Отчет по практике Алматы облысына жалпы шолу

Мазм±ны

Кіріспе

І. Алматы облысына  жалпы шолуh

ІІ. Алматы – Шарын маршруты

2.1. Маршруттыњ жалпы физикалыќ – географиялыќ

       сипаттамасы       

ІІІ. Алматы – Т‰рген маршруты

 3.1. Маршруттыњ жалпы физикалыќ – географиялыќ

       сипаттамасы       

1. Алматы – Тањбалы тас маршруты

 4.1. Маршруттыњ жалпы физикалыќ – географиялыќ

       сипаттамасы       

1. Алматы – Есік маршруты

 5.1. Маршруттыњ жалпы физикалыќ – географиялыќ

       сипаттамасы       

1. Алматы – Ќапшаѓай маршруты

 6.1. Маршруттыњ жалпы физикалыќ – географиялыќ

       сипаттамасы       

 

  VII. Ќорытынды

 

  VIII. Пайдаланѓан єдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

   Жалпы жазѓы географиялыќ практика мамырдыњ он жетінші ж±лдызынан басталды. Практиканы дайындыќ, камералдыќ жєне далалыќ деп ‰ш кезењге жіктейтін болсаќ, бірінші к‰ні біз камералдыќ µњдеуден µттік. Онда бізге практиканыњ калай жєне кай жерде µтілетіні туралы айтылды. Ќалай киіну керек екенін жєне ќауіпсіздік шаралары туралы т‰сіндірілді.

Практика жалпы Алматы облысыныњ тµњірегінде болды. Практика кезінде біз табиѓаттыњ єсем с±лулыѓын кµріп тањѓалдыќ.

Мысалы: 6000 жыл тарихы бар, 3000-нан петроглифі бар керемет µлке – “Тањбалы таста” жєне Шарын каньонында болып, Тургендегі “кіші сарќырамада,” “Ќапшаѓай” су ќоймасында болып ќайттыќ.

Маршруттар кезінде єр аймаќќа тєн топыраѓына, µсімдік жамылѓысы мен жануарлар д‰ниесіне, жалпы геоботаникасына сипаттама бердік.

         Практиканыњ маќсаты:     

Жалпы жертанудан, топыраќтанудан жєне басќа да пєндерден алѓан теориялыќ білімімізді далалыќ жаѓдайда кµзбен кµріп, практика ж‰зінде іске асыру, яѓни далалыќ ж±мыста негізінен топыраќ жамылѓысы мен µсімдік, жануарлар д‰ниесімен, климатымен, гидрологиясымен танысу, гербарий жинап, µсімдік аттары, т‰рлерін, ќасиеттерін танып білу. Практикада ќарастырылѓан негізгі маршруттар:

1. “Шарын” каньоны
2. “Турген” сарќырамасы
3. “Тањбалы тас”
4. “Есік” кµлі
5. “Ќапшаѓай” су ќоймасы

 

Шарын макросистемасыныњ ќ±рылуы геология –геоморфлогиялыќ факторы.

 

       Шарын бассейінініњ территориялыќ ќ±рылымына єрт‰рлі комплекстер енеді. Жазыќ бµлігініњ территория-сыныњ  кайназой кезінде дамыѓандыѓымен сипатталады. Флювиальды жєне пролювиальды шµгінді басты ќасиеті борпылдаќ болуы. Таулы жиектері ондаѓан бассейінніњ  жоѓарѓы бµліктер кембрийге жєне тµменгі тас кµмір кезењіне жатады. Бассейін территориясыныњ басты ќ±рылымдарыныњ бірліктері каледондыќ, герциндік жєне алпілік  платформа кезењінде ќ±рылѓан. Єсіресе таулы ќыраттары олар антиклиналды жєне ойпаттары синклинальдыѓымен сипатталады.

          Солт‰стік жєне оњт‰стіктен антиклинориді к‰рделенетін сынѓан жердіњ дамуы тектоникалыќ єрт‰рлі дєуірдегі шµгінді єрекеттерімен аныќталады. Антиклиноридіњ солт‰стік жаѓаларындаѓы граниттік ќ±рылымныњ ядросы  Іле ш±њќырыныњ неоген ежелгі тµрттік жєне ќазіргі тµрттік дєуірдіњ шµгнділерімен байланыстырады.  Граниттік оњт‰стік аймаѓын палеозойлыќ ежелгі кристалдыќ таќтатас пен таќта тµрттік дєуірдіњ шµгінділерімен байланыстырады. Тораѓыр ќыраты аласа таулы Алабайт массиві бар.

  Ењ ірі бµлінулер ќыраттыњ етегінде орналасќан жєне ол Шарын µзені даласына созылып жатыр. Тау алды жазыѓы Жалањашпен Тозыќб±лаќ оњт‰стігінен К‰нгей Алатауы мен солт‰стігінде Торайѓыр антиклинориймен шектесетін синклинальѓа сєйкес келеді.

 

Ойпаттыњ бет жаѓы кµлденењнен ќ±рылѓан неоген ежелгі тµрттік дєуірдіњ ќуаттылыѓы 120-150 м болатын шµгінділері ќ±ралѓан максимальды майысулар арна тєрізді кірулер Шарын мен Темірмен µзендерінде орналасќан.

          Жоѓарыда айтылѓан территорияларда, яѓни Шарын µзені бассейніњде келесі тектоникалыќ аудандар аныќталѓан.

1. Торайѓыр – Бµгет антиклинорий
2. Жалањашкµл – Тоѓызб±лаќ синклинолі
3. Кµкпан – К‰нгей Алатау антиклинорий
4. Батыс Кеген антиклинорий
5. Ќарќаралы синклинорий
6. Кеген малќ±дыќ снегосинклинорий

Шарын µзені басейінініњ  территориясы жоѓарѓыдай ерекшеленеді.

РАН жеріндегі физика институттарыныњ экспедициясыныњ системалыќ дерегі бойынша олар 1-ші, 2-ші, 3-ші категориялы белдеуге бµліген.

 

 

     Шарын дењгейініњ бассейіні геомофологиялыќ т±рѓыда ол биік таулы, орташа таулы, аласа таулы рельефті, сонымен ќатар ішкі таулы ойпатты болып табылады. Тау массиві бассейін ірі б±рылулар, жєне де кескінделген  µзен Кетмен ќыратыныњ суайрыќ сызыќтары 2500-3000м ±зындыќта µтеді. Жеке шыњдары 3600-3700м жетеді. Шарын µзен бассейінініњ рельефі эрозиялыќ дењгей мен сипатын, демудациямен аккумуляцияныњ дењгейін аныќтайды, ол альпілік тектоникалыќ процестермен байланысты. Б±ныњ территориясыныњ 80% — ін таулы µлкелер алып жатыр, 1600м жоѓары. Ал ќалѓан бµліктер жазыќ пен ойпатты жерлерді алып жатыр. Сондыќтан да Шарын µзені бассейінініњ  тауларын келесі ретпен бµлуге болады.

 

Биік зоналар	Таулы зонаныњ ауданы км2	10%  барлыќ аудан
1000м дейін	724	8,7
1000-1600	974	4,8
1600-2500	4211	50,4
2500ден жоѓары	2435	29,1

 

  Шарын µзені бассейінініњ  негізгі басты физикалыќ – географиялыќ жєне рельефін ќ±рушы процестер тµмендегідей  географиялыќ аймаќќа бµлінеді. Теріскей Алатау, К‰нгей Алатау биік таулары, Шалќ±дыќсу – Кегенді  ішкі таулы эрозиялы аккумулятивті, Ќ±ыќтауский – Темірлік ортатаулы эрозиялыќ денудациясы.

1. Теріскей Алатау биік таулы гляциологиялыќ тектоникалыќ ауданы аз ѓана 1,4км² аудан алатын м±здыќ алып жатыр. Ќараќара µзені ауданындаѓы Теріскей Алатауыныњ солт‰стік баурайына морнно увелистік рельеф тєн; беті материктіњ сыныѓы ретінде ќалыптасќан.
2. Биік таулы эрозияныњ тектоникалыќ К‰нгей Алатауы шет жєне орта µзендері бассейінініњ гипсолириялыќ дењгейдегі биік таулы аймаќты ќамтиды. Бик таулы рельеф, амплитудалыќ кµтерулеріне ќатысты ірі бµлшектелулер, 1000м-ге барлыќ территорияѓа.
3. Шалќ±дыќсу – ішкі таулы аккумулятивті аймаќ. Ол ш±њќырлы жєне µзені ерте аллювиальді, кµлдері жазыќ. Аллювиальды жазыќ µзендер ішіндегі ењ кењ тараѓаны Кеген, Ќарќара, Шалќ±дыќсу, Сарыназ. Б±л жазыќтарда аккумулятивті жєне эрозиясы террасысы бойынша сипатталады.
4. Ќ±лыќтаулы – Темірлін орта таулы эрозиясы – денудациялыќ аймаќ. Рельефі мезозойлыќ аймаќ. Ќыратты территориясыныњ жоѓарѓы жаѓы тегістеу болып келеді.
5. Кетменді ортатаулы денудациялыќ техникалыќ аймаќ.
6. Торайѓыр аласа таулы эрозиялыќ денудациялыќ ауданы жалањашталѓан. Денудациялыќ беткейі ±зынбойы созылѓан, рельеф Шыѓыс µњірдегі Торайѓыр ќыратына тєн.
7. Жалањаш тау алдыаккумулятивтік ауданы жыралы сайлы, жанды, ±саќ типті рельеф пен бедлендті жерлер. Бедленд солт‰стік – шыѓыс Жалањаш жазыѓында Шарын мен Темірліктік арасында орналасќан.
8. Аќсай – Саятшы тау мањы эрозиясы аккумулятивтік аймаќ, алдыњѓы жаќтары борпылдаќты, орманды, неоген – тµрттік жаста.
9. Тµменгі Шарын аккумулятивті аймаќ. Шарын µзен бассейінініњ тµменгі бµлігін ќамтиды. Ќазіргі µзен салалары атыраулары Шарын µзен территориясыныњ ежелгі кезењіне жатады. Аќырѓы этапќа жататын атырауларыныњ µзі орта – тµрттік кезењінде ќ±рылды.

 

Климаты.

     Шарын µзен бассейінініњ  климатына наѓыз континентальдылыќ тєн. Ол Тянь – Шань тауыныњ салыстырмалы аласа екенініњ материк ішінде орналасуы мен Атлант м±хитынан келетін негізгі ылѓал келуіне байланысты. Жаќын жердей шµлді аймаќтыќ жері кµп аласа таулар мен тауалды ландшафтарѓа єсер етеді. Орташа таулы ландшафтар єсіресе биік таулы аймаќтар толыѓымен темпиратураныњ тµмендігі мен тез жайылуына байланысты ылѓалды болып келеді.

Суыќ кездегі бассейінніњ циркуляциясыныњ жаѓдайы Сібір максимумыныњ єсер еткендігімен аныќталады. Жылдыњ суыќ мезгілінде бассейін территориясында ауныњ суыќ массасымен єсер еткен антициклондары байќалады.

Бассейінніњ таулы бµлігіне жергілікті ауа аѓыстары таулы – далалы желдер, ќыстыќ µзендер, суыќ желдер єсер етеді. Кµктемде циркуляция ±лѓаяды. Осы Сібір антициклоныныњ ќатањ б±зылуы мен бірте – бірте єсер етпеуіне байланысты.

          К‰здік периодта ќазан – ќарашадаѓы фронттыќ процесстер мен циклондыќ ќызметініњ жоѓарылауымен болды. Сібір сілемдерініњ антициклоныныњ бірте бірте дамуында Жылдыќ суминарлыќ радияциясыныњ жазыќтарда 135-150ккал/см², таулы аудандарда 125-150ккал/см².

1. Жазыќты белдеуі ол Іле µзенініњ сол жаќ жаѓалауынан таудыњ алдыњѓы (1700м дейін) жаѓына дейін, ќысы суыќ жєне жазы ќ±рѓаќ, ыстыќ, яѓни континетальды.
2. Тауалды белдеуі территориялары 700-1500м биіктік аралыѓын ќамтиды жєне ол біршама азды континентальдыѓымен ажыратылады.
3. Тауіші оѓан – Шалќ±дыќсу, Кеген, Ќарќара ш±њќыр территорялары жатады жєне Жалањаш аймаѓыныњ батыс бµлігі, 1200-1500м биіктері. Ондаѓы жауын – шашын мµлшері 1000мм.
4. Таулы белдеу 1500м биіктіктен жоѓары асатын территорияларды ќамтиды жєне климаттыњ тік зоналыѓымен аныќталады. Ќысќы кезењде жазыќтарда темпиратура -42⁰, -45⁰ Кµктемде тєуліктік орташа темпиратура июльде +42⁰, +40⁰C.

 

Гидрологиясы.

     Бассейінніњ геология – геоморфологиясыныњ тектоникалыќ жєне климаттыќ жаѓдайлар гидрологияныњ тордыњ  территорияларында єркелкі орналасќан. ¤зенніњ орташа ќалыњдыѓы – 0,52км.

Шарын µзені бассейінініњ ауданы 12000км² жерді алып жатыр. Оныњ ішінде  693мыњ км² Ќырѓыстан территориясында орналасќан. Ірі салаларѓа шет Мерке, орта Мерке, Кенсу, Ќарќара жєне т. б. Шарын µзені бассейіні – Шалќ±дыќсу, Кетмен ќыратыныњ солт‰стік сілемдерінен бастау алатын Теріскей Алатауыныњ бас жаѓында . Шыњдарда олар ‰лкен кењістік арќылы аѓып µтеді. Шарын µзені тµмен жаѓында терењ ањѓар бойынша солт‰стікке аѓады. Олар баѓытын µзгертеді. Сосын Ілеге ќ±яды. ¤зенніњ бастаудан ќ±лауы 2716км ќ±райды. Шарын µзенініњ Іле µзенініњ сол жаѓына ќ±ятын ењ кµп салалары болып табылады. Ќазаќстан бойынша µзенніњ бірнеше атаулары бар. Жоѓарѓы µзен Шалќ±дыќсу, Ќарќара, Кеген деп аталады. Тек орта аѓысы ѓана Шарын деген атќа ия. Шарын µзенініњ 72 саласы бар. ¦зындыѓы 1972км ірі саласына Ќарќара жатады. Ол К‰нгей Алатауынан бастау алады. Оѓан екі µзен Кµкжар жєне Т‰рік ќосылады.

 

Топыраќ жамылѓысы жєне биомассасы.

      Топыраќтыњ µсімдік жамылѓысыныњ комплекстері єрт‰рлі геоморфологиялыќ, геологиялыќ, климат жаѓдайларына т‰сіндіріледі. Басты топыраќ µсімдік жамылѓысындаѓы µзгерістер кµбінесе  белдеулерге байланысты болады.Ондаѓы басты рольге зоналыќ белгілер жатады.

      Биік белдеу 3000 – 3200м биіктікті алып жатыр. М±ндаѓы µсімдік жамылѓысы жалпаќ жапыраќты, жабайы, алма, µрік, барбарис, итм±рын, тањќурай, ќ±лпынай таѓы басќалар кездеседі. Жануарлар д‰ниесіне келетін болсаќ, м±нда с‰тќоректілерден ќабан, кемірушілерден  орман тышќандары, сарыш±наќ, ќызыл шањќылдаќ тышќан таѓы басќалары кездеседі.

      Ќ±стардан сары шымшыќ, ќ±рыќты торѓай, ќызылќ±йрыќ, ‰кі, бµдене. Сонымен ќатар м±нда жыртќыш  ањдар да кездеседі, мысалы, ќасќыр, т‰лкі, борсыќ таѓы басќалары.

 

 

 

 

Алматы — Турген маршруты

     Біздіњ жалпы географиялыќ прктикасыныњ ‰шінші куні  Алматы ќаласыныњ оњт‰стік-шыѓысында орналасќан Т‰рген шатќалында µтті.

     Б±л Іле Алатауында Алматыныњ оњт‰стік-батыс жаѓында 56 км жерде орналасќан. М±ндаѓы Т‰рген 1932 жылы ашылды. Ол жер тењіз дењгейінен 1800 м биіктікте, айналасы жасыл орман, ауасы демалуѓа µте жењіл, денсаулыќќа пайдалы, к‰н тєулігіне 600 мыњ литр орасан су береді. Ауасыныњ жылдыќ орта температурасы 5 с, ењ жылы кезі шілде айында 27,7 с, салќын айлары желтоќсан,ќањтарда – 29,5 с.

     Жылдыќ жауын-шашынныњ орташа мµлшері 777 мм. Жер бедері таулы орманды шалѓынды болып келеді. Граниттен, гранодиориттен, диориттен т‰зілген, кристалдыќ жыныстар кењінен таралѓан. Тµњірегі µте кµрікті шыршалы орман, єр т‰рлі шµп пен б±та ( тањќурай, ±шќат, итм±рын, долана ) µседі.

     М±нда жануардыњ 1200 т‰рі кездеседі, оныњ 300 т‰рі ќызыл кітапќа енген, ал µсімдіктіњ 1000 т‰рі кездеседі.

 

 

      Т‰рген ќала т±рѓындарыныњ демалыс орны. М±нда геологиялыќ т±рѓыда ќарасањ палеозойдыњ негізгі жыныстары, яѓни интрузивті далалей. Сондай-аќ кальюви, олар µзен аѓысымен µзгеріп дельюви, прольювиге айналады. Б±л баќылау н‰ктесінен тау жынысыныњ б±дан шамамен 450-500 миллион жыл б±рын Герцен тау т‰зілу процесі кезінде пайда болѓанын аныќ кµруге болады.

     Геоботаникалыќ жаѓына келетін болсаќ, б±л жер орман зонасы болѓандыќтан, м±нда шырша жєне б±талы ормандармен, орман зонасына тєн µсімдік жамылѓысы кездеседі. Сондай-аќ осы баќылау н‰ктесінен тау жыныстарыныњ єр т‰рлі процестер, яѓни желдіњ єсіресе судыњ ісерінен єр минут, єр секундта µзгеріске т‰сіп жатќанын кµруге болады.

     Б±л жердегі негізгі топыраќ (жамылѓысы) жынысы алювиальді шµптесін топыраќ. Т‰рген шатќалындаѓы кіші сарќырамаѓа бардыќ. Б±л баќылау н‰ктесіндегі жердіњ негізгі топыраѓы таулы каштанды. Негізгі µсімдік жамылѓысы орманныњ б±талы µсімдігі жєне  сондай-аќ негізгісі ќайыњ мен ќараѓай болып келеді. Осы баќылау н‰ктесінен ендік зональдыќ жєне биіктік белдеулік аныќ байќалады.

          Т‰рген – Іле Алатауыныњ солт‰стік беткейіндегі б±лаќтар тобы. Т‰рген ауылынан 18 км жерде орналасќан. Минералды жылы су карбон эффузиялары жарыќшаларынан шыѓып жатыр. Тєулікттік µнімі 60,5 куб м, минералдысы 1,4 г/ л, су ќ±рамы сульфатты, жылылыѓы +26,5 с. Шипалы б±лаќтар жанында ж‰йке ж‰йесін ауруын емдейтін емхана бар. 

 

     Т‰рген – Алматы облысыныњ Енбекшіќазаќ ауданындаѓы µзен. ¦зындыѓы 116 км, су жиналу алабы 626 шаршы км. Саз тауынан басталып Ќапшаѓай бµгеніне ќ±яды. Ањѓары тау ішіндегі тар шатќал. Арна жаѓы тік жарлы. Ќар жєне м±здыќтар суымен ќоректенеді. Орташа жылдыќ су шыѓыны – 7,13 м/сек.

     Іле Алатау мемлекеттік табиѓи саябаѓында Іле Алатаудыњ солт‰стік жаѓындаѓы Т‰рген ойпаты Алматыдан 90 шаќырым ќашыќтыќта орналасќан. Ерте заманда б±л жерде шыѓысќа ќарай яѓни Ќытай мен ‡ндістанѓа керуен жолдары ж‰ретін. Т‰рген ойпаты µзініњ су сарќырамаларымен єйгілі, олардыњ саны 7. Медвежий сарќырамасы биіктігі 30 метр жардан ќ±лап аѓады. Б±л жерде таза суы бар б±лаќтар болады. Т‰рген су сарќырамасына бару жолында сіздер келесі кµрікті жерлерді кµресіздер: Т‰йеќ±с фермасы, Форель шаруашылыѓы, Жастыќ б±лаѓы, ашыќ аспан астындаѓы Музей, Есік ќорѓан»Т‰рген сарќырамасы» – Іле-Алатау ±лттыќ саябаќтыњ ќ±рамында с±лу шатќалында, Алматы облысыныњ туристер баратын орындарыныњ бірі.

 

 

    Баѓыт Алматы ќаласыныњ орталыѓында басталады. Жолы б±рын керуендердіњ µтетін жолдарында Еуропаѓа шыѓыстан – Ќытайдан жєне ‡ндістаннан келетін болѓан.

      Т‰рген шатќалында 7 сарќырама бар.  Адамдар кµп баратыны: біріншісі “Аюлы” жєне екіншісі “Теріскенсу”. Алѓашќы сарќырама (биіктігі 30 метр) жасыл шыршалар жєне шыњдар арасындаѓы бейнелі орында орналасќан. Шатќалда шыњдар жерсілкініс кезінде бµлініп, м±зды кезењге дейін іздерді саќтаѓан. “Аюлы” сарќырамасына баратын кµпірден жоѓары 300 метрде “с±лулыќ кµз” м±зды б±лаќты суымен б±лаќ орналасќан.Терсікенсу сарќырамасы б±лаќтан шамамен 2 саѓаттыќ жерде орналасќан. Негізгі аѓынныњ ќ±лау биіктігі – 40 метрді , ал егер жалпы биіктікті санайтын болсаќ – 74 метрді ќ±райды.

 

 

 

Алматы  — Тањбалы тас

 

Географиялыќ орны мен табиѓаты

        Тањбалы шатќалы Алматы ќаласынан солт‰стік-батысќа ќарай 170 шаќырым жерде, оњт‰стіктен солт‰стькке, яѓни Іле Алатауынан Балхаш кµліне жєне Бетпаќдала шµліне дейін созылып жатќан Шу-Іле тауыныњ оњт‰стік-шыѓыс бµлігінде орналасќан. Шу-Іленіњ географиялыќ жаѓдайы мен табиѓаты кµнеден жануарлардыњ ‰лкен тобыныњ (бµкендер,ќ‰ландар) маусымдыќ баѓытын, кейінерек Азия кењістігін ќоныстанѓан кµптеген халыќтардыњ ќоныс аудару жолдарын белгіледі. ¤зіндік мєні бар осы жолдыњ  ќиылысында ќола дєуірініњ µзінде-аќ 3000 жыл б‰рын мыњдаѓан жартас суреттері бар таулыќ ѓибадатхана-б±тќа табынушылардыњ к‰н ѓибадатханасы пайда болѓан. 

     Тањбалы шатќалыныњ жер бедері Шу-Іле тауыныњ 100 млн. жылдан астам уаќытќа созылѓан геологиялыќ тарихында ќалыптасты. Осы процестерде негізгі рµлді тектоникалыќ емес ќозѓалыстар атќарды. Олардыњ ењ жасыныњ жасы 1млн жылѓа жуыќ. Тау мен жазыќтыњ шекарасы Тањбалыдан солт‰стікке ќарай созылып жатќан кµне жазыќ сызыѓы арќылы µтеді. Соныњ салдарынан жердіњ жоѓарѓы жаѓы кµтеріліп, биік кертпе пайда болѓан. Су жєне жел эррозиясы к‰мбез тєрізді жєне жайдањ шыњды биік емес тау тізбегін «‰саќ шоќы» жарып µткен µзен ањѓарыныњ ќалыптасуы аяќтады. Тањбалыныњ ењ кµрікті жерлері болып шатќалдардыњ кіре берісіндегі онша ‰лкен емес коньон саналады. Ањѓар сіндегі б±л жартасты беткейлер корерменді тым жаќын шап, т±йыќ кењсе емесін тудырады. Жартастардыњ енді жєне тегіс беттес кµптеген мыњдаѓан жылдар бойы шµмейттік тотыѓын тотыѓып, кµне суретші шебердіњ бірнеше ±рпаќтары салѓан жартас суреттері петроглифтерден туратын галереяныњ ажарын аша т‰скен.

 

Гидроклиматологиясы.

        Шу-Іле тауы климаты ќ±рѓаќ жєне ќатты континенталды болып келген шµлейтті аймаќта жатыр. Б‰гінгі тањда ол Жетісудаѓы адам ењ аз ќоныстанѓан аудандардыњ бірі. ¤зендер б±л жерде аз. Олардыњ кµбісі жазда ќ±рѓап ќалады. Ыссы кезењдерде адамдар мен жануарларды ылѓалмен, тек т±зды б±лаќтар ѓана ќамтамасыз ете алады.

 

       

 Топыраѓы,µсімдігі,жануарлар д‰ниесі

         Ормандар жоќ, жекелеген аѓаштар µте сирек кездеседі.Тау баурайларыныњ негізгі жамылѓысы ќалыњ µскен б±талар. Осы жерде µсетін мардымсыз µсімдіктер кµктемде рењ беріп, тау мен жазыќты т‰рлі-т‰сті г‰лдермен ќ±лпырытып жіберсе, ал аптап жаздыњ кел‰імен µсімдіктер тез сарѓайып кетеді. Тек Тањбалы µзенініњ мањындаѓылар ѓана к‰зге дейін µздерініњ рењдерімен шураттардыњ б±зылмауын саќтайды.

 

 

       Тањбалыда тек Шу-Іле тауларында кездесетін жєне Ќазаќстанныњ ќызыл кітабына енген Регел ќызѓалдаѓы мен Кушакевич юноны жєне арнайы ќорѓауды ќажет ететін басќа да µте сирек кездесетін µсімдік т‰рлері бар. ¤зініњ алѓашќы ќалпын саќтаѓан Тањбалы шатќалында ќасќыр, т‰лкі, ќоян, сияќты жабайы ањдар, тасбаќа, жылан сияќты бауырымен жорѓалаушылар мен кµптеген ќ±стар, соныњ ішінде дала б‰ркіті, кез-ќ±йрыќ, ителгі сияќты ќ±стар мекен етеді. Елсіз жєне µмір с‰р‰ге жарамсыз болып корінетін шµлейт єлемі тіршілікке жєне ерекше єсемдікке толы.µсімдік жамылѓысынан жоѓарыда костер провильний(№ 3-гербарий), полынь цитворная(№ 4-гербарий)кездеседі. Ал тµменде шањ жапыраќ, сылдыршµп, кµк шашыратќы кездеседі. Одан басќа Тањбалы µзенініњ бойында ќамыс кездеседі.

 

      Алматы – Бішкек автожолынан  солт‰стікке ќарай 5 км  топыраќ морфологиясын аны±тау маќсатында Топыраќтану институтыныњ ѓылыми ќызметкері Ѓалымжан Бауыржан±лымен тєжірибе ж±мыстары ж‰ргізілді.

    Тєжірибе барысында  топыраќ морфологиясын аныќтауда 1 – 1,5 м терењдікте ќазылды, 1 м² жердіњ 30 % ѓана µсімдіктер кездеседі. 

 

Топыраќ кескіні:

А₁ –  0 – 10 см ќ±нарлы ќабат. Механикалыќ ќ±рамы жењіл,

         µсімдік тамырларымен тілімденген.

А₂ –  10 – 20 см алдыњѓы ќабаттан ќ±нарлыѓы аз, ашыќ – с±р

 т‰сті топыраќ. Механикалыќ ќ±рамы жењіл саздаќты.

В —   20 – 50 см µтпелі ќабат. Механикалыќ ќ±рамы орта

        саздаќты, µсімдік тамырлары сирек кездеседі.

С —   50 – 100 см тыѓыздыѓы орташа, ќ±нарсыз ќабат. ¤сімдік 

          тамырлары салыстырмалы т‰рде кездеспейді.

 

 

 

 

Тањбалы археологиялыќ кешені.

         Тањбалыда ќола жєне ерте темір дєуірінде, ортаѓасырлар мен «жања» заманѓа жататын ќоныстар, ќорымдар, ќ±рбандыќ орындары жєне петроглифтер сияќты 100-гетарта ескерткіш орны бар. Онша ‰лкен емес територияѓа шоѓырланѓан олар кµптеген кµне жєне осы заманѓы халыќтардыњ 3 мыњ жылдыќ тарихын ќамтып жатќан археологиялыќ кешенді ќ±райды.

         Барлыќ уаќыттарда да кешенніњ µзегі болып келген коньонныњ жартасында (I-V топтар) 3000-ѓа жуыќ петроглифтер бар болса, ал одан онша алыс емес жердегі жалѓыз тау етегініњ айналасына ‰лкен ќорым шоѓырланѓан. Ондаѓы ењ кµне жерлеу ѓ‰рпы б.з.д XIV-XIII ѓѓ. Ж‰зге асырылса, ал тау алдындаѓы жазыќтыќта б.з.д 1-мыњ жылдыѓы мен б.з 1-мыњ жылдыѓындаѓы ерте кµшпелелілердіњ обалары топ-топ болып орналасќан. Солардыњ ішінде ж±мбаќ ќ±рылыс «Ш±ратты оба» бар. Ерекше тарихи ќ±ндылыќты , єрт‰рлі халыќтардыњ жартасќа жазып ќалдырѓан жазулары(кµне т‰ріктіњ VII ѓ., тибеттік XVII ѓ. Ќазаќтыњ XIX ѓ.) мен ру белгілері-тањбалар ќ±райды. Тањбалы шатќалы олар ‰шін тіршілік мекені жєне ќасиетті жер.

 

 

    Ќола дєуірі тайпаларыныњ табиѓат ќ±былыстарына табынѓан пантеон(барлыќ ќ±дайлар) ѓибадатхананыњ орталыќ бµлігінде (IV-топ), коньонныњ ењ биік єрі тік жартасында кескінделген. Ол белгілі бір тєртіпке жєне єрќайсысы µзінше бейнеленген 7 ќ±дай персонажынан, олардыњ астында бийлеп ж‰рген 10 жауынгердіњ, рудыњ жєне адамдардыњ пірі дуѓа оќып отырѓан єйелдіњ бейнелерінен т±рады. Ќола дєуірініњ  адамдар єлем ќ±рлымын м±мкін осылай т‰сінсе, яѓни ќ±дайлар мен балалардыњ ќатал итиархиясын пір т±тып, солар арќылы єлемдік тєртіпті реттеп отырса керек.

         Темір дєуірінде петроглифтер сансыз кµп. Олар ±лы ќоныс аудару мен жорыќтар жолында бірін-бірі алмастырѓан жауынгер кµшпелілар саќтар, ‰йсіндер,юечжейлер, ѓ±ндар сияќты т‰рлі халыќтар ќалдырѓан. Жаулап алудыњ тайпалар µзініњ билігін бекіт‰ ‰шін баѓындыр‰ѓа тырысќан.XII ѓ-дан XVI ѓ-ѓа дейін созылѓан тµрт ж‰з жыл Тањбалы тарихында «ќарањѓы ѓасырлар» деп аталады. Себебі, онда моњѓолдардыњ жаулап алулары таѓы басќалар ањѓарылмайды. 

 

 

Наќты зерттеулер.

№ 1. Баќылау пункті.  Тањбалы шатќалы Ситуациялыќ жоспарѓа ќарап, біраяќты жолмен ж‰ріп отырдыќ. Ол Алматы ќаласынан 70 шаќырым жерде орналасќан.

№ 1 топ. Баруѓа ењ ќиын жєне барлыѓы 100-ге жуыќ петроглифтерден т±ратын топ. Суреттердіњ кµп бµлігі ќола дєуірініњ аяќталмаѓан суреттері мен экизгиздері. Олардыњ жаќсы орындалѓан кµптегендерін II топ жартастарынан кµруге болады.

 

№ 2 топ. Ењ жарќын жєне репрезентативті, б±л топта кµне суреттердіњ 400-ге жуыѓы бар.Ќола дєуірініњ петроглифтері µте ‰лкен (25-70см) терењ жєне м±ќият ќоршалѓан. Жануарлардыњ (жабайы б±ќалар, жылќылар, ќ±ландар,б±ѓылар, ќасќырлар) дене бітімі µзіндік мєнермен орындалѓан. Ањ терісіндегі ќасќыр ќ±йрыќты жєне ќалдарыныњ соњы спираль тєрізді иілген фантастикалыќ персональдары тек осы топтан кµр‰ге болады. Б±л топта сондай-аќ кµне мифологияныњ басќа да образдары иыѓында шоќпары бар ерж‰рек батырлар, б±ѓыларды аулап ж‰рген ќасќыр томаѓалы садаќшылар жєне басы сєулелі ќ±дай бар.К‰ні кеше ѓана жартаста бейнеленген ќ±дайдыњ бейнесі тек фотосуретте саќталѓан жартастар кµне уаќыттан б‰ліне бастаѓан.

 

№ 3 топ. Негізінен ќола дєуірініњ петроглифтерінен т±рады. Олардыњ кµп бµлігі кейінгі ѓасырларда ќайтадан жањартылып, кµптеген композициялар саќ дєуірі мен ортаѓасырлыќ суреттермен толыќтырылѓан. Тењдесі жоќ бейнелер болып б±ќа ‰стіндегі к‰н ќ±дайы, ішіндегі б‰зауы бар рельефті техникамен салынѓан шыр жєне бір аяѓымен т±рѓан ж±мбаќ персонаж саналады.¤те сирек суреттердіњ ќатарына сондай-аќ бийлеп ж‰рген ќарулы жауынгерлердіњ бейнелері жатады. Б±л кµрініс адамдарды ќ±рбандыќќа шалу ѓ±рпы болса керек.Ќола дєуірініњ жањартылѓан ‰лкен суреттері алыстан жаќсы кµрінеді.Композициялардыњ барлыѓы бір галерея іспетті.Ќазаќтардыњ жартас творчствосыныњ ‰лгісі болып аѓашќа байланѓан аттыњ єсем бейнесі саналады.

 

 

№ 4 топ. Ѓибадатхананыњ мєнді жєне композициялыќ орталыѓын ќ±райды.Б±л топта 700-ден астам петроглифтер бар. Олардыњ кµпшілігі жєне ерте темір дєуіріне, ортаѓасырлар мен жања заманѓа жататын мєні аз суреттер. Ерекше ќ±ндылыќты ќола дєуірініњ тењдесі жоќ панносы ќ±райды.Онда белгілі бір тєртіпте жєне єрќайсысы µзінше берілген кµне б±ттыќ пантеонныњ 7 ќ±дайыныњ одан тµменірек билеп ж‰рген 10 жауынгердіњ, босанатын єйелдіњ жєне ќолдарын намазѓа созып т±рѓан адамдардыњ бейнелері бар.Ќола дєуірініњ «єлем картинасы» кейінгі уаќыттарда бірнеше рет µзгерген.

 

№ 5 топ. Тікжартастардыњ бойымен еркін ж‰р‰ге м‰мкіндік беретін ѓажап ќ±рылымды сатылы териториясымен ерекшеленеді. Б±л топта 1000-нан астам сурет бар. Ќола дєуірініњ жануарлардыњ єскери арбалардыњ, сондай-аќ мифтік образдар шоќпар ±стаушы мен «к‰н бастылардан» т±ратын бірнеше паналар жатады.

 

 

         Жартастарда барлыѓы 11 ќ±дайдыњ белгісі саќталѓан, біраќ та олар «пантеонныњ» негізгі персонаждарыныњ кескінін ќайталайды. Кейбір бейнелер кейінгі еліктеулер болуы м‰мкін. Осы бес топты ж‰ріп µткен соњ, шыѓысќа оњѓа ќарай тµбе бар жєне бейіттер мен обалар бар. Жалпы тау аласа тауѓа, кайназойда пайда болѓан.¤сімдік жамылѓысы жаќсы. Жылан, т‰лкі, ќоян кездеседі. Ары ќарай ж‰ре бере адамдардыњ бейіттерін кµр‰ге болады.

  Бейіттер шамамен мына ретпен орналасќан. М±нда µрттелген адамдар жерленген.                                                                

 

1                   2                   3       Є     Е
	Б

                  1.Белгісіз 

                  2.Єйел адамныњ

                  3.Ер адамныњ

                  4.Баланыњ бейіті

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы – Есік кµлі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы – Ќапшаѓай

Маршруттыњ жалпы физикалыќ-географиялыќ сипаттамасы.

 

      Ќапшаѓай – Алматы ќаласыныњ солт‰стігінде 70 км, Іле ањѓарына салынѓан бµген. Алматы облысы территориясында орналасќан. Негізінен сол аймаќтаѓы су электр стансасыныњ салынуына байланысты жобаланѓан. Бµгенге су 1970 жылдан жинала бастады. Ауданы 1850 км шамасында, ал кµлемі 28,14 м³, ±зындыѓы 80 км, енініњ жалпаќ, яѓни енді жері 22 км. Сонымен орташа терењдігі 15,2 м, ењ терењ жері 47 м. Ќапшаѓай су ќоймасына сиятын барлыќ судыњ кµлемі 28 мыњ км³. Бµген дењгейі 4 метрге дейін аѓысќа байланысты ауытќып т±рады. Бµгенніњ энергетикалыќ жєне ирригациялыќ зор мањызы бар.

Ќапшаѓайдыњ су жиналатын алабы 113 мыњ км², жаѓасыныњ ±зындыѓы 430км. Бµгенніњ солт‰стік жаѓасы ќ±мды-малта тасты, едєуір бµлігі биік жєне тік жарлы, келесі оњт‰стік жаѓасы аласа, сондай-аќ жалпаќ ќ±мды, саздаќты келеді. Бµген ќазіргі тањда толыќ пайдалануѓа берілген.

 

 

 

     Бµгенде балыќтыњ 26 т‰рі кездеседі. Олардыњ ішінде 16 т‰рініњ кєсіптік мањызы ерекше. Жылына 2 мыњдай балыќ ауланады екен. Шаруашылыќ баѓамына тоќталсаќ, бµген суымен 450 мыњ га аймаќ суарылады. Онда к‰ріш, бау-баќша, кµкµніс, жеміс, ж‰зім жєне жем-шµп арнайы µсіріледі. Сонымен ќатар шабындыќ пен жайылымѓа да бµгенніњ пайдасы зор, мол суландыру ж‰ргізіледі.

          Климаты ш±ѓыл континентальды. Жылдыњ суыќ мезгілінде м±нда ауаныњ суыќ массасыныњ єсер ететін антициклондадыњ пайда болуы кµрініс табады, соѓан байланысты жиі байќалады.

 

1. Жазыќты белдеуі, ол Іле µзенініњ соло жаќ жаѓалауынан таудыњ алдыњѓы (70 м дейін) жаѓына жаќын. Ќысы жєне жазы ќ±рѓаќ, ыстыќ, яѓни континентальды болады.
2. Тау алды белдеуініњ территориясы 700-1500 м биіктік аралыѓын ќамтиды жєне біршама азды континентальдылыѓымен ажыратылады.
3. Тау іші-тау аралыќ (внутригорный) белдеуі. Оѓан Шалќ±дыќ су, Жалаѓаш аймаѓыныњ батыс бµлігі жатады. Биіктігі 1200-1500 метр. Жауын-шашын мµлшері 1000 мм ќ±райды.

МАРШРУТТЫЊ НАЌТЫ ФИЗИКАЛЫЌ-ГЕОГРАФИЯЛЫЌ СИПАТТАМАСЫ

 

БАЌЫЛАУ Н‡КТЕСІ №1

Ќаскелењ µзені.

Орналасќан жері: Алматы – Ќапшаѓай тас жолынан 50 метр ќашыќтыќта орналасќан. Ќаскелењ µзені Іле µзенімен ќатарлас келіп, содан сол Іле µзеніне ќ±яды. Б±л сол жаќ саласына айналады. Жер бедерініњ сипатында аллювиальды шµгінді жыныстар тєн болады.

          Аллювиальды шµгінділер – ‰йінді сипатта, µзен аѓысымен бірте-бірте жинала тасымалданады да жайылмаларда пайда болѓан жыныстар (малта тас, ќиыршыќ тас, ќ±м, лесс) байќалып т±рады.

          ¤сімдігі: ќамыс, су с‰йгіш (гидрофильді), суда µсетін (гигрофильді) болып келеді жєне µзара ерекшеледі.

          Су шыѓыны µте мол шамада. 1988 жылы µзен арнасынан тасып, ‰лкен апат болѓан-ды. Б‰гін су шамасы кµтерілу, тасуы ќатал баќыланады.

          Табиѓат зонасы: шµлейтті.

 

 

БАЌЫЛАУ Н‡КТЕСІ №2

Ќапшаѓай су ќоймасы.

          1970 жылы Ќапшаѓай ќаласы салына бастады. Ќапшаѓай су ќоймасы жалпы екі платинадан т±рады:

• Русловая – 45 метр
• Логовая – 49 метр

Су ќоймасыныњ 

• ¦зындыѓы – 80 км
• енініњ µлшемі – 20-22 м
• терењдігі – 47 м
• кµлемі – 20-22 м³

 

Кезінде Ќапшаѓай су ќоймасынан 3 миллион ондатры ауланѓан екен. Ал ќазіргі тањда 200-300 мыњ ѓана ондатр аулануѓа р±ќсат бар. Б±ѓан экологиялыќ жаѓдай жєне кµптеген µзге де факторлар єсері болѓан.

          Су д‰ниесіндегі балыќтарынан – жайын, судак, маринка ауланады.

          Геологиялыќ жасы – палеозой кезењінде пайда болѓаны аныќ.

 

ЌОРЫТЫНДЫ

Біздіњ оќу практикамыз 17 мамырдан 21 мамыр к‰ні аралыѓында µткен болатын. Бірнеше аймаќтарда болып ќайттыќ.

Маќсатымыз: табиѓи ландшафттыњ єрт‰рлілігін аныќтау, єрт‰рлі табиѓи жєне антропогендік ќ±былыстарды аныќтап байќау, табиѓатты µз  кµзімізбен шолып шынайы єсер алу, яѓни білімімізді осылайша негіздеу.

Біздіњ ойымызша біз осы маќсатты толыѓымен орындадыќ, барѓан маршрутымыз Алматы – Шарын, Алматы – Т‰рген, Алматы – Тањбалы тас, Алматы – Іле, Алматы – Ќапшаѓай болатын жєне µте ±нап, ќызыќты µтті. Єрќайсысыныњ табиѓаты ерекше, бір-біріне  ±ќсай бермейді.

Далалыќ зерттеулердіњ бастамасын алдыќ. Ол зерттеулердіњ айырмашылыќты мањызын т‰сіндік.

Ќорыта келгенде б±л практикадан біз кµптеген єсер алдыќ, табиѓаттыњ єр алуан жаѓдайындаѓы ерекшеліктерді кµріп, зерттеуді де бастаѓанбыз.