қатынастарын реттеу және коммуналдық қызмет үшін төлеу жоспар – 37230 мың теңге, кассалық орындалуы – 0 теңге, Үйден оқылатын және тәрбиеленетін мүгедек балаларды материалдық қамсыздандыру жоспар бойынша – 1857 мың теңге, кассалық оырндалуы – 337 мың теңге, мүгедектерді қажетті гигиеналық құралдармен қамтамасыз ету және жеке оңалту жоспар бойынша 3468 мың теңге, ал кассалық орындалы- 1224 мың теңгені құрайды. Мәліметтер бойынша бөлінген қаражаттар толығымен игерілмейді.

Кесте 7

Бөлінген қаражат жұмсалу жолдары

Атауы	2009 жылға бекітілген жоспар	2009жылға нақтыланған жоспар	2009 жылдың тағайындалған көмек сомасы	Есептік мерзімдегі жоспар	2009 жылдың берілген қаржылық рұқсаты	2009 жылдың кассалық орындалуы	Тағайындалған жәрдемақының кассалық орындалуынан ауытқуы
Ақылы қоғамдық жұмыс	13460	20060	7485,7	7832	11678	7485,7	-346,3
Кәсіби оқыту және кәсіби қайта дайындау	1991	1991	0	0	0	0	0
Жұмыспен қамту саласында азаматтарды әлеуметтік қорғауға қосымша шара қолдану	5563	1063	1063	1063	1063	1051,2	-11,8
Ауылдық жерде тұратын білім, мәдениет, әлеуметтік қамсыздандыру мамандарына отын алуға әлеуметтік көмек көрсету	2800	2800	0	0	0	0	0
Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек — республикалық бюджет	1023	1023	500	500	500	500	0
Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек — республикалық бюджет	17877	17877	8800	8800	8800	8800
Аз қамтылған азаматтардың тұрғын үй қатынастарын реттеу және коммуналдық қызмет үшін төлеу	37230	37230	0	0	0	0	0
Жергілікті өкілеттік органдардың шешімі бойынша азаматтардың жекелеген топтарына әлеуметтік көмек	22865	22865	4545,1	7360	11798	4545,1	-2814,9
Үйден оқылатын және тәрбиеленетін мүгедек балаларды материалдық қамсыздандыру	1857	1857	337	337	337	337	0
Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақы -республикалық бюджет	70229	70229	31500	31500	44154	31500	0
	12571	12571	6000	6000	6000	6000	0
Мүгедектерді қажетті гигиеналық құралдармен қамтамасыз ету және жеке оңалту	3468	3468	1224	1224	1428	1224	0

Кесте 8

Жергілікті өкілетті органдардың шешімі бойынша азаматтардың жекелеген топтарына әлеуметтік көмек (мың теңге)

№	Шығыстардың атауы	2008 жыл		2009 жыл жоспары
№	Шығыстардың атауы	Адам саны	сомасы	Адам саны	сомасы
1	Азаматтардың жекелеген топтарына материалдық көмек	75	760	83	830
2	4-ші баласын босанған аналарға біржолғы жәрдемақы	—	—	—	—
3	Аз қамтылған отбасыларына жеке шаруашылықтарын дамытуға және өз ісін ашуға әлеуметтік көмек	36	4550	48	6075
4	Азық-түліктің қымбаттауына байланысты кедейшілік шегінен төмен тұратын аз қамтылған отбасыларына материалдық көмек	1990	10137	2210	11258
5	Жас мамандарға көтерме ақы төлеу	17	1700	20	2000
6	ҰОС ардагерлері мен мүгедектеріне Жеңіс мейрамына әлеуметтік төлем	45	675	51	765
7	ҰОС ардагерлері жесірлеріне Жеңіс мейрамына әлеуметтік төлем	3	30	5	50
8	ҰОС ардагерлері мен мүгедектеріне, жесірлеріне отынға төлем	51	510	58	580
9	Ауған және Венгр соғысына қатысушыларға, Чернобыль апатынан зардап шеккендерге төлем	65	566	78	680
10	Балаларды қорғау күніне тұл жетім балаларғаматер-қ көмек	50	250	58	290
11	ҰОС ардагерлері мен мүгедектерін, жесірлерін басылымдарға жаздыру	49	285	58	337
	Жиыны	2381	19463	2669	22865

Сурет 5. Жергілікті өкілетті органдардың шешімі бойынша азаматтардың жекелеген топтарына әлеуметтік көмектің 2008-2009 жылғы жиыны

Кесте мәліметтері бойынша басқармада 2008 жылы 19463 мың теңгеге жергілікті өкілетті органдардың шешімі бойынша азаматтардың жекелеген топтарына әлеуметтік көмек көрсетілген, 2009 жылы бл жмыстарға 22865 мың теңге жоспарланып отыр. Демек жоспарлы жылы 3402 мың теңгеге артық қаражат бөлу қарастырылып отыр. Бл жағдай елдің экономикалық-әлеуметтік деңгейін жоғарлатуға бағытталған және бірнеше экономикалық көрсеткіштердің өзгеруіне байланысты болып отыр.

Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі «Жергілікті өкілетті органдардың шешімі бойынша азаматтардың жекелеген топтарына әлеуметтік көмек» бағдарламасы бойынша 2009 жылға орындалғаны туралы төмендегі кестеде келтірілген.

Төмендегі кестеде осы ауданда аз қамтылған отбасылардын қазіргі нақты жапғдайы мен оларды оңалту жолдары берілген сонда да қазіргі кезде әлеуметтік көмектін аздығы мен оларды алатын адамдар қатарының өскені байқалады.

Бұл мезетте ел басының дәстүрлі жолдауы да көп көмегін тигізуде себебі осы жолдаудын арқасында жылда мемлекет тарапынан берілетін жәрдем ақы көлемі өсіп және оны алатын тұрғындар саныда сонғы уақытта көбейіп отыр,сондықтан бұндай жәрдем ақы алатын адамдар қатарының өсуі ол мемлекет тарапывнан бөлінетін қаражат көлемін ұлғайтуды керек етіп отырған сияқты.

Кесте 9

№	Шығыстардың атауы	2009 жылдық жоспар		Нақты орындалуы
№	Шығыстардың атауы	Адам саны	сомасы	Адам саны	сомасы
1	Азаматтардың жекелеген топтарына материалдық көмек	83	830	73	730

Кестенің жалғасы

2	4-ші баласын босанған аналарға біржолғы жәрдемақы	—	—	—	—
3	Аз қамтылған отбасыларына жеке шаруашылықтарын дамытуға және өз ісін ашуға әлеуметтік көмек	48	6075	7	891,1
4	Азық-түліктің қымбаттауына байланысты кедейшілік шегінен төмен тұратын аз қамтылған отбасыларына материалдық көмек	2210	11258	1150	1464
5	Жас мамандарға көтерме ақы төлеу	20	2000	—	—
6	ҰОС ардагерлері мен мүгедектеріне Жеңіс мейрамына әлеуметтік төлем	51	765	46	690
7	ҰОС ардагерлері жесірлеріне Жеңіс мейрамына әлеуметтік төлем	5	50	7	70
8	ҰОС ардагерлері мен мүгедектеріне, жесірлеріне отынға төлем	58	580	—	—
9	Ауған және Венгр соғысына қатысушыларға, Чернобыль апатынан зардап шеккендерге төлем	78	680	77	675
10	Балаларды қорғау күніне тұл жетім балаларға материалдық көмек	58	290	57	285
11	ҰОС ардагерлері мен мүгедектерін, жесірлерін басылымдарға жаздыру	58	337
	Жиыны	2669	22865	1417	4805,1

Сурет 6. Жергілікті өкілетті органдардың шешімі бойынша азаматтардың жекелеген топтарына әлеуметтік көмектің 2009 жылғы жоспары мен нақты орындалуы туралы ақпарат

Жоғарыдағы кесте мәліметтеріне талдау жасау арқылы келесі жағдайды көруге болады: жалпы жоспарланған қаражат көлемі -22865 мың теңге, оның нақты жүзеге асырылғаны 4805,1 мың теңге. Демек көптеген әлеуметтік көмек азаматтарды қамтымаған. Бір ғана ҰОС ардагерлері жесірлеріне Жеңіс мейрамына әлеуметтік төлем– 20 мың теңгеге артық орындалған. Бұдан қорытынды: жергілікті және республикалық бюджеттен бөлінетін әлеуметтік көмек қаражаты дұрыс ұйымдастырылмайды.

Кесте 10

Жергілікті өкілетті органдардың шешімі бойынша азаматтардың жекелеген топтарына әлеуметтік көмек жоспары

№	атауы	2009ж, адам саны	2010ж
№	атауы	2009ж, адам саны	адам саны	сомасы	жиынтығы
1	Азаматтардың жекелеген топтарына материалдық көмек	83	166	10000	1660000
2	Аз қамтылған отбасыларына жеке шаруашылықтарын дамытуға және өз ісін ашуға әлеуметтік көмек	48	7	141300	955000
3	Азық-түліктің қымбаттауына байланысты кедейшілік шегінен төмен тұратын аз қамтылған отбасыларына материалдық көмек	2210	1415	1413	8000000
4	Жас мамандарға көтерме ақы төлеу	20	20	100000	2000000
5	ҰОС ардагерлері мен мүгедектеріне	51	44	15000	660000

Кестенің жалғасы

6	Ауған және Венгр соғысына қатысушыларға, Чернобыль апатынан зардап шеккендерге төлем	78	19	20000	190000
7	Балаларды қорғау күніне тұл жетім балаларға материалдық көмек	58	58	5000	290000
8	ҰОС ардагерлері мен мүгедектерін, жесірлерін басылымдарға жаздыру	58	48	6041	290000
9	ҰОС ардагерлері мен мүгедектеріне, жесірлеріне отынға төлем	58	21	15000	31500
	Жиыны	2664	1798	313754	14076500

Жоғарыдағы кесте мәліметтеріне сәйкес 2010 жылы жергілікті өкілетті органдардың шешімі бойынша азаматтардың жекелеген топтарына әлеуметтік көмек 1798 адамға, яғни 14076500 мың теңгеге жоспарланып отыр. Бұл көрсеткіш 2009 жылмен салыстырғанда 866 адамға аз жоспарланып отыр.

2.5 Жамбыл облысы мен Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің қызметінің орындалуын талдау және ондағы негізгі мәселелері

Нарықтық қатынастар жағдайында жұмысбастылық өткір әлеуметтік –экономикалық мәселелердің біріне айналды. Жұмысбастылық халықтың тұрмыс деңгейін құраушылардың және табысты көтерудің маңызды факторларының бірі болып табылады. Барлық еңбекке қабілетті тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз ету мемлекетіміз бен үкіметіміздің маңызды міндеті болып табылады. Жұмысбастылық — бұл экономикалық категория, ол халықтардың еңбек қызметіне қатысуы жөніндегі жиынтық қатынастарды білдіреді.

Еңбек нарығының қазіргі жағдайы дегеніміз ең бірінші еңбекті ұсыну және жұмысқа жалдаумен байланысты қоғамдық қатынастар жүйесі; бұл жұмыс беруші мен жұмысқа жалданушы арасындағы еңбек жағдайы мен бағасына келісуді қамтамасыз ететін механизм.

Экономиканың нақты секторының қарқынды дамуы тұтас алғанда әлеуметтік саланы жақсартуға әсерін тигізді.

Жамбыл облысының еңбек нарығының негізгі индикаторларын келесі кестеде қарастырамыз.

Кесте 11

Жамбыл облысы бойынша еңбек нарығының негізгі индикаторлары

Көрсеткіштер	2006	2007	2008	Өзг.қарқ,% 2008/ 2007
1. Экономикалық белсенді халық, адам	510748	548630	567063	103,4
2. Жұмыспен қамтылған халық, адам	442456	506243	530113	104,7
— жалдамалы жұмыскерлер	222823	249193	256446	102,9
— өздігінен жұмыспен қамтылған халық	219633	257050	273667	106,5
3. Жұмыссыздар саны, адам	50454	42387	36950	87,2
4. Жұмыссыздық деңгейі, %	10,2	7,7	6,5	84,4

Кестеден көрініп тұрғандай, Жамбыл облысындағы экономикалық белсенді халық саны 2008 жылы өткен жылмен салыстырғанда 3,4% өскен. Жұмыспен қамтылған халық саны да жылдан – жылға өсіп отыр және 2008 жылы олар 530113 адамды құрады. Осының нәтижесінде жұмыссыздар саны азайып, жұмыссыздық деңгейі төмендеуде. Жалпы алғанда, облыстағы еңбек нарығы бойынша көрсеткіштер жақсарып отыр. Ол облыстағы жұмыспен қамту саласындағы саясаттың дұрыс жүргізіліп отырғандығын көрсетеді.

Жұмыссыздарды жұмысқа орналастыру мүмкіндіктерін арттыру үшін өткен жылы 36 рет бос тұрған жұмыс орындары жәрмеңкесі өткізіліп, оған жеті жарым мың бес жүзден астам адам қатысты.

Жыл бойында кәсіптік оқытуға, қайта дайындықтан өту мен біліктілігін арттыруға 655 жұмыссыз жіберілді.

Одан басқа 193 әлеуметтік жұмыс орындары ашылды. 149 жоғары оқу орнын бітіруші “жастар практикасы” бағдарламасы бойынша жұмыс тәсілдерін үйреніп шығуға мүмкіндік алды.

Қабылданған шаралар нәтижесінде жұмыссыздық деңгейі үстіміздегі жылдың басыда 6,5 пайызды құрап, 2007 жылмен салыстырғанда 15,6 процентке төмендеді.

Еңбек рыногындағы мамандарға сұраныстар мен ұсыныстарды зерделеу бойынша жүргізілген мониторинг нәтижесінде қазіргі кезде облыстың, әсіресе ауылдық жерлерде, білім беру және медициналық бағыттағы мамандарға зәру екендігі анықталады.

Сурет 7. Облыстағы экономикалық белсенді халық саны, адам

Суреттен көрініп тұрғандай, жалпы Жамбыл облысындағы экономикалық белсенді халық санындағы өздігінен жұмыспен қамтылған халық санының үлесі 48%, жалдамалы жұмыскерлер үлесі 45%, ал жұмыссыздар санының үлесі 7% құрап отыр.

Ары қарай аудандар бойынша жұмысбастылық көрсеткіштеріне талдау жүргіземіз.

Кесте 12

Облыс аудандары бойынша еңбек нарығының индикаторлары

Көрсеткіштер атауы	Экономикалық белсенді халық, адам		Жұмыс басты халық, адам		Жұмыссыз халық, адам		Жұмыссыздық деңгейі, %
Көрсеткіштер атауы	2007	2008	2007	2008	2007	2008	2007	2008
Облыс бойынша	548630	567063	506243	530113	42387	36950	7,7	6,5
Тараз қаласы	183312	187372	164576	170649	18736	16723	10,2	8,9
Аудандар:
Байзақ	44177	46222	40679	43583	3498	2639	7,9	5,7
Жамбыл	40628	42249	37705	39905	2923	2344	7,2	5,5
Жуалы	26449	27669	24801	26229	1648	1440	6,2	5,2
Қордай	57114	58576	54498	55967	2616	2609	4,6	4,5
Т.Рысқұлов	32009	32250	30036	30549	1973	1701	6,2	5,3
Мерке	42187	44976	38826	42293	3361	2683	8	6,0
Мойынқұм	18443	18690	17592	17841	851	849	4,6	4,5
Сарысу	28505	29674	26103	27794	2402	1880	8,4	6,3
Талас	26731	27441	25480	26209	1251	1232	4,7	4,5
Шу	49075	51944	45947	49094	3128	2850	6,4	5,5

Жалпы облыс бойынша 2008 жылы 567,1 мың адам экономикалық белсенді болып есептеледі, жұмыс басты халық саны 530,1 мың адам, ал жұмыссыз халық 36,9 мың адам, ал жұмыссыздық деңгейі 6,5 %- ды құрайды. Бұл көрсеткіштерді 2007 жылғы мәліметтермен салыстырсақ, жұмыссыз халық 5437 адамға азайып отыр, ал жұмыссыздық деңгейі 1,2% азайды.

Талдаудан көрініп тұрғандай, халықтың табысының көтерілуіне оң ықпалын тигізетін экономикалық белсенді, жұмыс басты халық сандары жылдан жылға жоғарылап, керісінше халықтың табысының жоғарылауына кері әсер ететін жұмыссыз халық саны және жұмыссыздық деңгейі жылдан жылға төмендеп отырғанын байқаймыз. Бұл біздің еліміздің экономикасының жыл өткен сайын алға жылжып келе жатқандығының белгісі.

Аудандар арасында 2008 жылы экономикалық белсенді халықтың жоғарғы саны Қордай ауданында болып отыр, ол 58,6 мың адам, ал ең төменгі көрсеткіш Мойынқұм ауданында 18,7 мың адам. Бұл көрсеткіштер 2007 жылы да Қордай ауданының еншісінде, яғни экономикалық белсенді халық саны 57,1 мың адам

Жалпы жалданып жұмыс істейтіндер саны 2008 жылы 256,4 мың адамды құраса, ал 2007 жылы 249,2 мың адам болған, оның 65,4 мыңын ерлер (47,9%), ал 70,9 мың адамды (52,1%) әйелдер құраған. Ал, 2007 жылғы мәліметтерге келер болсақ бұл шама тағы да 4,5 %- ға артып 148,5 мың адамды құрады, оның 70,1 мыңын ерлер (47,2%), ал 78,4 мың адамы (52,7%) әйелдер. 16 -24 аралығындағы жастардың 2004 жылы 0,9 мың адам, 2005 жылы 0,8 мың адамды, ал 2006 жылы 0,6 мың адамды, 2007 жылы 0,5 мың адамды құрап отыр, яғни жылдан жылға төмендеген. Бұл көрсеткіштерден шығатын қорытынды, көбінесе әйел адамдар жалдамалы жұмыстарға көп баратынын айтуға болады.

Еңбекпен қамту орталығында тіркелген жұмыссыздар саны да жылдан жылға төмендеуде. Ерлер мен әйелдер арасында да бұл көрсеткіштің шамасы жыл өткен сайын төмендеуде. Әйтсе де еңбекпен қамту орталығында тіркелген жұмыссыздардың басым бөлігі әйелдер екені анықталды.

Жұмыссыздық денгейі — пайызбен өлшенген экономикалық белсенді халықтың санындағы жұмыссыздар үлесі.

Жұмыссыздық деңгейі туралы мәліметтерді келесі кестеден көруге болады.

Кесте 13

Жұмыссыздық деңгейінің өзгеруі

Көрсеткіштер

2004

2005

2006

2007

1. Жұмыссыздық деңгейі, %

10,2

9,8

10,2

7,7

2. Экономикалық белсенді халық санындағы тіркелген

жұмыссыздар үлесі, %

1,6

1,2

0,8

0,5

Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясат еңбек нарығында белсенді шаралар қабылдауға бағытталып отыр (жұмыссыздарды кәсіптік оқытуды, қайта оқытуды және олардың біліктілігін арттыруды, қоғамдық жұмыстарды, әлеуметтік жұмыс орындарын, жастар тәжірибесін, бос лауазымдар жәрмеңкесін ұйымдастыру). Осындай шаралардың нәтижесінде кесте мәліметтерінен жұмыссыздық деңгейі де, экономикалық белсенді халық санындағы тіркелген жұмыссыздар үлесі де жыл өткен сайын төмендеп отырғанын байқаймыз. Ары қарай аудандар бойынша жұмыссыздық деңгейінің өзгеруін қарастырамыз.

Кесте 14

Облыс аудандары бойынша жұмыссыздық деңгейігің өзгеруі

Көрсеткіштер атауы	Жұмыссыздық деңгейі, %
Көрсеткіштер атауы	2006	2007	2008
Облыс бойынша	10,2	7,7	6,5
Тараз қаласы	11,8	10,2	8,9
Аудандар:
Байзақ	8,2	7,9	5,7
Жамбыл	8,9	7,2	5,5
Жуалы	7,1	6,2	5,2
Қордай	5,4	4,6	4,5
Т.Рысқұлов	7,0	6,2	5,3
Мерке	8,9	8	6,0
Мойынқұм	5,3	4,6	4,5
Сарысу	10,6	8,4	6,3
Талас	5,8	4,7	4,5
Шу	7,2	6,4	5,5

Кестеден көрініп тұрғандай, облыс бойынша жұмыссыздық деңгейі жылдан – жылға төмендеп отыр. Тараз қаласы бойынша жұмыссыздық деңгейі 2008 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 11,8% — тен 8,9% -ке дейін төмендеп отыр. Облыс аудандарының ішінде ең төмеңгі жұмыссыздық деңгейі Қордай ауданында болып отыр. Ол осы ауданның әлеуметтік – экономикалық дамуымен түсіндіріледі. Ал жұмыссыздық деңгейі ең жоғары аудан – ол Сарысу ауданы, яғни 2008 жылы ол 6,3% құрап отыр. Сәйкесінше осы ауданда әлеуметтік – экономикалық жағдай төмен.

Жұмыспен қамту органдарында тіркелген жұмыссыздар — жұмысқа тұру мәселесі бойынша уәкілетті органдарға жүгінген және жұмыссыз ретінде тіркелген еңбекке қабілетті жастағы азаматтар.

Жұмыспен қамтудың уәкілетті органдарына жұмысқа орналасу мәселелері бойынша барған азаматтар саны – әр түрлі себептермен басқа немесе қосымша жұмыс іздеп жүрген жұмыспен қамтылған адамдарды қоса, жұмыспен қамтудың уәкілетті органдарына жұмысқа орналасу мәселелері бойынша барған азаматтардың жалпы санын сипаттайды.

Жұмысқа орналастырылған азаматтардың саны — жұмыспен қамту мәселелері бойынша уәкілетті органдарындың жәрдемдесуімен жұмысқа орналасқан адамдар.

Еңбекпен қамту мекемелеріне жұмысқа орналасу үшін көмек сұрап келген азаматтарды жұмысқа орналастыру туралы мәліметтер 27 кестеде көрініс табады.

Жамбыл облысының облыстық мәслихаттың сессиясында қабылданған «2005-2007 жылдарға арналған Жамбыл облысының халқын жұмыспен қамту» бағдарламасы өз мәресіне жетті. Облыс әкімиятының 2008 жылғы 28 желтоқсанындағы №332 қаулысымен бекітілген «Жамбыл облысының халықты жұмыспен қамту жүйесін жетілдіру жөніндегі 2008-2010 жылдарға арналған іс –шаралар жоспары жүзеге асырылуда.

Жұмыссыздықты төмендетудің негізгі жолы –ол жаңа тұрақты жұмыс орны құру болып табылады. Облыс көлемінде 2008 жылы 6 мыңнан астам адам жаңа тұрақты жұмыс орнына орналасса, 10 мыңға жуық адам мерзімдік жұмыспен қамтылды. Осы жаңа жұмыс орындарының жартысынан астамы кіші бизнес саласында, сонымен қатар облыс көлемінде жүзеге асырылып жатқан инвестициялық жобалардың, әлеуметтік салаларда ашылып жатқан мекемелердің де үлесі зор.

Жұмыссыздарға лайықты жұмыс табылмаған жағдайда, оларды ақылы қоғамдық жұмыстарға тартып, жергілікті бюджет есебінен уақытша еңбек ақымен қамтамасыз етіліп отыр. 2008 жылы қоғамдық жұмыстарға 14739 жұмыссыз тартылып, бюджет қаражаты есебінен 99,7 млн. теңге жұмсалды. Дегенмен, кейбір азаматтар жұмысы жоқ бола тұра, осындай ақылы жұмыстардан бас тартуда.

Келесі кестеде жергілікті уәкілетті органдардың жұмысбастылықты қаматамасыз ету бойынша қызметінің тиімділігіне талдау жүргіземіз.

Жұмыссыздықтан қорғаудың белсенді түрі жұмыссыздарды кәсіптік оқытудан өткізіп, оларға белгілі бір мамандық игеру арқылы жұмысқа орналасуына, өз ісін ашып жұмыспен қамтылуына мүмкіндік жасау. 2007 жылы 750 жұмыссыз кәсіптік оқытудан өтті, жергілікті бюджеттен 10,8 млн. теңге жұмсалған бөлатын. 2008 жылы 252 жұмыссыз кәсіптік оқытуға жіберілді. Ағымдағы жылы бұл мақсатқа бюджет есебінен 11,5 млн.теңге қарастырылып отыр.

Сонымен қатар, жұмыссыздықтан қорғаудың қосымша шаралары да қолға алынуда. «Нысаналы топтағы» жұмыссыздар үшін әлеуметтік жұмыс орындары құрылып, жастар арасындағы жұмыссыздықты төмендету мақсатында «Жастар тәжірибесі» бағдарламасы жүргізіледе. 2007 жылы 321 адам әлеуметтік жұмыс орнына орналасса, 223 оқу орнының түлегі «Жастар тәжірибесі» бағдарламасы бойынша жұмыспен қамтылды. Осы қосымша шараларға 15,8 млн. теңге жұмсалды. 2008 жылға бюджет есебінен 15,3 млн. теңге бөлініп, 5,3 млн. теңге олардың еңбекақысына жұмсалды.

Кесте 15

Жамбыл облысындағы 2008 жылы құрылған жаңа жұмыс орындары

Көрсеткіштер атауы	Жаңа жұмыс орындарын құру бойынша жылдық жоспар	Құрылған жұмыс орындары	Жылдық жоспардың орындалуы, %
Облыс бойынша	14431	20032	138,8
Тараз қаласы	1880	2075	110,4
Аудандар:
Байзақ	2067	2544	123,1
Жамбыл	2100	3507	167,0
Жуалы	1234	2905	235,4
Қордай	1000	1425	142,5
Т.Рысқұлов	720	1102	153,1
Мерке	750	931	124,1
Мойынқұм	910	873	95,9
Сарысу	750	750	100,0
Талас	1000	1269	126,9
Шу	2020	2651	131,2

Кестеден көрініп тұрғандай, Жамбыл облысында 2008 жылы жаңа жұмыс орындарын құру бойынша жылдық жоспар 38,8% артық орындалған, яғни 20032 жаңа жұмыс орындары құрылды. Тараз қаласында 2075 жаңа жұмыс орны құрылды. Аудандардың ішінде Жуалы ауданында жұмыс орындары жоспардан 2 есе артық құрылды. Бұл көрсеткіштер жергілікті уәкілетті органдардың жұмысбастылықты қаматамасыз ету бойынша қызметінің тиімділігін көрсетіп отыр.

Жұмыссыздық проблемасын шешуде қолданылатын белсенді шаралардың бірі бос жұмыс орындары жәрмеңкесін өткізу жалғасын табуда. 2008 жылы бірнеше жәрмеңке ұйымдастырылып, оған 10 мыңнан астам жұмыс іздестірушілер қатысты. Жәрмеңкеде 872 жұмыс беруші 8527 бос жұмыс орнын ұсынды. Нәтижесінде 2931 адам жұмыс тапты. Ал, көп вакансиялар жұмыс іздестіруші азаматтардың мамандықтары, ол мамандық бойынша біліктілігі жұмыс берушілердің талабына сәйкес болмағандықтан жабылмай қалды.

Ары қарай экономика салалары бойынша құрылған жаңа жұмыс орындарын қарастырамыз.

Кесте 16

Экономика салалары бойынша құрылған жұмыс орындары

Экономика салалары	Құрылған жаңа жұмыс орындарының саны
Экономика салалары	2007	2008
1. Ауыл шаруашылығы	1138	680
2. Өндіріс	525	645
3. Сауда	1810	1002
4. Көлік және байланыс	41	45
5. Білім және денсаулық сақтау	1018	1379
6. Құрылыс және коммуналдық шаруашылық	338	394
7. Басқа салалар	1190	1148

Кестеден көрініп тұрғандай, облыстағы экономика салалары бойынша құрылған жаңа жұмыс орындарының ішінде ең көп орын білім және денсаулық сақтау саласында болып отыр.

Ары қарай Жамбыл облысындағы қоғамдық жұмыстарға тарту көрсеткіштерін талдаймыз.

Мемлекетіміздің қолдауымен елімізде көптеген жұмыс орындарының ашылуының нәтижесінде осындай жоғары көрсеткіштерге соңғы жылдары қол жеткізіліп отырғандығын айтпай кетуге болмайды.

Десек те, облыста жұмыссыздық деңгейін мейлінше төмендету үшін келесі жылы облыс көлемінде төмендегі жұмыстарға айрықша көңіл бөлу керек:

Біріншіден, кәсіптік мектептердің бірінің базасын нығайтып, техникалық мамандық бойынша жоғары разрядты жұмысшы кадрларын даярлайтын, ал кәсібі барларының біліктілігін жоғарлататын Орталық ашудың қажеттігі туындауда. Бұл жерде оларға тұрмыстық жағдай жасау (жатын орын, жолақы шығындары, тамағы т.с.с.).

Екіншіден, инвестициялық жобаларды енгізу, жұмыс істеп тұрған шағын кәсіпорындарды кеңейту арқылы жаңа жұмыс орындарының ашылуы.

Кесте 17

Қоғамдық жұмыстарға қатысқан азаматтар санының көрсеткіштері

Көрсеткіштер		Жылдар		Ауытқу 2007-2008 ж.
Көрсеткіштер		2007	2008	+;-	%
1	Қоғамдық жұмысқа қатысқандар	702	913	211	130,1
2	Денсаулық сақтау мен әлеуметтік қызмет көрсету бойынша қатысқандар	205	172	-33	83,9
3	Басқа да сала бойынша	497	741	244	149,1
4	21 жасқа дейінгі жастар арасындағылар	40	39	-1	97,5
5	Әйелдер	438	512	74	116,9
6	Зейнеткер жасына дейінгілер (жасы бойынша) зейнетке шығуға дейін екі жыл қалғанша	11	20	9	181,8
7	Мүгедектер	1	5	4	500
8	Жалғызбасты және көп балалы ата-аналар	208	260	52	125
9	Ұзақ уақыт (1 жылдан аса) жұмыс істемегендер	318	288	-30	90,6
10	Аз қамтамасыз етілгендер	414	548	134	132,4
11	Оралмандар	23	35	12	152,2

Кесте мәліметтеріне қарасақ қоғамдық жұмыстарға қатысқан азаматтар саны өткен жылы 702 адам болса, 2008 жылы 211 адамға артып 913 азаматты құрағанын көреміз.

Денсаулық сақтау мен әлеуметтік қызмет көрсету саласы бойынша 2008 жылы 2007 жылға қарағанда 33 адамға қысқарып 172 адам болғандығын байқаймыз. Ал басқа да сала бойынша қарастыратын болсақ 2007 жылы 497 адам болғандығын көреміз.

Қорытынды

Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік жағдай туралы қысқаша тоқталатын болсақ, дағдарыс жағдайы еліміздегі әлеуметтік салаға да ерекше назар аудару талабын алға қойды. Министрлік қызметінің стратегиялық басым бағыттарының бірі де – осы. Әлеуметтік қамтамасыз етуге және әлеуметтік көмекке бағытталған шығындар өткен жылы 813 млрд. теңгені құрады, бұл 2008 жылмен салыстырғанда 22,8% артық.

Әлеуметтік бағдарламаларды үдемелі қаржыландыру алушылардың барлық санаттары үшін әлеуметтік төлемдер деңгейін арттыруға мүмкіндік берді. Мәселен, ынтымақты жүйеден ең төменгі зейнетақы төлемдерінің мөлшері (базалық зейнетақыны қоса есептегенде) 15 362 теңге болса, орташасы – 22 853 теңгені және ең жоғарғысы – 32 703 теңгені құрады. Соңғы 3 жылда Қазақстандағы зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшер 1,6 есеге артты.

Сонымен бірге, жергілікті басқару органдары тарапынан жағдайы нашар отбасыларды қолдау үшін атаулы әлеуметтік көмек көрсетуге – 1,2 млрд. теңге, балалар жәрдемақысын төлеуге 2,1 млрд. теңге бөлінді. Бұл бір милионнан астам қазақстандыққа қосымша әлеуметтік көмек көрсетуге мүмкіндік берді.

Елбасының халыққа Жолдауына сәйкес, биылғы жылғы қаңтардың 1-нен бастап зейнетақыны көтерудің кезекті сатысы қолданысқа енді. Зейнетақыны 25 пайызға арттыру 1,6 млн. ел азаматтарын қамтыды. Төменгі зейнетақы көлемі базалық зейнетақыны қоса есептегенде 18 325 теңгені құрады, ал жоғарғы зейнетақы мөлшері – 40 001 теңгеге, орта мөлшері – 27 481 теңгеге жетті.

Ана мен баланы әлеуметтік қолдау саясатында да 2010 жылы оң өзгерістер бар. Бала бір жасқа толғанға дейін баланы күту бойынша ай сайын берілетін жәрдемақыны 2011 жылға дейін кезең-кезеңімен көтеру, 2007 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда, оның 2,5 есеге өсуіне жеткізеді. Осы жылдан бастап сондай-ақ, әлеуметітк төлемнің жаңа түрі – мүгедек балаларды тәрбиелеп отырған ата-аналарға, қамқоршыларға бір төменгі жалақы көлемінде жәрдемақы (14 952 теңге) беріле бастайды.

Аналардың беделін көтеру мақсатында ағымдағы жылдан бастап көпбалалы аналарды «Алтын алқа» және «Күміс алқа» алқаларымен марапаттаудың шарттары өзгеріп отыр. Бұдан былай жеті баласы бар аналар «Алтын алқамен» (бұған дейін 10 балалы ана), ал алты баласы бар аналар (бұрын сегіз балалы аналар) «Күміс алқамен» марапатталады. Сонымен бірге, оларға берілетін арнайы мемлекеттік жәрдемақының көлемі 3,9 айлық есептік көрсеткіштен 6,0 АЕК-ке дейін (8 478) жеткізіледі.

Жұмысты орындау барысында Жамбыл облысындағы және Жуалы ауданындағы жұмысбастылық, әлеуметтік мәселелері қарастырылды. Жалпы талдаудан көрініп тұрғандай, облыста соңғы жылдары өнеркәсіпте, ауылшаруашылығында, шағын кәсіпкерлікте өнім көлемінің өсімі байқалып, халыққа көрсетілген әлеуметтік көмек көлемі арты және білім беру мен денсаулық сақтау деңгейі жақсарды.

Жамбыл облысындағы экономикалық белсенді халық саны 2008 жылы өткен жылмен салыстырғанда 3,4% өскен. Жұмыспен қамтылған халық саны да жылдан – жылға өсіп отыр және 2008 жылы олар 530113 адамды құрады. Осының нәтижесінде жұмыссыздар саны азайып, жұмыссыздық деңгейі төмендеуде. Жалпы алғанда, облыстағы еңбек нарығы бойынша көрсеткіштер жақсарып отыр. Ол облыстағы жұмыспен қамту саласындағы саясаттың дұрыс жүргізіліп отырғандығын көрсетеді.

Әдебиеттер тізімі

«Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты ҚР Президентінің халыққа жолдауы, Егемен Қазақстан, 6.03.2009
«Қазақстанның әлемдегі бәсекелестікке қабілетті 50 елдің қатарына кіруі» атты ҚР Президентінің халыққа жолдауы, Егемен Қазақстан, 1.03.2006
ҚР «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңы
ҚР «Мемлекеттік адрестік көмек туралы» Заңы
Алимбаев А. А. Экономиканы мемлекеттік реттеу.Алматы, 1999
Асанова Г. Защита рынка труда// Знамя труда 2005 . 10 қазан
Бижанова Б. М. Рынок труда: занятость и безработица, основные направления регулирования в переходный период. -Тараз, 2006
Бижанова Б., Балакирева Н. Современные тенденции демографической ситуации в РК и ее влияние на рынок труда// Аль-Пари. 2005.№ 4. -54 б.
Бекхожаева А. Трудовой потенциал Казахстана: перспективы сохранения эффективного использования и наращивания// Аль-Пари. 2006.№2-3.-59 б

Борисов Е. Ф. Экономическая теория. Курс лекций для студентов высших учебных заведений. -Москва,2006
Булатова А. С. Экономика.- Москва, 2007
Бакирова А. Основные направления реформирования региональных рынков труда// Саясат. 2006. № 11. — 25 б.
Вишневская М. Российский рынок рабочей силы и опыт Запада// Мировая экономика и международные отношения. 2005. №8. -44-49 б.
Гендлер Г. Гильдингерш М. Социальные последствия безработицы.// Человек и труд. 2004. № 1
Галиев Д. Безработица и национальная безопасность Казахстана. Современный Казахстан: экономика, политика, общество. Том 2. -Алматы, 2006. –564 б.
Джумамбаев С. К. Рынок труда в Казахстанской экономике. Алматы: «Гылым», 2004
Джанбурчин К. Рынок труда в Казахстане: общие тенденции развития и предложения по ее совершенствованию// Аль-Пари. 2005. №6. –69 б.
Елкин С. Е. Экономические и социальные последствия безработицы. Экономический вестник. -М., 2005
Жусупов Б. Рынок труда. (Исследование безработицы в РК)// Панорама, 2006.-11 октября. -10 бет
Килибаев У. Зарубежный опыт регулирования занятости и социальная защита// Вопросы труда. 2006. № 4. -12-17 б.
Кадырова Г. Проблемы занятости в Мангистауской области// Труд в Казахстане. 2005. №10. –8 б.
Кошанов А. К. Обновление концепции занятости и рынка труда в условиях устойчивого экономического развития страны// Саясат. 2005. № 3.
Кушлин В. И., Волгин Н. А.Государственное регулирование рыночной экономики. -М.: Экономика, 2006. –598 б.

Кауш И. Стратегия занятости// Труд в Казахстане. 2005. № 5. –4 б.
Карсон Роберт Б. Что знают экономисты. Основы экономической политики на 1990-е годы и в перспективе. Пер. с англ. — М.: СП «Квадрат»,2006. –320 б

Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста. Материалы международной научно-практической конференции. Алматы: Экономика, 2005. Часть 1,3,5

Любушин Н.П. «Анализ финансово – экономической деятельности предприятия» М ,– 2002г

Мягенькая Г., Лебедева В., Ауельбеков Б. Микрокредитование – механизм борьбы с безработицей// Аль-Пари. 2004. № 1. –29 б.
Мукатаев М. Безработица и бедность преодолимы// Знамя труда, 2.03.2006. -1 б.
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдау, Астана, 2006 ж.
Нурланов А. Борьба с бедностью и безработицей: опыт, проблемы, пути решения// Труд в Казахстане. 2005. № 6. –16 б.
Никифорова А. Рынок труда// Труд в Казахстане 2005. № 9. –4 б.
О состоянии рынка труда в РК// Деловая неделя. 2006, 26 ақпан. № 31.–11 б
Овчаренко Е.К., Ильина О.П., Балыбердин Е.В. Финансово-экономические расчеты в Excel. -Москва, 2004 . – 275 б.
Притворова Т. Повышение эффективности активных программ содействия занятости населения// Труд в Казахстане. 2005. № 6. –7 б.
Смагулова Ш. А. Макроэкономика. –Алматы:Жеты жаргы, 2003
Сарыкулова Л. Региональные аспекты формирования рынка труда (на примере Жамбылской области)// Транзитная экономика. 2003. №5-6. –141 б.
Сарыкулова Л. Основныне напрвления государственной полититки на рынке труда в Казахстане// Транзитная экономика. 2004. №3.
Уркунчиев Е.М., Нұрмұхамбетова З.С. Экономикалық әлеуметтану: курстық жұмысты орындауғы арналған әдістемелік құрал. –Тараз: ТарМУ, 2003. –37 б.
Усенова Г. Особенности рынка труда в РК и регионах// Труд в Казахстане 2005. №3. –7 б.
Усенова Г. Государственное регулирование рынка труда// Труд в Казахстане. 2006. №10. –4 б.
Хайек Ф. Безработица и денежная политика. Правительство как генератор «Делового цикла»// «Экономические науки». 2004. №11. -57-64 б.
Ханзен Ханс – Петер, Создание и сохранение рабочих мест// Труд в Казахстане. 2004. №7. –13 б.
Шумилова Л. Портрет безработицы // Знамя труда. 30.05.2006. –4 б.

Ыдырыс С.С., Бижанова Б.М. Анализ современного состояния проблем безработицы в РК и Южном регионе// Саясат. 2004, ақпан

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Дипломдық жұмыс. Жуалы ауданы әкімиятының жұмыспен қамту және сервисті жетілдіру шаралары

Маслоэкстракционный завод мощностью 370 тысяч тонн откроется в СКО

Мошенник обманул 30 граждан на сумму 64 млн тенге

В каких городах Казахстана сильнее всего подорожал доллар?

Женис Касымбек: Женщина, четверо детей которой погибли в пожаре, получит дом согласно очереди

Их бросил отец семейства! Блогер Дархан Жолшыбеков подарил многодетной маме дом

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты