Дипломдық жұмыс. Боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас ерекшеліктер негіздерін жетілдіру, 2015 - 68

«Боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас ерекшеліктер негіздерін жетілдіру»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В010800— мамандығы – Дене шынықтыру және спорт

2015

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………….

1 БОКСШЫНЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ, ТАКТИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕР НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ АСПЕКТІЛЕРІ………………………………………………………….

1. Жаттықтыру сабақтарында боксшының техникалық, тактикалық дайындығының негізгі ережелері мен қорғаныс әрекеттері ………………

1.2 Бокс қозғалысындағы техникалық, тактикалық дайындығының арақашықтық түрлері және сақтау тәсілдері………………………………………

1.3 Боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас ерекшеліктер негіздерінің тәсілдік әдістерін жетілдіру сатылары……….

2 БОКСШЫНЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ, ТАКТИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕР НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ

2.1 Боксшының техникалық, тактикалық дайындық кезеңдерін жетілдіру………………………………………………………………………………………….

2.2 Боксшының техникалық, тактикалық дайындығының ағзаға әсері мен қимыл дамуының үлесі………………………………………………………………

2.3 Боксшыны психологиялық дайындықта шыңдау жолдарының нәтижесі……………………………………………………………………………………………

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………….

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………..

Кіріспе

Тақырыптың көкейкестілігі. Бүгінгі таңдағы қоғам өмірінің экологиялық, экономикалық және әлеуметтік жағдайларының түрлі себептерінен, сондай-ақ жалпы білім беретін мектептер мен басқа да жоғары білім беретін оқу орындарында дене тәрбиесі мен спорт жүйелерінің нашарлауына байланысты оқушылар мен жас жеткіншектердің денсаулықтары төмендеп, жылдан-жылға аурулардың саны көбеюде. Бұл жағдай қоғамның да, мемлекет басшыларының да алаңдаушылығын туғызуда.

Осыған орай халықты, әсіресе, болашақ жастардың дене тәрбиесі жүйесін жақсартуға мемлекет тарапынан әр жыл сайын бірнеше шаралар жүзеге асырылып, заңдар қабылдануда. Мысалы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан Республикасының 1996-2000 жылдар аралығында жалпы бұқаралық спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» туралы Жарлығына қол қойса [1996 ж.], 1997 жылы «Қазақстан-2030» бағдарламасын жолдады.

Ал 1999 жылы «Қазақстан Республикасының дене мәдениеті және спорт туралы» заңы қабылданса, 2001 жылы «Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдар аралығындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы» жарлығы шықты. Бұл бағдарламалар мен заңдардың негізгі мақсаты дене тәрбиесі мен спорт саласын дамытуды әлеуметтік тұрғыда анықтап, жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап, оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде білім мен тәрбие беру. Сонымен қатар, жас ұрпақтан өркениетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын адамгершілік, имандылық, ізгілік мінез-құлқы қалыптасқан іскер, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті азамат тәрбиелеу. Сол себепті дене тәрбиесі мен жеке спорт түрі бойынша жан-жақты қабілетті болуы бала тәрбиесіндегі әлеуметтік ықпалы зор деп есептеуіміз қажет. [1,2,3,4].

Әдістемелік зерттеулердің нәтижесі, өскелең ұрпақтың дене тәрбиесімен және жекелей спорт түрімен айналысу жұмыстарын белгілі ғаламдар педагогика әдістемесі және тарихы, философия, психология, дене тәрбиесі мен әдістемесі, жасөспірім физиогогиясы, мектеп гигиенасы мамандарының жалпы әдістемелік негізіне сүйене отырып жүргізілгенін көрсетті.

Қазіргі таңдағы педагогика, ғылымы дене тәрбиесі және спорт бағыттарын белгілей отырып Қ.І.Адамбеков [5], А.О.Аяшов [6], З.И.Кузнецов [7], М.Б.Сапарбаев [8], Б.А.Гейнца [9], А.С.Жұманова [10], Б.У.Алимханов [11], В.Н.Платонов [12], Қ.А.Құланов [13] сынды ғалымдар өздерінің еңбектерінің педагогикалық негізі ретінде оқушы жастардың дене тәрбиесі дайындығын бақылауға арнаған. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіне, оқушылардың жеке басының қабілетіне қарай таңдауға Н.И.Набатникова [14], Ж.Б.Қоянбаева [15], М.С.Бриль [16] сынды ғалымдар жұмыс жасаса, ал сыныптан тыс уақыттарда оқушылардың дене тәрбиесін жоспарлау және оны ұйымдастыру жөнінде К.А.Атаев [17], Б.Ж.Биданов [18], В.В.Ворюшин [19]; Мектеп жасындағы оқушылардың жеке спорт түрлерінен қозғалыс дағдыларын тәрбиелеуді Б.Қ.Қаражанов [20], В.П.Филин [21], В.А.Ашмарин [22], И.Г.Понамарев [23], Л.П.Матвеев [24], Т.А.Ботағариев [25], А.Н.Хан [26] және басқа да көптеген ғалымдар қарастырған.

Сонымен жоғарыда дене тәрбиесі мен спорт түрлеріне машықтанудың әдістемелік жолдарын өз еңбектерінде ғалымдарымыз өз ой пікірлерін тұжырымдай алды. Жүргізілген зерттеу негізінен оқушылардың дене тәрбиесінің тәжірибесі мен әдістемесінің жекелеген мәселелерін ашуға, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай психологиялық, физиологиялық өзгерістерін ескере отырып, қимыл-қозғалыс дағдыларының жан-жақты тәрбиеленуіне, жеке спорт түрі оның ішінде бокс спорт түрі бойынша дененің жалпы мүмкіндіктерін дамытуға арналған.

Бірақ, жалпы орта білім беру жүйесінде оқушыларға дене тәрбиесін оқытуда жүргізіліп жүрген педагогикалық зерттеулерде бокс спорт түрімен айналысушылардың жас ерекшеліктеріне және психологиялық, физиологиялық әсерін анықтау негізгі мәселеге айналып отыр. Себебі Қазақстандағы мектеп оқушыларының жекелей денсаулық көрсеткіштері мен дене дайындығының нақты тенденцияларының төмендеуі аталған мәселенің қазіргі уақыт талабына сай оқушылардың дене тәрбиесі жүйесінің әдістемелік негізделген ғылыми тұрғыда шешім шығаруды қажет етеді.

Сонымен, оқушылардың дене тәрбиесінің қазіргі уақыттағы талап етіп отырған деңгейлерінің арасындағы қарама-қайшылық оқушылардың дене дайындығын жетілдіруге педагогикалқ мүмкіндіктер туғызатын спорттық үйірмелер оның ішінде бокс спорт түрін кең көлемде қолдану мәселесі ұсынылады.

Аталған мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі, оның әдістемелік тұрғыдан зерттеліп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбын таңдауға мүмкіндік жасады. Осыған орай, дипломдық жұмысымның тақырыбы: «Боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас ерекшеліктер негіздерін жетілдіру» деп аталады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазіргі жағдайда оқушылардың жеткіншек және жасөспірім кезеңдегі боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас ерекшеліктер негіздерін жетілдіруді әдістемелік тұрғыдан негіздеу және тәжірибелік мақұлдау әдістемелік ұсыныстар жасау.

Зерттеу жұмысының міндеті:

Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесінің педагогикалық жүйесін және әлеуметтік даму негіздерін ашып көрсету;

2.Спорттық үйірмелердегі оқушылардың жас ерекшелігіне сай дене

тәрбиесінің ерекшеліктерін анықтау;

Спорт мектептерінде жаттығатын балалар мен жасөспірімдердің дене сапаларын бокс спорт түрі бойынша жан-жақты дамыту;
Бокс спорт түрі бойынша жаттығушылардың физиологиялық және психологиялық жағдайын анықтау;
Жаттығушылардың бокс спорт түріне байланысты жас ерекшеліктерін

анықтау, жаттығу сабақтарын жүйелеу әдістерін енгізу;

Жеке тұлғаға спорт түрінің техникасы мен тактикасын меңгертіп,

салауатты өмір салтын ұстауға дағдыландыру.

Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі-жеке бастың спортты меңгеру маңыздылығы туралы, оның дамуындағы өзара байланыс теориясы мен тәжірибесі туралы қызметінің ролі, адамның қоғамдық қарым-қатынастың объектісі мен субъектісі екендігі туралы, қоғамдағы дене тәрбиесі процесінде болатын қауіпті және басқарылатын ара қатынастар туралы.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

Жалпы білім беретін мектептер мен спорттық үйірмелерде оқушылдардың жас ерекшеліктеріне сай қимыл-қозғалыс қабілеттерін жетілдіріп, денсаулықтарын жақсарту мақсатында боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас ерекшеліктер негіздерін жетілдіру мен әдістерінің жаңа, тиімді жолдарын тауып, концептуалды үлгісін жасап, практикаға енгізілуінде.

Жұмыстың практикалық маңыздылығы-жұмыстың негізгі жағдайлары мен нәтижелері жалпы білім беретін мектептер мен гимназияларға, интернаттарға, спорт мектептеріне таратылып, практикаға ендірілді.

Жұмыстың ұсыныстары жаттықтырушылар мен дене тәрбиесі оқытушыларының жаттықтыру сабақтарын басқаруда баланың жас ерекшелігі мен физиологиялық, психологиялық жағдайын ескеруді негіздейді.

Зерттеу пән – Боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас ерекшеліктер негіздерін жетілдіру жүйесі.

Зерттеу объектісі – Жалпы білім беретін және спорт метептеріндегі бокс спорт түріне оқыту-тәрбиелеу процесі.

1 БОКСШЫНЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ, ТАКТИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕР НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Жаттықтыру сабақтарында боксшының техникалық, тактикалық дайындығының негізгі ережелері мен қорғаныс әрекеттері

Біздің республикамызда спорт барынша дамып келеді. Ол рас, өйткені ол жастарды дене тәрбиесіне баулудың ең ықтималды құралы болып табылады.

Бокс – бұл спорттың қызықты әрі күрделі түрі, ол өзіне табынушылар санын күннен –күнге көбейтуде.

Жарыстар боксшыдан жағдайды бір сәтте бағалауды, мезетте шешім қабылдауды және т.б. талап етеді.

Соңғы жылдары қазақстандық бокс дүние жүзінде алдыңғы қатарға шықты. Бұл біздегі боксқа, оның дамуына жеткілікті көңіл бөлудің нәтижесі деген сөз.

Оқытушылар мен жаттықтырушылар бокс теориясы мен оны оқыту әдістемесіне үлкен үлес қосты, өз жұмыстарында тактика тәсілдері, боксты оқыту әдістемесі және сабақты ұйымдастыру мәселелері түбегейлі мазмұндалған.

Тактика — боксшының қимыл тактикасын, сондай-ақ, нақты бәсекелеске қарсы жекпе- жек қолданыс тәсілдерін үйрететін білім бөлімі.

Осыған байланысты автор тактика мен әртүрлі әдістердің элементтеріне толығымен түсінік беріп жатпайды, өйткені бұның бәрі де бокс туралы көптеген оқулықтарда қамтылған.

Осы жұмыста бокстың тактика негіздері мазмұндалады, боксшының қимыл тактикасының дайындық, негізгі қорғаныс түрлеріне; жекпе-жектің алыс, орта, жақын қашықтықтары түрлеріне, ұлттық бокс мектебіне өзіндік өрнек салған жекпе-жек түрлеріне және жекпе-жекті жеке бас ерекшелігіне сай жүргізу өнеріне сипаттама жасалады.

Қазақстан Республикасындағы бокстың даму тарихы.

Қазақстан боксының тарихы бай. Бокс-қазақтың табиғатына тән, халқымыздың санында бар спорт түрі. Себебі, кейін Қытайға қараған Шығыс Түркістаннан бастап Түмен мен Орынборға дейін Ұлан-байтақ даланы біздің бабаларымыз уысында ұстады. Мұндай Ұлы дала тек рухы қу жүрек жұтқан құлдары бар халықтың еншісіне бұйырса керек.

Ғалымдар бокстың 5000 жылдық тарихы бар деген тоқтамға келіп отыр. Бұған дәлел: бағдатқа жақын жерден табылған тасқа қашалған айшықты боксшылар бейнесі.

Біздің дәуірімізге дейін 688 жылы жұдырықтасу олимпиада ойындарына енді. Жекпе-жекке шыққан жігіттер қолдарын терімен немесе жұмсақ дәкемен орап айқасқан.

Қазіргі бокс тікелей XYI- XYII ғасырларда Англияда бастау алған деген ғылыми тұжырым бар. Бокстың осы елдегі ұстазы Джейм Фиг алғаш рет бокс ережесін жазып шықты. Кейін 1805 жылы Маркиз Куинсберриздің ережесі дүниеге келді. Осы ереже бойынша шаршы алаңның көлемі, раундтың ұзақтығы, қолғаптың салмағы, қандай жағдайда нокауд есепке алынады, тағы басқа жекпе-жекке қатысты мәселелер жүйеге келтірілді.

1904 жылы бокс Олимпиада ойындарының бағдарламасына енді. 1920 жылы Бүкілдүние жүзілік әуесқой бокс ассоциациясы (АИБА) өмірге келді.

Әлем чемпионаты алғаш рет 1974 жылы өткізілді.

Қазақ жігіттерінің ресми бәсекелерге алғаш қатысуы Кеңес одағына қараған кезеңнің үлесіне жатады.

1936 жылы Шоқыр Бөлтекұлы Қазақстанға бокс қолғабын арқалап келгеннен бергі уақытта шаршы алаңға небір мықтылар шықты.

1947 жылғы КСРО чемпионатына Қазақстан құрамасын Шоқыр Бөлтекұлы бастап барған. Сол жолы Махмұт Омаров (51 кг) қола медальға қол жеткізіпті. Оның қадамына інісі Мақсұт Омаров жалғастырды, ол 1957 жылғы КСРО чемпионатында қола жүлде алса, 1959 жылғы КСРО халықтарының чемпионатында күміс медальға ие болды.

1959 жылғы КСРО спартакиадасында Әбдісалан Нұрмахановтың жұлдызы жанып, қола медалімен оралды. Әбдісалан бастап барған Атланта олимпиадасында қазақ құрамасы командалық үшінші орынға ие болды. Қазақ боксшыларының үлесінде әлем чемпионатының бес медалі бар.

Нұрхан Сүлейменов дүниежүзілік чемпионаттардың күміс жүлдегерлері атанды. Армахан Ибрагимов 1997 ж. Будапешт рингінде күміс жүлдеге қанағат тұтты. Осы жылы Болат Жұмаділов қола медалімен шектелді.

Олимпиада шепстресіне көз салсақ Серік Қонақбаев (1980 ж.) пен Болат Жұмаділовтың (1996 ж.) қанжығасына байланған қос «Күміс» көңілге үміт ұялатады.

Серік Нұрқазов 1983 жылы Еуропа чемпионы атанды.

1984 жылы Ташкентте болған КСРО чемпионатында Кәрімжан Әбдірахманов, Серік Нұрқасов, Серік Қонақбаев, Асылбек Қилымов чемпиондық тұрғыда тұрды.

Қазақстан боксын ауызға алғанда біздің республикадан шыққан тұңғыш әлем чемпионы Валерий Рычковті (1978 ж,), 1989 жылы дүниежүзінің чемпионы атанған Игорь Ружниковті, Бокс бойынша Қазақстанның алғашқы Олимпиада чемпионы (1996), Баркер кубогының иесі Василий Жировті айтпай кетуге болмайды.

Еліміздің тарихында хандар мен билердің батырлық қасиеті туралы аңызға бергісіз әңгімелер аз емес. Бүгінгі заманда да жасында жекпе-жекке түскен лауазымды адамдар көп.

Мысалы, сазгер Нұрғиса Тлендиев боз бала кезінде Шоқыр атамыздың шәкірті болса, Олжас Сүлейменов бала кезінде рингке шығыпты. Премьер-Министр Нүрлан Балғынбаев студент кезінде бокстан Шешенстан чемпионы атанып, спорт шебері дәрежісіне жетті.

1998 жылы Қазақстан бокс федерациясының президенті-Бекет Мақмұтов бүкіл дүниежүзілік әуесқой бокс федерациясының бірінші вице президенті болып сайланды.

Бангкоктағы XIII Азия ойындарында Ермахан Ибрагимов, Вячеслав Бурьба, Мұқтархан Ділдәбеков алтын жүлде алса, Нұржан Сманов күміс жүлдені қанағат тұтты. Тұрсынғали Едібов бастаған құрама команда үшінші орынға табан тіреді.

2002 жылы Австралияда Сидней олимпиадасында Қазақстан Республикасынан Бекзат Саттарханов пен Ермахан Ибрагимов жеңімпаз болса, Болат Жүмаділов пен Мұқтархан Ділдабеков күміс медальді иеленді.

2002 жыла Қазақстан Республикасының Астана қаласында өткен Х әлем кубогында Қазақстан құрама командасы Кубадан кейін екінші орынға көтерілді. [35].

Боксшының негізгі тұрыс қалпы

Бокстың даму барысында шайқастық жағдайдың талаптарына жауап беретін көптеген бастапқы ережелер пайда болып көрінеді.

Бастапқы ережелер төмендегілерді атқаруы тиіс.

А) Боксшыға қарсыласының соққыларынан максималды қорғанысты қамтамасыз ету;

Б) Боксшыға қарсыласына шабуыл жасауы үшін мүмкін беру. «Шайқастық тұрыс» түсінігін бастапқы ереже деп түсіну қабылданған, бұдан боксшы барлық уақытта дайын болуға мүмкіндік беретін тиімді шайқастық позициялардың (ұстанымдардың) жіберілу мүддесін ескерте алады.

Осылайша, боксшының шайқастық тұрысы іс жүзінде шабуыл үшін және қорғаныс қолданылатын әмбебап бастапқы шайқас ережесі болып саналады.

Әрбір боксшыға белгілі бір «шайқастық тұрыс» тән екендігі. Оны спортшының психикасы, физикалық дамуы, анықтайды. Ол жекеше, себебі жеке тұлғаның психикалық және физикалық қасиеттерін едәуір толық қолдануға ықпал етеді. Сондықтан да болар-«Қаншама боксшы болса, шайқастық тұрыс да соншалықты» деп айтылады.

Алайда оқытуды барлығына бірдей типтегі (тұрпаттағы) тұрыстан бастайды.

Шайқастық тұрыс жағдайында спортшы қарсыласына жартылай бұрылып тұрады. Сол қолын шынтағына бүге тұрып, алға созу арқылы бесбармақ буындарын бүге отырып, оның басын қарсыласына бағыттайды.

Жұдырық сырт жағы мен оңға қарай, иектен жоғары, шамамен 30-40см бағытта ұсталады.

Сол қолдың шынтағы денеден әдетте 10-15 см қашықтықта ұсталады. Ол қарсыласының жұдырығынан жүрек тұсын қорғайды. Оң қолдың жұдырығы жартылай жұмылады және иек астынан оңға таман болады; шынтақ денеге, жамбас сүйекке тоғысады. Ол бауыр орналасқан аумақты жауып ұрады. Бас алға қарай, иек сол жақ бұғанаға түйіседі. Боксшы қарсыласына маңдай астынан қарайды. Денені бос алады, сол жаққа қарағанда сәл жоғары көтеріледі, ішті тартып ұстайды. Дене салмағы сәл бүгілген аяқтарға тең бөлінеді, ал оң аяқ арт жақта жартылай қадамда оңға қарай орналасады. Өкше еденнен 3-5 см көтеріліп, алдыңғы бөлікке салмақ салады. Екі жақ та бір-біріне параллель орналасып, жарты айналымда оңға бұрылады.

Боксшының орын ауыстыру тәсілдері. Боксшы үшін статикалық ережелер толығымен болмайтындығы тән. Ауысудың жеңіл болуы мен шапшаңдығы қорғаныс үшін де, шабуыл үшін де шешулі рол атқарады. Боксшының алаңдағы (ринг) ауысуы немесе ерсілі-қарсылы жүруі шапшаң әрі тосын. Бағытты ауысулар шайқастың әрбір жаңа кезеңінде өзгеріп отырады. Сол кезеңде ерсілі-қарсылы жүруден шабуыл мен қорғанудың белсенді әрекеттерінің орындалуы тікелей қатысты.

Аяқтардың дұрыс орналасуынан боксшы шайқас барысында қажетті қимылдарды орындауға мүмкіндік алуы тиіс.

Негізінен боксшы алаңда аздаған тайғанақ қадаммен жылжиды, бұл әрекет табанның алдыңғы бөлігі арқылы жүзеге асады. Әуелі алдыңғы және артқы бағыттағы жекелеген қадамдар игеріледі.

Ерсілі-қарсылы жүру кезінде боксшы дененің салмағын арттағы аяғына салады, осылай алдыңғы аяғын босата отырып еденнен жеңіл (аздап) көтереді және оң аяғымен түрткі жүргізіледі.

Сол аяқ бір қадам алға белгіленген бағытқа басады, ұлтаннын еденге тигізеді, содан кейін барлық табанға толық тұрады.

Арттағы қалған аяғы алдыңғыға тартылады және бастапқыға аналогиялық жағдайда орналасады. Дене салмағы екі аяққа тең бөлінеді [40].

Қорғаныс әрекеттері

Егер боксшыға қарсыластың шабуылы мен қарсы шабуылдауынан және шапшаңдығынан қорғану; ынтасына тосқауыл болу; қарсыласты жалықтыру; қарсыласты әшкерілеу; соққы алған соң өз-өзіне келу; қарсы соққыны даярлау; арнайы тактикалық мақсатта келесі шабуылдау әрекетіне дайындық ретін де бірқатар қорғаныс әрекеттерін үздіксіз шабуылдауға қарсы қою қажеттілігі туындаған қорғаныс әрекеттері қолданылады.

Қарсы әрекеттеріне қорғаныс маневрлеу сондай-ақ қарсылас тегеурінін тоқтату және оны қажыту үшін қолданылатын қарсы және жауап ретіндегі соққылар жатады. Қорғаныс әрекеттеріне тұтасымен шабуылдау әрекетіне енетін және қарсылас шабуылының негізгі құратын қызметін атқаратын қарсы шабуылдауды жатқызуға болмайды.

Қорғаныс әректтері көрсетілген міндеттерінен басқада боксшы қарсы және жауап ретіндегі қарсы шабуылдау ықпалдарын яғни, қарсыластың қайта қайтару әрекеттерін жая отырып үздіксіз шабуылдау мүмкіндігін береді.

Жеке шабуылдау не қарсы шабуылдау уақытында боксшы келесілерден қорғанады.

-өзі шабуылдаудан кейінге жауап ретіндегі не қарсы соққылардан. Жауап ретіндегі соқыға қарсы қорғану назар аудару мен шабуылдан қорғанысқа шапшаң көшуді талап етеді.

Соққыдан қорғанысқа және қайтадан соққыға шапшаң өту көбінесе боксшы соққы кезінде тепе-теңдік сақтаған жағдайда ғана мүмкін:

-қарсы соққыдан (оның алғашқы шабуылдауды соққысына). Мұнда боксшы көбінесе бүгуді пайдаланады, өз қозғалысының бағытын өзгертеді.

-шабуылдаушы боксшының екінші соққысына сүйенетін қарсы соқыдан. Бұл шабуылдаушы үшін өте қиын жағдай, себебі одан шабуыл уақытында айрықша көңіл аударады және ұрысты орта және жақын арақашықтықтарда дамыта және шабуылды ұзбей отырып шабуылдаудан қорғаныс әрекетіне шапшаң көшу шеберлігін талап етеді.

Ұрыс орта және жақын арақашықтықтарда дамыған уақытта қорғану сипаты да біршама өзгереді. Соққылар бұл кезде шапшаң және көбіне аз амплетудада беріледі. Сондықтан соққымен кезектестіріп қорғануды қолдану қиын; олар дәл және шапшаң болуы және аз амплетудамен берілуі тиіс. Шабуылдаушы (қорғанады) соққыдан қорғауға және қайтадан соққыға шапшаң өтуі тиіс.

Қорғанысты немесе соққыны аяқтау ары қарай әрекеттер үшін қолайлы бастапқа жағдай болып табылады.

Әр алуан арақашықтықтардағы ұрыс сипаттамасы.

Қазіргі замандық ұрыс-алға жылжу, әралуан арақашықтықтарда орындалған соққылық және қорғаныс әрекетерінің күрделі үйлесімі.

Қарсыластар ұрыс әрекеттерін жүргізетін арақашықтық көбінесе ұрыстағы боксшының физикалық және психикалық қасиеттерінің, техникасының ерекшеліктерімен анықталады. Әрбір арақашықтықтағы ұрыс әр алуан жағдайда өтеді, спортшылар мен жаттықтырушыларға белгілі балуы тиіс өзіндік заңдылықтарға ие болады.

Үш арақашықтықтың әрбіріндегі ұрыстың мәні қандай?

Қарсыластар арасындағы арақашықтықты қорғануды орындау мен соққы беру үшін қажетті уақыт анықтайды. Ұрыстаға арақашықтық қаншалықты қысқа болса, соншалыққа шапшаң және аңдаусыз соққы мақсатқа жеткізеді және шабуылдаушыдан одан қорғауда соншалықты қиын. Және керісінше, арақашықтық неғұрлым алыс болса, боксшыға қарсылас соққысынан қорғануда соншалықты оңай.

Әрбір арақашықтықтың соққыдан қорғану мүмкіндігін анықтайтын өзінің уақыт өлшемі бар. Алыс арақашықтықта боксшыға ортаға қарағанда қақ ортада, жақын арақашықтыққа қарағанда қорғану оңай.

Алыс арақашықтықта ортаға қарағанда әрекет үшін уақыт көп болса да, боксшының барлық әрекеттері секундтар үйлесімен есептеледі. Тіпті ұрыстың алыс арақашықтығы да табыла тұрып қарсылас әрекетіне дер кезінде, жауап қайтара алу үшін жеткілікті жылдам реакция мен қозғалыс жасай алу қажет.

Әр алуан арақашықтықтағы уақыт өлшемін боксшы үшін сәйкес техника мен тактика анықтайды.

Шабуылдау әрекеттерін оқыту. Сол қолдың тікелей соққысымен шабуылдау және қарсы шабуылдау және одан қорғану. Сол қолдың тікелей соққысымен шабуылдау техникасын және одан қорғануды үйрете отырып жаттықтырушы боксшыдан тек ұрыс қозғалысының дұрыс формаларын ғана талап етпеуі тиіс. Соққылар мен қорғаныстар шапшаң және жеңіл орындалуы тиіс. Боксшы назарын әрекет дәлдігіне және соққы мақсатына жетіп, қорғаныс дер кезінде қолданылатын арақашықтықты табуға бағытталуы тиіс.

Оқытудың бастапқы кезеңінде негізгі міндет боксшыны дұрыс қозғалысқа үйретуден тұрады (соққы, қорғаныс, финт пен қарсы соққы). Боксшы белгілі тактиканы меңгергеннен кейін әр алуан күрделілікті ұрыс жағдайында, яғни әрекетті қас-қағым сәтте таңдау қажет болған қарсыластың белсенді қарсы әрекет жасауы кезіндегі ұрыс жағдайларында оны қолдануға үйренуі тиіс. Тек жаңа бастап келе жатқан боксшылар ғана сол қол соққысымен шабуылдауды әлі үйрене қоймайды, арақашықтықты дұрыс есептей алмайды, біресе қарсыласынан тым алыс, біресе тым жақын жерден табылады, соққы үшін қолайлы кезеңді таңдай алмайды, сасып-әбіржіп әрі қарай қалай әрекет жасау керек екенін білмей қалады. Көбінесе қорғана алмайды. Мәселен, шабуыл алдында иегін оң қолғабымен көлегейлей отырып, олар қарсыласы шабуылдағанда немесе өзі шабуылдай бастағаннан-ақ еріксіз ашып қояды. Көбінесе боксшылар арақашықтықты үзеді және бір-бірінен 2-3 қадам аралықта тұрып шабуылдауға тырысады, бірақ қарсыласына соққысы жетпейді.

Сондықтан боксшыны шабуылдау мен қарсы шабуылдауға үйрете отырып мұғалім онда дұрыс техникалық дағдыларды ғана дамытып қоймай, оны арақашықтықты есептеуге және шабуылдау мен қарсы шабуылдау үшін кезеңдерін таңдауға үйретуі қажет [16].

Шабуыл мен қарсы шабуылдауға даярлау үшін финті шебер қолдану маңызды. Қарапайым финтке (кеудеге соққы көрсету және бастан соққы, не басқа соққы көрсетіп кеудеден соққы беру) боксшы соққы техникасын меңгергеннен кейін бірден үйрету қажет. Сонда олар шабуыл мен қарсы шабуылдаудың дайындығының күшті құралымен қаруланатын болады және барынша ұйымдасқан түрде және ықпалды шабуылдай алады.

Оқытылатын негізгі тактикалық әрекеттерге үйрету және осындай қасиеттерді дамыту үшін (ықыластылық пен қозғалыс есі, реакция шапшаңдығы) жаттықтырушыға жаттығулардың көптеген санын іріктеу қажет. Олардың барлығы да есте сақтауды, байқағыштықты, ықыластылықты, қабылдау шапшаңдығы мен әр алуан ұрыс жағдайларына жауап беруін дамыту үшін тапсырмаларды бірте-бірте күрделендіру ұстанымы бойынша құрастырылуы тиіс.

Шабуыл мен шабуылдан қорғануды меңгеру үшін үлгілік жаттығулар келтіреміз.

Боксшылар қолғап кигеннен соң бір-бірінен ұрыс арақашықтығынан тыс аралықта тұрады. Біреуіне алға және артқа қадам жасау тапсырмасы беріледі (немесе 2-3 қадам алға-артқа) ал содан соң алға қадам жасаумен сол қолмен тікелей бастан соққы беріледі. Ал екінші алға-артқа қадам қозғалысымен жауап қайтарады және соққыдан өтірік қорғанады. Бұдан соң осы жаттығуды ұрыс арақашықтығында орындайды және боксшы алға-артқа қозғала отырып қарсыласына тікелей соққы беріледі және соңында боксшылар залда ерікті қозғала отырып жаттығуды орындайды.

Сосын шын соққыны орнына осы бірте-бірте күрделенуші жағдайда оқушылар финтті қолданады, ал олардың қарсыластары мүмкін шын соққыдан қорғанады. Дәл сондай тапсырманы кеудеге соққы беру кезінде боксшылар да алады. Бұл жаттығулар шабуылдаушыға қарсылас қозғалысының ерекшеліктерін тануымен есте сақталуына, шабуылдаушы және жалған соққыларды, соққы арақашықтығы айыруына мүмкіндік береді. Шабуылдаушы өзіне финт пен шын соққы беруге қолайлы арақашықтықты есте тұтады.

Мұнан соң боксшылар бастапқы соққы арақашықтығынан тыс, ал сосын шектеулі және ерікті қозғалысқа ұрыс арақашықтығында тапсырманы орындайды.

Боксшылардың бірі біресе финт, біресе бастан соққы береді, ал біреуі тек қорғанады. Сосын соққылар тек кеудеге беріледі.

Спортшылар қарсылас әрекетін айыруға, оларға шапшаң жауап беруге және қорғануға, үйретіліп болған соң келесі жаттығулар орындаттырылады: боксшыға әралуан жүйелілікте бастан және кеудеден жалған және шын соққы беру, ал оның қарсыласына қорғану тапсырмасы беріледі: келесі жаттығуда екі серік тефинт пен оларға белгілі қорғануды қолдана отырып бастан және денеден сол қолмен тікелей ұрыс жүргізу құқығына ие. Алғашқы кезеңде оқушылар ұрыс шартында өз қателерін қайталайды: боксшылар арақашықтықты керексіз үзеді (оны әлі сезінбейді) финтті соққыдан айыра алмайды, шабуылдан кешігеді қорғанып үлгере алмайды, шабуыл үшін қарсыласқа қолайсыз жағдайды көрмейді және қолдана алмайды, бөгелу жағдайынан табылады және шабуылды қабылдауға шешім жасамайды. Жаттықтырушы боксшылардың қатесін үздіксіз түзетіп отыруы тиіс. Осындай жаттығуларды жүйелі қайталамай отырып боксшы өзін уақыт пен арақашықтықты сезінуге тәрбиелейді және бірте-бірте сол қолмен тікелей екпінді шабуылдауды және қалсылас шабуылынан қорғануды үйренеді.

Бұдан соң қарсы шабуылдауды үйренуге түседі. Боксшы екі жағдайда қарсы шабуылдай алады алғашқы боп қарсылас шабуылдағанда немесе қарсыластың шабуылын боксшының өзі шақыруының көмегімен ашылумен және басқа да жалған әрекеттермен арандатылған және даярланған жағдайда.

Бәрінен бұрын қарсы шабуылдаушыға финттен соққыны ажырата алуға, соққы бағытын ажыратуға қарсы шабуылдау әрекеттерін шапшаң және дер кезінде жүргізуге үйрену қажет. Шабуылдаушы қарсы шабуылдаушы қарсыласының әрекетін айыра алуы тиіс: жауап ретіндегі немесе қарсы (аяқ қозғалысы кезінде, көкірек қозғалысы кезінде). Алдымен оқушыға боксшылар тұтқиылдық немесе маневрлеу жағдайында қойылған міндеттерді шешетін залда ерікті қозғалу кезінде және шектеулі қозғалыспен (бір орында жаттығу) таңдаусыз жаттығу беріледі [48].

Сол қолмен тікелей шабуылға қарсылас белгілі жаттықтырушы тапсырған қорғаныспен жауап береді (артқа шегіну, бұғу, сол қолмен тойтарыс беруі және қарсы соққы береді). Шабуылдаушы қорғаныстың бірін қолданады. Мәселен егер боксшы сол қолмен тікелей бастан шабуылдаса, оның қарсыласы артқа қарай шегінумен қорғануды пайдаланады және алға қарай шапшаң қозғалумен сол қолмен тікелей бастан соққы береді және («қайық қозғалысы» түрінде) шабуылдаушы тойтарыс берумен қорғанады немесе боксшы сол қолмен тікелей кеудеге шабуылдайды, ал қарсылас оң алақанға тіренумен қорғанады және сол қолмен бастан қарсы соққы береді. Шабуылдаушы шегінумен қорғанады.

Бастапқыда шабуылдау мен қарсы шабуылдау ерікті қозғалу және бір орында жаттығуда баяу орындалады. Бұл қарсыласқа арақашықтықты сезінуге және дер кезінде жауап қайтару мен қорғануға мүмкіндік береді. Бірте-бірте қарқын жылдамдатылады және ұрыста қабылданғанға дейін жеткізіледі.

Ары қарай тапсырма қиындатылады шабуылдаушы бір ғана емес, әр алуан белгілі қарсы соққыдан қорған қажеттілігін алдына қояды.

Сол қолмен тікелей шабуылдауға қарсылас белгілі қорғаныс пен басқа денеге қарсы соққы беруді қолданады, ол шабуылдаушы сәйкес қорғаныспен жауап қайтарады. Мәселен бір боксшы сол қолмен тікелей басқа шабуылдайды, ал екіншісіне сол қолмен тікелей бастан артқа қарай шегінне қорғануды, не кеудеге соққы беріп оңға бұға қорғануды қолданады. Алғашқы шегінумен не қолмен тіренуге лайық қорғанады. Не бір боксшы сол қолмен тікелей денеге шабуылдайды, ал екіншісі оң алақанға тіреліп қорғануды қолданады және сол қол мен бастан қарсы соққы береді немесе артқа шегінеді және кеудеден соққы береді. Алғашқы шегінумен не қолмен тіренуге сәйкес қорғанады.

Қарсы шабуылдаушыға жауап ретінде сол қолмен тікелей екі емес, үш, одан да көп белгілі қарсы соққы қолдану құқығын бере отырып жаттығуды қиындатуға болады. Шабуылдаушыға дұрыс және дер кезінде қорғану қиындай түседі.

Қарсы шабуылдаушының әрекетін күрделендіру және жаттығуды ұрысқа жақындату үшін шабуылдаушы бастан және кеудеден соққы беру, ал содан соң финтті қолдану тапсырмасын алады.

Бірнеше мысалдар келтіреміз:

Шабуылдаушы сол қолмен бастан немесе денеден соққыны орындайды қарсылас не бастан кезекті соққымен артқа шегінеді, не басқа соққымен оң алақанға тіренеді. Шабуылдаушы екі жағдайда да келесі әрекеттер үшін бастапқы қолайлы жағдайды сақтай отырып қорғануды қабылдайды.
Шабуылдаушы кеудеден жалған және шын соққылап, бастан шын соққы береді; қарсыласы бұрын келтірілген мысалдағыдай қорғану мен қарсы соққыларды пайдаланады (финтті орындау кезінде ашық қалмауы тиіс). Шабуылдаушы қорғанады, ал қарсыластың финтқа жауап қайтару жағдайында ашық жерден шапшаң шабуылдайды.
Шабуылдаушы бастан жалған және шын соққы кеудеден шын соққы береді: қарсыласы бұрын келтірілген мысалдағыдай қорғанумен және қарсы соққымен жауап беруі тиіс. (финтті қолдану кезінде ашық қалмауы тиіс. Шабуылдаушы қорғанады, ал қарсыласының финтқа жауап қайтаруы жағдайында ашық жерге шапшаң шабуылдайды.
Шабуылдаушы бастан және кеудеден жалған және шын соққылар береді; қарсыласы бұрын келтірілген мысалдағыдай қорғанумен қарсы соққыны қолданады (финтті орындау кезінде ашық қалмауы тиіс. Шабуылдаушы қорғанады, ал қарсыластың финтқа жауап қайтаруы жағдайында ашық жерден шапшаң шабуылдайды.

Жалған соққылар мен ашық әрекеттерде қарсыласты шабуылға шақырумен қарсы шабуылдауды оқыту кезінде қарсы шабуылдаушыны даярлаушы әрекеттердің өзінің күрделілігі және олардан қарсы шабуылдауға қас-қағым сәтте көшу қажеттілігі қиындық туғызады.

Бір жақты шабуылдау және қарсы шабуылдау жаттығулары материалды меңгеру көлемінде боксшыға бір-біріне өзара шабуылдау және қарсы шабуылдау тапсырмасы берілетін күрделенуші шартты ұрыспен бірте-бірте алмастырылады.

Шартты ұрыста сол қолмен бастан және кеудеден тікелей соққы қолданумен жаттығулар боксшы машықтануы мен оқытудың барлық кезеңдері бойында кең қолданылады.

Мұғалім ары қарай оқушылардың шартты ұрысын барлай отырып, олардың ұрыс әрекеттерінің мәнін сезіне бастағандығын, айналы ойлар мен талғамды, қарсыласты ұту мен алдауды игергенін, дұрыс тактикалық ойлай бастағандығын, ұрыста жақсы бағытталғандығын, бәсекелесінің әрекетін айыра алатындығын байқай алатын болады.

Дегенмен алғашқы кезеңдерде олардың кемшіліктері көп болады. Шартты ұрысты жүргізе отырып олар жиі ашуланады және ұрыс құмарлығымен өз әрекеттеріне бақылауын жоғалтып алып, тапсырма жайында ұмытып кетеді, қорғануды ескермей, өзін ашық ұстап, соққы алмасымына ынталана жүгіреді. Шартты ұрыстарда әсіресе техниканың; барлық кемшіліктері жақсы көрінеді. Бұл тұрысты бұзудан, көсілмелі соққылардан тепе-теңдікті жоғалту мен қозғалыстан туындайды.

Боксшының кемшіліктерін жөндеу үшін мұғалім қолғапсыз және серіктесу тактикасы мен техникасын оқытуға үздіксіз оралып, шартты ұрыстағы тапсырмаларды жеңілдетіп отыруы қажет.

Сол қолмен басқа және денеге тікелей соққы берумен ұрыс әрекеттерін оқытуға егжей-тегжейлі тоқталуы қажет.

Сол қолмен өзара ұрысты жүргізу кезінде боксшы арақашықтықты есептеуді, әр алуан құралдардың көмегімен қорғануды, қорғанудан шабуылдауға жылдам өтуді, маневр жасауды үйренеді бір сөзбен айтқанда бокстау негіздерін меңгереді және ұрыс кезінде оған қажетті ықыластылық, тапқырлық, ептілік сияқты қасиеттерді дамытады.

Сол қолмен тікелей соққы көмегі кезінде ұрыс әрекетін үйрету уақытында боксшыны оң қолмен басқа және денеге тікелей соққы берудің техникасымен және одан серіктесіп қолғапсыз жаттығуларға сүйене отырып, тірену, шегіну, бұғу арқылы қорғанумен таныстыруға болады.

Жаңа бастаушы боксшылар сол қолмен тікелей соққы көмегімен ұрыс әрекеттерін және оған сәйкес қорғануды меңгергеннен кейін сол қолмен тікелей соққы беруді үйретуге өте қажет [31].

1.2 Бокс қозғалысындағы техникалық, тактикалық дайындығының арақашықтық түрлері және сақтау тәсілдері

Боксшыны арақашықтық тактикасын меңгертуге оқыту. Тактикаға оқытудың негізгі міндеті-боксшы белгілі тактикалық мақсатта техникалық тәсілдерді пайдалануға үйрету, барлық үш арақашықтықта тактикалық әрекеттермен таныстыру. Әрекетке оқыту үрдісінде тактикалық ойлауға үйрету-серігін ұтуға, әр алуан айлалы ниеттерді талғауға дағдыландыру.

Алыс арақашықтықпен ұрыс әрекетіне оқыту.

Ұрыс әрекетіне оқыту тік тұру мен қозғалыстан басталады.

Ұрыстағы тік тұру ұрыс әрекеттерін жүзеге асыру мен дайындау үшін барынша қолайлы бастапқы жағдай. Бұл жағдайдан боксшы қозғалып, қорғаныш, шабуылдап және қарсы шабуылдай отырып, қарсылас әрекеттерін жақсы үлгіде қабылдап және оған көңіл аудара алады.

Әрбір арақашықтық үшін өзінің ұрыстық тік тұруы тән.

Осылай, алыс арақашықтықтан ұрыс әдетте түзуленген тік тұрумен, әр ортада топтастырылған, жақында тағы да барынша жинақталған және төмен тік тұруда жүргізіледі.

Ұрыстағы тік тұруды үйрету кезінде оқушының жұмыс істемейтін бұлшықеттері босаңсығаны өте маңызды-бұл боксшыға қажымауға ішкі зорланудан (психологиялық) қажуға және кез-келген қас-қағым сәттік әрекетке дайын болуға мүмкіндік береді. Боксшының ұрыстағы тік тұруы қозғалыспен бір уақытта үйретіледі.

Боксшы қозғалысысының екі негізгі тәсілі бар.

Жалғыз қадаммен қозғалтуды алыс арақашықтықта шабуылдау мен қарсы шабуылдауға дайындық кезінде, сондай-ақ орта және жақын арақашықтықтағы барлық әрекетте негізгі деп санау қажет. Осы тәсілмен алға қарай қозғала отырып боксшы сол аяғымен азғана қадам жасайды, сосын бастапқы жағдайдағыдай шамаланған мөлшерде олардың арасында арақашықтықты сақтай отырып оған сол аяқты созады.

Боксшының созған аяғы еденмен сырғанап не оған тиіспестен қозғала алады. Бүйірлік деп аталатын сол не оң жаққа қадам жасау көкірек бұрылысымен де орындала алады.

Жеке қадамдар біріккен екі немесе үш қадамға көше алады. Дегенмен бұл жағдайларда да (типтік техникада) барлық келесі біріккен жылжымалы қадамдар барлық уақытта жеке қадамдарды қайталайды. Әрі боксшы аяғының әрбір қадамынан кейін барлық уақытта ұрыстағы тік тұру үшін тән жағдайды сақтайды.

Қозғалудың өзге тәсілі-секіріс алыс арақашықтықтан ұзақ уақыт маневрлеу кезінде, әсіресе қарсылас айналысындағы қозғалыс уақытында одан жалт беру немесе ұрысты қабылдамау үшін қолданылады. Осы тәсілмен алға және солға қарай қозғала отырып, боксшы алға немесе солға қарай сол аяғымен қадам жасайды (қадам жылжымалы қозғалыспен оған оң аяғын қосады. Бұдан кейін ол сол аяғымен адамдап ұрыстағы тік тұруға тән жағдайға оралады. Артқа және оңға қозғала отырып боксшы алғашқы адымдаушы қозғалысты жылжып сол аяққа қоса отырып оң аяғымен жасайды. Бұдан кейін сол бағытта оң аяғымен қосымша қадам жасай отырып, ол ұрыстағы тік тұруға қайта оралады. Осындай қадамды бірнеше рет қайталай отырып, боксшы секіріс жасай отырып қозғалады. Ұрыста секірістер көбінесе шеңбер бойынша жүргізіледі.

Біліктілігі бар боксшылар ұрыста жасалған жағдайға байланысты бір қозғалысты қолданады.

Дерлік рингтағы барлық рингте сол қолмен соққы және одан қорғаныс қолданылады. Осындай соққы толығымен меңгерген және одан жақсы қорғана алатын боксшылар шебер. Тек сол қол соққысын пайдалана отырып ұрыста жеңген ринг шеберлерінің жағдайлары белгілі. Әдетте мұндай соққылар ұрыста әр алуан тактикалық мақсатттарда қолданылады.

Боксшы алға қарай қадам жасай отырып, жеке тікелей сол аяғымен қарсыласқа күтпеген жерден шабуылдай не қарсы шабуылдай алады, немесе шегініп және нақты соққылар бере отырып оның тегеурінін тежей не орнына тұрып осы соққы көмегімен қарсыласын тоқтата алады. Сол қолмен тікелей соққы соққылар сериясына енуі немесе қайталама ретінде қолданылуы мүмкін жалған соққы көмегімен боксшы қарсыласын шын соққыдан алаңдата отырып кезекті шабуылды не қарсы шабуылдауды даялайды. Сол қолмен тікелей соққыны пайдалана отырып боксшы реакция шапшаңдығы, дұрыс жүргізу үлгісі, қарсыластың қорғану жөнінде түсінік құрай отырып ұрысты барлауды жүргізеді және оны шабуылға немесе қарсы шабуылдауға шақырады.[32].

Алыс арақашықтықтағы ұрыс сипаты

Алыс арақашықтықта ортаға қарағанда боксшыға шабуылды бастау әрқашанда қиын, өйткені, соққы зонасынан тыс табыла отырып қарсылас бастапқы қозғалыстарды біршама жеңіл қабылдайды және оларға қорғану қозғалыстарымен жауап қайтарып үлгере алады. Шабуылдау мен қайта шабуылдау аңдаусызда қарсыластың үстінен шығу үшін боксшы соққы дайындай отырып, жалған әрекеттермен және арақашықтықта үздіксіз өзгертумен назарын аударып, отыруы қажет. Егерде қарсылас оған қорғаныспен жауап қайтаратын болса, боксшы ашық жерде кенеттен соққы береді. Егерде жауап ретінде қарсылас шабуылдауды бастаса, боксшы оны қарсы шабуылдаумен басып озуы тиіс. Екі жағдайда да боксшы қарсылас үшін оның әрекеттері күтілмеген болуына ұмытылады, қарсыласты адастырса жеңілді; қажет емес қозғалыстарға алып келетін жалған және даярлаушы әрекеттердің шебер және күрделі жүйесі шебер қорғаныс пен шапшаң соққылардың үйлесімі алыс арақашықтықтағы ұрысты әдемі де мазмұнды етеді. Алыс арақашықтықтағы ұрыс үшін өз стилі тән жоғары класты боксшы түзу тұрыста табыла отырып тіркескен ринг бойынша жерден сәл көтеріле отырып аяқтың кең емес арақашықтығында әр алуан жаққа жеңіл қозғала алады. Ол қозғау бағыты мен қарсыласқа дейінгі арақашықтықты өзгерте отырып шабуылдаудан қайта шабуылдауға емін-еркін және тез өтуге әрқашанда дайын.Ұрысты алыс арақашықтықтан жүргізуді жоғары бағалайтын боксшы басты үлгіде жеңіл еліктіруші соқыларды кенеттен және екпінді соққыларымен үйлестіре отырып тікелей соққыларды пайдаланады әрі ол әр алуан тіреулер мен артқа және жанынан қадам жасауымен қорғануды көбінесе қолданады. Аяқ ойпатумен үйлесімде тікелей соққылар мен финттарды қолдану шеберлігімен алыс арақашықтықтағы ұрыс өкілінің өзіне тән қасиеттері.

Дегенмен алыстан ұрыстың техникасы мұнымен шектелмейді. Ұрысты алыс арақашықтықты жүргізетін мығым денелі, физикалық күшті боксшыларды өзіндік техника қалыптасқан. Рингте барынша жұмсақ қимылдай және аяғын носкиден жоғары көтермелей жүріп-ақ мұндай боксшылар түзу тұрысты қолданбайды, ринг бойынша өз қозғалысын олар дене салмағы аяқтан-аяққа ауыстыруы және дененің жалған қозғалыстармен үздіксіз үйлестіріп отырады. Олардың сүйікті соққылар әр алуан аталатын аяқтармен қадам жасауымен және алға шабумен төменге жөн бүйірлік.

Алыс арақашықтықта ұрысты кейбір жүргізу боксшыдан психологиялық қасиеттер мен қабілеттіліктердің толығымен белгіленген талап етеді.

Бәрінен бұрын шабуылдаушы қорғанысы және қарсы шабуылдаушы әрекеттерді қабылдау үшін боксшы қарсыластың барлық әрекеттері мен қозғалыстың барлық әрекеттері мен қозғалыстарын көруі және оларды айыра алуы қажет қарсыластың қозғалысы мен әрекеті қас-қағым сәтте айыру үрдісі алыс арақашықтықтағы ұрыста жылдам болуға тиісті күрделі қозғаушы реакция бөлігі болып табылады боксшы бастапқы жағдайлар мен қозғалыстардың өте үлкен санына жауап қайтарады.

Қарсыластың бастапқы әр алуан жағдайлары мен бастапқы қозғалыстарын көру мен айыру және оған өзінің жауап ретіндегі әрекетін ұйымдастыру үшін боксшы жақсы қозғалыс есіне ие болуы қажет. Егер боксшы үлкен ықылас көлеміне ие болмаса, онда ол қарсыластың әр алуан қозғалыстарын, шабуылы мен қорғанысын тез арада бағалай алмайды. Егер де ол өзінің шабуылдаушы және қарсы шабуылдаушы әрекеттері мен оған қарсыластың соққы әрекеттеріне бір уақыт қашықта ықылас болу жағдайында болмаса да, ұрыс әрекеттерін табысты жүргізіп және қарсыластың соққыларынан қорғана алмайды [12].

Боксшыға қарсыласта қажетті арақашықтықтан табылуға және соққы алмастан, өзінің соққысы мақсатқа жеткізетін арақашықтықты табуға, (соққыдан тыс) арақашықтықты шабуыл және қайта шабуылдау арақашықтығынан және керісінше ауыстыруға мүмкіндік.

Алыс арақашықтықта ұрыс жағдайларын үздіксіз өзгерту , егер боксшы шапшаң қозғала алатын болса мүмкіндік. Барлық көрнекті боксшыларда арақашықтықты ұрыста аяқ жеңіл қимылдайды. (бұны құрғақ қимыл деп атайды).[33].

Орта арақашықтықта ұрыс сипаттамасы. Орта арақашықтықтағы ұрыс не шабуылдау немесе қайта шабуылдау әрекеттерін дамыту ретінде де боксшының тактикалық міндетіне енетін немесе оның ұрыс үлгісіне тән ұрыс әрекеттерінің белгілі, алдын-ала ойластырылған ұзақ тәсілі ретінде жүзеге асырылуы мүмкін.

Алыстан орта арақашықтыққа ену боксшыға шамамен алыс арақашықтағы ұрыстағыдай талаптарды қояды. Ұрыс елеулі уақыт бойына қарсылас соққысы зонасында жүргізілгенде ерекшелігі көрініс береді.

Орта арақашықтық үшін алыс арақашықтыққа қарағанда азырақ уақыт өлшемі тән. Тактикалық қозғалысты боксшы орта арақашықтыққа ене отырып қарсыластың қарсы шабуылдаушы өзінің соққылар сериясымен басып тастауға ұмтылады немесе қарсыластың қайта соққы беруін алдын-ала болжамдай отырып, тасаланумен, бұғумен, тіренумен қорғанудың автаматтандырылған серияларын қолдана отырып күтілмеген соққылар береді.

Орта арақашықтықтағы ұрыстың ерекшелігі уақыттың қатаң шектелуімен қарсылас соққысына барлық уақытта дайындылығымен байланысты.

Орта арақашықтықтағы ұрыс техникасы үшін ринг бойынша шектелген қозғалыста тұлға ауысуы топтастырылған тік тұру тән болады. Орта арақашықтықта қорғаныс пен соққының айырықша автоматтандырылған сериялары (қорғаныс пен соққының таңдалған серияларымен қатар) және жеке акценттелген соққылар да қолданылады.

Соққылар (қысқа тікелей төменге бүйірлік және осылардың арасындағы аралық) негізінен, кеуденің айналмалы қозғалысы есебінен беріледі, ал қорғаныс ретінде басты үлгіде тасалану, тірену және бүгу қолданылады. Қорғаныс пен соққы серияларында арқа бұлшықеттерінің белсенді қатысуын қабылдайтындығына байланысты олар соққыға дейін және кейін белгілі шамада босатуы қажет.

Орта арақашықтықтағы ұрыста боксшы қозғалыс пен реакцияның айрықша шапшаңдығына ие болуы тиіс. Ұрыс әрекеттерінің жиілігі мен жоғарғы тығыздығы жұмыс істейтін бұлшық еттерді қысқартқан оларды босаңсытуға және керісінше жағдайға қас-қағым сәтте өтуді талап етеді. Орта арақашықтықтағы ұрыстың өткізу жағдайында боксшы, бір жағдайдан, ықыластың жоғары тұрақтылығына ие болуы екінші жағынан өз назарын соққыдан қорғанысқа және керісінше шапшаң аудара білуі керек.

Жақын арақашықтықтағы ұрыс боксшылар бір-бірімен жиналысқан уақытта немесе дерлік тиістіре төменнен және уақытта немесе дерлік тиістіре төменнен және бүйірден қысқа соққы беру көмегімен жүргізіледі. Жақын арақашықтықтағы ұрыстың тактикалық міндеті көкірек бойынша соққы үшін қолайлы жағдай жасау онымен қарсыласты қажыту және жасау оны соққымен тырп еткізбей қою. Бұл арақашықтықта ұрыс күштік сипатқа ие.

Егер орта арақашықтықтан ұрыс алыс арақашықтықтағы ұрыстың ажырамас бөлігі боп табылса, алыс арақашықтықтан берілген кез-келген соққы орта арақашықтықта аяқталады. Онда жақын арақашықтықтағы ұрыс барлық уақытта әдейілеп және мәжбүрліктен туындайды. Егер де боксшы көбінесе дене жарақаты мығым, аласа бойлы, көбінесе қысқа соққыларды қолданатын оның қарсыласы үшін қолайлы емес дәл осы қысқа соққылар арақашықтығында табысқа жете алатын ұпай жинауда қарсыласты қажыту жағдайда ғана ол әдейлеп туындайды. Бұл үшін жақын арақашықтықтан ұрыс боксшылары шарасыз және жабықтыратын болуы тиіс. Кейбір жағдайларда боксшылар орта арақашықтықтағы қарсылас соққысынан қаша отырып уақытша демалу үшін жақын арақашықтықта болуды пайдаланады.

Ұрыста боксшы жақын арақашықтаққа алыс арақашықтықтан не орта арақашықтықтан түседі. Алыс арақашықтықтан маневрлей отырып ол шабуылдауды немесе қайта шабуылдауды жүргізетін жақын арақашықтыққа бірден шапшаң енеді. Боксшы жақын ұрыста жеңіске қол жеткізе отырып орта арақашықтықта алдын-ала соққылар жүргізгеннен кейін алыс арақашықтықтан жақын арақашықтыққа бірте-бірте ене алады.

Маневрлей немесе ұрысты орта арақашықтықта жүргізе отырып боксшы қорғаныс немесе қарсыласқа шабуылдай не қайта шабуыл жасай отырып жақын арақашықтыққа ене алады.

Бұл арақашықтықта соққы беру үшін басқа арақашықтықтарға қарағанда аз. Серігі жақын болғандықтан және ұрыс жағдайының ерекшелігіне байланысты боксшы қарсыластың соққысына бастырлату және тірену көмегімен негізінен жауап қайтарып үлгереді. Жақын арақашықтықта боксшының әрекетті көру арқылы қабылдайды, оның қарсыласқа жақын тұруы салдарынан шектелгендіктен және боксшы қарсыласының не жасап жатқандығының қай жерлері ашық екендігін көре алмайтындықтан, ұрыста басты үлгіде бұлшықет қозғалыстың және сезім мүшелері сезінумен жетекшілік жасауға тура келеді. Кеуде орналасуы, иық, қол жағдайы, дене бұрылысы, қол бұрылуы оның қозғалысының бағыты мен босаңсуы осы сезімдер көмегімен қабылданады.

Жақын арақашықтықтарда боксшылар топтастырылған тік тұрудан табыла отырып ұрыс әрекеттерін жүргізеді және барынша тұрақты жағдайды қабылдауға тырысады. Қысқа соққылар қорғанумен бастырмалатумен және тіренумен үйлестіріледі. Боксшының иықтары босаңсиды, қозғалыс үшін емін еркіндік пен жұмсақтық тән.

Ұрысты жақын арақашықтықта жүргізу боксшыдан жоғары дамыған бұлшықет-қозғалыстық сезімдердің болуын өз серігін серігін сезіну мен босаңсу шеберлігін, үлкен арнайы шыдамдылықты, күш-қуат пен тұрақтылықты талап етеді.[34].

Жақын арақашықтықтағы ұрыс әрекеттеріне оқыту

Бастаушы боксшы жақын арақашықтықтан ұзақ уақыттық ұрыс жүргізу үшін оған қажетті қасиеттерге әлі ие бола қоймайды. Сондықтан бәрінен бұрын оны жақын арақашықтықтағы тек негізгі әрекеттерге үйрету қажет жеке шабуылдау мен қарсы шабуылдауды жүргізумен оған ену алыс арақашықтыққа шығу: қарсылас әрекетіне кедергі келтіру, жақын арақашықтықтағы шабуыл мен қарсы шабуылдан қорғану. Жақын арақашықтықтан шығу және соққыдан, одан қорғануды оқытудан бастаған мақсатқа сәйкес. Алдымен боксшыны тұруға және қозғалта үйрету қажет.

Жақын арақашықтықтағы ұрыстағы тұрыста боксшы орта арақашықтықтарға қарағанда барынша топтық орналасудан табыла отырып денесін беліне қарай жеңіл иеді.

Аяқтарын тізеден берілген және еден басталдағына сүйене отырып, иық енінен табылады. Дене салмағы екі аяққа да тең дәрежеде бөлінгеннемесе сол аяққа сәл-пәл ауған. Иықтар түсірілген және босаңсыған, шынтағы бүгілген қолдар бас пен денені қорғау үшін жоғарыға көтерілген.

Жақын арақашыштықта тұру жағдайы өзгереді. Ұрыста боксшы серігіне қатынасы бойынша топтық тұруы және тіпті жұмсақ қозғалыстардың көмегімен барлық табанымен қозғалыс жасауы мүмкін.

Ұрыстағы тұрысты боксшы дене салмағын бір аяғынан екінші аяғына ауыстыра отырып және әр алуан жаққа қозғалыс жасай отырып үйренеді.

Боксшыға серігімен қозғалыс жасау және әралуан тұру жағдайында машықтануды ұсыну пайдалы. Боксшылар жақын арақашықтықта әралуан бағытқа ие болады және дене салмағының бөлінуін, оның бөліктерінің босаңсуын т.б. сезінуге ұмтылады.

Соққыға, қорғануға және жақын арақашықтықтан шығуға үйрету.

Соққы беру және қорғаныс әрекеттерінің ерекшелігі серіктер арасындағы минимальды арақашықтылықпен және олардың денесінің орналасуымен (белдің бүгілуі, аяқтың тізеден қатты бүгілу) анықталады.

Барлық соққылар (жеке, арнайы акценттелгенді қоспағанда) негізінен иық пен қол қозғалысы есебінен, және өте елеусіз дәрежеде дене мен аяқ қозғалысының есебінен беріледі.

Жақын арақашықтықта бәрінен көбірек қолданылатын қапталдық соққылар мен төменнен соққы басқа арақашықтықтардағы дәл осы соққыдан қозғалыс координациясы бойынша ерекшеленеді. Жақын ұрыстағы соққылар үшін қозғалыстың аз амплитудасы, бұлшықет ықшамдалуы мен кернеуінің барынша ширақ ырғағы тән. Соққыда негізінен дененің жоғарғы бөлігінің бұлшықеттері қатысады. Жақын арақашықтықтағы ұрыста иық пен қол босаңсуы ерекше мәнге ие болады. Тек сол ғана боксшыға қысқа күшті соққылар сериясын беруге және соққыдан жылдам қорғануға өтуге мүмкіндік береді.

Жақын ұрыстағы соққылар амплитуда мен қозғалыс формасы орта арақашықтықтағы соққыдан ерекшеленеді. Олардың жолы орта арақашықтыққағы соққыны беруге қарағанда елеулі қысқа. Төменнен соққы және қапталдық соққыларды орындау кезінде иық пен білек арасындағы бұрыш аздап тіке болады; тікелей соққыларды беру кезінде қол шынтағы толығымен тіке болмайды.

Жақын арақашықтықта боксшы бірінің орнын бірі жылдам басатын серігінің барлық соққысының аймағында болып табылады. Сондықтан мұнда екі қолмен берілген соққылардан алдын-ала қорғануға мүмкіндік беретін және жылдам қабылдауға балатын қорғаныстар нәтижелі. Бұл тіренумен және бастырмалатуды тоқтатумен үйлестірілген қорғаныстар. Мынадай үйлестірілген қорғаныстар барынша қолайлы: оң білек пен сол білек және сол иыққа сүйенуді үйлестіру. Кейде терең қорғану деп аталатын екі дүркін шынтақтық қорғанысқа да сүйенеді. Үйлестірілген қорғаныстар дененің амортизациялаушы қозғалыстарымен үйлеседі. Соққыны бастырмалатумен білекті және қолғапты сыртқы жағын қарсыластың қозғалыстағы қолының бүгілген шынтағына және иығына, білегіне орналастыра отырып тоқтатуға болады.

Тікелеп қарсыласқа тікелей жақындай отырып, оның иығына немесе білегіне қолын қойып боксшы қарсылас әрекетіне кедергі жасай алады, бұдан кейін шегініп, алыс арақашықтыққа шығады (қарсыласпен ұзақ жанасуға ережеде тиым салынғанын ескереді).

Жақын арақашықтықтан шығу тіренумен қорғанып қарсыластан бірден шегініп, артқа немесе бір жанға қадам жасағаннан кейін қолайлы.

Жаттықтырушы боксшылардың назарын иін бұлшықеттерінің босаңсуына аудару, белгілі нүктедегі соққыға, жұдырық орналасуына, соққы кезіндегі сақтануға көңілін бөлуі тиіс.

Алдымен қозғалыс тең дәрежелі қарқында орындалады, ал сосын қарқын өзгереді, әрі жылдамдық соққы соңына келеді.

Кейбір қорғаныстардың үйренуді алдымен қолғапсыз серікпен жаттығуларда жүргізуге болады. Серіктер жақын арақашықтықтағы тұрыстан табылады, олардың бір қапталдық соққы төменнен және қапталдық соққы береді, ал екіншісі серігінің иығы мен білегіне бастырмалата отырып, оларды тоқтатады [45].

Бұдан кейін жақын арақашықтықтан соққылар мен қорғаныстар қолғаппен жаттығуларда үйретіледі.

Ұрыстағы тұрыстан табыла отырып, боксшылардың бірі:

денеге төменнен жеке екі дүркін және сериялы соққылар береді, екіншісі білекке таянумен қорғанады.
бастан жеке екі дүркін және сериялы қапталдық соққылар береді, екіншісі білекке бастырмалатумен қорғалады.
денеге (басқа) төменнен соққы береді, екіншісі тіренумен қорғанады.
бастан (денеден) қапталдық соққы береді, екіншісі тіренумен қорғанады.
бастан және денеден төменен және қапталдық соққыларды кезектестіре отырып береді, екіншісі тіренумен қорғанады.

Бұдан кейін осы жаттығуларда боксшылар арақашықтан шығуды үйренеді.

Алдымен жақын арақашықтықтан шығу тапсырмасын шабуылдаушы шабуыл жүргізгеннен кейін алады. Бұдан кейін қорғанып және кедергі келтірілгеннен кейін қорғанушы арақашықтықтан шығады.

Боксшылар артқа жанға немесе артқа жанға соққысыз қадам жасай отырып немесе артқа қадам жасап сол қолмен немесе артқа оңға қадам жасай отырып оң қолмен жеке соққылар бере отырып жақын арақашықтықтан шығады.

Ринг арқанынан немесе бұрыштан табыла отырып шабуыл жасалынушы боксшы денесін оңға немесе солға бұрумен және оңға солға бүйірлік қадам жасаумен жақын арақашықтықтан шыға алуы тиіс.

Жаттығуларды орындау кезіндегі негізгі қателер: боксшылар қорғануды сақтамайды, соққы берер алдында құлаш сермейді, артығымен зорланады соққыны бірден және жылдам бере алмайды, өйткені бір қолдың соққысын екіншісінің босаңсуымен, сондай-ақ соққы аяқталған кейін қол босаңсуымен үйлестіре алмайды дер кезінде босаңси алмау себебінен бастырмалатумен қорғанып үлгере алмайды, бірінің белі тым бүгіліп кетсе, екіншісі, керісінше қарсыласына тым жақын тұруға тырысып тіпті тікеленіп тұрады. Көпшілігі жақын арақашықтықтан шығып үлгере алмайды, өйткені, шабуыл жасай отырып, не дене салмағын бел аяққа тым артық түсіреді, не оны тым тіктейді, бұл артқа қарай жылдам қадам жасауға кедергі болады.

Жақын арақашықтыққа ену үлкен өнерді талап етеді. Сондықтан жаттықтырушы оның техникасын үйретуге ұзағырақ тоқталуы қажет [35].

1.3 Боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас ерекшеліктер негіздерінің тәсілдік әдістерін жетілдіру сатылары

Тактиканы жетілдіру –бұл ұрысты жүргізу тактикасы мен тәсілдерді жүргізу тактикасын тактикалық әрекеттерді жетілдіру.

Жетілдіру –жеке үрдіс. Дегенмен шеберлікті жеке өзіндік етуге кіріспес бұрын боксшының қай ұрыс түріне-алыс, орта, жақын арақашықтықтан ұрысқа және сондай-ақ ұрысты жүргізудің-белсенді шабуылдық немесе бағыттық шабуылдаушы немесе қарсы шабуылдаушы түрлерінің қайсысына бейім екендігін анықтау қажет.

Шебер боксшыны жетілдіру әрбір боксшыға жеке тапсырмалар және барлық топ үшін ортақ (әр алуан) техникалық және тактикалық тапсырмалар көмегімен жүргізіледі Әр алуан техникалық және тактикалық материал боксшыларды жетілдіру мен оқыту үрдісінде кеңінен қолданылуы тиіс тапсырмаларды жиі өзгерту және олардың әр алуандығы сабаққа тұрақты ынталандыруға мүмкіндік береді, боксшылардың ой-өрісін кеңейтеді.

Әрине әр алуан техникалық және тактикалық тәсілдердің үйлесімдердің барлығын да әрбір боксшы бірдей меңгермейді және барлық тәсілдерді де олар машықтанушылық және сайыстық ұрыста қолдана бермейді. Дегенмен әр алуан үйлесімдерді уйрену және жетілдіру қажет. Бұл қозғалыстың өзіне тән үйлестігін жақсартады, соққының қорғаныстың дағдыландырады боксшыны техникалық және тактикалық құралдармен қаруландырылады. Бірақ боксшылардың жалпыға ортақ және сонымен қатар айтарлықтай әр алуан оқу материалын меңгеретіндігіне қарамастан, әр боксшының жеке өзіндік ерекшеліктеріне барынша сәйкес келетін техникалық және тактикалық тәсілдерді жақсы меңгереді. Бұл тәсілдерді олар басқаларына қарағанда, ұрыста жиі қолданады. Техникалық және тактикалық әрекеттердің әр алуандық жетілдіру үрдісінде боксшыға белгілі дейгейде өзін-өзі билеуге, ал оқытушыға олармен жеке жұмыс бағытын белгілеуге мүмкіндік береді.

Боксшының жеке қасиеттері айқындалғаннан бастап-ақ, белгілі боксшыға тән, анықталған ұрыс жүргізу мәнерін жаттықтуруға және жетілдіруге бағытталған жеке тапсырмалармен ортақ тапсырманы үйлестіру қажет.

Спорттық жетілдіру әдістемесін іліктеу енді боксшының жеке өзіндік ерекшеліктеріне, оның спорттық өсуінің синатына тәуелді болуы тиіс. Сондықтан бастапқыда, жетілдірудің алғашқы кезеңінде белгілі боксшыға тән техниканың белгілі тобын белгілеу (және шектеу) қажет.

Бұл кезде оның өзіндік жеке ерекшеліктерін ескеру қажет (белгілі арақашықтыққа соққыға, қорғанысқа ұрыс жүргізу тәсіліне, мәселен, шабуылға немесе қарсы шабуылға бейімділігін белгілі тәсілдерді таңдау боксшыға таңдаған әрекеттерде жетілдіруге мүмкіндік береді.

Қазіргі ұрыстағы қарқын мен әрекет елеулі түрде жоғарлады, бұл боксшыдан техниканың тактикасын қабаылдау мен ойлаудың, қозғалыс пен реакцияның үлкен жылдамдығын талап етеді. Бұрынғы техникалық әректтермен тактикалық тәсілдер оны боксшы шапшаң жүргізген жағдайда ғана нәтижелі болды. Рингте бұл тактикалық шешімдерді қас-қағым сәтте қабылдау және өзгерту қажет.

Мұның барлығы да боксшыны машықтану үрдісі кезінде оның жеке өзіне тән белгілі әрекеттермен тәсірдерді ғана өңдеуге және меңгеруге, оның сапалы орындалуына қол жеткізуіне мәжбүр етеді. Қорғаныс пен шабуылдау дайындықта әрекеттерді мұқият жетілдіру, ойлауды, еркін күшін, реакцияны, уақытты арақашықтықты сезінуді дамыту боксшыға еңбектеніп және жұмыс істеуді міндеттейді.

Өзінің ұрыс тактикасы мен қасиеттерін дамыта отырып боксшы техника тәсілдерінің шектелгендігене қарамастан, бұл тәсілдер жекпе-жекте қолдану және соққы алмасымы мен ұрыс күші есебінен емес ұрыс жүргізу өнері мен шеберлігі есебінен жеңіске жету мүмкіндігіне ие.

Тактикадағы жетілдіру жылдамдықты, ептілікті төзімділікті, көңіл аударуды, реакцияны, ұрыстық ойлауды, ерікті бір мезгілде дамытусыз мүмкін емес. Техника, тактика, физикалық және психологиялық қасиеттер өзара байланысқан болуы тиіс.

Сонымен егер боксшыда ұрыстық ойлау шапшаңдығы дамытылмаған болса онда ол қас-қағым сәтте ұрыс жағдайын талдап және тактикалық шешім қабылдай алмайды. Қарапайым және күрделі реакция шапшаңдығына және қозғалыс жылдамдығына ие болмайынша, боксшы ұрыста шешімді дер кезінде жүзеге асыра алмайды. Айтарлықтай шыдамды емес боксшы ұрыстағы көңіл аударушылықты, шапшаңдылықты нақтылықты сақтап, қасиетті әрекетті таңдау оны қолдана алмайды. Жігерлілік қасиеті айтарлықтай дамымаған боксшы ұрыста туындайтын қиындықты жеңе алмайды.

Физикалық және психологиалық қасиеттерінің дамуының жоғары емес деңгейі боксшының техника-тактикалық шеберлігін жетілдіруге кедергі болады. Техникада мен тактикада боксшыны жетілдіру кезінде жаттықтырушы оның назарын бір әрекетті табанды жүргізу қажеттілігіне, соққы мен қорғанудың дер кезінде болуына, нақтылығына, әрекеттің шапшаңдығына бағыттауы тиіс. Жеке сабақтарды боксшы жетілдірген әрекеттерді ерікті және сайыстық ұрыс жағдайында қолдануға үйренгенге дейін жүйелі түрде қайталау қажет [17].

Шеберлікті дамыту кезеңінде кейбір боксшылар өзінің тактикалық ойлауы мен ұрыстың сапаларын дамыта отырып (көбіне ұрыс жүргізудің қарсы шабуылдау мәнеріндегі боксшылар), тактикалық тәсілдердің шектелгендігіне қарамастан бұл тәсілдерді жекпе-жекке қолдану және тактикалық шеберлігінің есебінен жеңіске жету мүмкіндігіне ие.

Боксшылардың көпшілігі бір қарсыласты жеңумен табысқа қол жеткізеді, дегенмен басқалармен кездесуде олар жеңіске жете алмайды немесе болдыртатын ұрыста жеңіске ие болады. Бұл ұрыс әрекеттерінің және тактикалық мүмкіндіктердің шектелгенімен түсіндіріледі. Тек барлық үш арақашықтықта әр жақты ұрыс тәсілдері ғана кез-келген қарсыласпен ұрысты әр алуан үлгіде және тактикалық дұрыс жүргізуге мүмкіндік береді.

Сондықтан боксшы тактикасын ары қарайға жеке өзіндік жетілдіру боксшы игеріп қойған техника мен тактиканың сапалық жақтарын жетілдіру жолымен ғана емес, әрекеттердің жаңа тобын жетілдіру жолымен де жүруі тиіс. Тамаша жеңіс үшін ең әр алуан әзірлік, қорғаныс, шабуылдау және қарсы шабуылдау әрекеттерін қолдана отырып, ұрыстың белгілі арақашықтығында әр алуан қарсыластардың қарсы тұруын жеңе алуы тиіс.

Ұрыстың барлық үш арақашықтығында тактикалық әрекеттерде жетілдіру.

Жаттықтырушы бірте-бірте боксшыны барлық үш арақашықтықтағы барлық техникалық әрекеттермен таныстыруы тиіс. Боксшыларды жетілдіру тек бұрын үйретілген әрекеттерді қайталау көмегімен ғана емес, серіктестік жаттығуларында спортшыға берілетін әр алуан техника-тактикалық тапсырмалар жолымен де жүргізілуі тиіс.

Боксшы барынша әр алуан үлгіде шабуылдауға үйренуі тиіс: соққылар сериясы көмегімен қарсыласын ашық қалдыру; сәтті басталу жағдайында шабуылды дамыту немесе керісінше оны үзіп тастау және сәтсіздік жағдайында ұрыстан шығу; шабуылды әр алуан тактикалық міндеттермен орындау сонымен бірге қарсыласты есеңгірету орындау сонымен бірге қарсыласты есеңгілету үшін оның назарын шын соққыдан аудара отырып, жалған шабуыл жүргізеді.

Боксшы қарсыласты ашық қалдырып, маневр жасауды шебер қолдана отырып, шабуылға дайындалуы тиіс (әр алуан жаққа қозғалып, арақашықтықты өзгертіп қарсыласты мүлт кетуге және арақашықтықты есептеуді қателесуге мәжбүр ету).

Боксшыны қарсыласты ашық қалдыру, қауіп төндіру үшін (тек қол ғана емес дененің де көмегімен) әр алуан финтті еркін қолдануға үйрету қажет, бұл қарсыласты ринг бұрышы мен арқанға қуып тығып, қайталама қауіп төндірумен оның маневр жасауына бөгет болу үшін қажет (дене қозғалысымен және маневрмен үйлестірілген жеке және екі дүркін жалған соққыларрды қолдана орырып).

Боксшылар шабуылдау мен қарсы шабуылдаудан қорғаныс әрекеттерін тактикалық дұрыс және дер кезінде пайдалануды; қарсыласты болдырту үшін; арақашықтықты сақтау үшін, қажетті арақашықтыққа ену үшін қорғаныс пен маневр жасауға үйренуі қажет. Қарсы шабуылдауды жетілдіру үлкен табандылықты талап етеді. Жеке соққылармен элементтарлы қарсы шабуылдау (мәселен, қарсы тікелей соққылар) қозғалысы жағынан қарапайымдырақ олардың қиындығы шектеулі шапшаңдығынан қарсы шабуылдау үшін кезеңді таңдау мен нақтылығынан тұрады. Осындай үлгіде қарсы шабуылдау үшін қарсылас шабуылының басталуын мұқият бақылау қажет қарсыласты шабуылға шақыруға қол жеткізетін қарсы шабуыл ғана табысты болмақ. Бұл жағдайда тек ойластырылған жеке қарсы соққы беру ғана емес, кезекті соққылармен қарсы шабуылды дамыту да оңай.[31].

Оқытушы боксшыға қарсыласты шабуылға қандай тәсілдермен шақыруға болатындығын, қалай ашық қалдыру қажет екендігін, (бұл әрекет табиғи және кездейсоқ болуы тиіс, әйтседе қарсылас бұған сенбейді) немесе қарсылас басқа қолымен соққы беру үшін оның бір қолының әрекетіне кедергіні қалай жасауға болатындығын, боксшыны шабуылға ынталандыру үшін арақашықтықты қалай өзгертуге болатындығын т.с.с. көрсетуі қажет. Алыс арақашықтықтағы ұрыстағы жетілдіру.

Шабуылдаушы әрекеттерде жетілдіру

— шабуылдауды маневр жасаумен, жалған әрекеттермен әзірлеу

— жеке, екі дүркін, қайталама, сериялы соққылармен шабуылдау;

— қарсыластың шабуылынан қорғану

— өзіндік шабуылдау кезеңінде қарсыластың қарсы шабуылдауынан қорғану (шабуылды әзірлеуде, шабуыл кезінде және одан кейін);

— ұрыстан шығу сәтті шабуылдан кейін, қарсыластың шабуылынан қорғанғаннан кейін.

Қарсы шабуылдаушы әрекеттерде жетілдіру

— қарсы шабуылды маневр жасаумен, жалған әрекеттермен даярлау (міндеті қарсы шабуылдауды жүргізу үшін қарсылас әрекеттерін қолдана отырып, оны шабуылға шақыру).

-қарсы шабуыл-жауап ретіндегі қорғану кезіндегі шегіну, бұғу, тірену. Қарсы шабу жеке, екі дүркін және сериялы соққылармен жүргізіледі. Қарсы шабуыл алға және артқа қозғалумен дамытылады.

-кездескен қарсы шабуыл жеке екі дүркін сериялы соққылармен орындалады.

— шабуылдаушының қарсыласының қарсы шабуылынан қорғануы;

— қарсы шабуылдан кейін және дайындық уақыты кезіндегі қарсы шабуылдаушыдан қорғану.

— қарсыластың соққысынан қорғанғаннан кейін; сәтті қарсы шабуылдаудан кейін ұрыстан шығу .

Орта арақашықтықтағы ұрысты жетілдіру;

Орта арақашықтықтан ұрыс жүргізу:

жеке, екі дүркін және сериялы соққылармен:
орта арақашықтықтағы қозғалыс:
қорғаныс:

Орта арақашықтыққа ену:

өзіндік шабуыл жасау кезінде,
кездескен қарсы шабуыл, жауап ретінде қарсы шабуылдың көмегімен қарсылас шабуылы кезінде,

Орта арақашықтықтан шығу:

сәтті шабуыл мен қарсы шабуылдан кейін,
қарсылас соққысынан қорғанғаннан кейін,

Жақын арақашықтықтан ұрыстағы жетілдіру.

Жақын арақашықтықтан ұрыс жүргізу.

жеке, екі дүркін, сериялы соққылармен:
жақын арақашықтықтан қозғалыс.
қозғалыс,

Жақын арақашықтыққа ену:

жеке өзіндік шабылдау кезінде:
қарсыластың шабуылы кезінде:

Жақын арақашықтықтан шығу:

— өзіндік шабуыл немесе қарсы шабуылдан кейін. Жақыннан ұрысты терең меңгеру үшін жақынан ұрыстың әр алуан ұрыстық тұрыстары, соққы үшін қолайлы бастапқы жағдай, дененің қолдың орналасуы қарсылас әрекеттерінен қорғану тәсілдеріне тірену, бастырмалату т.б., сондай-ақ соққы мен қорғаныстың әралуан үйлесіміне тірену, тасалану және бұғу т.б. үйретіледі. Денеге соққы беру қарсылас иығына баспен сүйеніп тұруға жаттықтырылады. Содан соң осы бағыттан қарсыласты ашық қалдыратын және бастан соққы беруге мүмкіндік беретін кішкене қадамдар мен ауытқулар жақын арақашықтықтан ену мен одан шығудың әр алуан тәсілдері игертіледі.

Ұрыстағы тұрысты жетілдіру.

Екі негізгі тұрысты жетілдіру қажет шабуылдаушы және қарсы шабуылдаушы.

Шабуылдаушы тұрыс топтастырылған. Аяқтар тізеден бүгіледі және дерлік барлық табан еденге тиіп тұрады. Дене салмағы екі аяққа тең дәрежеде бөлінеді. Қолдар шынтағынан бүгілген төменге түсірілген, сәл-сәл денеге тиіп тұрады. Боксшылар бағыттан табыла отырып бір-бірімен бастарын түйістірмейді, әрекетке кедергі жасамайды. Қолдары еркін қалдырылады және боксшы соққы беріп,қорғануды орындай алады. Бұл бағытты тактикалы түрде қызықтырып жету және қарсыластың қорғануын басып озып, жақыннан ұрыста соққылар сериясын алғашқы болып беру үшін қолданылады.

Қарсы шабуылдаушы тұрыс. Дене сәл-пәл бүгілген және алға иілген. Аяқтар иық ендігінен табылады, табандар қатарластырылған. Дене салмағы сол аяққа сүйенеді. Қарсы шабуылдаушы тұрыстан табыла отырып боксшылар бір-біріне бастарын тиістіреді сол иықта қолдар тіке бұрышпен шынтағынан бүгілген көтерілген шынтақ денеге жанасқан. Дене бұлшық еттері шырылмаған. Аяқтар тізеден біршама бүгілген және дерлік тұтас табан еденге сүйенеді. Бұл бағытты әр алуан мақсатта өзгертеді. Ол боксшыға қарсыластың белсенді әрекеттерінен қорғанудан және өзі шабуыл жүргізуден демалуға мүмкіндік береді. Оны қолдана отырып боксшы қарсы шабуылдау үшін қолайлы кезеңді таңдай алады.

Қарсы шабуылдаушы тұрыс кезінде боксшы қарсылас бағытында қолдың ішкі орналасуы үшін күреседі. Мұндай жағдай денеден және бастан соққы беруге мүмкіндік береді. Жақыннан ұрыста осындай жағдайға ие болу үшін боксшы қарсыластың білегіне және иық иініне қол білезіктерін қалайды да, осыдан кейін екпінді түрде денеден төменнен соққы береді де бастан соққы беруге өтеді.

Егер де боксшы жақыннан ұрысты жүргізгісі келмеген жағдайда ол қарсыласқа кедергі жасайды, яғни клинті қолданады.

қарсыластың иығы мен шынтағына білегін қапастырып және оны тіктелген денемен қыса түсіп, соққы беруіне кедергі жасайды.
тіктелген қолдар қарсылас қолдарының астынан төменнен енгізілген және алға-артқа және жан-жаққа қозғалыс жасауда. Боксшы тіктеліп қарсыласты қысқа түсіп, өзіне соққы беруіне мүмкіндік бермейді.

Қорғаныстағы жетілдіру. Денеден төменнен соққыдан қорғау. Шынтаққа тіренумен қорғану сол және оң қолмен денеден төменнен соққыда қолданылады.

Боксшы сол шынтағын төменге түсіріп және тіке бұрышпен ие отырып, оны өз денесінің орта тұсына бағыттап қарсыластың шабуылдаушы соққысының астына тірейді, мұнда білегік пен басты қорғайды. Тікелей бұрышпен шынтағынан иілген оң қолымен боксшы төменге түсірілген шынтақпен денесін, ал қолғаппен басын қорғаштайды.

Тоқтатып қорғану-білезікті орналастыру. Тоқтатып қорғану денеге төмендегі сол және оң қолдармен соққыларда қолданылады. Оң қолмен соққы кезінде денесімен оңнан солға бұрылады. Осымен бір мезгілде тік бұрышпен бүгілген оң қолының білегін алақаны төменде тұрған қарсыластың оң қолының білегінің үстіне қояды (оның қозғалысының басында). Тік бұрышпен шынтағынан бүгілген сол қолымен денесін, ал білегімен басын қорғайды.

Тоқтатып басын қорғану денеден төменнен соққыдан білектеп және соққылап жатқан қолған қарсы қолмен де болады.

Боксшы қарсыласының қол қозғалысының бастапқы кезінде тік бұрышпен бүгілген соққылап жатқан қол білегіне және қарама-қарсы қол білегінің төмендегі алақанына бастырмалатады.

Сол қолдың соққысынан қорғану сол білекті тоқтатып басумен жүзеге асырылады. Денеден төменнен сол қолмен соққыдан қорғану қарама-қарсы оң қолман болуы да мүмкін.

Оң қол соққысынан қорғану да соққылап жатқан қолдың екі басты бұлшықеттеріне сол алақанды басып тоқтатумен жүзеге асырылады.

Сол қолдың шабуылдаушы соққысын соққы беруші қолдың екі басты бұлшықеттеріне оның қозғалысының басталуында оң алақанды қойып тоқтатуға да болады.

Боксшы денеден төменнен оң қолмен шабуылдаушы соққының басталуына қарсыласының соққы беруші қолының екі басты бұлшықеттеріне (үлкен және көрсетуші сұқ саусақ арасында) ашық алақанын қояды.

Бастан төменнен соққыдан қорғану. Артқа ауытқумен қорғану.

Денені артқа ауытқытып қорғану бсатан қысқа тікелей және қапталдық соққылардан төменнен оң және сол қол соққыларында қолданылады.

Бастан оң қолмен соққыдан оң алақанды тіреп қорғану. Боксшы шабуылдаушы соққының соңынан оң қолының ашық алақанын соққы астына тірейді. Және оған жұдырық тиген кезде оны біршама солға бұрады.

Оң қолмен соққыдан сол алақанды тіреп қорғану. Шабуылдаушы соққы соңында боксшы сол қолының ашық алақанын тірейді және алақанға жұдырық тиген уақытта оны біршама оңға бұрады.

Сол қол соққысынан оң алақанды қорғанып тірену. Шабуылдаушы соққы соңында боксшы оң қолының ашық алақанын тірейді және алақанға жұдырық тиген уақытта оны біршама төменге-солға бұрады.

Оң қол соққысынан соққы беріп жатқан қолдың екі басты бұлшықеттеріне сол алақанды басып тоқтатумен қорғану. Шабуылдаушы соққы басталуында боксты соққы беріп жатқан қолға шынтақтан берілген сол алақанды (үлкен және сұқ саусақ арада) қояды.

Сол қол соққысынан соққы беріп жатқан қолдың екі басты бұлшықеттеріне оң алақынды басып тоқтатумен қорғану. Бастан сол қолмен төменнен шабуылдаушы соққы басталғанда боксшы шынтақтан бүгілген соққы беріп жатқан қолға оң алақанын (үлкен және сұқ саусақ арасындағы) қояды. Кері игеру арқылы сол қол соққысынан қорғану. Боксшы тік бұрышты шынтағынан бүгілген сол қолының білегімен қарсыласының шабуылдаушы соққысының соңында денесін солдан оңға бұра отырып, бір мезгілде оның ішкі жағынан кері итереді.

Бастан бүйірлік соққыдан қорғану. Бастан оң қолмен бүйірлік соққыдан «тасыланып» қорғану тасаланып қорғануды бастан оң және сол қолдармен бүйірлік соққыларда қолданады. Оң қол соққысынан қорғана отырып боксшы денесін солдан оңға біршама бұрады. Сәл-пәл тізесін бүге жүріп ол оңға иіледі, төменге иіледі денесін солдан оңға бұрып, сонымен бір мезгілде тікеледі. Қолдары шынтағынан бүгілген.

Тізені бүгіп қорғаныс. Тізені бүгіп қорғану баспан оң және сол қолдармен бүйірлік және қысқа тікелей соққыларда қолданылады. Боксшы қарсыласын мүлт кетуге мәжбүр етіп, шапшаң тізесін береді. Қолдары тік бұрышпен шынтағынан бүгілген, біршама бүгілген денеге сәл-пәл жабысқан.

Үйлестірілген қозғалыс. Үйлестірілген қорғанысты бастан оң және сол қолдармен бүйірлік және қысқа соққыларды қолданылады. Ол бір мезгілде бірнеше қорғанысты бір әрекетке біріктіреді оң қолмен соққыдан-артқа біршама қадам жасау, оңға иілу, сол иыққты тіреу, оң алақанды тіреу, денені бүркемелеп және шынтағынан бүгілген сол қол білегін тіреу, сол қол соққысынан артқа біршама қадам жасау, солға иілу, оң иықты шынтақтан бүгілген оң қол білегін тіреу.

Білекті басып тоқтатып қорғану. Білекті басып тоқтатумен қорғану бастан оң және сол қолдармен бүйірлік соққыларда қолданылады.

Оң қол (сол) соққысынан тоқтатып қорғану. Боксшы соққы беріп жатқан қол қозғалысының басталуында оның екі басты бұлшықеттеріне сол қол білегін қойып оң қол соққысын тоқтатады. Тік бұрышпен шынтағынан бүгілген оң қол жауап беру ретіндегі соққы беру үшін дайын.

Бұғып қорғану. Бұғып қорғану бастан оң және сол қолмен бүйірлік соққылардан, және сондай-ақ бастан соққан соққылар сериясында қолданылады.

Денеден бүйірлік соққылардан қорғану. Шынтақты тіреп қорғану денеден сол және оң қолмен бүйірлік соққыларға қолданылады.

Денеден оң қолмен бүйірлік соққыдан сол шынтақты тіреп қорғану қарсыласының шабуылдаушы соққысының қорғану қарсыласының шабуылдаушы соққысының тіреп қорғану қарсыласының шабуылдаушы соққысының соңында боксшы денеге сә-пәл жабысқан тік бұрышпен бүгілген сол қолының шынтағын тіреп қорғанады. Мұнда дененің оң жаққа қозғалысы мен елеусіз бұрылысы шынтақпен соққыны жеңілдетеді, білезіктен басты қорғаштайды. Шынтағынан сәл бүгіліп денеге жеңіл жанасқан екінші қолмен дененің білезігімен басты қорғақтайды.

Денеден сол қолмен бүйірлік соққыдан қорғану оң шынтақты тіреумен жүзеге асырылады.

Денеге бүйірлік соққылардан бұрылуымен жан-жаққа қадамдар жасау арқылы қорғану, денеге оң және сол қолмен бүйірлік соққыларда қолданылады.

Денеге оң қолмен бүйірлік соққыдан денені бұрып жан-жаққа қадам жасау арқылы қорғану қарсыластың денеге оң қолмен бүйірлік соққымен шабуылдау кезеңінде боксшы оңға қарай оң аяғымен жылдам қадам жасайды және денесін оңнан солға бұрады.

Денеге сол қолмен бүйірлік соққыдан денені бұрып жан-жаққа қадам жасау арқылы қорғану қарсыласты денеге сол қолмен бүйірлік соққымен шабуылдау кезеңінде боксшы солға қарай сол аяғымен жылдам қадам жасайды және денесін солдан оңға қарай бұрады.

Қысқа тікелей соққылардан қорғану. Қысқа тікелей соққыдан бір қорғаныс әрекетінде оңға иілген оң алақанмен оң иықты тіреуді үйлестіре отырып үйлестірілген қорғаныспен қорғанған бәрінен де жақсы. Сонымен бірге «тасалану» солға иілу және тізе бүгіп жүру де болады. Қорғанудың бұл тәсілдері шабуыл жасалынушыға жақын арақашықтықта қалуға мүмкіндік береді.

Соққылар сериясынан қорғаныс. Соққылар сериясының әрбірінен жекелікте қорғану, әсіресе егер олар бірге және шапшаң берілетін болса, өте-мөте қиын. Басқа және денеге соққылар сериясынан қорғанудың тиімді сериялар шабуылынан үзетін және қарсыласқа денеге және бастан төменнен соққы немесе қапталдық жауап ретіндегі соққы алу қаупін төндіретін солға немесе оңға бұғу, иілу және шегіну болып табылады.

Боксшылар жақыннан ұрыста үйлестірілген қорғанысты-оң қол соққысына сол иықпен, сол қол соққысына оң қолмен қорғануды жиі қолданады. Әдетте мұндай қорғаныс қысқа уақытты және оны өзінің шабуылға өтуі үшін, яғни оны белсенді қорғаныс ретінде пайдалану үшін қолданылады.

Күтілмеген шабуыл-жақын арақашықтыққа ену кезеңіндегі бастан және денеден күшті соққылардың ұзаққа созылған сериясынан боксшы керек қорғанысты қолданады. Шынтағынан бүгілген оң және сол қолдарымен денесін және басын қорғаштайды.

Шабуыл мен қарама-қарсы шабуыл жүргізгенде жетілдірудің қорғаныс әрекеті.

Боксшы барлық уақытта қарсыласын алдын алмайды, қарсыласы тактикалық шекарасын біліп қанып және боксшыны өзі ұстап алады.

Барлық шабуыл ұқыпты дайындықтың өзінде табысты бола бермейді. Қарсыласы боксшының шапшаңдығына берілмей және ортаңғы шабуылда, контраатакалық кездесу соққысында оны кесіп, сосын жауапты соққы беруі мүмкін. Сондықтан контраатакалық шабуылдың жетілгендігін тек осы әсердің шапшаңдығында ғана емес, шабуылдың, контраатаканың қорғанысқа өтуінің жылдамдығы өте маңызды.

Ұрыс кезінде боксшы барлық уақытта бір әрекеттен бір әрекетке ауысып отыруы қажет. Осы әрекеттерді ауыстыра отырып, боксшы сол сәтті байқап отыруы қажет. Ол кезде көңілі басқа әрекетте болған жағдайдың өзінде, боксшының байқауының қиындығы қорытындалады.

Сонымен шабуылға немесе контраатакаға дайындалғанда, боксшы көңілі активті әсерді жүргізетін уақытты таңдауына болады. Ол сол кезде көңілін күтпеген шабуыл немесе контрашабуыл қарсыласы жасауы мүмкін болғандықтан, қорғанысқа дайын болуы қажет. Өзінің шабуыл немесе контрашабуыл кезінде қарсыласының қарсы соққысына өзінің қорғаныс әсерін қосу қажет.

Жаттығуды біртіндеп қиынға қарай жетілдіру қажет. Боксшы арақашықтықты маневрлеген жағдайда, қарсыласына шабуыл жасап тұрып, қорғанысты қосу қажет. Арақашықтыққа бола тоқтатпау қажет. Бұндай жағдайда қиындықтар аз құлаш қолды боксшы үлкен құлаш қолды қарсыласпен кездескенде қиындық туады. Аз құлаш қолды боксшы ұзақ қашықтықта арақашықтықты сақтай отырып қорғануы қажет.

Өзінің соққы арақашықтығына кіру үшін ол қарсыласының соққы арақашықтығына кіруі қажет. Боксшы қарсыласының орташа соққы арақашықтығына тіреді. Қарсылас жасқы жағдайда болады. Оның қорғануға арақашықтығы ұзақ, ал боксшы орташа.

Шабуыл жэәне контршабуылға дайындалу кезіндегі жетілген қорғаныс жерлердің жыттығуларының мысалдары.

Боксшы жасалынған шабуылдағы арақашықтыққа соққыға кіреді. Қарсылас бұл жағдайда сол баспен немесе денесімен шабуыл жасайды. Боксшы өзінің арақашықтығын сақтай отырып (еңкейіп, тірену, шегіну) қорғануы қажет.
Қарсылас бүйір қолмен шабуылдайды. Боксшы оң білекпен тіреп қорғана отырып, алға ұмтылу қажет.
Боксшы өзінің арақашықтығына кіреді. Қарсылас жалғыз соққымен ғана емес ұзақ арақашықтықта екі соққымен ғана емес ұзақ арақашықтықта екі соққы жасайды. Боксшы жолшыбай қорғаныс жасай отырып арақашықтықта ұрысты үзбеуі қажет.
Боксшы шабуылға дайындалады. Қарсылас бір-екі соққысымен шабуылға шығады. Боксшы жолшыбай қорғаныспен қорғанады.
Боксшы жаттығудағы тапсырманы алады, бірақ финт қолданады. (жасырын ашылу, өтірік соққы) қарсыласты контрашабуылға шақырады. Қарсылас бір-екі соққымен шабуыл және контрашабуылға шығады. Боксшы қарсыласының шабуылынан жолшыбай қорғана отырып негізгі мәселені шешеді, белгілі бір соңғы қарсылас жасай отырып шабуылға шығады.
Боксшы жаттығудағы тапсырманы алады. Қарсылас сол жақтан әрекет жасайды. Күтпеген соққы бүйір, төменгі жақтан соққы жасайды. Боксшы тез арада қорғануы керек.
Боксшы және қарсылас сол жаттығудағы тапсырманы алады.

Боксшы күтпеген соққылардан активті қорғануы қажет, еңкейіп, шегініп, кейде аралас түрде қорғану қажет.

Боксшының көптеген сапасы дайындық кездегі қимылында көрінеді. Шабуыл және конрташабуыл жүргізгенде тез қимыл, шегініс жасау қажет.

Шабуыл немесе конрташабуыл кезіндегі тез арада қорғанысқа өту жаттығуларының мысалдары.

Боксшы өзінің арақашықтығына кіреді. Дайындық әрекетін қолданып шабуыл, контрашабуыл қарсылас қарсы контрашабуылдың екі, орташа соққымен боксшыны қорғай жібереді. Боксшы тез арада еңкейеді, қорғанысқа өтеді.
Боксшы шабуылдануда, контршабуылдануда қарсыластың бірінші соққысынан еңкейеді. Келесі контрашабуыл жасай отырып, соққыны ұстайды. Боксшы қарсылас қолына накладка жасайды, егер қорғаныс алса еңкейіп қорғанады.
Боксшы шабуылданды, контрашабуылданды. Қарсылас бүйір мен екі, орта соққымен контрашабуылға шығады. Боксшы комбинирленген қорғанысты қолданады. Сол иықпен оң білекті тосып, сол соққымен ұзақ арақашықтақтағы арақашықтықтан шығады.
Сол жаттығудағы тапсырмада, боксшы қорғаныста кейін қысқа соққы жүргізеді.
Боксшы шабуылға немесе контрашабуылға шығады. Қарсылас соққы жасайды. Боксшы активті қорғанады, еңкейіп шетке қадамдап денесін бұрады, бір-екі соққы жасайды. Бұл жаттығулардың барлығы күрделі, боксшыдан тез арадағы реакциясы және ұқыптылықты талап етеді.

Бұны оқушыларына ұсына отырып, жаттықтырушы екі қарсыласқа да жаттығуды қиындатуы қажет, бастапқы жаттығуда қарсылас соққыны жасап, біртіндеп күшейтеді, максимальды қимыл тездігіне жеткенше.

Өзінің ұзақ арақашықтықтағы шабуыл немесе контрашабуылынан соң, тез арада қорғанысқа көшудің жаттығу мысалдары:

Боксшы қос немесе кезеңді соққыларымен шабуылданды немесе контрашабуылға шығады. Қарсыласы кері шегінумен қорғанып, сол кезде контрашабуылмен жауып береді. Боксшы активті немесе пассивті қорғанысты қолданады.
Боксшы 1 жаттығудағы тапсырманы алады. Қарсылас тосу немесе еңкею арқылы қорғанғаннан соң сериялы соққыштармен контрашабуылға шығады. Боксшы тез арада активті немесе пассивті қорғанады.
Боксшы ұзақ арақашықтықта шабуыл немесе контрашабуылға шығады. Қарсылас қорғанады немесе контрашабуылға шығады. Боксшы қорғанады және қайталап контрашабуылға шығады, ал қарсыласы қорғанады. Егер боксшы немесе қарсылас активті қорғанып үлгермесе ол қорғанысқа немесе қарсылас қолына жинақтау жасайды.

Ұрысты жүргізу кезіндегі жетілдірілген тактика.

Жетілдірілген тактиканы ұрыста жүргізгенде бастапқы және қорғаныс әрекеттерді жаттау, жетілдіруге байланысты, әр түрлі әрекеттер ұрысқа қажет.

Жетілдіру әрекеттеріне қажетті жаттығулар.

Қарсыласына «Силовика» тактикасын қолдану қажет деген тапсырма беріледі, бұл алғашқы секунтында шаншитын соққылармен боксшыға шабуылға шығады, боксшының алға ұмтылысын басу үшін боксшыға тапсырма береді, ұзақ арақашықтықта қорғаныс әрекеттерін жүргізу, қолдануға:
Ұзақ қорғаныс арақашықтықта маневрлеу.
Шетке шығу сайыспен, қарсылас тигізе алмайды.
Оң қолмен қарсы соққы «стоппинги» қарсыластың бастапқы әсерін, жеңіске жеткізуге немесе жолы болмағанда тоқтатуға болады.
Қарсылас соққы шегініп бір немесе кезекті соққылар.
Қарсылас сол тапсырманы алады.

Боксшы фрснтальды қорғанысты қолданады, жақындайды, қорғанады, контрашабуылға шығады.

— Қарсыласты тырыстыру, артқа қадам жасай отырып қарсыласты жұдырықпен, білекпен соққылау немесе келесі шабуыл контрашабуыл жақын арақашықтықта болады.

— Комбинирленген қорғаныс келесі активті әрекеттермен (төменнен оң жаққа шығу соққысын және арақашықтықта сол қолды жазып шабуылға немесе контрашабуылға шығу)

— Активті қорғаныс – жақын арақашықтықтағы еңкею немесе кезекті жауап соққылармен болады.

— Қарсылас сол тапсырманы алады. Боксшы 2-3 жаттығудағы әрекетті қолданады.

— Қарсылас, жақын арақашықтықтағы ұрыс, активті түрде жақындауға тапсырманы алады, жақын арақашықтықпен жоғары ұрыс темпімен боксшыны байлап алу. Боксшы ұзақ арақашықтықты ұстауға тырысу қажет. Қазіргі жағдайда боксшының әрекеті тез, әр түрлі, кең маневрленген, ұзақ арақашықтықта қорғаныс артқа қадам жасап және шетке еңкею арқылы боксшы жақын соққылармен қорғанады. Маневрлеу негізгі қарсы соққымен және тез бірден болатын шабуылмен жүреді. Боксшы қарсыласына жақын тұрады, әр шабуыл мен контршабуылдан соң ұзақ арақашықтыққа өтеді. Ол шабуылды ортаңғы арақашықтықта ортаңғы соққылармен күшейтіп, кезеңді қорғаныстарға негізгі еңкеюлер, кейде тосулар қорғаныстарға негізгі еңкеюлер, кейде тосулар қарсыласына қолайлы жағдай тудырып ұстап қалмау үшін соққыдан соң ұзақ арақашыққа өту қажет.

— Қарсылас сол тапсырманы алады. Ол боксшыны арқанға қысады. Боксшы сол жаққа жалған қимыл жасап, оңға кетеді егер қарсылас солақай болса, солға кетеді) артқа қадам жасап қарсыласына шабуылға шығады.

Боксшы ринг бұрышында тұрады. Қарсылас кезекті соққыларын жүргізеді. Боксшы жұдырығын, білегін қарсыласының бицепсіне немесе иығына қояды, оған қарсылық көрсетеді. Осы кезде боксшы басқа қолымен оң иығын басады. Сосын сол иығын басып қарсыласын бұрады. Қарсыласы өзі боксшыға көмектесіп ринг бұрышында қалады. Боксшы артқы қадам жасап, сол қолын созып шабуылданады немесе контрашабуылға шығады.

Қарсылас тыныш ұрысты алыс арақашықтықта жүргізеді. Қарсыласын жақындатпай жеңіл, тез маневр және күтпеген шабуылға тіке соққылармен шығады. Қарсылас өзінің тәсілдерімен ұрыс жүргізуге тапсырма алады. Боксшы қарсыласының тез маневрына оған жақын арақашықтықта ұрыс жүргізіп қолайсыз жағдай тудырып кедергі жасау тапсырмасын алады. Бұл үшін ол флангалы маневрифание (бүкір адам) еңкеюмен қоса, қарсыласын рингтың бұрышына арқанға қысып және жақын арақашықтықтағы қысқа соққыға алуды жүргізеді. Қорғану үшін артқа қадам жасап басына және денесіне соққы жасайды. Жеңіл алдандыратын соққыларды тез акцентпен жүргізеді. Қарсылас контрашабуылдайтын соққы (ұрыс ұзақ арақашықтықта) өзінің тәсілдерімен ұрыс жүргізуге тапсырманы алады. Боксшы сондай контрашабуылдаушы ұрыс жүргізуге тапсырма алады, өзінің қарсыласын шабуылға шақырады.

Бұның барлығы дұрыс жоспар құру үшін жеткілікті емес. Бұл боксшы бұл әрекеттердің барлығын қарсыласы қандай әрекет жасайтынын біліп дайындады, жетілдірді.

Жарыста ұрыс көрінісі тіпті басқаша, онда боксшы танымайтын қарсыласпен кездеседі. Ол белгілі қарсыласпен кездескеннің өзінде ол оның қандай спорт формада, оның физикалық жағдайы қандай екенін білмейді.

Боксшы қарсыласын дұрыс танып, анализдеп, бағалап алу қажет, оның ұрыс кезіндегі мәнерін тактика, күшін және осыған сай жалпы жоспар жасау, ұрыс жолына жақсы шешім қабылдау қажет.

Боксшыға түсіндіру қажет: қарсыластың ұрыс әрекеті кез келген арақашықтықта, тактикада, кез келген тәсілдерде, ұзын жақын, орташа арақашықтықта, шабуыл, контрашабуыл жасауы мүмкін.

Боксшы қарсыласының тактикасының тәсілдерін білу қажет: Стартта белсенділігін ұрыс кезінде әрекеттерін ауыстыруын раунд соңында темпті жылдамдатуын бірінші раунда максималды темпті соңғы раундта өзінің күшті соққыларынан қарсыласының күшті болуы т.б. Сонымен қатар боксшы қарсыласының физикалық дайындығын, салмағын байқау қажет. Негізгі анализдерді қарсыласының күшін және өзінің мүмкіндігіне қарай боксшы жалпы жоспар құрады. Ұрыс кезінде боксшы өзінің жоспарын орындауға активті күреседі.

А) Қарсылас жағынан кез келген күтпеген жағдайда дайын болу (тез стартқа, темпті ауыстыруына, алдауға, қатты соққы алуына)

В) резервті қолданған сәтте ұмтылу (шаршағанда жеңу, күшті соққыдан жасырыну). Қарсыластың өзінің салқындылығымен төзімділігімен басу. Боксшы ұрыс кезінде өзінің планын өзгертуге, кейде толық бас тартуға кейін қайта келуге уйрену қажет.

Боксшы ең алдымен қарсыласын байқауға, әрекетін шешуге, максималды тез арада шешім қимылдауға, дұрыс контрәрекет таңдай алу қажет. Өзінің шешімін орындауға күресу қажет.

Ең басында тапсырмалар жеңіл болады. Мысалы қарсыласты шабуылға, қорғануға шақырады (артқа қадам және шетке) оған тигізбеуге тырысу оған жауап соққы беруінен, қарсылас боксшы біліп таниды. Боксшыға барлауды жүргізуді үйреткенде боксшы бақылағыш, абай, кез келген күтпегендікке дайын болады, тіпті жағдайларды жасау. Ұрыс кезінде қарсыласының тісілін тез табу үшін боксшы өзіндік шешім қабылдап, ұрыс кезінде оны өзгертіп отыруына жаттығу жасау.

Ұзын бойлы боксшы ұрысты жүргізуде, қарсыласын бір-екі соққымен шабуылдап, өзіне жақындатпай, артқа шегінумен қорғануға тапсырма алады. Қарсыласының (орта бойлы) ұрыс үстінде тактикасын байқайды, дұрыс шешім жүргізеді, соққыларына еңкейе отырып жақындап, оны арқанға тақайды. Оны маневрден шектейді, бұған басқа денеге кезеңді соққыларды жіберуге қолайлы жағдай.
Боксшы контрашабуыл жүргізетін тапсырманы алады, қарсыласының соққысын күтіп, жауап соққы жасайды. Қарсыласы оның тактикасын сезіп жалған соққылар жасайды. Ол боксшы активті әрекетке көшіп, жауап соққы береді.
Физикалық күшті және төзімді боксшыға тапсырмада қарсыласына жоғары темппен ұрысып, барлық уақытта шабуылға шығады, арқанға тіреледі. Мүмкіндігін шектейді. Екінші боксшы оның әрекетін сезіп оған контраәрекет ұсынады. Ұрыстың бұл темпте созылуын тоқтатып қарсы соққымен тоқтатып, шетке шығып қарсыласына тигізбейді.
Боксшы барлық раундта бір-екі соққымен жүріп раундтың соңында бірден темпті жоғарлату және көптеген соққылармен шабуылдап, контрашабуылдан оны бұрышқа тығу. Қарсылас бірден байқап өзінің тактикасын жүргізу қажет. Қарсы соққы беріп тез маневрлеу қажет.
Солақай боксшы оң жақ стойкамен ұрыс жүргізеді. Қарсылас бұл жағдайда осыны байқап сол жақ соққыдан сақтанады. Сонымен бірге тікелей немесе оң жақтың соққысын қолданады.
Боксшы комбинациялы күрес жүргізеді. Күресте қарсыласы күшті соққысы болатын болса, онда сақтану қажет, сондықтан ұрысты арақашықпен жүргізеді. Жақындаған арақашықтықты пайдаланып күшті соққы жасайды.

Ұрыс жоспарын боксшы дұрыс емес шешім қабылдаған, қарсылас тактикасын өзгерткенде жоспарын өзгертеді. Бірінші жағдайда мысалы боксшы ұрысты ұзақ арақашықтықта жүргізуді жоспарлады қарсыласымен кездескенде ол жақын және орташа арақашықтықта активті тіке соққылармен жақындап жүргізеді. Боксшы тез арада тактикасын өзгертуі қажет. Қарсыласынан сақтанып шетке қадам жасап қарсыласын тұрақты түрде тигізбей отыру. Екінші жағдай боксшы қарсыласына жалған соққылармен ұрысқа шығады, алғашқыда бұл оған пайда алып келеді. Бірақ қарсыласы оның тактикасын байқап, жалған соққыдан соң контрашабуылға шығады. Боксшы тұрақты түрде өзінің шешімін дұрыс жасауға, өзгертіп отыруға керек жағдайда тез реакция көрсетуге үйрету қажет. [36].

2 БОКСШЫНЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ, ТАКТИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕР НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ

2.1 Боксшының техникалық, тактикалық дайындық кезеңдерін жетілдіру

Спортшының шеберлігін өсіру үшін негізгі роль олармен жеке жұмыс істеу, жекелену спортшыны жетілдіруіне алып келеді. Дайындық ұрыста және дайындық жаттықтырушы боксшыны бақылап және ерекшелігіне мән беруі қажет.

— Қандай арақашықтықта боксшы өзін еркін әрекет жасайды, батыл және активті болады. Қайта ол өзінің тәсілін жасқы жасайды.

— Қандай соққыны немесе қорғанысты боксшы таңдайды. Қандай тәсіл оған жеңіл екенін жақсы жасайды.

— Бұл боксшыға қай ұрыс манерасына тән. Ұзақ, жақын кезеңді соққыларды жақсы игереді.

— Боксшы қандай психологиялық ерекшелікке ие, ол активті жан ол батыл салқын қанды немесе ұрыс кезінде қозатын жан.

Осы анализдер көмегімен жаттықтырушы боксшыға мінездеме жасап, оған жұмыс істеуге бағыт береді, әр боксшының ұрыс манерасын жеке жетілдіреді. Осы мінездемеге сүйене отырып боксшыны жаттықтырғанда жеке жоспар құрады.

Боксшының қажетті терілген техникалық қимылдарды игеруі.
Боксшыны психологиялық және физикалық дамыту үшін қажетті терілген жаттығулар.
Боксшының жұмыс істеуіне қажетті тактикалық терілген тәсілдер.
Боксшыға көрсетілген тапсырмаға қатысты қарсыластарының тізімі.
Жеке жаттығулардың тізімі.

Жаттықтырушының негізгі бақылауымен құралған жоспар өзгеріссіз және соңғы болжамы. Жаңа тәсілдермен жұмыс үстінде боксшының жаңа тактикаларын қарай отырып жаңа бағыт ашу қажет. Боксшының жеке шеберлігін жетілдіру үшін не қажет?

Боксшының ойша техникасын жасау қажет.

Жаттығудың басында тапсырмаларды жаттықтырушының көрсетуімен және түсіндіруімен жасайды. Кейіннен боксшы өзінің структурасын жасағаннан соң өздігінен жаттығу жасайды. Боксшы жетілдірілген жаттығуларды көп рет қайталап тез темппен, оны жиілете түсіп максимальды тез қозғалысқа жеткенше, бұнымен күш түсірмей соңын да әр түрлі тәсілдерді қосу. Жаттығуларды ұзақ уақыт бойы қайталау, сосын осы жаттығуларды қолдану қажет. Жетілдіру техникасы біртіндеп келіп жаттығулар қиындай түседі. Қарсыласының қарсылануы алғашқыда жайлап, кейіннен күшейеді, бастапқыда тек қорғаныс, кейіннен конрташабуыл ереже болады. Боксшы алғащшыда ұрысты үйреніп боксшы уақыты бұзылса және арақашықтықты бұзса, онда бастапқы жаттығуларды жай жағдайда немесе аз жылдамдықпен жасайды. Сол немесе басқа тәсілді қолдануға қажет:

жаттығу, қарсылас әлсіз қарсыласатын
жаттығу, әлсіз қарсыласпен
жаттығу бір қарсыласпен тұрақты
жаттығу өте күшті қарсыласпен
жаттығу басқа қарсыласпен

Осы кезеңділікті жайлап ұстап жеке әрекеттерге жетілдіру және бір әрекеттен екіншіге тез өтуге жетілдіру.

Бұл кезеңділікті сақтамаса боксшы әрекеті бұзылады немесе көптеген қателіктер жіберіледі. Бір әсерден екіншіге өте алмайды.

Егер жағдайды біртіндеп жылдамдатса боксшы тез жетіліп, жаттығуларды тез игереді. Боксшы соққыны және қорғанысты жиырма рет жасау қажет. Жұмысқа қатыстыру қажет, тез арада бір жұмыс түрінен екінші түріне өтеді. Боксшы кезеңді соққыларды жұмсағанда бұлшықеттер жиырылады. Соққы кезінде барлық бұлшық ет топтары қатысады. Боксшы тез арада соққыдан қорғанысқа өтіп бұлшық еттерді жиырып тез арада босаңсытады.

Бір немесе кезеңді соққылар және қорғаныс қозғалыстармен қоса жасайтын арнайы жаттығулар:

Боксшы тұрған жағдайда оң аяқ серпіліс бастапқы әрекетке денені қосады. Оң аяқ еденнен ал май мұзақта тұрады. Сол аяқ денесімен бірге алға жылжиды. Дене бұлшық еттері, иық, бел, қол босаңсиды. Соққыдан соң бұлшық еттер босаңсуы қажет.
Боксшы тұрған жағдайда оң аяқ серпілісімен денемен қатысады. Оң аяқты еденнен алмай тұру қажет. Оң аяқ серпілісімен алға сол аяқ шығады.
Тұрған жағдайда боксшы оң аяқ серпілісімен денені оңнан солға бұрады. Бір кезде сол аяқ және оң қол қимылдайды. Дене, иық, бел, қол бұлшықеттері босайды. Оң аяқты ұзақ уақыт еденнен алмау қажет.
Боксшы тұрған жағдайда оң жақ серпіліспен оңнан солға денемен айналады. Оң қол тік бұрышпен бүгілген бірдей уақытта қимылдайды. Дене иық, бел, қол бұлшықеттері босаңсыған. Бұрылу кезінде бүйір соққымен оң қолмен жасайды.
Фронтальды тұрған сол жақ серпіліспен денені айналдыра солдан оңға бұрады. Бұрылу жағдайда бүйір стойкамен тұрғанда бүйір соққы жібереді. Соққыдан соң бұлшық еттер босаңсады.
Боксшы сол жақ бүйір соққы жасайды, жаттығудағыдай қалай соққы жасасымен боксшы оңнан солға бұрылады. Соққыдан соң бұлшық ет босайды.
Боксшы тікелей бүйір немесе төменгі қосарланған соққылар жасайды. Соққы негізінен иық бұрумен, ұратын қол иығның бұрумен жасалады. Боксшы, ұратын қол иығының бұрумен жасалады. Боксшы тез жиырылса тез босаңсуы қажет. Егер боксшы тез арада жиырылып, босаңсып соққы жасай алмаса, еденде отырып соққы жасауы қажет. Боксшы кезектік соққыларды іш бұлшық еттерін жиырылып жасау қажет. Бұл босаңсуға және дұрыс тыныс алуға үйретеді. Осыдан кейін босаңсуды үйреніп, кезекті соққылардан соң еркін тыныс алады. (соққыдан соң бірден тыныс алмайды).
6-7 жаттығудан соң, боксшы тез арада босаңсып бұлшық еттерін комбинирленген қорғанысқа өтеді, тосулармен, артқа шегіну т.б.
6-7-8 жаттығулар қорғанғаннан соң сол арада соққы жасап содан соң қорғанысқа көшеді.

Белгілі бір боксшының ерекшеліктеріне соққы жасауына байланысты. Жаттықтырушы анықтау қажет.

жетілдіруге қандай соққыларға негізгі мән беру қажет.
Қандай арақашықтықта боксшы жетілдірілген соққыны жасау қолайлы.
Қандай тәсіл, шабуыл немесе контрашабуыл соққылар оңай жасалады.
Осы соққылар қандай қорғаныспен байланысады.

Осыдан кейін жаттықтырушы әр боксшыға жеке тапсырмалардан кезеңділігін құрайды. Оқу жаттығу материалдарын шектеу боксшыны жекелеген жетілуіне жақсы пайда алып келеді.

Сонымен қатар боксшының қандай тактикада және техникалық дұрыс дамыту қажет екендігін анықтау. Жаттығуда және жарыста бақылау боксшы туралы көптеген материалдар береді, ары қарай дамуына жаңа жоспар құрайды. Жоспар техника-тактикалық боксшы жағдайын кеңейту жағдайын кеңейтіп отыру қажет. Әр боксшыға тән ерекшеліктеріне байланысты техникалық және техникалық тапсырмалар беріп оны тұрақты жаттықтырып отырып жүйелі түрде қадағалау қажет. Боксшының тәжірибесін кеңейту үшін жаңа техникалық тактикаларды қосып отыру қажет. Жетілдірудің басында жетілдіру тактикасы және техникасын бекіту, игеруі боксшыға жекелеген тапсырмалар осы жоспарда беріледі кейінен ол жасалмаған жаттығуларды үйретеді. Боксшы жеке жаттығып техника-тактикалық мүмкіндігін кеңейту қажет. Боксшы мен жаттықтырушы алдына қойылған тапсырмалар әр түрлі болғанымен оны жалғастыруға болады. Тапсырма мен жетілдірулер бұл этапқа жаңа тәсілдер арқылы техника мен тактиканы кеңейтуге арналады. Боксшы тактиканы дұрыс ұрыс жүргізетін келесі техника тактикалық әсерлер игереді.

Шабуыл және контрашабуыл күтіп тұрған қарсыласына жалған шабуылға шығу.
Қарсыласының жаншып қорғану соққысы.
Боксшының жауап соққысы.
Ринг және арқан бұрышынан шығу.
Клинчадан шығу.
Қатты соққы алғанда немесе қорғана алмаған жағдайда клинч.
Қарсыласын ринг бұрышына немесе арқанға (ұзақ артқа қадам жасау, оңнан соға бұрылу) [37].

Жарысқа боксшының тактикасын дайындау.

Турнирге дейін ұзақ уақыт бұрын тактикалық дайындық жасау қажет. Турнирден кейін боксшы жаттықтырушымен бірге отырып өткен ұрысты анализдейді. Бұл жеңіспен біткен турнир болғанның өзінде дайындықтың әлсіз және күшті жақтарын ескереді. Жеткен жетістікпен тоқтамау қажет. Әр жекпе-жекте табысты немесе табыссыз жақтары болады. Боксшы күшті қарсыласының жеңіл түрде, әлсіз қарсыласын күшпен жеңуі мүмкін. Бұл қарсыласын дұрыс бағаламағаннан болады немесе ұрыс тактикасының дұрыс болмағанында.

Жаттықтырушы және боксшы тактикалық дайындықта енді қандай жұмысты жалғастыру қажет. Тактикалық жетіспеу себебі неде?

Себебі техникалық арсенал шектелуі немесе әлсіз теориялық дайындық немесе арнайы физикалық дайындықтың жетіспеушілігі ұрыс жүргізудің жетілмеген тактикасы. Боксшының негізгі жетіспеушіліктерін жоюға тырысу қажет. Өзінің күшті жағын жетілдіру қажет. Жүлделі орынға ұсынылатын боксшы өзінің негізгі қарсыласын жақсылап бақылап, ұрыстағы тактикасын анализдеу қажет.

Сосын қарсыласына карта құру оның әлсіз жерін бақылап және осы жағын өзі жетілдіру, күшті жағын нитрализдеу қажет. Күшті қарсыласына әрекет жоспарын құрып, жаттықтырушы мен боксшы бірге осы схеманы пайдаланып, осы боксшыға тән техника-тактикалық әрекеттерді жетілдіру. Қарсыласының қателіктерін қолданып системалы жаттығу жасаған боксшыға табыс алып келеді. Боксшыларды жинағанда оған дайын болу қажет. Боксшы жарысқа дайындалғанда жаттықтырушы алдында келесі мәселе тұрады:

Боксшының шеберлігінің күшті жағын қарау.
Бұрында жасалған қателіктер мен жетіспеушіліктерін жою.
Боксшы жалпы және арнайы дайындық жүргізу, негізгі көңілді жылдамдыққа бөлу қажет.

Осы жаттығуларды 3-4 апта бойы аптасына күн демалып жасалады. Дайындық аптасының әр күні дұрыс жүргізу маңызды. Боксшының дайындығы (ұйқысы, жаттығу, тамағы, қыдыруы) маңызды. Техника мен тактикасын жетілдіруде максимальды тапсырыстар жасау қажет аптасына 2-3 рет. Қалған күндері боксшы техника және тактиканы жетілдіруде физикалық дайындыққа көшеді. Дайындық кезінде боксшы дөрекі соққылар жасамау қажет, техника және тактиканы жетілдіру жаттығуымен шектен тыс нервке күш түсірмеуі қажет.

Жарыстар алдында тактикалық дайындық өте маңызды, жарыста боксшы әр түрлі қарсыласпен кездеседі, сондықтан әр түрлі ұрыс материалдарына дайын болуы қажет. Сондықтан жарыс алдындағы дайындықта боксшы олардың әрекеттеріне қарсы тактикалы жоспар құру қажет. Таныс емес қарсыласына дұрыс және тез барлау жасап және оған негізгі контроәрекет жасау қажет.

Айқын тактикада тек қана қарсыласының белгілі бір ерекшелігін ғана емес, боксшының ерекшеліктерін ескеру қажет. Бұндай жағдайда жаттығу дайындығын боксшының келісімімен жасауға жоспарлап және қарсыласына күтпеген болатын жаңа тактика, техниканы жоспарлау, жарыста қарсыласымен 4-5 рет кездеседі, боксшының және жаттықтырушының мәселесі қиын. Боксшы дайындықта әртүрлі қарсыластарымен кездесетінін ескере отыру қажет.

Солақайлармен кездескен өте қиын. Негізінен «түркі» тәсілмен жұмыс істеу қажет. Егер боксшы бір тәсілді қайталай берсе «қарсыласына ол боксшы қорқынышты болмай қалады. Сондықтан боксшының жақсы көретін тәсілі болса онда оны қарсыласынан жасыруы қажет. Жаттықтырушы айтылған құралдардың ішінен боксшының жеңісіне алып келетін әрекеттерді таңдауы қажет. Ең бастысы жаттықтырушы боксшының берілген жаттығуларды игере алулығы. Алғашқы аптада жиналу мәселесінде спортшы функционалды жағдайын жоғарлату. Бұл үшін жаттығу (тас лақтыру) Бокс залында көптеген дайындық жүргізіледі. 3 раунтты дайындық боксшыға 1,5-2 сағатқа созылады.

Екінші аптаның тапсырмасы – боксшының төзімділігін бақылау.

Дайындықта максимальды тығыздықта қарсыласын тез ауыстыра отырып 1-1,5 сағатқа созылған.

Үшінші апта тапсырмасы – жылдамдықты тұрақтау. Боксшы жаттығуды, жеңіл тез боксшымен ұрыс жүргізу. Жаттығудың ұзақтығы 45 минут 1 сағатқа созылады.

Жаттықтырушы, боксшы соңғы аптада салмағын қуу, жаттығуда күш түсірмеу қажет. Егер жаттығу арқылы боксшы салмағын қуғысы келсе, ол ұзақ уақыт күш түсірмей орта темппен жұмыс істеу керек.

Еркін және шартты ұрыстағы тактикалық тапсырмалар

Алғашқы апта: Дүйсенбі жаттығудың негізгі бөлігі 1 раунд- Бір боксшы басқа және денесіне сол жағынан тіке шабуылға шығу керек деген тапсырманы алады. Екіншісі қорғанады. Раунд ортасында боксшылар рольдерін ауыстырады.

2 раунд- Бірінші боксшы бір және қос соққыларымен ұзақ арақашықтықта шабуылдау. Екіншісі жауап бір және қос соққылармен қорғану Раунд ортасында ролдерін ауыстырады.

3 раунд- Бірінші бір және қос соққымен ұзақ арақашықтықа шабуыл шығады. Екіншісі қолайлы жағдайында бір және қос соққымен қарсы шабуылға шығады. Раунд ортасында рольдерін ауыстырады.

4 раунд Бір боксшы сол жақ тіке басқа жеңіл соққы беруді, екінші боксшы бір және қос соққымен контрашабуылға шығады. Бірінші боксшы шегініп және еңкейіп қорғанып қос соққымен шабуылданды екіншісі қорғанады.

5 раунд Сол 4 жаттығу боксшылар орындары ауысады.

6 раунд Сол 4-5 жаттығу, бірінші және екінші боксшы кезекті соққылармен контрашабуыл жасайды.

7 раунд Сол жаттығу боксшылар орнын ауысады. 8-9 раунд Жекелеген комбинерленген жетілдіру

Сейсенбі

Жаттықтырушының боксшылармен жеке жаттығуы. Жаттығушы боксшының қимылының тездігін, соққысының дәл болуын, қорғанудың және соққысының уақытында жасалуын бақылайды.

Сәрсенбі

1 раунд бірінші боксшы сол жақ басына тіке соққы жасауды екіншісі орта арақашықтыққа еңкейіп шығу, қолайлы жағдайда сол жақ бүйір бастап соққы төменнен сол жақ денеге немесе оң жақ басқа тіке соққы жібереді. Бірінші сәтте қорғану жағдайы.

2 раунд Сол 1 жаттығу боксшылар орынын ауыстырады.

3 раунд Бірінші алға ұмтыла отырып кезекті шабуылдар жасау тапсырмасы. Екіншісі қорғана шетке немесе артқа шегіну. Осы қосарланған қорғаныспен артқа шегіне отырып, соққы беру.

4 раунд Сол 3 жаттығу боксерлер орнын ауыстырады.

5 раунд Бір боксшы қарсыласын бұрышқа немесе арқанға қысу. Екінші жеңіл немесе кең манврлеу артқа, шетке қадам жасап оңға немесе солға айнала қимыл жасау.

6 раунд Сол жаттығу боксшылар орнын ауыстырады.

7-8 раунд жекелеген қосарланған жетілдірулер 9-10 раунд ұрысқа жақындау, ұрыс тәжірибесі

Екінші апта

Дүйсенбі

Сабақтың негізгі бөлігі

1 раунд Бірбоксшы бір немесе қос, кезекті соққыларды өздігінен жасайды. Екінші бір немесе қос кезекті соққыларды контрашабуылға қарсы және жауапты соққыларды контрашабуылға қарсы және жауапты соққы ретінде жасайды.

2 раунд Сол 1 жаттығу боксшы орынын ауыстыру.

3 раунд еркін ұрыс;

4 раунд еркін ұрыс;

5 раунд ұрысқа жақындау;

6 раунд ұрысқа жақындау;

Сейсенбі

Боксшы мен жаттықтырушының жеке жаттығу

Сәрсенбі

Ұрыс тәжірибесі.

Үш раунд еркін ұрыс, екі раунд – еркін ұрыс, боксшы бір қарсыласпен кездеседі. Үшінші раунд жаңа қарсыласпен, төртінші раунд – ұрысқа жақын.

Жұма. Дүйсенбіден қайталау. Үшінші жеңіл және шапшаң қарсыласпен кездеседі.

Сәрсенбі. Жаттықтырушымен жеке жаттығуы.

Жұма. Қарсыласпен жеке комбинтрленген жетілдіру [38].

2.2 Боксшының техникалық, тактикалық дайындығының ағзаға әсері мен қимыл дамуының үлесі

Ағза өсуі мен дамуының жетілу кезеңіндегі әртүрлі қарқынының ортақ заңдылығына сүйене отырып, жас ерекшелігіне қарай кезеңдерге бөлу қабылданған. Барлық жетілу кезеңі шартты түрде бірнеше жас кезеңдеріне бөлінеді, яғни уақыттың өмірлік кезеңдері, бұл кездерде өсу және даму процестері жүреді, сондай-ақ ағзаның морфофункцияналдық ерекшеліктері де осы кезге сай келеді.

Әлеуметтік тұрғыдан жас кезеңдерін қандай да бір әлеуметтік іс-әрекетке дайын болуға қажетті уақыт аралығы деп қарау керек.

Жас ерекшелігіне қарай кезеңдерге бөлінудің түрлі үлгілері бар. Бірақ балалар мен жасөспірімдердің дене тәрбиесінде халықаралық симпозимда қабылданған кезеңдер схемасын пайдаланған дұрыс. Бұл үлгі балалық және жасөспірім кезеңдеріндегі өсу және даму процесі қарқынының өзгерістерін нақты және дұрыс көрсетеді. Бұл үлгіге сәйкес жетілу кезеңінде 7 кезең жасалған:

–жаңа туған кезең -1-10 күн;
– нәрестелік кезең – 10-1 жыл;
– сәбилік кезең -1-3 жыл;
– бірінші балалық кезең – 4 -7 жыл;
– екінші балалық кезең

ұлдар – 8-12 жыл;

қыздар — 8 -11 жыл;

– жеткіншектік кезең

ұлдар – 13 -16 жыл;

қыздар – 12- 14 жыл;

— жасөспірімдік кезең

ұлдар – 17 -21 жыл;

қыздар – 16 -20 жыл; [28].

Бокс спорт түрімен 10-18 жастың аралығында айналысуға мүмкіндігі бар. Бұл кезеңде организмнің өсіп дамуы біртіндеп жақсы дамыды. Дене мүшелерінің және ағза жүйелерінің дамуы бір-бірімен өте тығыз байланыста, яғни біртұтас құлылым.

Денедегі ішкі және сыртқы мүшелердің және жүйелердің өсу қарқындылығы санынан да мөлшерінің өзгеріске ұшырауыда біртіндеп байқалады. Сондықтан біз дене дамуы, қарқыны және салмағы әртүрлі адамдармен кездесеміз. Сондықтан жасөспірімдердің әртүрлі жастағылардың арасындағы шекаралық деңгей анықтауда жиі қиындыққа соғады.

Машықтандыру сабақтары бокс спорт үйірмесімен айналысушы жаттығушыларда жас ерекшеліктеріне қарай топқа бөліп жүргізіледі. Олар: кіші топ 14-15 жас, үлкен (жоғары) топ 16-17 жас, жас өспірімдер тобы 18-19 жас және ересектер тобы 20 жас және одан жоғары жастағы жаттығушыларды топтастырады.

Бұр әрбір топ өз жас ерекшелігіне қарай, жарыс ережесіне сай бір-бірінен ажыратылып топтастырылады.

12-18 жас жыныс жүйелерінің жетілуі кезеңіне дәл келеді. Жұмыс жүйелерінің жетілу процесін байланысты өзгеруі, ағзаның барлығына өзінің әсерін тигізеді. 12-15 жаста дененің ұзындыққа өсуі өтеді, сондай-ақ гипофиз және щитовидный бездері қызметінің күшейтілуімен сәйкес келеді. Жас ерекшелігіне қарай кіші топтарда омыртқасының, көкірек клеткаларының, тазының және төмен жақтарының сүүйектенуі бітпейді. Ересек адамдарға қарағанда байланыс аппараттары жұмсақ. Осы ерекшеліктерін есептеп, күшті және иілгіштікті дамытатын жаттығуларды абайлап қолдану қажет. Бұларды артықша қолдану сүйектердің өсуіне қарама-қайшы әсерін тигізуі мүмкін және мүсінінің дұрыстығына әсерін тигізуі мүмкін және мүсінінің дұрыстығына әсерін тигізеді. 16-18 жаста өсу қарқыны азайыңқырайды және жасөспірім жылына шамамен 3 см-ге өседі.

Жас ерекшелігіне қарай 14-18 жас аралығындағылар ағзасының күш жинауда қарқынды дамыған, мүлтіксіз епті, төзімділігі артқан, барлық мүшелер жұмысы белсендіріліп, жас ерекшелігін қарай жүйке жүйесінің қалпы өзгеріске ұшырауы, жүрек және тыныс алу мүшелерінің жұмысы, тұлғаны бойы, жайына қарай өзгеріске ұшырайды. Сондықтан 14-16 жас кезінде бұлшықет жұмыстарына көптеп жаттығулар жұмысының қарқындылығын күшейту қажет.

Ал 17-18 жас жасөспірімдерде бұлшықет ұлпасында күш қуаты артады, жүрек-қантамырлар жүйесінің қызметі әлдеқайда дамыған, тамыр соғысы жоғарылайды, қан қысымы төмендейді, жүрек көлемінің соққысы, ересектердің жүрек көлемінің соққысына тең келеді.

Боксшы машықтануда жаттығудың техникасы мен тактикасын меңгеруде тұлғаның денелік және психологиялық жағдайына күш салады.

Сондықтан жасөспірім жаттығумен айналысуда оларға оқыту қажет, олар неғұрлым жас кезде, белсенділікті жетеу қарқынды жүреді. Кездейсоқ алған соққылар жүйке жүйесінің қалпын тежеуге ұзақ күш салады. Сондықтан жаттығуларды бөліп, ұзақтығын бақылап, тынығу ұзақтығын ескеріп отырған жөн. Сондай-ақ күштілік соққыларын толық қолданып отыру қажет. Жасқа қарай белсенділік қарқындылығын ерекшелігіне сай мөлшерін, салмағын, жүйлермен мүшелер белсенділігін, әсіресе жүйке жүйесін бақылауға ұстау қажет. Жылдамдық координациясы, күш санасы арта түседі.

Жүрек бұлшықетінің және барлық ағза дамуы жаттығумен жалпы қарқындылығы міндетті. Бүкіл ағза машықтану үстінде ішкі мүшелерге, бұлшық еттерге салмақ түсірсе жүректің, жұмыс қарқындылығын екі есеге арттырып қатты күш салады. Мұндайда жүрек гипертрофия жағдайына үшырауы мүмкін. Сондықтан жүрек-қантамырлар жүйесінің жұмыс белсенділігін өз денгейінде ұстау жалпы дене дайындығының жүйке және дене салмағының денгейінде ұстауға мынадай: жүру, жүгіру, жүзу, спорттық жүріс жаттығулары көмектесе алады.

Жасқа сай артериальдық қысым балалар мен жасөспірімдерде біртіндеп көтеріліп, қан қозғалысының жылдамдығы жоғарылайды. Бұл үшін дене жүктемелерін жүрек-қантамырлар жүйесінің қызметіне сай игеру қажеттігін меңгеру. Қалыпты қан қысымы 18 жаста бірдеңгейде теңеседі.

Жасөспірімдердің қан қысымының ұлғаюы белгіленеді. Артық жүктеме алғанда олардың жүрегі ауыруы және басы айналуы байқалады. Шаршау жағдайы жеңіл байқалады. Үзбей жаттығудың нәтижесінде бұл қайшылық көрініс біртіндеп ғайып болады. Үлкен шыдамдылықты ерек ететін жаттығуларды қолданғанда, жүректің гипертрофиясына әкелуі мүмкін. Жүректің артық қуаттылығын қайтару үшін жүктемені қатаң біртіндеп ұлғайту қажет.

Жасөспірімдердің үлкен жастағыларына жүйке жүйелерінің жұмысцы жүрек қызметінің реттеуде өте дұрыс құрылады. Жүрек соғуы-аз, жүрек көлемінің соғуы-ересектердің байқалуындағыға жақын.

Көрсетілген өзгерістер арнайы шыдамдылықтың дамуына жағдай туғызады. Жасөспірімдердің ағзасы ұзақ уақыт бойынша жұмысқа қабілеттілігінің жоғары деңгейде ұстап тұру қабілетін меңгере алмайды. Жасөспірімдер тез шаршайды, бірақ, тез өзінің күші қалпына келеді. Күшінің тез қалпына келуі сонда өтеді, егер олар аз және оңтайлы жүктеме алғанда. Қатсыушылардың күшінің орнына келуі заттардың көтеріңкі ауысуының есебінен болады. Сондықтан да барлық сабақ бойынша жұмыс қабілеттілігін сүйемелдеу үшін, демалу үшін жиі үзіліс қажет. Жүктемені артық мөлшерде алғанда қыатысушылардың күшті қалпына келтіруі созылады. Сондықтан да үлкен жүктеме, ересектердің іс-тәжірибесіндей жасөспірімдерге жол беруге болмайды.

Жүрек-қантамырлар жүйесі қызметінің жоғарлауы тыныс алу жүйесінің қызметін күшейтеді.

16-18 жаста өкпе массасының көлемі күшейеді, өмір сүрумен байланысын арттырады.

Бізге белгілі бұлшық ет қызмтінің белсенділігі ондкағы қан мөлшерінің жұмыс қабілетіне байланысты, бұлшық ет қызметін арттырады. Сондықтан алдымен бұлшық еттің қанмен қамтамасыз етілуін бақылап, соңынан бұлшық ет қызметінің белсенділігін арттыру қажет. Яғни бокс жаттығу сабағының алдын-ала, немесе оқу жекпе-жек сәтінде, жаттығушы тым шаршағыш келеді, өйткені тыныс алу дұрыс қойылмаған, бұлшық ет шынығуы жеткіліксіз, .нағыз жекпе-жек сәтінде белсенділік көрсете алмайды. Жас өспірім жаста ересектерге қарағанда боксшы жекпе-жек сәтінде ерте шаршайды. Сондықтан ересектерге қарағанда жасөспірім жастағылардың жаттығу сабақтарын таза ауада, сыртқа алаңда өткізген жөн, өйткені тыныс алу оттегімен толық қамтамасыз етілуін ескеру қажет.

12-15 жастағы жасөспірімдердің ет ұлпалары ұзындыққа тағы да қарқынды өседі, көлденеңіне қарағанда және 15 жаста денесінің барлық салмағының мысалға 32 пайызға құрастырылады. Жасөспірімдердің ет жүйесінің функционалдық мүмкіншілігі, ересектерге қарағанда төмен. Осыдан күшке және төзімділікке арналған жаттығуларды қолдану қатаң регламенттік болу қажет және жүктеменің ұлғаюының сатысы оған бейімделуінің өлшемінде.

Ғылыми деректерге қарағанда 13-15 жаста қимыл анализаторларының қалыптасуы аяқталады. Осыған орай 15 жастан бастап күшті мақсаттылықпен дамытуға мүмкіндік туады. Еттер ұлпасы қуатты өседі және 17-18 жастағы жасөспірімдердің денесінің салмағының 44 % жетеді, сондықтан дене қуаттылығын керек ететін техникалық қимылдарды үйренуге мүмкіндік туады. Жасөспірімдердің ішкі құрылысы мен іш еттері ілсіздігі жағынан байқалады. Мұндай жағдай жаттығуларды байқап қолдануына кенрек етеді, қалайда жасөспірімдердің әдістемелік сабағында олардың жүрек-талшықтарының жүйелеріне ерекшеліктері.н ескеру керек.

Жасөспірімдердің тыныс алу мүшелері, сондай-ақ өзінің ерекшеліктері бар. Соның бір ерекшелігі көкірегінің дамуын периметрі жәй өтеді, дененің ұзындыққа өсуіне қарағанда. Осы жағдай тыныс алу жүйелерінің дамуын шектейді. Тыныс алу реттелуі жетілдірілмегеннен дене жаттығуларын үлкен жүктемемен өткізу тыныс алудың ырғақтығы бұзылуы мүмкін. Бұл қаралып жатқан жаста мәнді өзгеріске балалардың психикасы да кіреді. Одан әрі психологгиялық ысылуы өтіледі. Жасөспірімдер 12-15 жаста ересектерге ұқсауға тырысады, өз бетінше ынталануға, ерлікте көзге түсуге. Олардың мынадай жоғары психологиялық қабілеттілігі дамиды, шын ойлауы, өзінің істерін және мінезін қорыта білуін және талдауын. Ересек болуға тырысып, жасөспірімдер теріс мінездерін көрсетуі мүмкін: қызбалық, дөрекілік т.б. Оқытушының мақсаты қатысушыларға дұрыс қабілеттілігін дамытуды ояту болып саналады, керекті бағыт беру. Оны да ұмымпаған жөн жасөспірімдер бір қызметпен айналысып, қолжетерлік мөлшерлерде бақылауын жоғалтады. Олар барыншав үлкен салмақ көтеруге тырысады, барынша жарысқа жиі қатысуға, арнайы дайындықсыз күрделі әдісті істеуге талпынады. Сондықтан да жасөспірімдерге қатаң педагогикалық бақылау қажет.

Оқыту мен жаттығу сабақтарында психологиялық жас ерекшелігін ескеру негізгі факторлардың бірі.

Балалар мен жасөспірімдердің психологиялық саласы ересектер психологиялық саласы ересектер психологиялық санасынан ерекшеленеді. Балалар мен жасөспірім жаста бұл саланы жаттықтырушының педагогикалық шеберлігінен оның жаттығу сабағында әр бір баламен жекелей жұмыс жүргізгенінен байқауға болады. Балалар мен жасөспірімдерде көру қабілеті өте жақсы дамыған. Бұл жаста жаттығушы жоғары дәрежеге жетуде техникалық машықтануды меңгеруде сәттілікке жетеді. Жасөспірімдер бұлшық ет қызметінің жұмысын өзі бақылау жасауда белсенділігінің даму қарқындылығын аңғара алады.

Жасөспірім жасында мінездік ерекшеліктер орталық нерв жүйелері қызметінде әсемдік және нерв процестерінің қозғалмалығы болып табылады. Сол, икемділікті керек ететін жаттығуларды тез игеріп кетуін мүмкіндік алады.

12-15 жастағы жасөспірімдердің жүйке пройестерінің оянуымен және тежеуі бір қкалыпта емес екендігі белгіленеді. Ояну процесі тежеу процесінен асыңқырақ болады. Сондықтан да жасөспірімдер тәртіпті жиі бұзады, ересектерге қарағанда. Жүйке процестерінің бірқалыптылығын жетіспегенінен көңіл күйінің жылдам ауысуына және жүйке жылдам шаршауына әкеледі. Осыны есептей отырып, оқытушы сабақты жоғары деңгейде өткізуге, қатысушылардың қызметін жиі өзгертуге талпыну қажет.

16-18 жастағы жасөспірімдердің бөлімдердің әрі қарай қызметінің дамуы жалғасады. Бұл жаста олар сабырлылық бірқалыпты бола бастайды. Алға қойған мақсатын біліп, олар жеке жетілдіруге талпынады, жолдастьық сезімі көріне бастайды, бір-біріне көмектесуі және өзінің білірмін кейін қалушыларға береді. Бұл олармен оқу-тәрбие жұмысын өткізззуін жеңілдетеді. Жоғары жастағы жасөспірімдер өзінің дамуымен ересектерге жақын. Сонымен, жасөспірімдер өзінің даму процесінде өзіне тән ересектерге ерекшеліктері өзідерінде бар. Сондықтан да олармен сабақ өткізгенде біліп және осы ерекшеліктерді есептеу қажет. Жаттықтырушыларға жас ерекшеліктерін есептеу балуандарды тек жақсы дайындауда емес, әрі және организмін паталогиялық өзгерістерінен қашады. Бұл және сауықтырғыш бағытына жетеді, бұл дене тәрбиесінің негізгі мақсаты болады. [31. 159 бет].

Қимыл белсенділігі

Адам күнделікті іс-әрекетінде-тұрмыста, өндірісте, дене тәрбиесі мен спортпен айналысқанда әралуан қозғалыс жасайды. Физиологиялық тұрғыдан алғанда-өзара таптаурынды тізбектелген қозғалыс әрекеттері (қимылдар) белгілі мақсатқа жету үшін орындалатын жаттығулар. Оның ішінде спорттық жаттығулар ең жоғары көрсеткішке жету мақсатын талап етеді. Дене жаттығулары бұлшықет іс-әрекетіне қарай 3 топқа бөлінеді:

Бұлшық еттің белсенді көлемі;
Бұлшықеттің жиырылу түрі-тұрақты немесе жылжымалы;
Жиырылу күші немесе алымы [18].

Бұлшықеттің жаттығуға қатысатын белсенді көлемі бойынша: жергілікті, аймақтық және ауқымды болып жіктеледі. Тұрақты қозғалыс-дене қалпын сақтау, аспаптарды мығым ұстау түрінде атқарылады. Дене жаттығуларының көбісі (жүру, жүгіру, жұмыс істеу т.б.) жылжымалы қозғалыс түрінде болады. Тұлғалық жаттығулар кезінде бұлшықеттердің күші, оның жиырылу жылдамдығына кері қатынаста болады: неғұрлым жылдамдық тез болса, соғұрлым аз күш жұмсалады.

Бұлшықеттің жиырылу күші мен жылдамдығы оның алымын құрады. Оның күші (алымы) жоғары болған сайын, жиырылу мерзімінің ұзақтығы қысқара береді.

Күш түсетін жаттығуларда бұл қозғалыс сапасын көрсетеді. Ал, бұлшықеттің алымы күш түсетін жылдам жаттығуларда маңызды орын алады.

Бұлшықеттердің орташа күш пен жылдамдық жұмсап жаттығу мерзімін ұзақ уақыт сақтау қабілетін-шыдамдылық дейді.

Жаттығулардың негізгі сипаты-олардың энергиялық құны: тыныш отырғанда-1,6 ккал/мин, жүргенде (5км/сағ жылдамдықпен)-4 ккал/мин, жүгіргенде(8 км/сағ)-9ккал/мин болады. Алайда, ол арқылы жаттығудың ауыртпалығын анықтау жеткіліксіз. Сондықтан басқа да физиологиялық көрсеткіштерді анықтау қолlанылады (оттегін тұтыну жылдамдығы, жүректің соғу жиілігі, өкпе желдетілісі т.б.).

Спорттық жаттығулар оралымды және оралымсыз болып бөлінеді.

Оралымды жаттығулар бірнеше рет қайталанып отыратын қозғалыс түрінде болады (жүгіру, жүру, жүзу т.б.). Ал, оралымсыз (ациклді) қозғалыста қимыл белсенділігі әртүрлі бағытта өзгеріп тұрады (спорттық ойындар).

Жаттығулардың алымы физикалық жүктемені көрсететін шамамен (ватт; кг/мин) және организм әсерленісін айқындайтын физиологиялық жүктемемен өлшенеді. Физикалық жүктеме күшейген сайын физиологиялық алым өсе түседі. Сондықтан оның сипатын анықтау үшін жүктемеден кейінгі салыстырмалы физиологиялық өзгерістер тіркеледі.

Спорттық жаттығулар кезіндегі физиологиялық өзгерістердің көбісі дене еңбегі сияқты бағытта болады. Алайда, олар ауқымды, қарқынды және тез қажытатын толқынды келеді.

Олардың көлемі адамның шыдамдылық (төзімділік) қабілетіне байланысты болады. Істелетін жұмыстың түріне және сипатына қарай шыдамдылық әртүрлі болады:

статикалық және динамикалық-тұрақты және жылжымалы жұмысты ұзақ уақыт орындау қабілеті;
жергілікті және ауқымды шыдамдылық-бұлшықеттердің көбісі қатысуымен осындай жұмыстарды ұзақ уақыт орындау қабілеті;
күштің шыдамдылығы-алымды бұлшықет жұмыстарын бірнеше рет қайталау мүмкіндігі
анаэробты (оттегінсіз) және аэробты (О₂) энергиясымен жабдықтау арқылы жұмыс ұзақ мерзімде істеу қабілеті.[27].

Физиологиялық әсерленістер

Тынысалу және қан жүйесі. Спорттық жаттығулардың дені бұлшықеттердің ауқымды көлемі және оттегі қатысуымен атқарылады.

Аэробты мүмкіндік оттегі максималды тұтыну (ОМТ) жылдамдығымен айқындалады.

Шыдамдылықты машықтандыру кезінде айналымдағы қан көлемі (АҚК) көбейеді. Шынықтпаған адамдарда ол 5,5л (76,3мл/кг дене салмағының), ал спортшыларды 6,4 л (95,4 мл/кг дене салмағының) болады. Машықтану әсерінен жоғары аэробты жүктемеден кейін қанда бұлшықеттер зат алмасу өнімдері сүт қышқылдары жинақталады. Қанайналымы жүйесінде көрнекті өзгерістер байқалады:

а) жүрек өнімділігі артады;

ә) екпінді көлем көбейеді;

б) жүректің соғуы қалыпты жағдайда және тұрақты жұмыс кезінде де баяулайды (брадикардия);

в) жүрек жұмысы күшейеді;

г) дененің белсендірілген мүшелеріне және тіндеріне қан көбірек бөлінеді;

д) жаттықтырылған бұлшықеттерде, ағзаларда және тіндерде капилляризация өседі.

Сөйтіп машықтану нәтижесінде шыдамдылықтың екі негізгі белгісі қалыптасады:

ең жоғары аэробты мүмкіндік;
іс-әрекеттің үнемділігі;

Шыдамдылықты жаттықтырудың жағымды жақтары әртүрлі физиологиялық жүйелерде құрылымдық тірліктік өзгерістер тудырады.

Сонымен бірге аэробты жұмыс орындау үрдісінде орталық жүйке жүйесінің және эндокриндік реттелістің қызметі жоғары сатыға көтеріледі.

Жүректің жұмысы күшеюі қарқынды іс-әрекеті арқылы атқарылады. Жүректің соғуы минутына 60-80 реттен 120-220 рет жиіленеді, екпінді көлем 60-80-нен 100-150 мл-ге дейін көбейеді, қанның минуттық көлемі-4-5л-ден 25-30л, тіпті 40л-ге дейін өседі.

Бұларды қан қысымы көтерілуі, МҚК ұлғаюы, қан ағыны жылдамдауы және жүрекке оралатын веноздық көлем көбейгендіктен болады.

Тұлғалық жаттығулардың денсаулықты жақсартудағы физиологиялық тетіктері

Қимыл белсенділігі айқас бейімделісті дамытады. Ол әртүрлі түтіктердің әсеріне икемделу әсерленіс арқылы гомеостазды тұрақты сақтайды. Жаттығулар нәтижесінде организм суыққа, жүктемелерге жоғары төзімділік иемденді. Мұны бейарнамалы немесе айқас бейімделіс дейді. Стресс түрткілер әсер еткенде тектік аппарат биоэнергетикалық үрдістерді күшейтеді.
Тұлғалық жаттығулар организмнің әрекеттік қосалқы мүмкіндіктерін көтереді. Физиологиялық қосалқы пәрмен эволюция барысында қалыптасқан ағзалар немесе жүйелердің өз іс-әрекеттік қарқынын бірнеше рет өсіре алатын қабілеті. Мұны жұптасқан-викарлық ағзалардың (бүйрек, талдағыштар,т.с.с.) өтеміс қызметінің басқа әрекеттерді жорғары деңгейде өте алатын мүмкіндігінен байқауға болады. Мәселен, спортшылар оттегінің мөлшері 16%-ға дейін азайған, көмірқышқыл газы 23%-ға дейін көбейген жағдайда жұмыскерлік қабілетін ұзақ уақыт сақтай алады.
Жаттығулар иммунитет жүйесін жақсартады. Дене жаттығуларымен жүйелі айналсу гуморалдық және жасушалық иммундық қорғаныш қасиетін өсіреді, антиген әсерленісін күшейтеді.
Қимыл жаттығулары денсаулықты шыңдайтын дене шынықтырудың негізгі құралы болып саналады. Олар табиғи түрткілермен (ауа, су, күнге шарпылу) жан дүниесі жаттығулармен бірге қолданған жағдайда өте нәтижелі болады.

Қоғалыстың жүйке-ет жүйесіне әсері ерекше байқалады. Қимыл кезінде зат алмасу, қанайналымы жақсарады. Сондықтан бұлшықеттердің физикалық, химиялық қасиеттері өзгеріп, олардың өнімділігін қамтамасыз етеді. Жүйелі қозғалыс белсенділігі бұлшықеттердің гипертрофиясын (әсері нәрлену) тудырады. Олардың құрамында актин-миозин, миоглобин, гликлген, АҮФ т.б. көбейеді. Тұрақты қозғалыстардан қантамырлары мен жүйке талшықтарының терең ұштары өзгеріске ұшырайды. Сөйтіп тірек-қимыл жүйесінің құрылысы өсіп қалыптасады. Олардың қызметі сенімді, өте үйлесімді және үнемді түрде жүзеге асады. Қимыл-қозғалыс белсенділігін сауатты ғылыми тұрғыда жүргізу дене бітісін өсу және даму үрдістерін, әсіресе табиғаттық кезеңде дұрыс қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Дене қозғалыстары адамның рухани күйін дамытуда ерекше орын алатыны көне шығыс медицина саласында ертеден белгілі (йога, цигун, у-шу т.б.). Сондай-ақ оны «тән саулығы-жан саулығы» дейтіні дәлелдейді.

Қимыл белсенділігі реттеуші жүйелердің қызметіне әсер етеді. И.П.Павловтың айтуынша, қимыл-қозғалыс адамға «бұлшықет қуанышын» береді. Қимыл кезінде ОЖЖ-нің өңдейтін ақпарат көлемі өседі, оның барлық құрылымдарының қызметі артады, қозу мен тежелу үрдістері белсендіріледі және теңестіріледі. Қозғалыс зерде, ұластыру, нұрлану, шығармашылық үрдістерін күшейдеді.

Ми қыртысына шеттен келетін серпіністер гипоталамус-гипофиз жүйесін белсендіреді. Сөйтіп барлық сөлініс бездірінің қызметі кірістіріледі. Ол қозғалыс кезінде вегетативтік жабдықтау ағзалардың қызметіне оңтайлы жағдай жасайды. Мәселен, жүгіру немесе басқа белсенді қозғалыс кезінде қанға гормондар, эндорфиндер жиналады. Олар абыржу, үрей, ауырсыну және ашығу сезімдерін азайтады.

Организмнің қосалқы мүмкіндіктері өсіп, оның тіршіліктік сергуі (тонусы) артады.

Адамның стресс түрткілеріне кәдік себептерге төзімділігі, тұлғалық және психикалық жұмыскерлігі, шыдамдылығы қалыптасады.

Қозғалыс сапасының дамуы. Өсу және даму барысында балалар қозғалысының негізгі сапасы және үйлесімділік қабілеттері қалыптасады. Жас кезеңдерінде олардың тиімді және нәтижелі өтуіне өзіндік сезімтал кездері сәйкес келеді. Ол әрбір бұлшықет әртүрлі мерзімдік (гетерохонды) өтеді. Мәселен, жазғыш бұлшықеттердің күші 16 жаста, ал бүккіш еттер 20 жаста ең жоғары дәрежесіне жетеді. Оның жедел жетілу жеткіншектік кезеңде байқалады, ал 18 жаста күштің өсуі баяулайды. Ол 25-26 жаста аяқталады.

Саусақ бұлшықеттерінің күші 7 жаста-12-13 кг; 10 жаста-17-20 кг; 14 жаста-27-35 кг; 17 жаста-31-48 кг.

Бел бұлшықеттерінің күші 7 жаста-31-34 кг; 10 жаста-38-42 кг; 14 жаста-53-54 кг болады.

Қозғалыс істерінің жылдамдығы дамуы 4-5 жаста басталып, 14-30 жаста ең жоғары сапасына жетеді, сезімтал кезеңдері 6-14 жаста байқалады.

Қимыл дәлдігі қозғалыстың үйлесімдігін көрсетеді, ол қозғалыс талдағышының дамуына байланысты. Балалар 4-5 жаста дәл, нәзік жете қимылдар жасай алады. Мұндай әрекеттік қимыл 6-7 жаста басталып 25-30 жаста максимумға жетеді, оның сезімтал кезі 11-16 жаста болады.

Ептілік-дәл қимыл мен жылдам орындаудан құралады. Бұл 6 жастан кейін басталып, 17 жаста дамиды, оның сезімтал кезі 8-13 жаста өтеді.

Бұлшықеттердің шыдамдылығының дамуы баяу жүреді. Сондықтан 12-13 жасқа дейінге балалар ұзақ жүктемелерден сақтануы керек. Шыдамдылықтың жұмыскерлігінің жақсы қалпына келу қабілеті 7-9 жастағы балаларда білінеді. Ол ең жоғары деңгейіне 16-18 жаста жетеді.

Икемділіктің сезімтал кезеңі 3-8 жастың арасында байқалады.

Гипокинезия мен гиподинамия дененің даму екпінін өзгертеді.

Жас ұлғайған сайын қимыл-тірек жүйесінің қызметі әлсірейді 30 жастағы адамдарда аз қозғалысты өмір сияқты бұлшықеттің күші мен көлемі азаюына әкеледі. Еркектерде бұл андрогендердің азаюына сәйкес келеді.

Қартаю кезінде ерікті қимылдарды, дене қалпын және тепе-теңдікті реттейтін жүйке тетіктерінің әлсіреуімен қатар жүреді.

Жасқа сай қарапайым және күрделі қозғалыс әсерленістерінің мерзімі ұзарады, баяу және сенімсіз қимылдар байқалады. Мұның барлығы қарт адамдардың қозғалыс белсенділігін шектейді. Сондықтан олардың дене жаттығуларының және спорттық қимылдарының көп ерекшеліктері болады.[31. 72 бет].

Машықтанудың физиологиялық маңызы.

Машықтанудың негізгі мақсарты-сауықтыру. Оның негізгі тәсілдері-адамның тірліктік күйін жоғары деңгейде жақсарту және сақтау үшін әртүрлі қозғалыс әрекеттерін пайдалану. Машықтану нәтижесінде организмде көптеген құрылымдық және әрекеттік бейімделу өзгерістері туады. Олар әуелі әралуан жүктемеге жедел бейімделу түрінде өтеді.

Бұлшықеттерге жүктемелер қайталанған жағдайда оның негізінде ұзақ мерзімді икемделу қалыптасады. Мұның тұрақтылығы тұлғалық жүктемелерге машықтанғандықты көрсетеді. Ол жоғары тірліктік пәрменді және оны жүктемеге сәйкес жоғары деңгейде, әрі үнемі өткеруге мүмкіндік береді. Осыған орай, дене сымбаты мен кәдік түрткілерге төзімділік қалыптасады.

Жоғары деңгейге жету биохимиялық және физиологиялық үрдістердің тектік ерекшеліктеріне, ОЖЖ әрекеттік белсенділігіне, нейро-гуморалдық реттеліс қабілетіне байланысты болады. Қимыл жүктемелеріне бейімделісіне иммундық жүйе тікелей қатысады. Сөйтіп, машықтануды жүйке, эндокриндік және иммундық жүйелердің бірлестірілген үйлесімді іс-әрекеті қамтамасыз етеді.

Ауыр спорттан, қажыттатын әлеумет жүктемелерден иммунодепрессия пайда болады. Ол психоэмоциялық күйзелістің белгісі болып есептеледі.

Жаттығулардан жүрек массасы ұлғаяды, ол 40% қалыпты жағдайда үнемді жұмыс істеуді қамтамасыз етеді.

Қозғалыс іс-әрекетін қамтамасыз ететін әрекеттік жүйе тынысалу және қан жүйелерін іске соқады.

Тынысалу жиілейді және тыныстық көлем тереңдейді, өкпенің ауа алмастыратын беткейлік ауданы өседі, альволярлық желдетілісі ұлғаяды, одан оттегін тұтыну 3-4%-дан 4-5%-ға дейін артады.

Жаттығулардың нәтижесінде денешынықтыру тыныштық жағдайда тынысты үнемді атқаратын ОЖЖ-де динамикалық стереотип қалыптасады. Тыныс жиілігі жаттығулар кезінде сирейді (11-14 рет/мин), ол шынықпаған адамдарда 16-20 рет/мин болады. Қанда эритроциттердің саны азаяды, миогендік ликоцитоз байқалады.

Тынысалу бұлшықеттерінің екпінді қозғалысы жүрекке қанның қайтып оралуын қамтамасыз етеді. Тынысалу және қанайналымы жүйелерінің үйлесімді әрекеттінен тіндерді оттегімен тиімді эритроцитоз болғандықтан ұлғаяды. Оны қан түзетін ағзалардың жоғары қызметі жүзеге асырады.

Қанның оттегін сиымдылығы қалыпты деңгейінен (18-20%) шамалы ғана (1-2%) ұлғаяды. Алайда О₂ көп мөлшерде тұтынғандықтан, оның артерия мен вена тамырларындағы айырмашылығы өседі. Белсенді қозғалыс кезінде бұлшықеттердің және ішкі ағзаларда жиналған зат алмасу өнімдері хеморецепторлар арқылы тынысалу орталығының жұмысын күшейтеді.

И.Я.Аршавскийдің айтуынша, «бұлшықеттің энергиялық ережесіне сәйкс вегетативтік деңгейі қозғалыс белсенділігіне тікелей тәуелді келеді.

Жаттықпаған ер адамдарда ОМТ орта шамамен 3-3,5 л/мин (45-50 мл/кг х мин) болса, әйелдерде- 2-2,5 л/мин (35-40мл/кг х мин) болса, спорттық жаттығуларда ол екі есе өседі: мәселен, қашықтыққа жүгірушілерде: 5-6 л/мин (80 мл/кг х мин), ал шаңғышы әйелдерде-4 л/мин (70 мл/кг х мин) аса болды.

Спортшылардың тынысалу жиілігі сирек, тыныстық көлемі денесі шынықпағандардан артық болады. Мұны: 1) өкпе көлемі ұлғаюы; 2) тынысалу бұлшықеттерінің күші мен шыдамдылығының артықтығы; 3) кеуде қуысы мен өкпенің созылғыштығы және 4) жолдарында ауа тасқынына кедергінің төмендігі қамтамасыз етеді.

Өкпе желдетілісінің нәтижелілігі сыртқы тыныстың шыдамдылығы машықтанғандығын көрсетеді. Сонымен тынысалу жүйесінің шыдамдығы машықтандырудың басты нәтижесі:

— өкпе көлемдері мен сиымдылығының ұлғаюы;

— сыртқы тыныстың алымы мен нәтижелілігінің артуы;

— өкпенің диффузиялық қабілетінің өсуі.

Сауықтыру жаттығуларын мөлшерлеу

Машықтану деңгейін анықтау үшін өзін-өзі бақылау жүргізіп отыру керек. Оны әрекеттік сынамалар арқылы тексереді (20 рет отырып тұру, тынысты тоқтату мерзімін анықтау, дене қалпын ауыстыру т.с.с.).

Жаттығу алымдарын мөлшерлеудің бірнеше тәсілдері бар:

Салыстырмалы алымаксимум дене жұмыскерлігінің проценті;
Жүректің соғу жиілігі (ЖСЖ);
Жаттығуды қайталаудың ең жоғары саны;
Жаттығудан кейінгі сезіну күйі;
Адам жеке басының тұлғалық денсаулық деңгейі.

Салыстырмалы алым жалпы ең жоғарғы жұмыскерліктің 50-70 құрауы керек. Машықтану кезінде жаттығулардың әсерінен жүректің соғу жиілігі өсуінің табалдырық, орташа және шың деңгейі болады. Жалпы талаптарға сай орташа көрсеткіш 180 санынан адамның жасын шегеру арқылы анықталады.

Тәжірибелі спортшыларды (3жылдан астам) басқа теңдеу қолданады (ЖСЖ=170-2/1 жасы).

Жаттығуды қысқа мерзім ішінде (30 секунд) ең көп қайталау мөлшерінің 25-50 % машықтану үшін оңтайлы деп саналады.

Тәжірибе бойынша адамның жаттығудан кейінгі көңілі, оны жалғастыру ниеті, жағымсыз әсерленістің болмауы, еркін тынысалуы жүктемеге жақсы шыдамдылықты көрсетеді. Машықтану сабақтары жартылай күшпен немесе оның 4/3 бөлігінде өтуі тиіс.

Тұлғалық денсаулықты жақсарту үшін қолданылатын жүктеменің жоғарғы шегі ЖСЖ бойынша анықталады: І топта-100-110 рет/мин, ІІ топта-110-120 рет/мин, ІІІ топта-120-130 рет/мин, IV топта-131-150 рет/мин, V топта-150 реттен астам болады.

Мәселен, ЖСЖ минутына 150-160 ретке жететін жүктемелерді аптасына бір сағат созылатын жаттығу, 2-3 рет жеткілікті, ал ЖСЖ 100 рет/мин болса, күніне 1-2 рет жаттығу жасау керек.

2.3 Боксшыны психологиялық дайындықта шыңдау жолдарының нәтижесі

Спортшының психологиялық дайындығы Боксшыны белгілі бір іс-әрекетке дайындау-бұл сол іс-әрекетке жемісті қатысуға дайындықты қалыптастыру процесі деген сөз. Осы дайындық ішінде бірқатар компонентерді атап көрсетуге болады: олар-бұлшықеттік, функционалды, операциялы, психологиялық және т.б. Кез-келген іс-әрекетке жаттығушы психологиялық жағынан дайын болуы керек. Әсіресе, өзгермелі жағдайларға, мақсатқа жету кезеңдерінде, қажеттіліктер күш жұмсау және құнды бағыт-бағдар қажет. Спортшы іс-әрекеті дәл осындай белгілерге ие. Енді іс-әрекет нәтижесі де оған риза болу, ішкі психологиялық жағдайы, адамның қобалжулары да оның іс-әрекет процесінде психологиялық дайындығына ғана емес, сонымен бірге, кез-келген іс-әрекетпен жүретін оның шарттарына: нақты күн тәртібіне, жеке тұлға бағалануына, мүмкін болатын жазалаулар мен мадақтауларға адамдардың белгілі бір тобымен араласу ерекшеліктеріне және қуаттылығына қатысты болады.

Іс-әрекетке психологиялық дайындық — әрқашан психологиялық дайындықтың нәтижесі болады. Бірақ кейде ол бей-берекет, ұйымдаспаған түрде іске асатын болдғндықтан, онша көріне бермейді. Боксшыдан ерекше жинақтылықты, күштерін жұмылдырып, барын салуда, жоғары шеберлікті қажет ететін іс-әрекеттің кейбір түрлерінде психологиялық дайындық іс-әрекет барысына дейін және сол әс-әрекет кезінде ұйымдастырылады және жоспарлы түрде іске асырылады. Осындай іс-әрекет түрлеріне спорттық іс-әрекет жатады. Бір кездерде спорт психологиясында негізгі мәселе-дағдылар болды. Одан кейін 50-жылдар мен 60-жылдардың басында бірінші орынға спортшы ерік-жігері қойылды. Ал қазір міне, жиырма жылдан көп уақыттан бері, басқа көптеген мәселелерді артта қалдырып, психологиялық дайындық мәселесі ғылыми-практикалық да, ғылыми зерттеу жұмыстарында да алдыңғы орынға шықты. Спортшының психологиялық дайындығы-бұл спорттағы оқу-тәрбие жұмыстарының үлкен бір бөлігі. Психологиялық дайындықтың түпкі мақсаты деп, спортшы қарым-қатынас жүйесін өзгерте отырып, жеке тұлғада спорт үшін маңызы бар қасиеттерді қалыптастыру және жетілдіруді айтамыз.

Жалпы психологиялық және арнаулы психологиялық дайындық.

Бұл процестің негізгі мақсаты-боксшының психологиялық дайындығын жасау болып табылады: 1) Ұзаққа созылатын жаттығу процесіне; 2) жалпы жарыстарға және 3) нақты жарысқа спортшының психикалық дайындығын жасау, қалыптастыру, болып табылады. Ұзаққа созылатын жаттығулар мен жарыстарға психологиялық дайындық алдын-ала жүргізілетін және жалпы психологиялық дайындық деп аталады, ал нақты бір жарысқа тікелей дайындық арнайы психологиялық дайындық деп аталады.

Осы жалпы және арнайы психологиялық дайындықтар арасында дайындықтың соңғы кезеңіндегі спортшының психикалық жағдайын түзету мақсаты көзделген арнаулы іс-шаралар өткізілуі мүмкін. Мұндай іс-шараларға деген қажеттілік жалпы психологиялық дайындықты бір жүйенің жоқтығынан туындайды және де олар өткізілген жұмыстарды нақтылайды. Психикалық жай-күйлер корекциялық бағдарламасы алдын-ала және нақты психологиялық дайындықтың біріктірілген іс-шараларының қысқартылған нұсқаларын білдіреді.

Бірақ, жеке тұлғаның қасиеттерін қалыптастыру мен жетілдіру-бұл дайындықтың түпкі мақсаты болып табылады. Күнделікті іс-шаралардың мақсаты нақты қойылады. Ол-боксшы бойында жаттығу немесе жарыстың табысты болуын қамтамасыз ететін жағымды психикалық жай-күй жасау болып табылады. Актуальды психологиялық жай-күй жаттығудың жемістілігі мен сапасын анықтайды, бірақ, ол келесі дәріс-сабақта болмауы мүмкін. Ол іс-әрекет уақытша іске асатын фонды айқындайды. Енді осы жай-күй созылмалы, бір қалыпты болуы үшін оның негізіне спортшының іс-әрекет процесіне, осы процесс шарттарына, өз-өзіне, жүктемелерге және т.б. деген қарым-қатынасы жатқызылуы тиіс.

Қалыпты жағдайға түсе отырып, актуальды жай-күй негізге айналады және іс-әрекеттің едәуір ұзақ мерзімге созылатын өзіне тән нақтылықпен ерекшеленетін психикалық білімділік сияқты жеке тұлға қасиеттерін анықтайды. Мысалы, бір спортшы жаттықтырушы тапсырмасын үнемі сапалы әрі жемісті орындайды, ал екінші мұны анда-санда істейді. Біріншісінің жұмысқа қабілеттілігі жаттығу процесіне деген шын көңілмен қарым-қатынасынан көрінеді, ал екіншісі-бүгінгі көңіл-күймен байланысты болады. Сондықтан осындай психикалық жай-күй әрбір жаттығу сайын, сабақ барысында психологиялық-педагогикалық әсер етулерін жиынтығын қолдана отырып, қалыптастыру қажет. Сөйтіп, психологиялық дайындық-бұл психикалық жай-күй негізге айналғанша, одан кейін жеке тұлға қасиеті болғанша реттелетін күрделі процесс. Осы аталған процестің орталық мақсаты-психологтар, ата-аналар, жаттықтырушылардың әсерінен, яғни тәрбиелеу барысында және өзін-өзі іштей ұйымдастыру мен жұмылдыру, яғни спортшының өзін-өзі тәрбиелеу процесінде болатын спорттық мінез-құлық негізін құрайтын тиісті қарым-қатынастарды қалыптастыру мен пысықтау болып табылады.

Спортшының психологиялық дайындығында негізгі психологиялық құбылыстардың үш тобын: процестер, жай-күйлермен қасиеттерді жетілдіру негізінде психика дамуының классикалық жалпы кестесі айқын көрініс табады. Тәрбиелену мен өзін-өзі тәрбиелеу барысында психикалық жай-күйлер мен процестердің өзгерулері болып тұрады. Осы айтылғандардың бәрі спортшының психологиялық дайындығының мақсаты-спорттық жарыс пен жаттығудың табыстылығын білдіреді. Жеке тұлға қасиеттерін қалыптастыру мен жетілдіру болып табылатындығы дәлелдейді.

Дамудың осындай күрделі процесі спорттық іс-әрекеттің әртүрлі жағдайларында спортшының мінез-құлқы мен жай-күйін басқару арқылы іске асады. Психологиялық жай-күйді басқару мен жеке тұлға қасиеттерін тәрбиелеу іс-әрекет пен оның нәтижесі ретінде бір-бірімен тығыз байланысты. Жақсы ұйымдастырылған және жеткілікті ұзақ психологиялық дайындық, спортшыны басқару қажеттілігінің одан әрі азаюына әкелуде. Өзін-өзі басқаруды, өзін-өзі реттеуді жетілдіру жүйесі спортшының жеке тұлғасының маңызды мінездемесі ретінде оған жаттығу кезінде де, жарыстар кезінде де көп байқала бермейтін резервті мүмкіндік.

Тәсілдік дайындықтың психологиялық негіздері

Боксшының тәсілдік дайындығы дегеніміз- жарыс кезінде кездесетін

мақсаттарды тиімді шешу әдістерін жетілдіру мен осы мақсаттардың тиімділігін анықтайтын арнайы қабілеттерді дамыту болып табылады.

Тәсілдік дайындықтың психологиялық ерекшеліктері мен мәнін түсіну үшін мынадай ұғымдарға түсінік беру керек: тәсіл, мақсатқа жету;

Тәсіл-бұл жарыс жағдайына орай әдістік амалдарды қолдану құралдарының жиынтығы. Қызу жарыс кезінде спортшы немесе бүкіл команда тәсілінде белгілі бір өзгермелі қимыл сызығы көрінеді. Мысалы, жекпе-жек сәтінде қарсыласының рингтегі оқыс қимылдарына назар аудармастан тұрған жерінде орынсыз қателер жіберуі мүмкін. Бұл оның жарысты жалғастыру үшін өз ойлары туралы қарсыласында қате пікірлер тудыру тәсілі.

Сонымен, тәсілдік іс-әрекет жарыс басында спортшы алдындағы шешімдер жиынтығынан құралады. Бұдан келіп тәсілдік дайындықтың белгілі бір жағдайларда алға қойылған мақсаттарды білдіретіндігін көреміз. Екі жағдайда да спортшының мақсаттары әр түрлі. Мысалы, ойын кезінде өз қарсыласынан ұтылу, оған тосқауыл жасау шабылдаушы позицияға шығу керек болады. Осы мақсаттарға орай, ол жеке өзі, арнайы шешімдер қабылдауы керек. Жарыс кезіндегі спортшы қимылы мақсаттарды шешудің үзіліссіз шешімдер-күрделі реакциялар арасындағы спортшының тәсілдік ойлауының бірден-бір ерекшелігі.

Тәсілдік ойлау барысында спортшы мақсаты мен шешу құралы арасында байланысты орнатуға тырысады. Бұл жерде оқиғалар барысын алдын-ала түсіне білуі жағдайлардың мүмкін болатын өзгерісін алдын-ала байқау ерекше орын алады. Қандай да бір шешім қабылдау кезінде спортшы қарсыласының әлсіз және күшті жақтарын тез анықтап, ескертуді, жарыс өтіп жатқан жағдайларды, сыртқы факторларды тез анықтауды үйрену тиіс.

Боксшы іс-әрекетінің негізгі түрі ретінде

Дене шынықтыру да бұқаралық спортта да адамдардың іс-әрекеті өзіне, өздерінің физикалық және психологиялық сапаларын жетілдіруге бағытталған. Бұл іс-әрекеттің негізгіу мақсаты-тұлғаның гармониялық дамуының ажырамас бөлігі болып табылатын физикалық өркендеу.Негізгі мақсатқа жету күнделікті арнайы физикалық жаттығуларды талап етеді. Жаттығулардың тиімділігі мен жүйелілігі, физикалық сапалар дыбыстарының белгілі бір деңгейінде айқындалады.

Боксшының жеке басының қасиеттері іс-әрекеттерінде, қылықтарында көрінеді: ол өзінің пайдалы немесе зиянды сапаларын көрсетеді. Н.Г.Чернишевскийдің сөзіне қарағанда, адамның ақылы мен мінез-құлқы туралы ең анық мәліметтерді ол адамның іс-әрекеттерін зерттеу арқылы ғана білуге болады.

Боксшының іс-әрекеті теориялық және практикалық формада жүзеге асырылады. Теориялық іс-әрекетінің мысалы ретінде ғылымның теориялық формула, ереже, сурет және т.с.с. құбылыстардың жалпы заңдылықтарын белгілейді. Сондай-ақ практикалық іс-әрекеттің мысалы ретінде табиғаттағы заттар мен құбылыстарды бақылап, эксперимент жасау арқылы зерттейтін ғалымдардың жұмысын алуға болады.

Бірақ қандай іс-әрекетте болса да теориялық және практикалық іс-әрекеттің компоненттері бар. Іс-әрекеттің құрылымындағы мақсат қоя білу, жоспарлауды, жұмыс әдістерін іріктеп алуды теориялық іс-әрекетке, ал қалғандарын практикалық іс-әрекетке жатқызуға болады.

Адамның іс-әрекетінің маңызды бір формасы-адамның бір-бірімен қарым-қатынаста болуы. Бұл тек сөз сөйлеуде ғана жүзеге аспайды, сонымен қатар іс-әрекеттің басқа формаларында да, айталық дене тәрбиелік және спорттық өнермен шұғылдануда да жүзеге асады. Олардың іс-әрекеті мыңдаған басқа адамдарға қуаныш әкеледі., сүйсіндіреді, олар белгілі спорт қайраткерлерімен қарым-қатынаста болып, шығармашылық қабілеттерін одан әрі шыңдауға кеңестер алады, елімізге жеңіс пен мәртебе сыйлайды.

Дене шынықтыру мен спортта оқытушылардың психологиялық негіздерінің ортақ қасиеттері бар, алайда оларда біраз айырмашылықтар да кездеседі. Спорттық және дене тәрбиесінің іс-әрекеттері психологиялық ерекшеліктері анықталады.

Жарыс пен жаттығудың психологиялық ерекшеліктер

Жарысқа психологиялық дайындық жүйесі спортшының жарысқа психологиялық дайындығын қалыптастыруды шешетін бірқатар міндеттерді біріктіреді.

А.Ц.Пуни жасаған жарысқа психологиялық дайындықтың жобалық жоспарында осы жүйе берілген.

Келтірілген жобалық жоспар жүргізілген жұмыс үшін тек жалпы басшылық болуы мүмкін. Спорттың әр түріне және ешбір спортшыға жеке қолданғанда оны нақтылау керектігі заңды құбылыс.

Спортшының жарысқа дайындығы жүйесіне мынадай бөліктер кіреді:

а) жарыстың шарттары туралы ақпараттар жинау;

б) жарыс алдындағы спортшының жаттыққандық деңгейінің бағалануы мен өзін-өзі бағалау;

в) жарысқа қатысудағы мақсаттары мен міндеттерінің қойылуы;

г) жарыста өнер көрсету мотивтерін актуальдандыру;

д)алдындағы ақыл-ой қызметін бағдарламалау;

е) спортшының өз мүмкіндіктерін іске асыруға сенімділік сезімін қалыптастыру;

ж) оптимальды эмоциональды жағдайды қалыптастыру;

з) максимальды еріктік күштерге дайындықты көбейту және оларды жарыс жағдайында ашып көрсету дағдысы;

и) жарыс жағдайындағы психологиялық қалыпты өзіндік реттеу тәсілдерін меңгеру.

Бұлардың бәрі бір-бірінен бөлінбейді қайта тығыз байланыста болады, егер осы звеноның біреуі әлсіресе, онда бүкіл жүйе ақсайды.[31].

Спорт қызметінің заңдылықтары

Адамның қозғалысқа деген тұтынушылық қажеттілігін үнемі қанағаттандыруы, дене қасиеттерін дамыта отыруы, дене жаттығуларының бірте-бірте осы заманғы спорт түрлеріне ұласуына әкеліп соқты. Пайда болуының алғашқы басқыштарында-ақ олар қоғамдық бағаға ие болады, өйткені, олардың нәтижеселері қоғамдық топтардың кейбір өкілдерінің екіншілерінен артықшылық денгейін көрсетті. Дәл осы жағдайлар қозғалыстық қимылдардың жарыстық сипаттамаға ие болуы мен олардың белгілі бір ережелермен реттелуімен байланысты.

Сонымен, дене жаттығулары біршама өзіндік ерекшеліктері бар-спорттық қызмет деп аталатын адам қызметінің жеке бір түріне айналады.

Спорттық қызмет әдетте: 1) арнайы дене жаттығуларын орындағанда әртүрлі формада көрінетін бұлшық ет белсенділігімен, споттық қызмет барысында адам денесін қажетті мөлшерде шынықтырады, жалпы дене дайындығынан өтеді. 2) таңдаған спорт түріндегі дене жаттығуларын орындау үшін жоғары техниканы меңгеру мен ол спортшыдан арнайы және жүйелі жаттығуды талап етеді, жаттығу барысында ол белгілі бір қимылдық дағдыларды меңгереді және жетілдіреді. 3) таңдаған спорт түрінде жетістікке жетуге ұмтылумен; белгілі бір дене жаттығуларында өте жоғары нәтижеге жетуге бағытталған; 4) спорттық жарыстар кезінде әсіресе, шиеленіскен сипатқа ие болатын бокс пен жүйелі жаттығулар; 5) дене және рухани күштердің өте жоғары көрінуімен арнайы әдеттер мен дағдылардың, моторлы қабілеттердің дамуымен, оларды үнемі жоғары денгейде ұстап тұру; 6) дереу көрінген сапалы сипатымен, үлкен жауапкершілік сезімімен және барынша тиімді нәтижелерге және рекордтарға қол жеткізуге бағытталады.

Отандық философиялық және психологиялық әдебиеттерде адам қызметінің көп түрі әдетте, үш негізгі түрге-ойынға, оқуға және еңбекке тіреледі. Бірақ, адам қызметі тарихи процесте қоғамның материалдық жағдайларының, адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастардың, олардың рухани және материалдық қажеттіліктерінің дамуына сай үздіксіз өзгереді, дамиды, жетіліп отырады. Бұл жерде адам қызметінің әртүрлі салалары жаңа мазмұнға, жаңа қоғамдық мәнге ие болады, өз қатарына көптеген адамдарды тартады, олардың белсенділігін арттырады. Сондықтан, әсіресе, психологияда осы үштік сақталып, толықтырылады. Қазіргі кезде оған: қарым-қатынас, өнер, спорт және т.б. жатады. Осы заманғы қоғам дамуында спорт жеке тұлға қалыптастыруда, адам қызметінің негізгі түрі болып саналады. Өйткені, жемісті еңбек оқыту мен және спортпен қосылып, жан-жақты дамыған адамдарды тәрбиелеуде үлкен рөл атқарады. Спортқа қызығушылығының өсуі және оның функцияларының кеңеюінің себебін адамның ғылыми-техникалық революцияның гиподинамия (аз қозғалысты мамандықтар), жүйке психикалық шаршау, келеңсіз жайттарға қарама-қарсы қозғалыстың қажеттілігін сезіну факторларын келтіруге болады. Бұл жерде спортпен айналысудың тек сауықтыру гигиеналық сияқты ұғымды жағын ғана емес, сонымен бірге еңбек ас шалдығу нәтижесінде болатын тікелей экономикалық тиімділігі де қарастырылады. Соңғы кезде спортпен айналысу жеке тұлғаның әлеуметтенуіне де әсер етуде. Бұл әсіресе жас адамдардың тез бейімделуі мен араласуынан көрінеді.

Спорттағы психологиялық диагностика. Психологиялық диагностика-зерттеушіне белгілі жеке тұлға (индевид) немесе топты сипаттаушы психикалық компоненттерді бағалайтын экспериментальды әдістердің арнайы орентациясын айтуға болады. Анықтамасында көрсетілгендей, диагностиканың елеулі кезеңінде осы шақтағы беймәлім психикалық құбылыстар зерттелмейді, керісінше, бұрынғы белгілері алдын-ала анықталған факторлар әсерімен белгісіз жағдайларда көрінетіндері: жеке тұлғалық айырмашылықтар жүктемелерге, жарыстарға бейімделуі бағаланады.

Спорттағы психодиагностика спортшы жеке басының қасиеттерін, психикалық процестер деңгейін (мысалы, құрамының жаңа ойыншыларының қабілеттерін анықтау үшін) жаттығу және жарыс кездерінде психикалық жай-күйлерін, жеке тұлғалар арасындағы қатынастарды бағалауға бағытталған.

Психодиагностика әдістері мен құралдарын таңдағанда зерттеуші ең алдымен төмендегі принциптерді басшылыққа алу керек:

1) Обективтілік принципі: психикалық құбылыстарды өмірде кездестіретіндей күйінде, іс-әрекеттің сыртқы және ішкі жағдайларын байланыстыра қарауды ойластырады, бұл жерде диагностика мәліметтері тәжірибе жасаушының тілегі мен мүмкіндіктерімен емес, олардың объективті мінездемесімен байланыста талдануы керек.

2) Комплекстік принцип: әдістемелерді комплексті пайдалануды немесе әртүрлі өмір жағдайларындағы эксперименттік көрсеткіштерді алмастыруды, айқындалатын элементтерді біріңғай құрылымға біріктіру үшін қолдануды және жекелеген процестер, қалыптар арасында байланыстарды орнатуды талап етеді.

3) Динамикалық принципі: кез-келген психикалық құбылысты оның мінездемесін ескере отырып, обективті дамуын тек қазіргі уақытта ғана емес, даму перспективасымен де қарастырылуы керек екендігі, диагностика жүргізілгенде әбден бекіген қасиеттері бар жоғары класты тәжірибелі спортшы жеке басында кездесетін мүмкін болатын өзгерістерді де мысалы, оның мотивациясы немесе стрессті факторлардың шексіз әсеріне психологиялық тұрақтылығын да ескеру қажеттілігін білдіреді.

4) Аналитикалық-синтетикалық зерттеу принципі: бір жағынан, психиканың кейбір элементтерін, екінші жағынан, жеке тұлғаның немесе белгілі біл психикалық жай-күйдің толық мінездемесін бөліп көрсетеді, бірақ, көбінесе диагностика осы аталған спортшы немесе команда туралы жалпы қорытындыға алып келу керек.

Диагностиканың осы аталған принциптері әдістемені таңдауға және диагностиканы ұйымдастыруға қойылатын нақты талаптарды айқындайды.

Валидтілік- біл жағынан, психологиялық эксперименттер нәтижелері, екінші жағынан, сыналушының іс-әрекеті мен жүріс-тұрыс түрлері мен формалары арасындағы байланысты көрсетеді. Ол психологиялық эксперименттің өміршеңдігін айқындайды. Кеңінен қарастырғанда тесттің валидтілігі өзі қызмет ететін қайсыбір мақсаттар мен тілектерге қаншалықты жақын екендігін білдіреді. Психолог, өз пікірінше, спортшы реакциясының жылдамдығын бағалайтын жаттығулар ойлап табуы мүмкін. Дегенмен, қандай да бір тестті орындау тиімділігі реакцияның жылдамдығына емес, жауап беруші қимылдың орындалу уақытына тәуелді.

Спорттағы психодиагностиканың жалпы принциптері мен әдістері тексерулердің мақсаты мен міндеттеріне қарай қолданылады.

Диагностикаға арналған әдістемелердің;
Спортшының жеке тұлғалық қасиеттерінің ;
Психикалық процестер ерекшеліктерінің;
Психикалық жай-күйлерінің ерекшеліктерінің;

Спорттық командалардың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерінің жинақтары бар.

Бокс спорт түрлерінің психодиаграммасын жасауға арналған бағдарлама

Спорттық қимылдардың біркелкі қатаң нақтылығы.

2, Тәсілдердің алуан түрлілігі және күрделілігі.

Жалпы алғанда жарыстар ұзақтығы.
Кейбір қимылдардың қайталануының жиілігі мен ұзақтығы.
Қимылдардың жылдамдығына қойылатын талаптар.
Ақпарат процестерінің күрделілігімен құрамы.
Реакция процестерінің жылдамдығына қойылатын талаптар.
Оны өңдеудің күрделілігімен құрамы.
Күштердің көріну ерекшеліктері.
Дене төзімділігіне қойылатын талаптар.
Жарыстар барысында эмоциональды қалыптардың ерекшеліктері.
Тактика ерекшеліктері (жекелік, топтық және т.б.)

Жекелеген спорт түрлерінің психодиаграммасын жасауға арналған материалдар байқаудың жүйелі әдістерін қолдану нәтижесінде пайда болады, хронометраж, статистикалық талдау, кейбір ақпараттық әдістемелер (мысалы, реакцияметрия, диномометрия т.б.) спорттық қызметтің қалыпты жағдайларында қолданылады.

Боксшыға психологиялық мінездемесін жасауға арналған бағдарлама

Жүйке жүйесінің негізгі қасиеттерінің көрінуі: күш салмақтылық, жүйке процестерінің қозғалмалығы, жүйелі психологиялық, педагогикалық мәліметтер бойынша.
Жеке тұлғаның бағыттылығы: қажеттілік, қызығушылық, еңбекке, сабаққа, спортқа деген қарым-қатиынас, спорттық қызметтің мотивтері.
Мінездің моральді-еріктік белгілері: ұжымдық сезімі, тәртіптілік, бастамашылық, ұжымдағы қарым-қатынас.
Жеке тұлғаның эмоциональды көріністері: олардың интенсивтілігі, спорттағы табыстары мен жеңілістерге қарым-қатынас, жарыстар мен жаттығулардың болатын көңіл-күйлер.
Негізгі дене функцияларының даму динамикасы: реакция жылдамдығы, қозғалыстың қалпы, бұлшықеттік-қозғалыстық қабылдау, вестибулярлық аппараттық әсерлену, ес процестерінің тұрақтылығы мен интенсивтілігі, эмоциональды реакциялар жән т.б. Бұл көрсеткіштер спортшының психологиялық профилі түрінде көрсетіледі.

Спортттағы қимылды жетілдірудің психологиялық негіздері

Қимылды үйрету мен жетілдірудің психикалық негіздері.

Спортшыны дайындау процесі көп қырлы. Шартты оны үйрету және жаттығу кезеңі деп екіге бөледі, дегенмен, ол бірегей және үзіліссіз педагогикалық процесс. Өйткені, біз бокс спорт айла-тәсілдерін үйрете отырып, жаттықтырамыз, өздерінің мақсаты мен әдістері, тәсілдері жағынан ұқсас емес.

Ал жаттығу деп-осы меңгерілген дағдылар, білімдер мен тәсілдерді пысықтап, жетілдіруге бағытталған дайындық кезеңін айтамыз. Жаттығудың негізгі міндеті-әдістерді жекелей және топтық тәсілдік қимылдарды жетілдіру, дене шынықтыру дағдыларын, психологиялық процестерде дамыту, адамгершілік және ерік-жігерді тәрбиелеу болып табылады.

Үйрету мен жаттықтыру процесінің тәрбиелік мәні де бар. Ол спортшылар бойында-талпынушылық, көшбасшылық, шешім қабылдағыштық, батылдық, жігерлік, достық, жолдастық, ұжымдық сезімдерді тәрбиелеуге қажетті мотивация қызығушылықтың идеалдық өмірлік көзқарастың пайда болуына жағдай жасайтындай құрылуы керек. Уйрету, жаттығу және тәрбиелеу процесінде спортшының өсуі, жетілуі іске асады.

Спорттық жетілу-бұл психологиялық дағдылар мен дене қабілеттерінің барынша дамуы және спортшы жеке басының жағымды қасиеттері арқылы спорттық шеберліктің жоғары деңгейін қамтамасыз ететін педагогикалық процесс.

Спорттық жетілу процесі кезінде мына төмендегідей психологиялық талаптарды сақтау міндетті: барлық нанымдық және басқа процестердің (сезіну, түйсіну, жады, ойлау т.б.) белсенділігін арттыру; назардың қажетті қасиеттерін (интенсивті, тұрақтылық және т.б.) күшейту, назарды бір нысанада екіншісіне тез аудару қабілетіне үйрету, оның тұрақтылығын арттыру әдістерін пайдалану; ерік-жігер күштеріне ынталандыру қабілетін дамыту; спортқа, оқу-жаттығу процесіне тұрақты қызығушылықты арттыру; жоғары адамгершілік, интеллектуалды және эстетикалық сезімдерді тәрбиелеу; спортшы жеке басының ерекшеліктеріне сәйкес келетін іс-әрекеттің ең тиімді жолдарын табуға көмектесетін (спорттық іс-әрекеттің түрлерін қалыптастыру; ағымдағы нәтижелердің есебі мен бақылау сынақтарын кеңінен қолдану.

Кедергілер мен қиындықтар. Кедергілер-деп мақсатқа жетуді қиындататын сыртқы орта мен қызметтің обективті жағдайлары аталады. Анығырақ айтсақ, оларға: жеңіл атлет жүгірудегі барьер, шаңғы жарысындағы көтерілу, слалом трассасындағы «жабық қақпалар» және т.б. дене жаттығуларын орындау кезінде жүріп өтетін әр түрлі кедергілер жатады. Шындығында адам қандай да бір дене жаттығуын орындағанда, кеңістік, уақыттық, күштік сияқты қозғалыстың сыртқы құрылымдық категорияларынан көрінетін белгілі бір кедергілерінен жүріп өтеді. Сондықтан кедергілерге қашықтық ұзындығы, оны өту ұзақтығы, көтеретін немесе лақтыратын құралдың ауырлығы, қарсыластың белдесу кезіндегі және спорт ойындарындағы шабуыл қимылдары да жатады, және де оларға қоршаған ортаның-метерологиялық, спорт ғимараттарының, құрал-жабдықтарының, инвентарьдің сапасыз жағдайы т.б.-дене жаттығуын орындауда қиындататын қосымша кедергілер кіреді.

Кедергілер көлемімен күрделілігіне қарай ажыратылады. Кедергі көлемі деп мысалы, қашықтық ұзақтығы, секіруге арналған құралдың биіктігі, штанганың салмағы т.с.с. өлшеуге болатын тұстарын айтамыз. Кедергі күрделілігі дене жаттығулары құрылымының ерекшеліктеріне қарай жасалады оның ішінде: қозғалыс кординациясына, қозғалыстар дәлдігіне қойылатын талаптар, жер бедеріне тәуелділік, қарсыластың қимылы т.с.с.

Қиындық-әдетте, керекті мүмкіндіктердің қажетті резервтері жетіспегенде спортшыда пайда болатын ішкі қиналыс. Спортшының мүмкіндіктері деп оның дене, техникалық, тактикалық, психологиялық, моральдық және идеялық дайындығы және де денсаулығы білім мен әдістердің, қасиет пен дағдылардың, әдет пен нанымдардың деңгейі аталады. Қиындық спорттық қызметтің сыртқы және ішкі жағдайларынан туындайтын, олардың белгілі бір ара қатынасын айқындайтын ұғымды білдіреді. Сөйтіп, осы ара қатынастың сандық және сапалық мінездемесі бойынша қиындықтар деңгейі мен мазмұнына қарай ажыратылады. Қиындықтың биодинамикалық түріне: денелік техникалық және тактикалық түрлері кіреді. Биодинамикалық қиындықтар кедергілерді жүріп өтерде спортшыға қай нәрсенің қиын, ауыр соғатындығын көрсетеді. Психологиялық қиындықтар спортшының қауіпсіздігіне, беделіне және алға қойған мақсатына жетуді қиындататын қауіп ретінде қаралады. Әсіресе, психологиялық қиындықтар нашар басталған жарыстарда, қарсыластың өзінен басым екендігін білгенде, төрешілер әділетсіздігін білгенде байқалады.

Ұйымдастырушы еріктік күштер кедергілерді жеңудің психикалық қиындықтары байқалғанда, психикалық өзін-өзі реттеу әдістерінің басқа тобын пайдаланғанда білінеді. Олар: бейтаныс, бірақ эмоциональды тартымды объектіге қарау; қосымша қимылдарға, енді болатын қозғалыстарға назар аудару; видеомоторлық дайындық, әдісті, тәсілді бақылау, тыныс алуды реттеу, қарсыласын бақылау, тактикалық мәселелерді шешу т.с.с. жатады. Бұл өзін-өзі ұйымдастыру тәсілдерінің негізгі мақсаты-психикалық жағдайды оптимизациялау, қиындармен қозғалыстардың координациясы, күшті тиімді жұмсау.

Сонымен, спорттағы еріктік күш-бұл кедергілерді жеңуде адамның күшін және қызметін ұйымдастырушы және жұмылдырушы психикалық және дене мүмкіндіктерінің сапалы ширығуы.

Психикалық қалыптар және оның түрлері

Психикалық қалып—тек өкілінің іс-әрекеті мазмұны және жағдайларына, сол әрекетке болған тұлғалық қатынастарына орайласқан уақытша көрініс беретін ерекшелігі.

Психикалық қалыптар ситуативті және тұлғалық болып бөлінеді.

Ситуативті қалып- оқиға туындаған жағдайларға тәуелді болған психикалық іс-әрекеттің уақытша өту ерекшелігімен сипатталады. Олар тұлғаның жалпы әрекет-қылықтық белсенділігін анықтаушы жалпы қызметтік және іс-әрекетпен мінез-құлықтың күрделі жағдайларындағы психикалық күйзелісті, сонымен қатар дау-дамайлы, жанжалды психикалық қалыптарға бөлінеді.

Тұлғаның тұрақты психикалық қалыптары келесідей: ұтымды және күйзелісті қалыптар, аралық қалыптар (психопатия, невроздар, ақыл-ес кемістігі); бұзылысқа түскен сананың психикалық қалпы.

Жалпыланған негізгі психикалық қалып-бұл ой, сана сергектігі.

Сергектік қалып- бұл сананың жарқын да айқын ұтымды қалыпы адамның саналы іс-әрекетке қабілеттілігі.

Шаршап-шалдығу қалпы-уақытшп жұмыс қабілетінің кемуінен физиогогиялық қызметтерде болатын қалыптан тыс өзгерістерден және жедел әрі ұзақ мерзімді іс-әрекет салдары ізімен туындайтын шаршау сезімдері тобындағы субектив түйсінулерден пайда болатын ағза қалпы.

Психикалық күштену (напряжение) қалпы-іс-әрекеттің күрделенген жағдайлардағы интеллектуалды және эмоциялы-еріктік құбылыстар.

Тұлғаның дағдарысты қалпы-адамның психикалық бұзылысқа келтіруші жағдайларға жауап қатысы, әрекеті. Бейімшіл тұлға, әдетте, өз ұстанымдарын қорғаныс бағытында қайта жасап, өзгерістерге келтіре алады. Психикалық жарақаттан болатын жандүниелік күйзеліс, жөнсіздік қайта-түзетуге келген рет-тәртіптілікпен оң бағытқа түседі, ал адамның ішкі жан әлеміндегі кейде орын алатын жалған тәртіптілік (псевдоупорядоченность) тұлғаның әлеуметтік ортадан алыстатылып, мұңды қиялға батуына, ал кейде ішімдікке, нашақорлыққа берілуіне себепші болады.

Жабығу (депрессиялық) қалыптары-сырқатты енжарлықпен бірге көрінетін болымсыз эмоциялы-психикалық жағдай.

Аралық қалыптар-қоғамдық норма (талап, тәртіп) және потология (ағзадағы физиологиялық ауытқу) арасындағы сыбайлас психологиялық құбылыстар: невроздар, психикалық ауытқулар, психикалық даму тоқырауы.

Психикалық норма сипаттары келесідей әрекет-қылық ерекшеліктеріне ие: әрекет-қылықтың сыртқы ықпалдарға сәйкестігі; себеп-салдарлылығы; тұжырымды болуы; ұтымды тіршілік бағытына сай тәртіптілікте көріну; мақсат, мотив және әдістердің үйлесімділігі; басқа адамдармен жөн-жосықты қарым-қатынаста болуы; әлеуметтік талаптарға сәйкес өзіндік реттеу мен түзетулер бере білуі.

Спорттағы психореттеу әдістерінің пайда болуы және дамуы

Адамның сөздердің көмегімен және соларға сәйкес ойлану бейнелері арқылы адамның өзіне-өзі әсер етуін психикалық өзін-өзі реттеу деп атаймыз.

Мысалы, егер «лимонның сулы қышқыл бөлігі» десек, онда біздің ауыз қуысымызда еріксіз сілекей бөлінеді. Немесе «мен тоңдым» деп өзі суықта тұрғандай сезініп, денесінің тері қабаты тоңазуы мүмкін. Осындай мысалдар өте маңызды екі қорытынды жасауға көмектеседі. Бірінші: сөздердің тұрақты серіктері-ойша бейнелер болып табылатындығы. Екінші: сөздер өздерінің ойдағы бейнелері арқылы біздің ағзамызға әсер ете алады. Психикалық өзін-өзі реттеудің негізгі екі бағыты-өзін-өзі сендіру мен өз-өзіне деген сенімділік болып табылады. Өз-өзіне деген сенімділік деп өзіне-өзі логикалық ойындардың көмегімен әсер етуін айтамыз. Ал өзін-өзі сендіру кезінде логиканы қалыптастырмай санаға әсер ете алатын күшті психикалық процесс сенім пайдаланылады. Мысалы, адам бөлмеде отырып, ең көп логикалық ойларды пайдаланса да, осы сәтте теңіз жағасында жатқандай сендіре де сезінеде алмайды. Ал бірақ мұндай жағдайдың мүмкін болатындығына сендіре алады. Жарақат алғанда аяғым ауырмайды деп өзіңді сендіре алмайсың, бірақ өзін-өзі сендіру көмегімен ауырғанды сезінуге тырысуға болады.

Спорттық іс-әрекетте қолданылатын өзін-өзі реттеудің пайда болуы мен дамуы

Өзін-өзі сендіру арқылы өзін-өзі әсер етуге болатындығын адам өте ертеде біздің эрамыздан бұрын білген. Әсіресе, шығыс елдерінде-Жапонияды, Қытайда, Индияда психикалық өзіндік реттеудің әртүрлі жүйелері қолданылған. Біздің эрамыздан бірнеше мыңдаған жылдар бұрын, негізгі ойларды өзін-өзі сендірумен ойлайтын, ерекше діни философиялық жүйе-«йога» пайда болған. Йоганың негізгі мақсаты-өз жеке басының «ерітілуі» мен оның құдайшылық бастауымен біте қайнасу иллюзиясы пайда болатын психофизикалық қалыпқа жету. Негізінен йога жүйесі идеалистік болса да өзінің мистикалық мақсаттарына жету үшін бір қатар материалистік әдістерді пайдаланылады. Ең қызығы олардың ішінде ағзадағы реттеуге болмайтын процестердің өзін саналы түрде реттеуге мүмкіндік беретін жандарды табуға болатындығында. Бұл жерде атап айтсақ, жүрек қызметінің қалпын өзгерту, дене қызуын көтеру немесе төмендету, және т.б.

ХІХ ғасырдың ІІжартысында Францияда, Германияда және Россияда науқас адамдарға көмектескен өзін-өзі сендірудің қызықты бірқатар әдістері пайда болды. Бірақ, бұл әдістер көп пайда әкелсе де, өкінішке орай бізге дейін олардың ешқайсысы алғашқы нұсқасымен жеткен жоқ. Сондықтан қазіргі медицина саласы ретінде өзін-өзі сендіру айтылды. Оның бастауы 1932 жылы неміс психиары И.Г.Шультцтің «аутогендік жаттығу» деген кітабы жарық көрген уақыт деп айтуға болады.

Бұдан сәл бұрын американдық зерттеуші Эдмун Джекзон өзінің психикалық өзін-өзі реттеу әдістемесін жазып бітірді. Оның ойынша, түрлі эмоциялар кезінде қаңқаның бұлшық еттері не босаңсиды, не жиырылады. Сол бұлшық еттер босаңсығанда, адамның көңіл күйін керекті бағытқа, оның ішінде уайым, қорқыныш сезімдерді өзгертуге болатындығын дәлелдеген. Бірқатар артықшылықтар болсада, бұл жүйе еуропада аутогендік жаттығудай кеңінен таралмады. Совет Одағында Э.Джексон жүйесінің басқаша моделін спортшылармен жүргізілетін жұмысында В.П.Горовец пайдаланған. Біздің заманымызда канадалық маман Л. Персиваль ұсынған психикалық реттеудің барынша жеңіл әдістемесі де қызығушылық тудырады. Оның мәні тек екі дене механизмдерін-тыныс алу мен бұлшық еттердің жиырылуы босаңсуын пайдалану болып табылады. Бұлшық еттер жиырылғанда дем алуды тоқтатады, үйлестіріп, одан соң еркін жай тыныс шығарғанда бұлшық еттерді босаңсытып, шектен тыс уайымды толқуды қойып, өзін-өзі тыныштандыруға болады. Психикалық өзіндік реттеудің еуропалық және американдық әдістемелерін салыстыра отырып, пайдаланатын болса, ал екіншілерінде басты маңыз-дене мүшелеріне психикалық қалыпқа әсер ететін қаңқа бұлшық еттерінің тоңысуы мен тыныс алуға берілетіндігін көруге болады.

Жарыс жағдайындағы психикалық қалыптарды реттеу мен өзін-өзі реттеу тәсілдері

Спортшыны жарысқа психологиялық дайындау жүйесі оның психикалық қалыптарының реттеу мен өзін-өзі реттеудің алуан түрлі тәсілдерін біріктіреді. Бұл тәрсілдердің көп түрлілігін төмендегідей топтастыруға болады.

мақсаты жүйкені шаршатпай, бұлшық еттер ширығуын әлсірететін жаттығулар жиынтығы;
жарыс алдындағы қолайсыз қалыптарды, көңіл-күйді жоятын сергіту және де сергіту жаттығуларының ырғағын, ұзақтығын спортшы көңіл-күйіне қарай таңдалады;
жаттықтырушы беделінің әсерлі күші. Спортшының әсіресе жас спортшының спорттық жарыстарға қатысу тәжірибесі болмағандықтан, бұл фактордың маңызы ерекше болады.

Бокстан жасөспірімдер арасындағы жарыста 13-14 жасар жас бала, өте толқулы болады, ол алғаш қатысуы еді. Мұны байқаған жаттықтырушы оған көңілді нәрселер айтып, оны қинап тұрған ойлардан арылтып, қатты уайымдауға негіз жоқ екендігін, бәрі жақсы болатындығына сендіреді. Нәтижесінде бала өз мақсатына жете алады. И.Шультц, О.А.Черникова мен О.В.Дашкевичтер жасаған аутогендік жаттығуы-спортшының эмоционалды қалпын белсенді өзіндік реттеудің комплекстік әдісі. Оны жарыс алдындағы қолайсыз қалыпты тыныштандыруға дене шынығуын төмендету мен жоюда қолданады. Өзіндік реттеудің бірдей әдістері барлық уақытта бірдей нәтиже бермейтіндігін ескеру қажет. Мұның себебі-спортшының жүйке жүйесінің ерекшеліктерінің әртүрлі болуында. Осыған орай, әрқайсысына тіркесу мен жеке дифференциалды жарыс алдындағы дайындықты өткізу спортшылардың төрт түрін бөліп көрсетуді ұсынады: 1) спортшының мәре алдындағы дайындығы күнделікті дайындықтан ерекшеленбейді (жүйке жүйелерінің бір қалыпты, қозғалысты) 2)мәре алдындағы жаттығу толық эмоционалды болуы керек (жүйке жүйесі инертті) 3) мәре алдындағы жаттығуда эмоционалды ширығуды төмендету керек (жүйке жүйесі қозғалысты) 4) басында 3-топтың кейіннен 2-топтың нұсқаулары пайдаланылады (жүйке жүйесінің инертті-баяу қимылдайтын).

Сонымен жарыс жағдайындағы спортшының психикалық қалпын реттеу спортшының жеке басындағы ерекшеліктеріне тікелей тәуелді болады.[31]

Қорытынды

Дипломдық жұмыста жалпы жасалған зерттеу жұмыстары бокс спорт түрі бойынша спорттық жаттығу сабақтарының оқу-жаттығу топтамалары, бокспен айналысушылардың жас ерекшелік негізі, физиологиялық-психологиялық әсері толықтай топтастырылды.

Боксшыларды дайындауда жас ерекшелік негізі-машықтандыру сабақтары бокс спорт үйірмесімен айналысушы жаттығушыларда жас ерекшеліктеріне қарай 4 топқа бөліп жүргізіледі. Олар: кіші топ 14-15 жас, үлкен (жоғары) топ 16-17 жас, жас өспірімдер тобы 18-19 жас және ересектер тобы 20 жас және одан жоғары жастағы жаттығушыларды топтастырады.

Бұр әрбір топ өз жас ерекшелігіне қарай, жарыс ережесіне сай бір-бірінен ажыратылып топтастырылады. Әрбір жаттықтырушы жаттығушылардың жас ерекшеліктеріне сай жаттығу мөлшерінің салмақ түсіруін көтеріп немесе бәсеңдетіп отырады. Жаттығудың артық салмақ түсіруі ағзаның қажуына әкеліп соғады. Сондықтан боксшының жалпы дене дайындығын арттыру мақсатында жекелей, жалпы, арнайы жаттығуларды өз деңгейінде қолдана отырып, негізгі мақсат жарыс сатыларында жоғарғы нәтижелер көрсетуге тұлға белсенділігін дамыту.

Физиологиялық әсері- жас ерекшелігіне қарай кіші топ 14-15 жас аралығындағылар ағзасының күш жинауда қарқынды дамыған, мүлтіксіз епті, төзімділігі артқан, барлық мүшелер жұмысы белсендіріліп, жас ерекшелігін қарай жүйке жүйесінің қалпы өзгеріске ұшырауы, жүрек және тыныс алу мүшелерінің жұмысы, тұлғаны бойы, жайына қарай өзгеріске ұшырайды. Сондықтан 14-15 жас кезінде бұлшықет жұмыстарына көптеп жаттығулар жұмысының қарқындылығын күшейту қажет, соңынан тынығу керек.

Ал 16-17 жас үлкен топ бұлшықет ұлпасында күш қуаты артады, жүрек-қантамырлар жүйесінің қызметі әлдеқайда дамыған, тамыр соғысы жоғарылайды, қан қысымы төмендейді, жүрек көлемінің соққысы, ересектердің жүрек көлемінің соққысына тең келеді.

Сондықтан жаттығумен айналысуда оларға оқыту қажет, олар неғұрлым жас кезде, белсенділікті жете қарқынды жүреді. Кездейсоқ алған соққылар жүйке жүйесінің қалпын тежеуге ұзақ күш салады. Сондықтан жаттығуларды бөліп, ұзақтығын бақылап, тынығу ұзақтығын ескеріп отырған жөн. Сондай-ақ күштілік соққыларын толық қолданып отыру қажет. Жасқа қарай белсенділік қарқындылығын ерекшелігіне сай мөлшерін, салмағын, жүйелермен мүшелер белсенділігін, әсіресе жүйке жүйесін бақылауға ұстау қажет.

16-18 жаста өкпе массасының көлемі күшейеді, өмір сүрумен байланысын арттырады.

Бізге белгілі бұлшық ет қызмтінің белсенділігі ондағы қан мөлшерінің жұмыс қабілетіне байланысты, бұлшық ет қызметін арттырады. Сондықтан алдымен бұлшық еттің қанмен қамтамасыз етілуін бақылап, соңынан бұлшық ет қызметінің белсенділігін арттыру қажет. Яғни бокс жаттығу сабағының алдын-ала, немесе оқу жекпе-жек сәтінде, жаттығушы тым шаршағыш келеді, өйткені тыныс алу дұрыс қойылмаған, бұлшық ет шынығуы жеткіліксіз, .нағыз жекпе-жек сәтінде белсенділік көрсете алмайды. Жас өспірім жаста ересектерге қарағанда боксшы жекпе-жек сәтінде ерте шаршайды. Сондықтан ересектерге қарағанда жасөспірім жастағылардың жаттығу сабақтарын таза ауада, сыртқа алаңда өткізген жөн, өйткені тыныс алу оттегімен толық қамтамасыз етілуін ескеру қажет.

Психологиялық әсері- боксшыны белгілі бір іс-әрекетке дайындау-бұл сол іс-әрекетке жемісті қатысуға дайындықты қалыптастыру процесі деген сөз. Осы дайындық ішінде бірқатар компонентерді атап көрсетуге болады: олар-бұлшықеттік, функционалды, операциялы, психологиялық және т.б. Кез-келген іс-әрекетке жаттығушы психологиялық жағынан дайын болуы керек. Әсіресе, өзгермелі жағдайларға, мақсатқа жету кезеңдерінде, қажеттіліктер күш жұмсау және құнды бағыт-бағдар қажет. Спортшы іс-әрекеті дәл осындай белгілерге ие. Енді іс-әрекет нәтижесі де оған риза болу, ішкі психологиялық жағдайы, адамның қобалжулары да оның іс-әрекет процесінде психологиялық дайындығына ғана емес, сонымен бірге, кез-келген іс-әрекетпен жүретін оның шарттарына: нақты күн тәртібіне, жеке тұлға бағалануына, мүмкін болатын жазалаулар мен мадақтауларға адамдардың белгілі бір тобымен араласу ерекшеліктеріне және қуаттылығына қатысты болады.

Боксшыны дайындауда: Іс-әрекетке психологиялық дайындық және жалпы психологиялық және арнаулы психологиялық дайындықтар қажет.

Сонымен қатар- тәсілдік дайындық қажет.

Боксшының тәсілдік дайындығы дегеніміз- жарыс кезінде кездесетін

Қимылды үйрету мен жетілдірудің психикалық негіздері.

Жарыс жағдайындағы психикалық қалыптарды реттеу мен өзін-өзі реттеу тәсілдері.

мақсаты жүйкені шаршатпай, бұлшық еттер ширығуын әлсірететін жаттығулар жиынтығы;
жарыс алдындағы қолайсыз қалыптарды, көңіл-күйді жоятын сергіту және де сергіту жаттығуларының ырғағын, ұзақтығын спортшы көңіл-күйіне қарай таңдалады;
жаттықтырушы беделінің әсерлі күші. Спортшының әсіресе жас спортшының спорттық жарыстарға қатысу тәжірибесі болмағандықтан, бұл фактордың маңызы ерекше болады.

Сонымен жарыс жағдайындағы спортшының психикалық қалпын реттеу спортшының жеке басындағы ерекшеліктеріне тікелей тәуелді болады.

Зерттеу жұмысының міндетін жүзеге асыру.

1.Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесінің педагогикалық жүйесін және әлеуметтік даму негіздерін ашып көрсету;

2.спорттық ұйірмелердегі оқушылардың жас ерекшелігіне сай дене тәрбиесінің ерекшеліктерін анықтау;

3.спорт мектептерінде жаттығатын балалар мен жасөспірімдердің дене сапаларын бокс спорт түрі бойынша жан-жақты дамыту;

4.бокс спорт түрі бойынша жаттығушылардың физиологиялық және психологиялық жағдайын анықтау;

5.жаттығушылардың бокс спорт түріне байланысты жас ерекшеліктерін анықтау, жаттығу сабақтарын жүйелеу әдістерін енгізу;

жеке тұлғаға спорт түрінің техникасы мен тактикасын меңгертіп, салауатты өмір салтын ұстауға дағдыландыру негізінде дипломдық жұмыстың мақсаты – қазіргі жағдайда оқушылардың жеткіншек және жасөспірім кезеңдегі дене тәрбиесі мен спорт тұжырымдамасын әдістемелік тұрғыдан негіздеу және тәжірибелік мақұлдау әдістемелік ұсыныстар жасау.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. «Қазақстан Республикасында 1996-2000 жылдар аралығында бұқаралық спортты дамыту туралы мемтекеттік бағдарламасы» // 1996 ж. 19 желтоқсан. № 3276.

Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» Ел Призидентінің Қазақстан халқына жолдауы Алматы, 1998, 240 бет.
Қазақстан Республикасының Дене мәдениеті және спорт туралы Заңы. 1999 ж. 2 желтоқсан. №490-13 ҚР // Sport, 2000, №1, 4-11 қаңтар.
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы. Қазақстан республикасында дене шынықтыруды және спортты дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы. №571, // Астана, 2001 ж.
Адамбеков Қ.І. «Оқушылардың дене тәрбиесілеудің педагогикалық негізі» п.ғ.д. дисс. авторефераты. Алматы, -1995, 38 бет.
Аяшев А.О. Болашақ мұғалімнің тәрбие жұмысына кәсіби даярлығын дене тәрбиесінің құралдары арқылы қалыптастыру. п.ғ.д. дисс. авторефеераты, М., 1993, 55б.
Кузнецов З.И. Мектеп жасындағы балалардың негізгі дене қасиеттерін дамыту // ғылыми конференциясының жинақтары, Поланга, 1966 ж.
Сапарбаев М.Б. Дене тәрбиесі пәнінің мұғалімдеріне үздіксіз педагогикалық білім беру жүйесінің теориясы мен практикасы. п.ғ.д. дисс. авторефераты. Алматы, 1993, 318 б.
Гейнца К.А. Қазақстандағы жалпы білім беретін мектептердегі 1-9 сынып оқушыларының нұсқалық бөлімдерін жете зерттеу. п.ғ.к. дисс. авторефераты. М., 1995, 22 б.
Жұманова А.С. «7-9» жастағы қазақ балаларының дене тәрбиесі ісінің мазмұнын тәжірибеде дәлелдеу. п.ғ.к. дисс. авторефераты Алматы,-1997.
Алимхананов Б.У. Дене мәдениеті бойынша оқу бағдарламасының нұсқалары. п.ғ.к. дисс. авторефераты. Санкт-Петербург. 1994, 22 б.
Платонов В.Н. Спортшылардың қазіргі замандағы дайындық жүйесінің негізі. // Киев, «Здоровья» 1999.
Құланов Қ.А. Қазақстандағы жалпы білім беретін мектептердегі дене тәрбиесінің дамуы (1966-1985) п.ғ.к. дисс. авторефераты. Алматы, 1990, 22 б.
Набатникова Н.И. Субмаксимольді және жоғары қуат арқылы жасалатын циклдік жұмыс кезіндегі спортшының арнайы төзімділігін жетілдіру мәселелері. п.ғ.д. дисс. авторефераты. М., 1974, ж.
Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика, Астана, 1998, 378-бет.
Бриль М.С. Б.Ш.Ө.С.М. қабылдаудағы балалардың жеке бас ерекшеліктерін зерттеу (баскетболдан) п.ғ.к. дисс. М., 1968, 188 б.
Атаев К.А. Балалардың жүйелі түрдегі дене тәрбиесі. // Ғылыми практикалық конференцияның тезистері. Ташкент. Джизак, 1991. 21 б.
Биданов Б.Ж. Оқушылардың сабақтан тыс кездегі дене тәрбиесінің педагогикалық кезеңдері. п.ғ.к. дисс. авторефераты. Алматы, 1992, 1-20 беттер.
Ворюшин В.В. 9-12 жастағы оқушылардың сабақтағы және ү.йірмедегі футбол сабақтарының ерекшелігінің зерттеулері. п.ғ.к. дисс. авторефераты. М., 1968, 22 бет.
Қаражанов Б.Қ. Адамның моторлық адаптациясы п.ғ.д. дисс. авторефераты М., 1992, 1-85 беттер.
Филин В.П. Мектеп жасындағы оқушылардың спорттық проблемалары. п.ғ.д. дисс. авторефераты, М., 1970.
Ашмарин В.А. Дене тәрбиесіндегі педагогикалық зерттеулердің теориясы мен әдістемесі. Дене тәрбиесі және спорт, М., 1976, 223 б.
Пономарев Н.И. Дене тәрбиесі қоғам және адам мәдениетінің бір саласы. // Алматы, 1996, 308 бет.
МатвеевЛ.П. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі дене мәдениеті институтына арналған оқулық. Дене тәрбиесі және спорт, М, 1976, 236 б.
Ботагариев Т.А. Аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, оқушылардың дене тәрбиесін жетілдірудің ғылыми-педагогикалық негіздемесі. (Атырау, Маңғыстау және Ақтөбе обылыстарының материалдары негізінде). п.ғ.к. дысс. Авторефераты, Алматы, 2001.
Хан А.Н. Мектептегі дене тәрбиесі сабағының құрылымдарының педагогикалық негіздері. п.ғ.д. дисс. авторефераты. М. , 1984. 33 бет.
Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы. Алматы 2005.569 бет.
Тастанов Ә.Ж. Оқушылардың жас ерекшеліктері ескерілетін дене тәрбиелеу процесінің педагогикалық негізі. п.ғ.к. дисс. авторефераты. А., 2003. 44 бет.
Ақжол А. Боксшының тактикалық дайындығы. Шымкент 2002.
Потапов И.А., парпиев Ө., Сарсенова С.Т. Спорт физиологиясы. А., ҚазДТМИ, 1998.

31.Дегтерева И.П. Бокс М., «ФиС» 1979.

РомановВ. «Жасөспірім боксшыларды дайындау» -М., «Д және С» 1979
Романенко М.И. Боксшының шеберлігін жүзеге асыру негіздері М., «Д және С» 1989.
Чудинов В.А. Бастауышы боксшының дене тәрбиесі М., «Д және С» 1986.
Қазақ боксшылары . Ер-Дәулет. Алматы-1999.
Остьянов В.Н., Гадамак И.И. Бокс. Оқу мен жаттығу Киев , Олимпиадалық әдебиет 2001 ж.
Бокс. Энциклопедия. М., 1998 ж.
Сафьяно Н., Ихвирашвили Б. Қазақстан Рингінің жұлдыздары. Алматы «Қаржы-қаражат» 1998 ж.
Дене тәрбиесінен әдістемелік нұсқаулар М., «Жоғары мектеп» 1993 ж.
Бокс (жыларалық), М., Д және С» 1996 ж.
Нұрмаханов Ә. Боксшы болғың, келе ме ? –Алматы: «Сенат», 1994.

42.Хедман Р. Спортивная физиология. М., «ФиС» 1980

Фомин Н.А. Физиология человека . М., «Просвещение».
Зациорский В.М: Спортивная метрология: Учебник для ИФК. –М.: ФиС, 1982.
Ильин Е.П. Психофизиология физического воспитания. –М.: Просвещение, 1980.
Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. –Ростов-на-Дону: Феникс, 1996.
Кретти Брайент Д. Психология в современном спорте.- М.: ФиС. 1978.
Матвеев. Л.П. Общая теория спорта. –М.: 5-й филиал Вое-низдата, 1997.
Платонов В.Н. Адаптация в спорте. – Киев: Здоровья, 1988.
Платонов В.Н. Современная спортивная тренировка. – Киев: Здоровье, 1980.

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Дипломдық жұмыс. Боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас ерекшеліктер негіздерін жетілдіру, 2015 — 68

В Караганде появится стадион и спортивный комплекс на 10 тысяч мест

В Нацбанке ответили на вопрос, дорастет ли доллар до 600 тенге

Даниала Ахметова обвиняют в получении взятки в виде чемодана долларов от израильтян

«Я тоже хочу размножаться» — депутат о стерилизации животных в Казахстане

Димаш Кудайберген спел казахскую песню для премьер-министра Венгрии (ВИДЕО)

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты