ХАМЗИН С.Қ. АБДУШКУРОВ Ф.Б.

Құрылыс материалдары БОЙЫНША

ЗЕРТХАНАЛЫҚ – ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР

Колледждер мен бакалавриаттар құрылыс

мамандықтарының студентеріне арналған

А С Т А Н А 2 0 0 4

К I Р I С П Е

Құрылыс материалдарының өнеркәсібі өзімен оның дамуына Республикмыздың экономикалық потенциалы байланысты орасан зор саланы көрсетеді. Материалдарға жұмсалатын шығындар құрылыс-құрастыру жұмыстарының жалпы құнының жартысынан астамын құрайды. Құрылыс материалдарының өндірісі толып жатқан шикі заттар шығару және өндірумен байланысты. Құрылыс кешенінде күн сайын жаңа технологиялар, материалдар мен бұйымдар пайда болады, олар Қазақстан Республикасының Стандарттының (ҚР СТ) және Мемлекетаралық Стандарттарының (МСТ) талаптарын қанағаттандыру керек.

Құрылыс материалдарына ҚР стандарттары және МСТ-тар дайындаушыларға заң болып саналады, олардың талаптарын барлық көрсеткіштер бойынша қатал орындауды ескереді. Материалдардың зертханалық санауларында сандық сипаттамалары сынау әдістеріне байланысты болғандықтан, студенттермен оларды оқып білу және көрсеткіштерді бағалау негізіне Қазақстан Республикасының стандарттарына және мемлекетаралық стандарттарына сәйкес біріңғай әдістеме қабылданған.

“Құрылыс материалдары мен бұйымдары” пәнін оқып білу студенттерге іс жүзінде негізгі құрылыс материалдарымен, олардың қасиеттерімен, осы қасиетерді анықтау әдістерімен, оларды құрылыста дұрыс бағалап пайдалну мақсатымен танысуға мүмкіндік беретін зертжханалық жұмыстар орындаумен қоса жүреді.

Оқу құралын жасағанда Қазақстан Республикасының стандарттары (ҚР СТ), мемлекетаралық стандарттар (МСТ) және құрылыс мөлшерлері мен ережелері (ҚМЕ) пайдаланылған.

“Жаттықтыру” құрылыс материалдары бойынша негізгі оқылыққа оқу құралы болғандықтан, мұнда студенттер оқитын көп жалпы мағлұматтар жоқ.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СТАНДАРТТАРЫ (ҚР СТ), МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАР (МСТ), ОЛАРДЫҢ АТҚАРАТЫН МІНДЕТІ МЕН ҚҰРЫЛУЫ

Стандарттардың міндет атқаруы

Қазақстан Республикасында 1999 жылдың 19 шілдесінде “Стандарттау туралы” заң қабылданған, ол стандарттау саласында қоғамдық қатынастарды тәртіпке салады, мемлекеттік жүйенің, құқықтық негізін және стандарттау бойынша мөлшерлік құжаттар жасаумен қолдану арқылы өнім саласы, процестер (жұмыстар) және қызмет көрсету мәселелерінде мемлекет пен тұтынушылардың мүдделерін қорғау шараларын анықтайды.

Құрылыс материалдарының стандарттары берілген қасиеттерімен өнімдер шығаруды қамтамасыз етуге және жабдықтаушы мен тұтынушы арасындағы өзара қатынастарын реттеуге арналған. Стандарттар құрылыс материалдары өндірісінің технологиясы саласындғы жетістіктерді қамтып көрсетеді, құрылыс материалдары өндірісінің техникасы өзгеруі мен жетілуімен бірге өзгереді және жетіледі.

Кәсіпорындары берілген қасиеттерге сәйкес келетін өнім шығаруға міндетті. Бұл мақсат үшін біріңғай республикалық мөлшерлер болуы керек. Мұндай мөлшерлер мемлекетаралық стандарттарда және Қазақстан Республикасының стандарттарында келтіріледі. Стандарттармен қатар – құрлысшылар үшін негізгі басшылық құжат әрекеттегі “Құрылыс мөлшерлері мен ережелері” (ҚМЕ) болады, оларда құрылыс материалдары, бұйымдары және құралымдарының номенклатурасы мен негізгі өлшемдері, олардың сапасына қойылатын негізгі талаптар, ғимараттар(үймереттер) тобына байланысты құрылыс материалдарын, бұйымдарын және құралымдарды іріктеу және қолдану бойынша нұсқаулар және де құрылыс материалдарын, бұйымдарын және құралымдарды тасымалдау мен сақтаудың негізгі ережелері келтіріледі.

Стандарттардың құрылуы

ҚР стандарттары және мемлекетаралық стандарттар белгілі пішін бойынша шығарылады, өзінің нөмірі, бекітілген күні және оларды әрекетке енгізу мерзімі болады. Стандарттар мен МСТ-тар жеке тараулардан тұрады, олардың тізімі мен мазмұны төменде келтірілген:

1 тарау. Анықтама. Тарауда стандартталатын материалдың аты беріледі, шикі зат көрсетіледі және қысқаша материал дайындау технологиясы келтіріледі.

11 тарау. Жіктеу. Материалдың сорты мен маркасы, пішіні мен мөлшері және өлшемдері және мүмкін ауытқулары көрсетіледі.

111 тарау. Техникалық шарттар. Сандартта көрсетілген әдістеме бойынша сыналған материал қанағаттандыратын мөлшерлер келтіріледі. Өйткенмен, егер материал стандартпен ескерілген сорттарға техникалық мөлшерлердің бір бөлімі бойынша қанағаттандырылмаса, оны шартқа сәйкес емес, яғни сортты емес деп санау керек.

Шартқа сәйкес емес материал алғанда дайындаушы зауытқа өтініштер ұсыну керек, яғни шығындардың есесін толтыру туралы талаптар, бұл оның шығаратын өнімінің сапасын көтеруге мүмкіндік туғызады.

IV тарау. Сынау әдістері. Зертханалық жұмыстар орындағанда осы тарауға ерекше назар аудару керек, өйткені онда аспаптар бейнелеуі және оларда жұмыс жүргізу ережелері беріледі. Жұмыс ережелерін сақтамау немесе жұмыстағы салақтық қате нәтижелер алуға және сынақты қайталау қажеттілігіне әкеліп соғады.

V тарау. Сынауға сынамалар іріктеу ережелері. Тек сынамалар іріктегенде субъективтік амалдық мүмкіншілігін болғызбау үшін және алынатын материалдың сапасын санамамен әбден нақты сипаттауға МСТ-да материалдың түсетін партияларынан сынамалар іріктеп алу бойынша нұсқаулар кетіріледі және іріктеп алынатын сынамалардың сандық мағыналары беріледі. Бұл сынаулар үшін материал сынамаларын іріктеу мәселесі бойынша жабдықтаушы мен тұтынушының арасындағы келіспеушілікті жояды.

VI тарау. Материалдарды буып-түю, таңбалау, сақтау және тасымалдау ережелері. Материалдарды буып-түю, тасымалдау және қоймаларда сақтау ережерелі туралы нұсқаулар оларды бұзылудан және жоғалудан қорғау мақсатын көздейді. МСТ-тар мен стандарттар зауыттарды шығаратын өнімге оның сорты мен маркасын көрсетіп паспорт беруді міндеттейді. Бұл материал сапасын төмендететін себептерді табуға мүмкіншілік береді.

Стандарттар мен МСТ-дың қабылданған құрылуы материалдың сапалы сипаттамаларын анықтауға, оларды құралымдарда пайдаланудың ұтымды жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. Жабдықтаушы мен тұтынушы арасындғы өнім сапасы мәселелері бойынша және сонымен байланысты оның құнын төлеу туралы туатын таластарды шешеді.

Стандарттар мен МСТ-тар дайындаушыға шығаратын өнімнің сапасына, ал тұтынушыға оны құралымдарда дұрыс пайдалануына жауапкершілік артады.

ҚҰРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФИЗИКА-МЕХАНИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ

Барлық құрылыс матералдарының өзіне тән негізгі қасиетерін келесі топтарға бөлуге болады.

1.Физикалық қасиеттері, мыналарды сипаттайды:

— хал-жайының параметрлері: шын тығыздығы, орташа тығыздығы, үйілген тығыздығы, салыстырмалы тығыздығы, кеуектігі;

— материалдың суға қатынасы (гидрофизикалық): су сіңіруі, капиляр соруы, ылғал тартқышы, дымқылдығы, су өтпеушілігі, гидрофобтығы, гидрофильдігі, дымқылдық деформациялары, аязға төзімділігі, суға төзімділігі;

— материалдың жылуға және жоғары температураларға қатынасы (жылу физикалық): жылу өткізгіштігі, жылу сыйымдылығы, отқа беріктігі.

2.Механикалық қасиаттері, материалдың сыртқы күштер әсеріне қарсы тұру қабілетін сипаттайды: серпімділікті, сынғыштықты, беріктікті, қаттылықты, уатылуды, тозуды, релаксацияны.

3.Химиялық қасиеттері, әр түрлі химиялық орталар әсер еткенде материалдың шыдамдылығын сипаттайды: атмосфераға тұрақтылықты, тұзға төзімділікті, қышқылға төзімділікті, сілтіге төзімділігін.

4.Ұзақ уақыттық, сенімділік – материалдардың пайдалану барысында өзінің физика-механикалық қасиеттерін көрсететін қабілеттілігін сипатайтын қасиеттері.

Материалдың барлық қасиеттерін оның құрамы мен құрылымымен, әсіресе кеуектің көлемі және түрімен анықталады. 1.1- кестеде кейбір құрылыс материалдарының негізгі қасиеттері келтірілген.

1.1. Физикалық қасиеттері

1.1.1. Шын тығыздықты анықтау

Шын тығыздық ρ — көлем дене тығыздығы анықталатын нүктеге жиналғандағы массаның көлемге қатынас шегі ( яғни олардағы саңылаулар мен қуыстарды есепке алмағанда).

1.1-кесте

ҚҰРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ

Материал аты	Шын тығыз-дығы, г/см³	Орташа тығыз-дығы, г/см³	Кеуектігі, %	Жылу өткіз-гіштік коэфи-центі, Ватт/м град	Сығуға беріктік шегі, МПа
1	2	3	4	5	6
Болат	7,85	7,85	0	58	380-450
Бетон (ауыр)	2,60	2,20-2,50	8-12	1,28-1,55	10-60
Бетон (жеңіл)	2,60	0,50-1,80	50-80	0,20-0,45	15-30
Гранит	2,70	2,67	1,40	2,80	150-130
Жанар тау туфы	2,70	1,40	52,00	0,50	30,40
Кәдімгі кірпіш	2,65	1,80	32,00	0,75	7,5-30
Қуыс кірпіш	2,65	1,30	51,0	0,50	7,5-25
Әйнек	2,60	26,00	0	0,80	700
Көбік әйнек	2,60	0,30	88,00	0,11	—
Қарағай (талшық бойы)	1,53	0,50	67,00	0,17	30-40
Әйнек пластикасы	2,00	2,00	0	0,50	300-500
Көбік қабат	1,07	0,20	90,0	0,03	0,4

Аспаптар: пикнометр (Ле-Шателье Кандло колбасы) (1.1-сурет.), аналитикалық таразы, №008 елек (918тесік/см²), 10х10 см шыны.

Материалдар: кептірілген және шар диірменде не келіде ұсатылған кез келген құрылыс материалы.

1.1 — сурет. Ле Шателье Кандло колбасы

Пикнометр өзімен орта бөлігі кеңейтілген тар ұзын мойны бар әйнек сауытты көрсетеді. Кеңейтілген бөлігінен жоғары және төмен белгілер түсірілген, олардың аралығында көлем белгіленген. Пикнометрді зерттелетін материалға қатынасы оқшау төменгі белгіге дейін сұйқтықпен толтырады. Әйнек тілігінде 100 г ұсақталған, кептірілген материал өлшенеді және оны азғантай үлестермен байқап сұйықтық денгейі жоғарғы белгіге жеткенше аспапқа салады. Зертелетін материалдың қалғаны өлшенеді.

Шын тығыздықты 0.01 г/см³ дейін дәлдікпен орташа арифметикалық мағынасы ретінде мына формула бойынша анықтайды

ρ = m – m₁/ V_a,

мұндағы ρ — материалдың шын тығыздығы, г/см³; кг/м³;

m — сынаққа дейінгі материал массасы, г; кг;

m₁— сынақтан кейінгі материал массасы, г; кг;

V_a_.— қысып шығарылған сұйықтың көлеміне тең материалдың абсолюттік көлемі, см³; м³.

Шын тығыздықты екі анықтауының нәтижелері арасындағы айырмашылық 0,02 г/см³ аспауы керек. Үлкен айырмашылықтар болған жағдайларда үшінші анықтау жүргізіледі және екі ең жақын мағыналарының орташа арифметикалық мағынасы есептелінеді Сынау нәтижелері 1.2 — кестеге енгізіледі.

1.2 — кесте

Тығыздықты анықтау нәтижелері

Материал аты

Ұнтақ өлшемдігі, г

Сынақтан кейін қалған өлшемдік,

Көлем өлшегіштегі ұнтақ массасы, г

Материал-дың шын тығыздығы, г/см

1.1.2. Орташа тығыздығы анықтау

Орташа тығыздық ρ_о — бұл табиғи күйдегі материал көлемі бірлігінің массасы

ρ_о = m / V_т ,

мұндағы ρ_о — орташа тығыздық, г/см³; кг/м³;

m – материал массасы, г; кг;

V_т— табиғи күйдегі көлем, см³, м³.

Құрылыс материалдарының көпшілігінде саңылаулар болады. Неғұрлым олар материал көлемі бірлігіне көп болса, соғұрлым оның орташа тығыздығы кіші, материалдың орташа тығыздығына бірқатар оның физика-механікалық қасиеттері байланысты болады, мысалы: беріктігі, жылу өткізгіштігі. Орташа тығыздықтың мағынасы құрылыс құралымдарының кеуектілігін, массасын және өлшемдерін анықтауға қолданылады. Орташа тығыздылығын анықтағанда нұсқаулардың дұрыс та және дұрыс та емес геометриалық пішінін пайдалануға болады.

Аспаптар: штангенциркуль, сызғыш, көлем өлшеуіш немесе Архимед таразы, стандартты құйғыш, аналитикалық таразы.

Материалдар: құрылыс материалдарының үш түрі: геометриалық пішіні дұрыс, дұрыс емес және сусымалы.

1.1.2.1. Орташа тығыздықты геометриалық пішіні дұрыс нұсқаларда анықтау

Текше пішіні бар нұсқа алынады және 1.2-суретте көрсетілгендей әр қыры үш жерде өлшенеді. Әр қырдың соңғы өлшеміне үш өлшемнің орташа арифметикалық мағынасы қабылданады. Өлшеуді 0,1 мм дейінгі дәлдікпен өндіреді.

Цилиндрлік пішінді нұсқаның көлемі екі өзара перпендикулярлы диаметрлерді өлшеумен өндіріледі. Бұдан басқа цилиндлер биіктігінің ортасы бойынша диаметрлердің шамасын өлшеу керек. Нұсқа биіктігі 1.3-суретте көрсетілгендей шеңбермен диаметрлердің қиылысу нүктелерінде өлшенеді нүктелерінде өлшенеді.

Көлемді анықтаған соң, егер нұсқа салмағы 100 г артық болса, 0,01г дейінгі дәлдікпен таразда нұсқа массасы анықталады.Егер нұсқа массасы 100 г аз болса 0,001г дейінгі дәлдікпен анықталады.

1.2 — сурет. Дұрыс текше пішінді нұсқаны өлшеу

1.3 — сурет. Цилиндрлік пішінді нұсқаны өлшеу

Нұсқаның орташа тығыздығы былай анықталады

ρ_о = m / V_ц,

мұндағы ρ_о – заттың орташа тығыздығы, г/см³; кг/м³;

m – нұсқа массасы, г; кг;

V_ц – нұсқа көлемі, см³; м³.

Цилиндрлік пішінді нұсқаның көлемі

V_ц= π d ² h / 4 ,

Сынау нәтижелері 1.3-кестеге енгізіледі.

1.3 – кесте

Орташа тығыздықты анықтау нәтижелері

Материал

аты

Нұсқа

пішіні

Нұсқа өлшемдері,

см

Нұсқа көлемі, см

Нұсқа массасы, г

Орташа

тығызды-

ғы

ені

диа-метрі

биікті-

гі

г/см

кг/м

1.1.2.2. Орташа тығыздықты геометриялық пішіні дұрыс емес

нұсқаларда анықтау

Геометриялық пішіні дұрыс емес нұсқалардың орташа тығыздығын анықтау үшін парафиндеу әдісін қолданады.Бұл үшін алдын ала кептірілген пішіні дұрыс емес нұсқа техникалық таразыда өлшеніледі. Сосын нұсқа бояу жаққыш арқылы парафиннің жұқа қабатымен сыланады және енді парафинмен бірге техникалық таразыда қайтадан өлшенеді. Тек сонан – соң ғана гидростатикалық

таразыда өлшенеді (1.4-сурет).

Заттың орташа тығыздығын мына формула бойынша есептейді

ρ_o = m / V₁— V_п ,

1.4 – сурет. Гидростатикалық таразы

мұндағы m – құрғақ күйіндегі нұсқа массасы, г;

V₁ – парафимен бірге нұсқа көлемі, см³;

V_п – парафин көлемі, см³;

ρ_о – заттың орташа тығыздығы, г/см³.

V_п = m₁ – m / ρ_п,

мұндағы m — парафинсіз нұсқа массасы, г;

m₁— ауада парафинмен бірге нұсқа массасы, г;

ρ_п — парафин тығыздығы — 0,93 г/см³.

V₁ = m₁ – m₂ / ρ_с ,

мұндағы m₂– суда парафинмен бірге нұсқа массасы, г ;

ρ_с— су тығыздығы — 1,0 г/см³ .

Сынау нәтижелері 1.4. – кестеге енгізіледі

4 – кесте

Орташа тығыздықты анықтау нәтижелері

Материал

Нұсқа массасы, г

Массаның суда жоғалуы немесе нұсқа көлемі, см³

Орташа тығыздық

құрғақ күйінде және ауада,

ауада парафин-делген нұсқа-ның,

суда парафин-делген нұсқа-ның,

г/см³

кг/м³

1.1.3. Сусымалы материалдардың үйілген тығыздығын анықтау

Үйілген тығыздық ρ_үй – түйірлі не ұнтақ материалдар массасы мен бөлшектерінің арасындағы кеңістікті қоса алғанда олардың ие болатын көлемінің қатынасы.

Өлшеуіш сауыт өлшеніледі және май құйғыш астына қойылады (1.5-сурет). Май құйғышқа зертелінетін материал салынады. Май құйғыштың қақпасын ашып, сауытты бас жағы пайда болғанша толтырады, сосын оны сызғышпен кесіп алып, сауытты материалмен өлшейді. Үйілген тығыздық үш өлшеудің орташа арифметикалық мағынасы ретінде мына формула бойынша анықталады.

ρ_үй= m₁– m₂/ V ,

мұндағы m₁ – материалмен бірге өлшеуіш сауыттың массасы, кг; m₂ — өлшеуіш сауыттың массасы, кг;

V — өлшеуіш сауыттың көлемі, м³.

1.5-сурет. Үйілген тығыздықты анықтауға арналған май құйғыш

Сынау нәтижелері 1.5 — кестеге енгізіледі

1.5-кесте

Үйілген тығыздықты анықтау нәтижелері

Материал

Массасы, г

Материал көлемі,

см³

Үйілген тығыздық,

г/см³

өлшеуіш сауыт-тың

материал-дың сауыттпен бірге

материалдың

1.1.4. Кеуектіні анықау

Кеуектік – материал көлемін саңылаулар толтыру дәрежесі. Кеуектік көбінесе материал көлемінен пайызбен көрсетіледі.

Кеуектіні анықтаудың тікелей әдісі материалдағы саңылау кеңістікті сұйылған гелиймен немесе басқа ортамен орнын бастыруға негізделген. Кеуектіні анықтаудың эксперименттік – есептік әдісі шын және орташа тығыздықтың мағыналарын анықтау үшін пайдаланылады. Кеуктік мына формула бойынша анықталады.

К = (1 – ρ_о/ ρ) 100% ,

мұндағы К — кеуектік, % ;

ρ_о– орташа тығыздық, г/см ³ ;

ρ — шын тығыздық, г/см³.

1.1.5. Жылу өткізгіштікті анықтау

Жылу өткізгіштік деп жылуды бір беттен басқаға беретін материалдың қасиетін атайды. Бұл қасиет жылылықты өткізбейтін материалдардың үлкен тобына калай болса, үймереттердің сыртқы қабырғалары мен жабындарын жасауға қолданатын материалдарға да сондай ең маңызды болады. Ауаның жылу өткзгіштігі λ =0,023 Вт/м град, бұл құрылыс материалының қаңқасын құрайтын қатты заттан едәуір кіші. Сондықтан материалдың кеуекті болуын ұлғайту оның жылу өткізгіштігін азайтудың негізгі тәсілі болады. Материалдың жылу өткізгіштігінің көрсеткіші жылу өткізгіштік коэфиценті болады, ол оның кеуекті болуына байланысты және профессор В.Н. Некрасовтың эмпиризмдік формуласымен көрсетіледі

λ =1,16- 0,16 ,

мұндағы λ — жылу өткізгіштік коэфиценті;

ρ_о — орташа тығыздық, г/см³.

1.2. Механикалық қасиеттер

1.2.1. Сығуда және иілісте беріктікті анықтау

Материал беріктігі беріктік шегімен – нұсқаның қыйрауына қозғайтын тиісті күштің ең үлкен кернеуімен сипатталады.

Аспаптар: гидравликалық пресс, сызғыш.

Материалдар: дұрыс пішінді нұсқалар түріндегі бетон, ерітінді (текше, цилиндр, параллелепипед) – беріктікті сығуға анықтау үшін;

4х4х16 см арқалықтар — беріктікті иіліске анықтау үшін.

1.2.1.1. Сығуға беріктік шегін анықтау

Анықтау әдістемесі: нұсқаның көлденең өлшемдерін өлшейді, сосын оны қысатын күштер әсерінің астында пресспен қыйрауға ұшыратады.

Сығуға беріктік шегінің шамасы R_сығ, кгс/см² не МПа, мына формула арқылы есептелінеді

R_сығ = P / F = n ^. F_п / F ,

мұндағы P – қыйрату жүгінің шамасы, кгк;

F – көлденең қиманың ауданы, см²;

n – манометр көрсетулері, кгк;

F_п – поршень ауданы, см².

Сынау нәтижелері 1.6- кестеге енгізіледі.

1.6-кесте

Беріктік көрсеткіштері

Мате-

риал

Нұсқа өлшемдері,

см

Көл-денең, қима-сының ауданы,

см²

Мано-метр көрсе-тулері

Пор-шень ауданы,

см²

Қира-ту жүгі,

кгк

Сығуға беріктік шегі,

кгк/см²

(МПа)

1 жа-ғы

жа-ғы

диа-метрі

1.2.1.2. Иіліске беріктік шегін анықтау

Иіліске беріктік шегі R_иіл – екі тіректегі арқалық түріндегі материал нұсқасын сынау арқылы анықталады

R_иіл= 3 Р l₁/ 2 b h²,

мұндағы Р — қирату жүгі, кгк ;

l₁ — тіректер арасындағы арқалық = 20 см ;

b — ені, см ;

h — биіктігі, см ;

R – иіліске беріктік шегі, кгк/см ²; МПа .

1.2.3. Уатылуды анықтау

Уатылу деп материалдың майдалайтын күш әсерінен көлемі мен массасының кішірею қабілетін атайды.

Аспаптар: ЛКИ майдалау шеңбері, техникалық таразы, салмағы әр түрлі гирлер, сызғыш.

Сыналатын материалдың нұсқасын 0,01 г деінгі дәлдікпен таразыда өлшейді. Өлшенген нұсқаны шеңбер құрсауына орнатады және шеңбер бетіне қысады (1.6-сурет). Уатылуға тартылатын нұсқаның ауданы шеңбердің көлденең бетімен толық беттесу керек. Сосын аспап шеңбері қозғалысқа келтіріледі. Шеңбер айналу кезінде нұсқа астына мезгіл-мезгіл ұсақ кварц құмын салып отырады.

Уатылу бір циклі жолдың 150 метріне тең.

Материал уатылуының дәрежесі мына формула бойнша анықтлады

У = m – m₁ / F ,

мұндағы m — уатылуға дейінгі нұсқа массасы, г ;

m₁ — уатылудан кейінгі нұсқа массасы, г ;

F — уатылу ауданы, см² ;

У — уатылу, г/см² .

Сынау нәтижелері 1.7 -кестеге енгізіледі

1.7-кесте

Уатылу дәрежесін анықтау нәтижелері

№

Материал

аты

Айналым саны, n

не өту жолы, м

Уатылу-ға дейінгі мате-

риал массасы,

Уатыл-ғаннан кейінгі мате-риал массасы,

Уатылу ауданы,

см²

Уаты-луы, г/см²

1.6-сурет. ЛКИ-3 типті майдалау шеңбері

1 – майдалайтын диск; 2 – сыналатын нұсқалар;

3 – жүктейтін құрылғы; 4 – айналымдар санауышы;

Өзін-өзі әзірлеуге арналған сұрақтар

Орташа тығыздық деген не? Формуласы мен өлшемін жазыңыз.
Материалдың шын тығыздығы. Анықтау формуласы.
Ылғал тартқыштық деген не?
Су сіңіруі және оны анықтау тәсілі.
Дымқылдықтың материал қасиеттеріне әсері.
Кеуектік деген не және ол қалай көрсетіледі?
Кеуектіге байланысты құрылыс материалдардың қасиеттері.
Материалдың аязға төзімділігі, оны анықтау тәсілдері.
Кеуекті болудың және саңылау түрінің аязға төзімділікке әсер етуі.
Су өтпеушілік. Ол қалай анықталады?

11.Материалдың жылу өткізгішті деген не? Жылу өткізгіштікті анықтайтын формуланы жазыңыз.

Жылу өткізгіштікке саңылау құрылымы және температура қандай әсер етеді?
Отқа беріктік. Отқа беріктік дәрежесі бойынша құрылыс материалдардың айырмашылығы.
Отқа төзімділік. Отқа төзімділік дәрежесі бойынша құрылыс материалдардың айырмашылығы.
Материал беріктігінің анықтамасын беріңіз.
Материал беріктігіне әсер ететін факторлар.
Жұмсау коэффициенті деген және ол қалай көрсетіледі?
Материал қаттылығы, оның анықтамасы.
Газ өтпейтіндігі деген не? Қандай материалдар үшін бұл қасиет қажет.

ТАБИҒИ ТАС МАТЕРИАЛДАРЫ

Табиғи тас материалдары не тау жыныстары деп бір (мономинералды) немесе бірнеше (полиминералды) минералдардан тұратын минералды қоспаны атайды. Минерал деп жер қыртысында болатын физика-химиялық процестер нәтижесінде пайда болатын химиялық құрамы және физика-механикалық қасиеттері бойынша табиғи біртекті денені атайды

Пайда болу жағдайларына байланысты тау жыныстары үш түрге бөлінеді: алғашқы не магмалық; екінші не шөгінді; түрі өзгерген не метаморфиялық.

Алғашқы не магмалық жыныстар жер тереңдігінен төгілген және қатып қалған магмадан пайда болған. Бұл жыныстар терең жататындарға (интрузивтілерге) және төгілгендерге (эффузивтілерге) бөлінеді. Терең жататындар жоғары температура және жоғары қысым жағдайларында жер бетінен үлкен тереңдікте магма суыну нәтижесінде пайда болған. Төгілген жыныстар жер бетінде (ең жаңа) немесе жер бетіне жақын (ежелгі) магма суыну нәтижесінде пайда болған.

Екінші не шөгінді жыныстар басқа бұрын пайда болған жыныстар (сынық) желге мүжілу нәтижесінде, организмдер қалдықтарынан (органогенділер) және су ерітінділерінен тұздар тұнудан (химиялық) пайда болған.

Түрі өзгергендер не метаморфиялық жыныстар жоғары температура мен үлкен қысымдар әсерінен магмалық және шөгінді жыныстардың терең өзгерістері (қайта кристалдану) нәтижесінде пайда болады.

2.1. Жыныс құрайтын минералдарының қасиеттерін

оқып білу

Тау жыныстарының құрылыс қасиеттері жыныс құрайтын минералдарының химиялық құрамымен және олардың негізгі физика-механикалық қасиеттерімен анықталды. Оқу зертханасы жағдайларында жыныс құрайтын минералдың түрін балға, болат ине, лупа, металл өлшеу сызғыш, тұз қышқылының 10% ерітіндісін және тағы минерал-эталондарының жиынтығын қолданып анықтауға болады.

Зертханалық оқулары жүргізілгенде минерал-эталондарының жиынтығы беріледі, олар оқулық, минералдар коллекциясын пайдаланып олардың қасиеттерін оқып біледі. Ең алдымен нұсқаның сыртқы белгілерін эталонмен (түсі, жалтырағы, құралымы) және шамамен зерттелетін минералдың аты айтылады. Сосын алдын ала шешімдерді тексеру үшін Моостың қаттылық шкаласы (2.1-кесте) көмегімен минерал қаттылығын анықтайды және 2.2-кестенің бос графалары толтырылады.

2.2. Тау жыныстарының қасиеттерін оқып білу

Тау жыныстарының, минералдардың коллекциясын, оқу әдебиеттерін, дәрістер конспектерін пайдаланып негізгі минералдар мен тау жыныстарының қасиеттерін байқап білу және олардың құрылыста қолдану саласын анықтау керек. Минералдар мөлшері , олардың түрі мен құралымы бойынша тау жынысының түрін, сосын шамамен оның қасиетін анықтауға болады. 2.3-кестенің бос графаларын толтыру керек.

2.1- кесте

Минералдардың қаттылық шкаласы

Қаттылық көрсеткіші	Минерал аты	Минералдар сипаттамалары
1	2	3
1	Тальк	Тырнақпен жеңіл сызылады
2	Гипс	Тырнақпен сызық қалдырады
3	Кальцит	Болат пышақпен жеңіл сызылады
4	Балқыма шпат	Азғантай қысыммен болат пышақпен сызылады
5	Апатит	Қатты басқанда болат пышақпен сызылады, әйнек сызбайды
6	Ортоклаз (дала шпаты)	Аздап әйнек тырнайды, болат пышақ сызық қалтырмайды
7	Кварц	Әйнек жеңіл сызады, болат пышақ сызық қалтырмайды
8	Топаз	Сондай
9	Корунд	Сондай
10	Алмаз	Сондай

2.2-кесте

Негізгі жыныс құрайтын минералдар

Рет №	Минералдар атауы	Химия- лық форму-ласы	Тығыз-дығы, г/см²	Моос шкаласы бойынша қаттылы-ғы	Түсі	Өзгеше ерекшелігі
Кварц тобы
1	Кремнезем		2,65	7
2.	Жылтыр тас		2,30	2
Алюминий силикаттарының тобы
3.	Корунд		3,80	9
4.	Диаспор		3,40	4
5.	Дала шпаттары: а) ортоклаз б) альбит		2,55 2,76	6 6
6.	Слюдалар: а) мусковит б) биотит в) вермикулит		2,30 2,30 2,30	2-3 2-3 2-3
7.	Каолинит		2,28-2,59	1
Темірлі-магнезиалы силикаттардың тобы
8.	Авгит		3,2-3,6	5,5-7,5
9.	Мүйіз қоспа		3,1-3,5	5,5-7,5
10.	Хризотил-асбест		3,2-3,6	5,5-7,5
Карбонаттар тобы
11.	Кальцит		2,7	3,0
12.	Магнезит		2,5-2,9	3,5
13.	Доломит		2,1-2,8	4,0
Сульфаттар тобы
14.	Гипс		2,3	2,0
15.	Ангидрит		2,9	3,0-3,5

Кесте-2.3

Негізгі тау жыныстары

Рет №	Тау жыныстары- ның атауы	Қандай түрге жатады	Түсі, жал- тыра- ғы	Құрылы- мы	Құрамына кіретін минерал- дар	Орташа тығызды-ғы, кг/м³	Сығуға беріктігі, МПа	Қолдану саласы
1.	Гранит					2600-2700	100-190
2.	Гнейстер					2400-2800	150-200
3.	Құмдақтар					2000-2800	80-200
4.	Диатомит					400-900
5.	Ізбесті тастар					1000-2600	0,4-100
6.	Диабаз					2700-2900	100-300
7.	Каолин балшығы					2100-2300
8.	Трахит					2200-2600	60-70
9.	Базальт					1900-3800	300-500
10.	Лабродорит					2600-2900	100-250
11.	Трепел					350-950
12.	Пемза					400-600	2-3
13.	Порфирлер					2400-2600	130-180
14.	Балшықты тақта тастар					2000-2400	100-240

Өзін-өзі әзірлеуге арналған сұрақтар

Тау жынысы деген не ?
Минерал деген не?
Тау жыныстарының, олардың пайда болу жағдайларына байланысты жіктеуін келтіріңізші.

4 Негізгі жыныс құрайтын минералдарды атап беріңізші.

Қасиеттері қандай және қай жерде қолданылады келесі ақтару арқылы пайда болған тау жыныстары: гранит, диорит, габбро, базальт, жанар таудан щығатын туф, сиенит.
Барлық шөгінді жыныстардың: құм, гипс, ізбесті тас, бор, трепел, диатомит, пайда болу жағдайлары мен қасиеттері және қолдану саласы қандай?
Негізгі метаморфиялық тау жыныстарын атап беріңіз, олардың қасиеттерін сипаттаңыз және қандай мақсат үшін оларды қолдануын көрсетіңіз.
Жеңіл толтырғыш ретінде және қаптау үшін байланыстырғыш алуға қолданылатын тау жыныстарын атаңыз.
Тау жыныстарынан жасалған бұйымдарды желден бұзылудан қандай тәсілдермен қорғайды?

КЕРАМИКА МАТЕРИАЛДАРЫ

Керамика деп қалыптау, кептіру және кейіннен күйдіріп балшық қамырынан өндірілген жасанды тас материалдарын атайды. Күйдіргеннен кейін керамика материалдары едәуір беріктік, суға төзімді, аязға төзімді және бір қатар басқа да қажетті қасиеттерге ие болады. Керамика материалдарының арасында кәдімгі керамика (3.1-сурет) және қуыс кірпіштер (3.2-сурет), қуыс керамика тастары (3.3-сурет), өңдегіш тақтайшалар, керамика қышы және керамзит ең

үлкен таралу алған.

Керамика кірпіш кеуектейтін қосымшалармен не оларсыз тез балқығыш балшықтардан пластикалы не жартылай құрғақ престеу тәсілдерімен және кейіннен кептіріп және күйдіріп дайындалады.

3.1- сурет. Кәдімгі керамика кірпіші

1 – төсем; 2 – бүйір қыр; 3 – үшкір қыр

а) б)

3.2 – сурет. Керамика кірпіш –қуыс денелі

а) — 19, б) — 32 қуыстармен

а) б)

3.3-сурет. Қуыс керамика тастар а) — 7 , б) — 18

қуыстармен

Пластикалы тәсілде балшықты алдымен үккіш біліктерде, сосын балшық илегіште ұсатады, онда оны 18-25% дейін сулайды және біркелкі қамыр болғанша араластырады. Дайындалған қамырды престеуге таспалы престің қабылдағышына береді. Қалақтары бар престің цилиндрлік шнегі қамырды мүштік арқылы итереді. Қамыр тығыздалады және мүштіктен төрт бұрышты брусты көлденең кескіш құрылғының жіңішке болат сымдарымен кесіп берілген қалыңдықпен шикі кірпіш шығарады.

Жартылай құрғақ тәсілде кептірілген және ұсақ уатылған балшықты ұқыпты араластырады және 8-10% дейін сулайды. Шикі кірпіш 15 МПа дейін қысыммен тапанша престерде тайланады.

Шикі кірпішті кептіру кептіргіштерде, ал күйдіру үздікзіз әрекеттегі тунель пешінде жүзеге асырылады.

МСТ 530-95 сәйкес керамика кірпіш өлшемдері 250х120х65 мм дара және 250х120х88 мм — модульді шығарылады.

3.1. Сыртқы байқаумен кірпіш сапасын анықтау

Аспаптар: өлшеуіш сызғыш немесе штангенциркуль, үшбұрышты сызғыш.

Әр партиядан (көлемі мекеменің тәуліктік өнімнің мөлшерінде белгіленеді) 0,5% мөлшерінде,бірақ 100данадан кем емес нұсқаулар таңдап алынады.

Таңдап алынған нұсқаулардың санынан 10 данасы сығуға беріктігін, 5 данасы аязға төзімділікті, 5 данасы су сіңіруін және орташа тығыздығын, 5 данасы ізбес қосылыстары болуын анықтау үшін пайдаланылады.

Астам дымқылды күйде таңдап алынған кірпіш сынау алдында зертхана бөлмесінде 3 тәуліктен кем емес не кептіргіш шкафта +105⁰С температурада 4 тәулік бойы ұсталады.

Кірпіштің МСТ талаптарына сәйкестілігін анықтау үшін оны байқайды және ары көрсетілген көрсеткіштер бойынша тексереді :

а) ұзындығы, ені, қалыңдығы бойынша ұзындық өлшемдері үш жерде – қырлары және қырының ортасы бойынша металл сызғышпен не арнайы үлгімен 1 мм дейін қателікпен өлшенеді (мм). Ақырғы нәтижеге үш өлшеудің орташа арифметикалық мағынасы қабылданады;

б) төсемі мен бүйір қыры бойынша қырлар мен қабырғалардың тура сызықты еместігі кірпіш пен үшбұрышты сызғыш бұрышының арасындағы ең үлкен саңылау шамасын өлшеп (3.3- сурет) 1 мм дейінгі дәлдікпен анықталады және журналға барлық нәтижелер жазылады;

в) бүйір және үшкір қырларында сызаттар бар болуы анықталады. Сызаттар бір төсемнен басталып, бүйір не ұшты кесіп өтіп басқа төсемге ауысады. Ең үлкен ұзындық бүйір не ұшқа перпендикулярлы төсемдердің біреуі бойынша сызғыш пен үшбұрышты сызғыш көмегімен өлшенеді. Журналға барлық сызаттардың ұзындығы жазылады.

Жарым деп екі қос жартыдан тұратын не толық денелі кірпіштің төсемі бойынша ұзындығы 30 мм астам, қуыс денелерде- кірпіштің барлық қалыңдығы бойынша қуыстардың бірінші қатарына дейін артық бұйымдар саналады;

3.3-сурет. Қырлар мен қабырғалардың тура сызықты еместігін

және бұрыштар мен қырлардың сынықтары

мен жапырылуын анықтау

г) бұрыштар мен қырлардың сынуы мен жапырылуы (қыры бойынша) сынудың жапырылудың ең үлкен ұзындығы мен 1 мм дейінгі дәлдікпен (3.3-сурет) үшбұрышты сызғыш және сызғыш арқылы анықталады. Журналға ең үлкен мағынасы бойынша барлық бұрыштар сынықтарының нәтижелері жазылады, мысалы, L₁ > L₂сондықтан L₁= … мм жазылады;

д) «күймеген» және «артық күйгені» бар болуын зерттейтін нұсқаны эталонмен салыстыра отырып түсі және дыбысы бойынша анықтайды. Эталоннан тым ақшыл кірпіш және балғамен соққанда керең дыбыс – күймеудің белгілері. Тұтынушыға «күймеген» және

«артық күйген» кірпішті жеткізіп беру рұқсат етілмейді, өйткені ол жарамсыз деп саналады;

е) ізбес қосылыстарының бар болуын анықтау үшін кірпішті суы бар сауыттың торына орналастырады және бір сағат бойы қайнатады. Қайнату процесінде ізбес қосылыстарының көлемі ұлғайып сөнеді (СаО + Н₂О = Са(ОН)₂ және кірпіш бетінде сызаттар, сынықтар және жарықтар пайда болуына әкеліп соғады. Ізбес қосылыстары кірпіш бетінде ақ түйірлер түрінде көрінеді.

Сыртқы бақылау бойынша алынған нәтижелерді 3.1- кестеде келтірілген МСТ талаптарымен салыстыру керек және осы партия кірпішінің сапасы туралы қорытынды жасау керек

3.2. Кірпіштің су сіңіруін анықтау

Аспаптар: кептіргіш шкаф, салмағы әр түрлі гірлері бар таразы, ағаш торы және суы бар сыйымдылық.

Кірпішті су сіңіруге сынауды температурасы +20⁰С суда 4 сағат бойы шылықтырумен өндіреді.

Бірінші тәсіл. Тұрақты массасына дейін кептірілген кірпішті 0,1 г дейін дәлдәкпен өлшейді және сауыттағы су деңгейі нұсқаудан 2 см кем емес етіп торға орналастырады. Нұсқа суда 48 сағат ұсталады, сосын сауыттан алынады, дымқыл жұмсақ матамен сүртіледі және өлшенеді. Таразының табақтарына нұсқа саңылауларынан аққан судың массасы нұсқа массасына қосылады. Су сіңіруі С_масмына формула арқылы анықталады

С _мас = ( m₁ – m /m ) 100% ,

мұндағы С _мас -массасы бойынша су сіңіруі , %;

m₁— су шылыққан нұсқаның массасы , г;

m — тұрақты массаға дейін кептірілген нұсқаның массасы,г.

Сынау көрсеткіштері 3.2- кестеге енгізіледі

3.1- кесте

Кірпіш сапасына негізгі талаптар

Сапа параметрлері	Пластикалы және жартылай құрғақ тайлау кірпіші үшін мүмкін ауытқулар, мм	Нұсқаларды байқағанда анықталған ауытқулар
Сапа параметрлері		1	2	3
1	2	3	4	5
Ұзындығы 250 мм Ені 125 мм Қалыңдығы 65 мм	±5 ±4 ±3
Қырлары мен қабырғаларының тура сызықты еместігі, артық емес, мм төсемі бойынша бүйірі бойынша	±3 ±3 ±4
Бұрыштардың (қырлардың) сынулары 10-15 мм, дана	2
Қуыстарға жетпейтін қырлардың сынулары мен жапырылулары, тереңдігі 5 мм астам 10- нан 15 мм дейін, дана	2
Толық денелі кірпіштің төсемі бойынша ұзын-дығы 30 мм дейін, қуыс денелі бұйымдарға қуыстардың бірінші қатарына дейін артық емес, дана бүйір қырларында үшкір қырларында	1 1
Күйдіру дәрежесі	Эталон
Ізбес қосылыстарының ең үлкен өлшемі бойынша 5- тен 10 мм дейін болуына рұқсат етілмейді, дана	3

3.2-кесте

Су сіңіруді анықтау

№

Құрғақ кірпіштің массасы,

Суға шылыққан кірпіштің массасы,

Су сіңіруі,

Екінші тәсіл. Өлшенген нұсқаны суы бар сауытпен торға орналастырады әне 4 сағат бойы қайнатады, онан кейін сауытқа үздіксіз суық су құюмен +20 ⁰С дейін суытады, сонан-соң суға шылыққан нұсқаны өлшейді.

Маркасы 150 және жоғары толық денелі кірпіштің су сіңіруі 6 % кем емес, ал басқа маркаларының кірпіші үшін 8 % кем болмауы керек.

3.3 Кірпіштің маркасын анықтау

Кірпіш маркасы сығуға және иіліске беріктік шегі мағыналарының орташа және ең аз нәтижесі бойынша анықталады.

Аспаптар: сфералық шыны аяқ, қалақша, әйнек пластиналар, жапырақ қағаз, күрекше, металл сызғыштар, суы бар сыйымдылық, өлшеуіш цилиндр, техникалық таразы және гидравликалық пресс.

Материалдар: маркасы 300 кем емес портландцемент.

а) Сығуға беріктікті анықтау

Портландцементтен болат аяқта су–цемент қатынасы 0,24- 0,30 шектеріндегі қамыр дайындалады.

Сынауға таңдап алынған кірпіштер арамен кесетін станокта дөңгелек арамен екі тең бөлікке кесіледі.

Нұсқалар дайындау алдында кірпішті 5 минуттан кем емес уақытқа суға батырылады.

Әйнек табағына суланған қағаз жапырағын төсейді, оған қалығдығы 4 мм жуық цемент қамырын жағады және кірпіштің жартысын салады. Кірпіштің осы жартысының үстінгі бетіне тағы цемент қамырын жағады және үстіне кірпіштің екінші жартысын төсейді, қағаздағы және жіктегі цемент қамырының артығын пышақпен кесіп алады. Нұсқаның үстінгі бетін тегістеу үшін қайтадан қағазы және қамыры бар әйнек табағын алады және нұсқаны аударып осы қамырға жатқызады. Жіктердің және тегістегіш қабаттардың қалыңдығы нұсқалардың үстінгі және астыңғы беттерінде 3мм- ден 5мм дейін болу керек. Дайындалған нұсқаларда өзара параллелъ және бүйір қырларына перпендикулярлы беттер болуы керек (3.2-сурет).

Бүтін кірпіштен желімделген нұсқаларды сынауға рұқсат етіледі.

Дайындалған нұсқаулар теипературасы 20+30 С және салыстырмалы ылғалдылығы 90-95% үш тәуліктен кем емес әдеттегі қатыру камерасында ұсталады. Сызғышпен нұсқаның әр төсемінің ені мен ұзындығын 1мм дейінгі дәлдікпен өлшейді және екі бет өлшемдерінің орташа арифметикалық нәтижелері ретінде ауданы есептелінеді. Нұсқалар престің тіреу тақтасының ортасына орналастырылады. Сынағанда жүктеме үздіксіз 0,15 МПа/с жылдамдықпен өсу керек.

Нұсқаның сығуға беріктік шегі, R_с, кгк/см², мына формула бойынша есептелінеді

R_сж= Р / F ,

мұндағы Р — нұсқаны сынағанда белгіленген ең үлкен жүктеме, кгк;

F — нұсқаның үстінгі және астыңғы аудандарының орташа арифметикалық мағынасы ретінде есептелінген көлденең қимасының ауданы, см².

3.5-сурет. Сығуға сынау үшін кірпіштен жасалған текше

Нұсқалардың сығуға беріктігінің орташа шегін сығуға беріктік шегі бойынша орташа арифметикалық мағынасы ретінде 1 кгк/см²дәлдікпен есептейді. Сынау нәтижелері 3.3-кестесіне жазылады.

3.3-кесте

Сығуға беріктігін анықтау

№

Қима өлшемдері, см²

Қима ауданы, см²

Пресс манометр көрсету-лері

Қирататынжүктеме, кгк

Сығуға беріктігі, кгк / см²

б) Иіліске беріктікті анықтау

Аспаптар мен материалдар: дәл кірпіштің сығуға беріктігін анықтауға қолданғандардай.

5 минут бойы кірпішті сумен шылықтырады, осыдан соң үстіңгі төсемде, жүктеме беретін жерде және астыңғы төсемде, кірпіштің тіреуге тірелетін жеріне ені 2-3 см және қалыңдығы 3-5 мм жуық цемент қамырынан жасалған белдеулер қондырылады. Белдеулер металл сызғыштар не үлгілер көмегімен жасалады. Қуыс денелі кірпіште қуыстары тіреулерге ілігетіндерді оларға белдеулер қондыру алдында цемент ертіндісімен толтырылады. Белдеулердің орнына нұсқау бетін тегістеуге рұқсат етіледі.

Нұсқаулар сынауға дейін температурасы +20 ⁰С бөлмеде 3 тәуліктен кем емес ұсталынады.

Нұсқаның биіктігі бүйір қырларының екі өлшемдерінің орташа арифметикалық мағынасы ретінде (тегістегіш қабаттың қалыңдығын қоспағанда) және ені – үстіңгі және астыңғы қырларының екі өлшемдерінің орташа арифметикалық мағынасы ретінде анықталады. Кірпіш орталарының аралық қашықтығы 20см диаметрі 10-15 мм екі цилиндр тіреулеріне орнатылады және аралық ортасына шоғырланған жүктеме орнатылады (3.6-сурет). Сынағанда қуыс денелі кірпіш қуыстарымен төмен қарай төселеді.

Нұсқаның иіліске беріктік шегі R_иіл, кгк/см², мына формула бойынша есептеледі

R_иіл= 3Р l₁ /2b h² ,

мұндағы Р — нұсқаны сынағанда белгіленген ең үлкен жүктеме, кгк;

l₁ —тіреулер өстерінің арасындағы аралық, см;

b —нұсқа ені, см;

h — тегістегіш қабатысыз аралық ортасы бойынша нұсқа биіктігі, см.

3.6-сурет. Кірпішті иіліске сынау үлгісі

Партиядағы нұсқалардың иіліске беріктік шегі нұсқалардың белгіленген санын сынау нәтижелерінің орташа арифметикалық мағынасы ретінде 0,5 кгк/см² дейінгі дәлдікпен есептелінеді.

Партияда нұсқалардың иіліске беріктік шегін есептегенде беріктік шегі барлық нұсқалардың беріктік шегінің орташа мағынасынан 50 % астам ауытқуы бар және әр жағына бір нұсқа бойынша астам емес нұсқалар есепке алынбайды. Иіліске беріктік шегінің орталанған мағынасы бойынша кірпіш маркасы анықталады. Сынау нәтижелері 3.4- кестеге жазылады.

3.4- кесте

Иілісте беріктік шегін анықтау

№

Тіреулерарасындағы аралық, см

Кірпіш ені,

см

Кірпіш қалыңды-ғы, см

Мано-метр көрсетулері

Қирату жүкте-месі, кгк

Иіліске берік-тігі ,

кгк/см²

Кірпіш маркасы туралы жалпы қорытындыны (3.5- кесте) марканың орташа және ең аз көрсеткіші бойынша қабылдай отыра сығуға және иіліске сынау нәтижелері бойынша жасау керек.

3.5- кесте

Сығуға және иіліске беріктігі бойынша МСТ530–95

талаптары,МПа (кгк/ см²)

Бұйым маркасы

Сығуда

Иілісте

бұйымдардың барлық түрлері

пластикалы қалыпталған толық денелі кірпіштің

жартылай тайланған кірпіштің және қуыс денелі кірпіштің

нұсқа-лар

үшін

орташа-сы

айы-

рым нұсқа үшін ең азы

нұсқа-лар үшін орташа-сы

айы-рым нұсқа үшін ең азы

нұсқа-лар үшін орташа-сы

айы-рым нұсқа үшін ең азы

300

250

200

175

150

125

100

30,0 (300)

25,0 (250)

20,0 (200)

17,5 (175)

15,0 (150)

12,5 (125)

10,0 (100)

7,5 (75)

25,0 (250)

20,0 (200)

17,5 (175)

15,0 (150)

12,5 (125)

10,0 (100)

7,5 (75)

5,0 (50)

4,4 (44)

3,9 (39)

3,4 (34)

3,1 (31)

2,8 (28)

2,5 (25)

2,2 (22)

1,8 (18)

2,2 (22)

2,0 (20)

1,7 (17)

1,5 (15)

1,4 (14)

12 (12)

1,1 (11)

0,9 (9)

3,4 (34)

2,9 (29)

2,5 (25)

2,3 (23)

2,1 (21)

1,9 (19)

1,6 (16)

1,4 (14)

1,7 (17)

1,5 (15)

1,3 (13)

1,1 (11)

1,0 (10)

0,9 (9)

0,8 (8)

0,7 (7)

Өзін- өзі әзірлеуге арналған сұрақтар

Керамика кірпішіне өлшемдері және сыртқы белгілері қойылатын талаптар қандай?
Кірпіштің орташа тығыздығын қалай анықтау керек?
Кірпіштің «күймегені» деген не, кірпіштің механикалық қасиеттеріне «күймегені» болуы қандай әсер етеді?
Кірпіш сапасына ізбес қосылыстары қандай әсер етеді,кірпіште ізбес қосылыстарының болуы қалай анықталады?
Механикалық сипаттамалары бойынша кірпішке қойылатын негізгі талаптар қандай? Кірпіш маркалары. Кірпіштің механикалық қасиеттерін анықтау әдістері.
Кәдімгі керамика кірпіштің орташа тығыздығы, су сіңіруі және аязға төзімділігі
Кәдімгі керамика кірпіштің жылу физикалық сипаттамалары (жылу өткізгіштігі, отқа беріктігі, отқа төзімділігі).
Снитарлық- техникалық керамиканың түрлері .
Қыш тақтайшалар түрлері.
Күйдірумен жасалған жеңіл кеуекті толтырғыштардың түрлері.

ОРГАНИКАЛЫҚ ЕМЕС (МИНЕРАЛДЫ) БАЙЛАНЫСТЫРҒЫШ

ЗАТТАР

Органикалық емес не минералды байланыстырғыш заттары деп физика-химиялық процестер нәтижесінде сумен араластырған кезінде өздігінен қатуға қабілетті созымды-жабысқақ қамыр құрайтын ұнтақ тәрізді материалдарды атайды. Қату шарттары бойынша байланыстырғыштар 3 топқа бөлінеді:

— ауада қатуға және ұзақ уақыт беріктікті сақтауға қабілетті ауа байланыстырғыштары (ауа ізбесі, магнезиалды байланыстырғыш, гипстік байланыстырғыш,сұйық шыны,қышқылға төзімді цемент);

— тек ауада ғана емес,суда да солай қататын және ұзақ уақыт беріктікті сақтайтын гидравликалық байланыстырғыштар (партландцемент және оның бір түрлері,цементтер,гидравликалы ізбес,роман цемент);

— шылыққан су буы және жоғары қысым ортасында (0,8-1,5МПа) қататын автоклавта қатылатын байланыстырғыштар (ізбес-кремнеземді, ізбес-күлді, ізбес-шлакты, нефелинді цемент және т.б.).

4.1. Құрылыс гипсі

Гипстік байланыстырғыш заттар табиғи гипс тасын (CaSO₄x 2H₂O), ангидритті (CaSO₄) не химиялық өнеркәсіптің қалдықтарын жылумен өңдеу температурасына байланысты гипс байланыстырғыштары 2 топқа бөлінеді: төмен күйдірілген және жоғары күйдірілгендерге.

Төмен күйдірілген гипс байланыстырғыштары табиғи гипс тасын кальций сульфатының жартылай гидратына дейін (CaSO₄x 0,5H₂O) жылумен өңдегенде алынады. Оларға құрылыс, қалыптайтын және жоғары берікті гипс жатады.

Жоғары күйдірілген гипс байланыстырғыштары шікі затты 600-1000^оС температураларда күйдіру арқылы алынады және ангидридтен (CaSO₄) тұрады. Оларға жоғары күйдірілген гипс және ангидритті цемент жатады.

Сынаулар МСТ23785-79 сәйкес жүргізіледі.

4.1.1. Гипс қамырының су қажеттілігін анықтау

Гипс қамырының су қажеттілігіне стандартты консистенциялы қамыр алу үшін қажет байланыстырғыш массасынан пайызбен көрсетілетін су мөлшері қабылданады.Бұл шама гипс қамырының ұстасу мерзімдерін және гипс тасының беріктігін анықтауға қажет.

Аспаптар: Суттард вискозометрі (4.1 – сурет), секундомер, таразы, қамыр дайындайтын резеңке тостаған, бұлғауыш, өлшеуіш цилиндр.

Материалдар: құрылыс гипсі

Алдын ала дымқылды матамен сүртілген таза аяққа гипс массасынан 50-70% су құйады, сосын суға 300г гипс байланыстырғышын себеді, суға гипсті салу басынан уақыт есебімен 30 секунд бойы қамыр араластырылады.Араластыру аяқталған соң цилиндр гипс қамырымен толтырылады, артығы сызғышпен кесіп алынады. Цилиндр мен әйнек алдын ала матамен сүртіледі. Гипсті суға салғаннан бастап 45 секундтан соң цилиндрді өте тез 15-20 см биіктікке тік жоғары көтереді және шет жаққа бұрады. Шелпектің жайылу диаметрі екі перпендикулярлы бағыттарда өлшенеді. Егер жайылу диаметрі

4.1-сурет. Суттард вискозиметрі

а) –жиналған түрінде; б) –гипс қамырынан жасалган шелпектін жайылуы ; 1- жез цилиндр ; 2 – центрлес шеңберлері бар шыны пластинка; 3 – адеттегі су қажетті гипс қамырынан жасалған шелпек

180±5 мм сәйкес келмесе, сынауды судың өзгертіл

ген массасымен қайталайды. Алынған мәліметтер 4.1-кестеге енгізіледі .

4.1-кесте.

Су қажеттілігін анықтау нәтижелері

№

Гипс массасы

Су мөлшері

Шкала бойынша жайылу, мм

Әдеттегі қоюлық, %

см³

4.1.2. Гипс қамырының ұстасу мерзімдерін анықтау

Ұстасу басы – гипс қамырының қатаю кезеңінен Вик аспабының инесі әйнек пластинкасына дейін 0,5 мм жетпейтін кезеңге дейінгі уақыт.

Ұстасу соңы – сумен гипсті қатайтатын кезеңінен Вик аспабының инесі қамырға 1 мм артық емес түсетін кезеңге дейінгі уақыт (4.2-сурет).

Аспаптар: Вик аспабы, сфералық аяқ, кұрекше, пышақ, өлшеуіш стакан (шыны).

Материалдар: құрылыс гипсі.

Ұстасу мерзімдеріне байланысты байланыстырғыштар келесі түрлерге айырылады (4.2-кесте).

Рис. 4.2. Вик аспабы

1 — цилиндрлік металл шыбық; 2 – табан құрсауы;

3 – тоқтатқыш құрылғы; 4 – көрсеткіш; 5 — шкала; 6 – келсап; 7 -ине

Көрсеткіш тілі бар Вик аспабының жылжымалы металл шыбығы 0-ден 40 мм дейін бөліктері бар шкала маңында тік бағытта қозғалады. Шыбықтың төменгі бөлігінде диаметрі 1 мм және ұзындығы 50 мм болат ине бекітілген. Шыбық пен иненің салмағы 300 грамм. 4.2.-кесте.

Ұстасу мерзімі

Байланыстырғыштар түрлері	Ұстасу мерзімдері, мин
Байланыстырғыштар түрлері	басы, ертерек емес	соңы, кешірек емес
1	2	3
Тез қатаятын, А Әдеттегі қатаятын ,Б Баяу қатаятын , В	2 6 20	15 30 мөлшерленбейді

Сынақ алдында көрсеткіш тілдің қалпы тексеріледі, ол ине аспап сақинасының астындағы пластина бетіне жанасатын мезгілде шкаланың нөлдік бөлігімен беттесу керек.Ұстасу мерзімдерін анықтау үшін әдеттегі қоюлы қамыр пайдалынады, ол аспап сақинасына құйылады. Артығы пышақпен кесіледі. Сақина қамырмен бірге аспап инесінің астына орналастырылады. Ине ұшы гипс қамырының бетімен беттестіріледі. Шыбықтың бұрандасын түсіргенде шыбық инесі емін-еркін қамырға батырылады. Инені батыру әр сайын 30 секундтан кейін жаңа жерге қайталанылады. Әрбір батырған сайын ине сүзгіш қағазбен сүртіледі.

Тостаған мен күрекшені сулауға су шығынын азайту үшін оларды жұмыс алдында дымдау керек.

Нәтижелер мына түрде жазылады :

Ұстасу басы ……………мин.

Ұстасу соңы ……………мин.

4.1.3. Гипс байланыстырғыштарының тарту майдалығын

анықтау

Тарту майдалығы № 02 торы бар (жарыққа ұяшықтар өлшемі 0,2мм) електе массасы бойынша (пайызбен) қалдықпен сипатталады.

Аспаптар: № 02 торы бар елек, таразы, кептіргіш шкаф.

Материалдар: құрылыс гипсі.

Тарту дәрежесіне байланысты гипс байланыстырғыштарының келесі түрлері болады: I – дөрекі тартылған – електегі қалдық 23% артық емес, II – орташа тартылған – електегі қалдық 14% артық , III – майда тартылған – електегі қалдық 2% артық.

Гипс t⁰=100±5⁰С температурада 1 сағат бойы кептіргіш шкафта кептіріледі. 50 г гипс өлшенеді және елек арқылы 1 мин ішінде 0,1 г артық емес өткенде дейін електен өткізіледі. Гипстің тартылу дәрежесі 100% көбейтілген електегі қалдық массасы мен бастапқы өлшем массасының ара қатынасы ретінде 0,1% дейін дәлдікпен есептелінеді

Т = (m_қал / m) 100% ,

мұндағы Т — тарту дәрежесі % ;

m _қал — електегі қалдық, г ;

m — гипс өлшемі.

4.1.4.Гипс тасының беріктігін (гипс маркасын)

анықтау

Гипс байланыстырғышының маркасы 40х40х160 мм арқалық-нұсқаларды әдеттегі су қажеттілікті қамырдан дайындаған соң 2 сағат жаста олардың сығуға және иіліске беріктік шегі бойынша анықталады. Гипс байланыстырғыштарының маркалары 4.3.-кестеде келтірілген.

Аспаптар: МИИ-100 машинасы, гидравликалық пресс, 40х40х160 мм арқалық қалыптары, қол бұлғауыш, фарфор аяқ, таразы, секундомер, өлшеуіш цилиндр.

Материалдар: құрылыс гипсі.

Нұсқалар дайындау үшін массасы 1, 0-ден 1, 6 кг дейін гипс байланыстырғышының сынамасы алынады. Гипс байланыстырғышы 5-20 с ішінде стандартты консистенциялы қамыр шығаруға қажет мөлшерде алынған суы бар аяққа себіледі. Байланыстырғыш себілген соң біркелкі қамыр болғанша 60 с ішінде қол бұлғауышпен қоспаны қарқынды араластырады, сосын ол қалыпқа құйылады. Металл қалыптардың ішкі беттері алдын ала аздап орташа жабысқақты минералды маймен майланады. Қалып бөліктері бір мезгілде толтырылады, бұл үшін аяқты гипс қамырымен қалып үстіне біркелкі жылжытады. Тартылған ауаны шығару үшін қалып құйылған соң 5 рет сілкіндіріледі, бұл үшін оны 8-ден 10 мм дейін биіктікке дөңбек жағынан көтереді және түсіреді . Ұстасу басы басталудан соң гипс қамырының арты нұсқалар бетіне перпендикулярлы қалыптың үстінгі қырлары бойынша жылжытып сызғышпен сыпырып алынады. Ұстасу соңынан 15±5 мин кейін нұсқалар қалыптан алынады , таңбаланады және сынау үшін бөлмеде сақталады.

Сынау жүргізу үшін нұсқа МСТ 310.4-81 бойынша иіліске сынауға аспап тіреулеріне сөйтіп орнатылады, тек оны дайындауға көлденең болған қырлары тік қалпында болуы керек . Тіреу белдіктерінде нұсқаның орналасу үлгісі 4.3-суретте келтірілген.

Беріктік шегінің есебі R_иіл мына формула бойынша өндіріледі

R_иіл = 0, 0234 Р МПа (» 0, 234 Р кгк/см),

мұндағы Р — қиратушы жүктеме , МПа не кгк/см.

Иіліске беріктік шегі үш сынау нәтижелерінің орташа арифметикалық мағынасы ретінде есептелінеді .

4.3 — сурет. Тіреу белдіктеріне нұсқа орналасу үлгісі

Иіліске сынағаннан кейін алынған арқалықтардың алты жартылары лезде сығу сынауына тартылады. Нұсқалар екі пластиналар арасында сөйтіп орнатылады, тек дайындағанда қалыптардың бойлай қабырғаларына жанасқан бүйір қырлары пластиналар тіреулері нұсқаның дөңбек тегіс қабырғасына тығыз жанасу керек(4.4-сурет).

4.4-сурет. Нұсқалардың пластиналар арасында орналасу үлгісі

1-престің үстіңгі тақтасы; 2-пластинкалар; 3-нұсқа жартысы; 4-престің асты тақтасы.

Нұсқа пластиналармен бірге престе сығуға тартылады.Нұсқаны біркелкі жүктеу басынан оның кирауына дейінгі уақыт 5-тен 30 с дейін

құру керек, сынағанда жүктеме өсуінің орташа жылдамдығы секундына 10±5 кгк/см болу керек, сынау нәтижелері 4.3-кестеге енгізіледі.

Барлық нәтижелері бойынша соңында гипс байланыстырғышына таңбалау жасалады.

Шартты белгілеу үлгісі: Г-5АТ, мұндағы Г – гипстік байланыстырғыш; 5 – сығуға беріктігі (МПа); А –тез қататын; Т– орташа тартылған.

4.3-кесте

Беріктік анықтау нәтижелері

№

Иіліске беріктік шегі, кгк/см²

Нұсқа ауданы,

см²

Қирату жүктемесі,

кгк

Сығуға беріктік шегі,

кгк/см²

Гипс байланыстырғыштарының маркалары 4.4 – кестеде келтірілген

Өзін — өзі әзірлеуге арналған сұрақтар

Ауа байланыстырғыш заттары деген не?
Маркасы бойынша құрылыс гипсіне қандай талаптар қойылады?
“Төмен күйдірілген” гипс баланыстырғыштарын өндіру.
“Жоғары күйдірілген” гипс байланыстырғыштарын өндіру
Гипс байланыстырғыштарын таңбалағанда цифрлар мен әріптер не белгі береді?
Гипс байланыстырғыштарының қатуы.
Гипс байланыстырғыштарының қолдануы.

4.4-кесте

Гипс байланыстырғыштарына қойылатын

техникалық талаптар

Байланыстырғыш маркасы

2 сағ. кем емес жастағы өлшемдері 40х40х160 мм арқалық-нұсқалардың беріктік шегі

сығуға

Иіліске

Г-2

Г-3

Г-4

Г-5

Г-6

Г-7

Г-10

Г-13

Г-16

Г-19

Г-22

Г-25

1,2

1,8

2,0

2,5

3,0

3,5

4,5

5,5

6,0

6,5

7,0

8,0

4.2.Құрылыс ауа ізбесі

Ауа ізбесі кальций-магний жыныстарын: борды, ізбесті тасты, доломитталған және мергель ізбесті тастарды, доломиттерді күйдіру арқылы өндіріледі.

Майда тартылған ауа ізбесі сөндірілмеген ізбесті сумен сөндіру немесе тарту арқылы шығарылады. Егер ізбесте 5% магний оксиді болса, онда ол кальцийлі (аз магнезиалды), 5-тен 25% магний оксиді болса — жоғары магнезиалды немесе доломитті ізбес.

4.2.1. Ізбесте кальций-магнийдің белсенді оксидтерінің мөлшерін анықтау CaO+MgO

Аспаптар: техникалық таразы, фарфор келісі, құйғышы бар 250мл шыны сауыт, әйнек моншақтар, электр плиткасы, бюреткасы бар штатив, пипетка.

Реактивтер : 1Н тұз қышқылының ерітіндісі, фенолфталеиннің 1% спирт ерітіндісі, тазартылған су.

Сөндірілмеген (кесек) ізбесті 4-5 г мөлшерінде алдын ала фарфор келісінде ұнтақтайды. Үгілген ізбесті 1 г мөлшерінде сыйымдылығы 250мл сауытқа салады, 150 мл тазартылған су құйылады, 15-20 әйнек моншақтар қосады, әйнекпен жабылады және қайнауға жеткізбей сауыт ішіндегісі 5мин бойы қыздырылады. Суынғаннан кейін фенолфталеиннің 1%- ды спирт ерітіндісінің 1-2 тамшысы қосылады және ішіндегісі толық өңсіздегенше 1Н тұз қышқылымен үздіксіз шайқаумен титрленеді. Титрлеу аяқталды деп есептеледі, егер 5 мин өткен соң сауыт ішіндегісінде боялу пайда болмаса.

Титрлеуді қышқылды тамшылап қосып баяу жүргізу керек.

Кальций мен магний оксидтерiЊ мЌлшерiн пайызбен мына формула бойынша аны‹тайды.

Х = V 2,804 k / m ,

мындаЉы V — титрлеуге жЋмсалЉан 1H тЋз ‹ыш‹ылыныЊ мЌлшерi, мл;

2,804 — тЋз ‹ыш‹ылы 1H ерiтiндiсiнiЊ 1мл тиiстi кальций оксидiнiЊ мЌлшерi;

k — 1 теЊ тЋз ‹ыш‹ылы 1H ерiтiндiсiнiЊ титрiне тЏзету;

m — iзбес Ќлшемдігі, г.

4.2.2. IзбестiЊ температурасын ж‰не сЌндiру

уа‹ытын аны‹тау

Iзбес пен судыЊ ‰рекеттестiгiнде кальций оксидiнiЊ гидратациясы мына реакция бойынша болады

CaO + H₂O = Ca(OH)₂+ 65,5 кДж,

мЋндаЉы 65,5 кДж — реакцияда бЌлiнетiн жылу мЌлшерi.

СЌндiрiлмеген iзбес температурасы ай‹ын жоЉары шегiне дейiн кЌтерiледi. Реакция ая‹талЉан соЊ ‹оспа температурасы тЌмендейдi. IзбестiЊ сЌндiру жылдамдыЉына iзбестi сумен бекiту мерзiмiнен температураныЊ тЌмендеу басына дейiнгi уа‹ыт аралыЉы ‹абылданады.

Аспаптар: сЌндiру жылдамдыЉын аны‹тайтын аспап (термос), термометр, секундомер, таразы.

Материалдар: ЋсатылЉан ауа iзбесi

IзбестiЊ температурасын ж‰не сЌндiру уа‹ытын аны‹тау Џшiн сыйымдылыЉы 500мл тЋрмыс термосы пайдаланылады.

Iзбес ЌлшемдiгінiЊ массасы G граммен мына формула бойынша есептелiнедi

G =

мЋндаЉы А — iзбестегi кальций мен магнийдiЊ белсендi тоты‹тарыныЊ мЌлшерi, %.

…лшемдік массасын G термос сауытына салады, 20 ⁰C температурасы бар 25 мл су ‹Ћяды ж‰не жыртылатылЉан аЉаш шыбы‹пен араластырылады. Сауытты тыЉыз ‹ондырылЉан 100 ⁰C термометрi бар тыЉынмен жабады ж‰не тынымда ‹алдырады. ТермометрдiЊ сынапты шаригi реакцияЉа тЏскен ‹оспаЉа толы‹ батырылу керек. РеакцияЉа тЏскен ‹оспаныЊ температурасын есептеу суды ‹осу мерзiмiнен бастап ‰р минут сайын жЏргiзiледi. Аны‹тау ая‹талды деп саналады, егер температура 4 мин iшiнде 1 ⁰C арты‹ емес кЌтерiлмесе.

СЌндiру уа‹ытына суды ‹осу мерзiмiнен температура Ќсуi минутына 0,25⁰C аспайтын кезеЊнiЊ басына дейiнгi уа‹ыт ‹абылданады. Сынау н‰тижелерi 4.5 — кестеге жазылады.

4.5 — кесте

Iзбес сЌндiру уа‹ытын сынау н‰тижелерi

Су ‹Ћю кезеЊiнен басталЉан

уа‹ыт

Су ‹Ћю кезеЊiнен басталЉан

‹оспа температурасы

4.2.3. Iзбестегi сЌндiрiлмеген тЏйiрлердiЊ

мЌлшерiн аны‹тау

Аспаптар: металл не шыны цилиндр, шыны шыбы‹, №063 елек, кептiргiш шкаф, таразы.

Материалдар: ЋсатылЉан сЌндiрiлмеген iзбес.

СыйымдылыЉы 8-10 л цилиндр пiшiндi металл сауыт‹а 85-90 ⁰C температурасына дейiн ‹ыздырылЉан 3,5-4 л су ‹Ћйылады ж‰не будыЊ ‹ар‹ынды шыЉуыныЊ (‹айнауыныЊ) аяЉына дейiн iшiндегiсiн Џздiксiз араластыра отырып, 1 кг iзбес салады. ДайындалЉан ‹амырды ‹а‹па‹пен жабады ж‰не 2 саЉат Ћстайды, сосын iзбес сЏтiнiЊ консистенсиясына дейiн суы‹ су ‹осып сЋйылтады ж‰не резеЊке ЋштыЉы бар шыны шыбы‹пен жЋмса‹ тЏйiршiктердi с‰л Ћнта‹тап , нашар Џздiксiз аЉыспен №063 торы бар електе жуады. Електегi ‹алды‹ты 140-150 ⁰C температурада тЋра‹ты массасына дейiн кептiрiледi. СЌндiрiлмеген тЏйiрлердiЊ мЌлшерiн пайызбен мына формула бойынша есептейдi

С.Т. = ,

мЋндаЉы m — кептiрiлгеннен кейiн електегi ‹алды‹ , г.

Сондiрiлмеген тЏйiрлер Ќздерiмен ‰р тЏрлi ‹оспаларды кЌрсетедi: ‹Ћм, CaCO₃ (кЏймеген), шыныланЉан CaO (аса кЏйген), олар еЊ а‹ырында iзбес сапасын тЌмендетедi. Сынау н‰тижелерi 4.6 –кестеге енгiзiледi.

4.6-кесте

СЌндiрiлмеген тЏйiрлердiЊ мЌлшерi

СЌнбеген iзбестiЊ

Ќлшемi, г

№063 електегi

‹алды‹, г

Сќндiрiлмеген

тЏйiрлердiЊ

мЌлшерi, %

Сынау н‰тижелерiн МСТ 9179 ж‰не МСТ 22688-77 талаптары-мен салыстырып, iзбес сортын аны‹тау керек (4.7- кесте).

4.7-кесте

Ауа iзбесiне ‹ойылатын талаптар

Көрсеткіш аты

Массасы бойынша ізбес үшін мөлшер, %

сөндірілмеген

гидратты

кальцийлі

магнезиалды және доломитті

сорты

Белсенді

СаО + МgO, кем емес:

қосымшалар-сыз

қосымшалар-мен

Белсенді

МgO,

артық емес

20(40)

СО₂,

артық емес:

қосымшалар-сыз

қосымшалар-мен

Сөндірілмеген түйірлер, артық емес

…зiн-Ќзi ‰зiрлеуге арналЉан сЋра‹тар

Iзбес Ќндiрiсi
IзбестiЊ ‹ату Џлгiлерi
Iзбес сортын белгiлейтiн ‹асиеттер
Iзбестi Ћсату т‰сiлдерi
Зертханада аны‹талатын iзбес ‹асиеттерi
Термограмма ‹алай жасалады ж‰не ол ‹андай кЌрсеткiштердi кЌрсетедi?
IзбестiЊ ‹олдануы.

4.3. Портландцемент

Портландцемент – гипс ‹осылЉан (3-5%) майда ЋсатылЉан клинкер Ќнiмi. Клинкер карбонатты жыныстардан (75-78% ‰р тЏрлi типтi iзбес тастарынан) ж‰не балшы‹ты шикiзаттан (22-25%- балшы‹, шлактар, мергельдерден) тЋратын шикi зат ‹оспасын t = 1450 ⁰С температурада бiрiгуге дейiн кЏйдiрумен Ќндiрiледi. Берiлген ‹асиеттерi бар портландцемент бiрнеше жолдармен алынады:

— цемент клинкерiнiЊ минералогия ‹Ћрамы мен ‹Ћрылымын реттеумен;

— цементтiЊ тарту майдалыЉын ж‰не ‹осымшалар енгiзiп тЏйiрлiк ‹Ћрамын реттеумен.

ѓазiргi уа‹ытта портландцементтiЊ келесi тЏрлерi ‹олданылады :

— тез ‹ататын;

— гидрофобты;

— ‹атпарланЉан;

— сульфат‹а тЌзiмдi;

— пуцоланды;

— шлакты портландцемент.

Портландцемент 300, 400, 500, 550, 600 маркалармен шыЉарылды.

4.3.1. Цемент ‹амырыныЊ суЉа ‹ажеттiлiгiн аны‹тау

Цемент ‹амыры деп су мен цементтiЊ ‹оспасын атайды. Цемент ‹амырыныЊ суЉа ‹ажеттiлiгiн аны‹тау ‹амырЉа ‹ажет созымдылы‹ беруге керектi су мЌлшерiн аны‹тауЉа саяды. БЋл м‰лiметтер бiзге Ћстасу мерзiмдерiн ж‰не кЌлем ЌзгеруiнiЊ бiркелкiлiгiн аны‹тау Џшiн ‹ажет.

Цемент ‹амырыныЊ суЉа ‹ажеттiлiгi ‰деттегiдей деп саналады ‹ашан Вик аспабыныЊ келсабы цемент ‹амыры бар шыЉыршы‹‹а бата отырып, тЏбiне 5-7 мм жетпесе .

КелсаптыЊ диаметрi 10±0,02 мм ж‰не ЋзындыЉы 50мм. Келсаппен шыбы‹тыЊ массасы 300 г. Цемент ‹амыры орналасатын аспап шыЉыршыЉында кесiлген конус пiшiнi бар.

Аспаптар : Вик аспабы (4.2-сурет), сфералы‹ ая‹, кЏрекше, Ќлшеуiш цилиндр (шыны).

Материалдар : портландцемент.

400 г цемент ая‹‹а салынды, онда шЋЊ‹ыр жасалынады, оЉан бiр ‹абылдауда 100-120 см³су ‹Ћйылады. Сосын шЋЊ‹ыр тез цементпен толтырылады ж‰не 30 с кейiн бай‹ап араластырылады, сонан кейiн ‹амыр белсендi тЏрде кЏрекшемен Ћнта‹талады. Араластыру Ћза‹тылыЉы — сумен бекiту мерзiмiнен бастап 5 мин. Араластыру аяЉынан соЊ лезде бiр ‹абылдауда Вик аспабыныЊ конус шыЉыршыЉы цемент ‹амырымен толтырылады, оны пластинкамен Џстелге ‹аЉып 5-6 рет сiлкидi . Сосын ‹амыр бетi дым‹ыл матамен сЏртiлген пыша‹пен артыЉын кесiп, шыЉыршы‹ ернеулерiмен бiрдей етiледi.

Осыдан кейiн тез аспап келсабын шығыршық ортасында қамыр бетiмен жанасуға келтiредi және шыбықты босату кезеңiнен 30 с кейiн шкала бойынша батуды есептеу жүргiзiледi. Егер 30 с iшiнде келсап шығыршық түбiне дейiн 7 мм жетпесе, бүл цементтi бекiткенде судың аз мөлшерi алынғанды, егер келсаптан түпке дейiн аралық 5 мм кем болса – бекiтетiн су мөлшерi қажеттен артық алынғанын көрсетедi. Су мөлшерiн өзгерте отырып, сынақ жаңадан керектi суға қажеттiлiктi цемент қамыры алынғанша қайталанады. Нәтижелер 4.8-кестеге жазылады.

4.8-кесте

Цемент ‹амырыныЊ суЉа ‹ажеттiлiгiн аны‹тау н‰тижелерi

КЌрсеткiштер аты	Сына‹тар
КЌрсеткiштер аты	1	2	3	4
Су мЌлшерi, г
Су мөлшерi, %
Келсап тЏпке дейiн жетпейдi, мм
Су ‹ажеттiлiгi, %

4.3.2. †стасу мерзiмдерiн аны‹тау

Цемент ‹амырыныЊ Ћстасу мерзiмдерi Ћстасу басы ж‰не соЊымен сипатталады.

Цемент ‹амырыныЊ Ћстасу басы деп бекiту басынан (су қю кезенi) Вик аспабынын инесi бiрiншi пластинкалы дейiн 1-2 мм жетпейтiн мерзiмге дейiн Ќткен уақыт саналады.

Цемент қамырының Ћстасу соЊы деп бекiту басынан Вик аспабыныЊ инесi цемент ‹амырына 1 мм батпйтын мерзiмге дейiн уа‹ыт саналады.

Аспаптар : инесi бар Вик аспабы, кЏрекшесi бар сфералы‹ ая‹, ‰р тЏрлi гiрлерi бар сауда таразы.

Материалдар : портландцемент.

†стасу басын ж‰не соЊын аны‹тау Џшiн аспап шыЉыршыЉын толтыратын ‰деттегi суЉа ‹ажеттiлiктi цемент ‹амыры пайдаланылады. Аспап инесiн ‹амыр бетiмен жанасуЉа дейiн жеткiзедi ж‰не оЉан еркiн ‹ЋлауЉа мЏмкiндiк берiледi. Иненi Ћстасу басына дейiн ‰р 5 минут сайын ж‰не Ћстасу басынан Ћстасу соЊына дейiн ‰р 15 минут сайын ‹амырЉа батырады. АлынЉан м‰лiметтер 4.9-кестеге жазылады.

4.9-кесте

†стау мерзiмдерiн аны‹тау н‰тижелерi

Уа‹ыт, мин.	Аспап кЌрсеткiшi, мм
†стасу басы, саЉ.- мин
†стасу соЊы, саЉ.- мин

4.3.3. Цемент кЌлемiнiЊ Ќзгеру бiркелкiлiгiн аны‹тау

КЌлемi бiркелкi таратылЉан ‹атайып жат‹ан бетондар мен ерiтiндiлерде сызаттар пайда болуы мЏмкiн. Олар цементте бос кальций оксидтерi мен магний оксидтерiнiЊ молшылыЉымен ‹оздырылуы мЏмкiн.

КЌлемнiЊ Ќзгеру бiркелкiлiгi суда цемент шелпектерiн ‹айнатумен аны‹талады. 300 г цементтен ‰деттегi суЉа ‹ажеттiлiктi ‹амыр дайындалады. Ѓр‹айсысы 75 г цементтiЊ 4 Ќлшемi Ќлшенедi ж‰не ‹олмен ‰р Ќлшемге шарик пiшiнi берiледi. Шариктер машина майымен майланЉан шыны ж‰не металл пластинкаларына орналастырылады ж‰не Џстелге пластинканы жеЊiл ‹аЉумен диаметрi 7 — 8 см ж‰не ортасындаЉы ‹алыЊдыЉы 1 см шелпектерi айналдырады, сосын шетiнен ортасына ‹арай суланЉан пыша‹тыЊ ‹имылымен шеттегi Ћш‹ыр ж‰не тегiс дЌЊгелектелген бетi болу Џшiн шелпектер сылап-сипалады. ДайындалЉан шелпектр +20÷22 ⁰С температурада гидравликалы‹ камерада дайындау мерзiмiнен 24 саЉат бойы са‹талады.

Осыдан кейiн шелпектер пластинкалардан алынады ж‰не суы бар бакпен торЉа орнатылады. БактаЉы суды 4 саЉат бойы Џзбей ‹айнауЉа дейiн жеткiзедi, сонан-соЊ шелпектердi бакта суытады ж‰не оларды судан алЉан соЊ тез сырт‹ы бай‹ау жЏргiзiледi.

Цемент кЌлемiнiЊ бiркелкi Ќзгеруi ‹ойылЉан талаптарЉа с‰йкес деп саналады, егер сынауға тартылған шелпектің өң бетінде шеттеріне жететін тарамдалған сызаттар және де шелпектердің қандай болса да майысқан жерлері және көлемінің өсіу байқалмаса (4.5-сурет).

а) б)

в)

4.5-сурет. Цемент көлемiнiң өзгеру бiркелкiлiгiне шидаялмаған шелпек

а – қирау; б – радиалды сызаттар; в — майысу

4.3.4. Цемент тартуыныЊ майдалыЉын аны‹тау

Цемент тартуыныЊ майдалыЉына еленген сынаманыЊ бастап‹ы массасыныЊ пайызбен №008 електегi ‹алдыЉы ‹абылданады.

МСТ 10178-85 талаптрына с‰йкес цемент тартуыныЊ майдалыЉы сондай болуы керек, тек №008 торы бар електен Ќткiзгенде елеуге алынЉан сынаманыЊ 85% кем емесi Ќту керек , ал кЌрсетiлген електегi ‹алды‹ 15% арты‹ емес Ќлшенедi.

Техникалы‹ таразыда 0,1 г дейiнгі д‰лдiкпен 50 г цемент Ќлшендi. …лшем №008 елекке кЌшiрiледi, сосын елек механикалы‹ елеу аспабына бекiтiледi ж‰не 5-7 минут еленедi. А‹ ‹аЉаз бетiнде 0,1 г арты‹ емес цемент ‹алЉаннан кейiн елеу ая‹талды деп саналады. Електегi қалдық 0,1 г дейiнгі дәлдiкпен өлшенеді. Цемент тартуының майдалылығы мына формула бойынша анықталады

Т = (а / 50) 100 ,

мЋндаЉы Т — тарту майдалыЉы, % ;

а – №008 електегi цемент ЌлшемдiгінiЊ ‹алдыЉы, г.

Сынақ нәтижелерi 4.10 — кестесiне жазылады.

4.10-кесте

Цемент тартуыныЊ майдалылыЉын аны‹тау

Цемент тЏрi

Цемент Ќлшемiді-гі, г

Електегi ‹алды‹,

Тарту майдалылыЉы,

Орташа маЉынасы

4.3.5. Цемент маркасын аны‹тау

Цемент маркасы массасы бойынша 1:3 созымды цемент ‹Ћрамынан дайындалЉан Ќлшемi 40х40х160 мм ар‹алы‹-нЋс‹аларды иiлiске ж‰не сыЉуЉа берiктiк шегiнiЊ ‹Ќрсетулерi бойынша ай‹ындалады.

Аспаптар : сiлкiндiретiн Џстел (4.6-сурет), конус-‹алып, сфералы‹ ая‹, ‹ырЉыш, 40х40х160 мм металл ‹алыптар (4.7-сурет), машина МИИ-100, гидравликалы‹ пресс.

Материалдар : портландцемент, вольск құмы.

Цемент ЌндiрiсiнiЊ созымды консистенциясын аны‹тау Џшiн

1500 г ‹Ћм ж‰не 500 г цемент Ќлшейдi, сфералы‹ ая‹‹а салады, сосын 1 мин бойы кЏрекшемен цемент пен ‹Ћм араластырылады, сонан — соЊ оЉан су ‹Ћйылады ж‰не таЉы ‹оспа 5 мин бойы арластырылады.

4.6-сурет. Сiлкiндiретiн Џстел ж‰не конус-‹алып

1 — жұдырықша; 2 — диск; 3 — шток; 4 — табан; 5 – ортаға келтіретін құрылғысы бар конус — калып

4.7-сурет. Ар‹алы‹-нЋс‹аларды дайындауЉа

арналЉан ‹алып

Араластыру аяғынан соң сiлкiндiретiн үстелдiң шыны дискiнiң ортасына орнатылған конус-қалыпты тең қалыңдықты қабаттармен екi қабылдауда толтырады. Сынау жүргiзу алдында конустың iшкi бетiн және стел дискiн аздап сулау керек. Ерiтiндi металл найзалаумен тығыздалады: астыңғы қабаты — 15, үстiңгiсі — 10 найзалаумен. Ерiтiндi нығыздалған соң конус ақырын тiк бағытта алынады, осыдан кейiн конус 106-110 мм шегiнде жайылу үшiн үстелде 30 рет сiлкiндiредi.

Қалыптар шамалап ерiтiндiмен 1 см толтырылады, дiрiлдеткiш алаңшаны қосады және бiркелкi барлық үш ұяны толтырады. Ерiтiндi артығы суланған пышақпен кесiледi және ерiтiндi нұсқалары гидравликалық сұқпасы бар ваннаға 24 сағат қойылады.

Осыдан кейiн нұсқаларды ажыратады, суға салады және 28 күнге қалдырады. Осы мерзiм өткен соң нұсқалар судан алынады және 10 мин кеш емес сынауЉа тартылады, алдын ала нЋс‹алар дым‹ыл матамен сЏртiледi.

Ар‹алы‹-нЋс‹алардыЊ берiктiк шегi МИИ-100 сынау машинасында аны‹талады. НЋс‹а иетiн ‹ЋрылЉыныЊ тiреулерiне сЌйтiп орнатылады, тек оны дайындағанда кЌлденеЊ болЉан ‹ырлары тiк ‹алыпта болу керек. Иiлiстегi берiктiк шегi Џш нЋс‹аларды сынауыныЊ екi н‰тижелерiнiЊ орташа арифметиалы‹ маЉынасы ретiнде есептелiнедi.

АлынЉан 6 жартылар престе ‹иратылады (4.4 -сурет). Ар‹алы‹тар жартыларын 2 болат пластинкалар аралыЉына орналастырады.

СыЉуЉа берiктiк шегi 6 нЋс‹алар сынауыныЊ еЊ Џлкен тЌрт н‰тижелрiнiЊ орташа арифметикалы‹ маЉынасы ретiнде есептелiнедi. СыЉуЉа берiктiк шегi келесi формула бойынша аны‹талады

R = Р / F,

мЋндаЉы Р — ‹иратушы жЏктеме, кгк;

F — нЋс‹а ауданы = 25 см² .

Н‰тижелер 4.11 — кестесiне енгiзiледi

4.11-кесте

Берiктiк аны‹тау н‰тижелерi

№

Иiлiс-тегi берiктiк,

кгк/см²

НЋс‹а ауданы,

см²

Мано-метр

кЌрсетуі

Қирату-шы жЏктеме,

кгк

СыЉу-даЉы берiктiк,

кгк/см²

Цемент маркасы

АлынЉан н‰тижелер МСТ10178-85 талаптарымен салыстырылады (4.12-кесте).

4.12 — кесте

Портландцементке ‹ойылатын талаптар

(МСТ 10178-85)

Цемент тЏрiнiЊ белгiсi	Кепiлдi маркасы	Берiктiк шегi, МПа (кгк/см²)
		иiлiс жасында, т‰улiк		сыЉу жасында, т‰улiк
		3	28	3	28
ПЦ-Д0, ПЦ-Д5,	300	—	4,4 (45)	—	29,4 (300)
ПЦ-Д20, ЩПЦ	400	—	5,4 (55)	—	39,2 (400)
	500	—	5,9 (60)	—	49,0 (500)
	550	—	6,1 (62)	—	53,9 (550)
	600	—	6,4 (65)	—	58,8 (600)
ПЦ-Д20-Б	400	3,9 (40)	5,4 (55)	24,5 (250)	39,2 (400)
	500	4,4 (45)	5,9 (60)	27,5 (280)	49,0 (500)
ШПЦ-Б	400	3,4 (35)	5,4 (55)	21,5 (220)	39,2 (400)

…зiн-Ќзi ‰зiрлеуге арналЉан сЋра‹тар

Гидравликалы‹ байланыстырЉыштар. Аны‹тама, байланыстыр-Љыштар тЏрлерi.
2. Портландцементтi Ќндiру.
ПортландцементтiЊ химиялы‹ ‹Ћрамы.

4.Минералогиялы‹ ‹Ћрамы ж‰не минералдардыЊ берiктiк ЌсуiнiЊ жылдамдыЉына ж‰не а‹ырЉы шамасына ‰сер етуi.

5.Портландцементке ‹ойылатын МСТ талаптары.

6.ПортландцементтiЊ ‹атуы.

7.Цемент маркасын аны‹тау.

8.Цемент тасыныЊ ‹атуы.

9.ПортландцементтiЊ ‰р тЏрлерi.

АУР БЕТОН ТОЛТЫРГЫШТАРЫ

5.1. Құм

Ауыр бетон дайындау үшін ұсақ толтырғыш ретінде табиғи құм қолданылады,ол өзімен берік табиғи жыныстарының табиғи қирау нәтижесінде пайда болған ірілігі 0,14-5мм түйірлердің борпылдақ қоспасын көрсетеді:жұмыс мақсаты-ауыр бетон үшін ұсақ толтырғыштың қасиеттерін анықтау,оларды МСТ талаптарымен салыстыру және оларды бетондарда пайдалану мүмкіншілігі туралы қорытынды шығару.Сынаулар мыналардың талаптарына сәйкес жүргізіледі:

МСТ 8735-88. Құрылыс жүмыстарына арналған құм.Сынау әдістері.

МСТ 8736-93. Құрылыс жүмыстарына арналған құм.Техникалық шарттар.

Стандартты тығыздалмаған қалпында құмның

үйілген тығыздығын анықтау

Үйілген тығыздық өлшеуіш ыдыстарда құмды өлшеу арқылы анықталады.

Аспаптар:техникалық таразы,сыйымдылығы 1л (диаметрі мен биіктігі 108 мм) сыйымдылығы 10 л (диаметрі мен биіктігі 234 мм) өлшеуіш цилиндрлік металл ыдыстар,кептіргіш шкаф,металл сызғыш, диаметрі 5мм дөңгелек тесіктері бар елек.

Материалдар: құм.

Алғашқы (кіріс) бақылауда стандартты тығыздалмаған қалпында үйілген тығыздықты анықтағанда сынаулар тұрақты массасына дейін кептірілген және диаметрі 5мм дөңгелек тесіктері бар електен 5кг жуық құмды пайдаланып, сыйымдылығы 1л өлшеуіш цилиндрлік ыдыста өткізіледі.

Стандартты тығыздалмаған қалпында құмның үйілген тығыздығын анықтағанда құмды үстінгі ернеуінен 10см биіктіктен алдын-ала өлшенген өлшеуіш цилиндрге күрекшемен цилиндр үстінде конус пайда болғанша себеді.Конус құмды тығыздамай ыдыс ернеулерімен бірдей етіп металл сызғышпен алынады,сосын ыдыс құммен бірге өлшенеді.

Құмның үйілген тығыздығын r_үй мына формула бойынша есептейді

r_{үй =} m₁– m / V,

мындағы m — өлшеуіш ыдыстың массасы , кг;

m₁— өлшеуіш ыдыстың құммен бірге массасы, кг;

V — ыдыс көлемі, м³.

Құмның үйілген тығыздығын анықтауды екі рет жүргізеді,сонымен әр сайын құмның жаңа үлесі алынады. Сынау нәтижелері 5.1-кестеге енгізіледі.

5.1-кесте

Құмның үйілген тығыздығын анықтау

№

Материал

аты

Ыдыс көлемі,

м³

Массасы, кг

Үйілген тығызды-

ғы,

кг/м³

ыдыс-

тың

ыдыс пен құм-

ның

құм-

ның

Құмдағы күлдей және балшықты бөлшектердің

мөлшерін тұндырумен анықтау

Құмдағы күлдей және балшықты бөлшектердің мөлшері ірілігі 0,05мм дейін бөлшектерді сулап жібітуден кейін құмгың массасы өзгеруі бойынша анықталады.

Аспаптар:техникалық таразы, кептіргіш шкаф, құмды тұндыратын ыдыс ( 5.1-сурет), секундомер.

Материалдар: құм.

Құмның аналитикалық сынамасын диаметрі 5 мм тесіктері бар електен өткізеді,електен өткен құмды тұрақты массасына дейін кептіреді және одан массасы 1000 г өлшем алады. Құмның өлшемдігі тұндыратын ыдысқа қойылады және ыдысқа суды жоғары төгетін тесікке дейін құяды. Сумен құйылған құм бірнеше рет араластырылып 2 сағ бойы ұсталады және түйірлерге жабысқан балшықты бөлшектерден ұқыпты жуып тазартылады.

Осыдан кейін ыдыстың ішіндегісі қайтадан жігермен араластырылады және 2 мин тынымға қалтырады. 2 мин кейін суспензия екі төменгі тесіктер арқылы қотарып құйылады. Сосын құм қайтадан жоғарыда көрсетілген деңгейге дейін сумен құйылады. Көрсетілген жүйелілікпен құмды жуу су жуудан кейін мөлдір болғанша қайталанады

Тұндырылған соң жуылған өлшемдікті тұрақты массасына m₁дейін кептіреді.

Тұндырылған күлдей және балшықты бөлшектердің құмдағы мөлшері Б_с.ж массасы бойынша мына формула бойынша есептелінеді

Б_с.ж=,

мұндағы m — кептірілген өлшемдіктің тұндырылғанға дейінгі массасы, г;

m₁ — кептірілген өлшемдіктің тұндырылғаннан кейінгі массасы, г.

5.1-сурет. Сулап жібітетін ыдыс.

МСТ 8736-93 бойынша күлдей және балшықты заттардың мөлшері 3 % аспау керек.

Құмдағы органикалық қосылыстардың

мөлшерін анықтау

Аспаптар: техникалық таразы, өлшеуіш шыны цилиндр (250 см³).

Материалдар: құм, ащы натрдың 3% ерітіндісі, танинның 2% ерітіндісінен және этил спиртінің 1% ерітіндісінен дайындалған эталон.

Табиғи дымқылдықты құмның орта сынамасынан 250 г жуық өлшем алынады. Сыйымдылығы 250 мл өлшеуіш цилиндр 130 мл деңгейге дейін құммен толтырылады және 200 мл деңгейге дейін 3 % ащы натрмен құйылады. Цилиндр ішіндегісі ұқыпты араластырылады және 24 сағ тынымда қалтырылады. Осыдан кейін эталон түсімен салыстырып құм үстіндегі сұйықтық түсі анықталады. Эталон түсі-ақшыл сары. Ерітінді түсі эталоннан жарығырақ болса қосылыстардың болуы мүмкін туралы дәлелдейді. Құм үстіндегі сұйықтықтың түсі эталон түсінен күңгірт болса, бетондар үшін құмның жарамдылығын анықтауға арнайы зерттеу жүргізу керек.

5.1.4. Құмның түйір құрамын және ірілік модулін

анықтау

Түйір құрамы електердің стандартты жиынтығында құмды елеу арқылы анықталады.

Аспаптар: таразы, електер жиынтығы және диаметрлері 10; 5 және 2,5 мм дөңгелек тесіктері бар електер, кептіргіш шкаф.

Материалдар: құм.

Массасы 2000 г кем емес құмның аналитикалық сынамасын тұрақты массасына дейін кептіреді. Тұрақты массасына дейін кептірілген құм сынамасын диаметрлері 10 және 5 мм дөңгелек тесіктері бар електерден өткізеді.

Електердегі қалдықтарды өлшейді және құмдағы түйірлер өлшемі 5-тен 10 мм дейін ҚТ₅ және 10 мм артық ҚТ₁₀ қиыршықтас фракцияларының мөлшері массасы бойынша пайызбен мына формулалар бойынша есептелінеді

ҚТ₁₀= ,

ҚТ₅= ,

мұндағы М₁₀ — диаметрі 10 мм дөңгелек тесіктері бар електегі қалдық, г;

М₅ — диаметрі 5 мм, дөңгелек тесіктері бар електегі қалдық,г;

М — сынама массасы, г.

Диаметрі 5 мм тесіктері бар електен өткен құм сынамасының бөлімінен құмның түйір құрамын анықтау үшін массасы 1000 г кем емес өлшемдік таңдап алынады.

Құмның дайындалған өлшемдікті диаметрі 2,5 мм дөңгелек тесіктері бар және № 1,25; 063; 0315 және 016 торлары бар електерден өткізеді.

Електен өткізуді механикалық не қол тәсілдерімен өндіріледі. Електен өткізу ұзақтығы сондай болу керек,тек әр електі 1 мин ішінде бақылау қарқынды қолмен сілкіндіргенде ол арқылы еленетін өлшемнің жалпы массасының 0,1 % артық емесі өту керек. Механикалық електен өткізгенде қолданатын аспап үшін оның ұзақтылығы сынақ арқылы анықталады.

Қолмен електен өткізгенде, елеу соңын әр електі қағаз парағы үстінде қарқынды сілкумен анықтауға рұқсат етіледі. Електен өткізу аяқталды деп саналады,егер сонымен құм түйіндерінің түсуі байқалмаса.

Елеу нәтижелері бойынша есептеледі:

— әр електегі жеке қалдық (а_i) пайызбен мына формула бойынша

мұндағы т_i — осы електегі қалдық массасы, г;

т — еленетін өлшемдіктің массасы, г;

— әр електегі толық қалдық (А_i ) пайызбен мына формула бойынша

мұндағы a_2,5, a_1,25, a_i —тиісті електердегі жеке қалдықтар;

— өлшемі 5мм ірілеу түйірсіз құмның ірілік модулі (М_к) мына формула бойынша

М_ір=,

мұндағы А_2,5, А_1,25, А₀₆₃, А₀₃₁₅, А₀₁₆ — диаметрі 2,5 мм дөңгелек тесіктері бар електегі және № 1,25; 063; 0315, 016 електердегі қалдықтар, %.

Құмның түйір құрамын анықтау нәтижесін жасау 5.2-кестеге сәйкес орындалады немесе 5.2-суретке сәйкес елеу қисығы түрінде графика арқылы көрсетіледі.

5.2-кесте

Құмның түйір құрамын анықтау нәтижесі

	Массасы бойынша електердегі қалдық, %					Массасы бойынша № 016(014), торы бар електен өту,%
Қалдық аты	2,5	1,25	0,63	0,315	0,16 (0,14)	Массасы бойынша № 016(014), торы бар електен өту,%
Жеке	а_2,5	а_1,25	а₀₆₃	а₀₃₁₅	а_016(014)	<а_016(014)
Толық	А_2,5	А_1,25	А₀₆₃	А₀₃₁₅	А_016(014)	¾

Ірілік модулі бойынша құм МСТ 8736-77 бойынша 5.3-кестеде келтірілген топтарға бөлінеді.

5.2-сурет. Елеу қисығы

5.3-кесте

Ірілігі бойынша құмдардың жіктеуі

Құмдар

тобы

0,63 торы бар електегі

толық қалдық,%

Ірілік модулі

Ірі

Орташа

Ұсақ

Өте ұсақ

50 артық

30-50

10-30

10 кем

2,5 артық

2,5-2,0

2,0-1,5

1,5-1,0

Өзін-өзі әзірлеуге арналған сұрақтар

Құм өзімен не көрсетеді?

Ауыр бетон үшін құмға қойылатын техникалық талаптар.
Бетондарда байланыстырдың шығынына құмның түйір құрамының әсері..
Бетон қоспасының және бетонның қасиеттеріне құмдағы органикалық,балшықты және күлдей қосылыстардың әсері..
Құмның дымқылдығы оның тығыздығына тиетін әсері..
Құмның балшықты және күлдей бөлшектерімен ластану дәрежесін қалай анықтайды?
Құмның ірілік модулі қалай есептеледі?

5.2. Қиыршықтас пен малтатас

Ірі толтырғыш ретінде малтатас не қиыршықтас пайдаланылады.

Қиыршықтас деп ірілігі 5-тен 70 мм дейін түйірлерден тұратын және жырымдалған кедір-бұдыр бетті бос шөгінді тау жынысын атайды.

Сынаулар МСТа 8267-93 -«Құрылыс жыныстарына арналған табиғи тастан жасалған қиыршықтас. Техникалық шарттар»;

МСТ 8269-97 — «Қиыршықтасты сынау әдістері» талаптарына сәйкес жүргізіледі.

Қиыршықтастың (малтатастың) үйілген тығыздығын анықтау

Үйілген тығыздықты көлемі қиыршықтас (малтатас) ірілігіне байланысты өлшеуіш цилиндр көмегімен анықталады,өлшемдері 5.4-кестеде келтірілген.

5.4-кесте

Өлшеуіш цилиндрдің өлшемдері

Қиыршықтас-

тың ең үлкен

ірілігі, мм

Өлшеуіш цилиндрдің

көлемі, л

Цилиндр өлшемдері, мм

диаметрі

биіктігі

10 дейін

20 дейін

40 дейін

40 артық

185

234

294

400

185

234

294

400

Қиыршықтасты тұрақты массаға дейін келтіреді және оны конус пайда болғанша 10 см биіктіктен алдын ала өлшенген цилиндрге салып толтырады, сосын конус ернеулермен бірдей етіп алынады және цилиндр қиыршықтаспен бірге өлшенеді. Үйілген тығыздық 10 кг/м³ дейін дәлдікпен мына формула бойынша есептелінеді

Ρ_үй= m₁— m / V ,

мұндағы m₁ – толтырғышпен бірге цилиндр массасы, кг;

m – цилиндр массасы, кг ;

V – цилиндр көлемі, м³.

Қиыршықтастың үйілген тығыздығы екі өлшеу нәтижелерінің орташа арифметикалық мағынасы ретінде есептеледі.Сынақ мағыналары 5.5-кестеге енгізіледі.

5.5-кесте

Қиыршықтастың (малтатастың) үйілген тығыздығын

анықтау

№

Материал

аты

Ыдыс

көлемі,

м³

Массасы, кг

Үйілген

тығызды-

ғы,

кг/м³

сосуда

ыдыс пен

құмның

құм-

ның

Қиыршықтастың (малтатастың) қуыстығын анықтау

Қиыршықтас (малтатас) қуыстығы түйірлердің шын тығыздығының алдын ала табылған мағыналары және қиыршықтастың (малтатастың) үйілген тығыздығы бойынша анықталады,қуыстың көлемі бойынша 0,1% дейін дәлдікпен мына формула бойынша есептеледі

V_қ. = (1-ρ_үй/ρ)·100 ,

мұндағы ρ_үй – қиыршықтастың үйілген тығыздығы, г/см³ ;

ρ – түйіршіктердің тығыздығы, г/см³ .

Бұдан басқа,ірі толтырғыштың қуыстығы тікелей өлшеумен де анықталады. Сыйымдылығы екі литр металл ыдысқа суға мол шылыққан ірі толтырғыш салынады және де салынып жатқан қиыршықтасты (малтатасты) биіктігі бойынша шамалап тең екі қабатты болат шыбықпен найзалайды немесе зертханалық діріл үстелде дірілдетеді. Қиыршықтасты (малтатасты) сумен шылықтыруды бір тәулік ішінде өндіреді. Сосын қиыршықтас (малтатас) артығы ыдыс ернеулерімен бірдей кесіледі,ыдыс ұсақ тормен жабылады және оны 30 мин бойы тыныш қалпында қалтырып, артық судың ағуына мүмкіндік беру үшін оны тағы да 30 мин бойы төңкеріп қояды. Осыдан кейін ыдыс қиыршықтаспен (малтатаспен) бірге өлшенеді, оған жоғарғы ернеуімен бірден су құяды және тағы өлшейді.

Түйір аралық қуыстың көлемін V_қ пайызбен мына формула арқылы есептейді

V_n= ( m₁— m₂/ V) 100 %,

мұндағы m₁ – қиыршықтас және сумен бірге ыдыс массасы , г;

m₂ – сусыз ыдыс пен қиыршықтас массасы, г;

V – ыдыс көлемі, см³ .

Сынау екі рет жүргізіледі және соңғы нәтижеге екі сынау нәтижелерінің орташа арифметикалық мағынасы қабылданады.

5.2.3. Фракциялы емес қиыршықтастың (малтатастың)

түйір құрамын анықтау

Аспаптар: сауда таразы, кептіргіш шкаф, тесіктер диаметрі 5, 10, 20, 40 мм стандартты електердіңжиынтығы.

Сынақ жургізу үшін 5.6-кестеде көрсетілген өлшемде сыналатын қыиршықтастың (малтатастың) сынамасы алынады.

5.6 -кесте

сыналатын қыиршықтастың (малтатастың) сынама өлшемі

Қиыршықтас тың ең үлкен ірілігі, мм	Сынама массасы, г кем емес
10 дейін	5,0
20 дейін	10,0
40 дейін	20,0
40 артық	30,0

Қиыршықтастың (малтатастың) түйір құрамы електердің стандартты жиынтығында сынаманы себу арқылы анықталады.

Аспаптар : үстеге қоятын циферблатты таразы, кептіргіш шкаф, өлшемі 5, 10, 20, 40 мм електердің стандатртты жиынтығы.

Сынама ең кіші өлшем тесіктері бар електен астынан бастап жүцелі колонкаға құрастырылған жоғарыда көрсетілген өлшемдеруегі тесіктері бар електер арқылы қол не механикалық тәсілімен еленеді, сонымен әр електегі қиыршықтас (малтатас) қабатының қолыңдағы қиыршықтас (малтатас) түйірлерінің ең үлкен өлшемінен аспау керек.

Електен өткізу ұзақтығы сонуай болу керек, тек әрелекті бақылау қарқынды қолмен сілкігенде одан 1 мин ішінде еленетін сынаманың жалпы массасының 0,1 % артық емес өту керек.

Електен өткізунәтижелері бойынша әр електегі жеке қалдық а _i, %, мына формула бойынша анықталады.

а _I= ( m_i / m) 100 ,

мұндағы m_i — осы електегі қалдық массасы, г;

m — сынама массасы, г.

Осы електе және үлкен өлшемді тесіктері бар барлық електердің жеке қалдықтарының сомасына тең сынама массасының пайызымен әр електегі толық қалдықтар анықкалады.

Қиыршықтастың (малтатастың) түйір құрамын анықтау нәтижесі 5.7-кестеге сәйкес жасалады сәйкес орындалады немесе 5.3-суретке сәйкес елеу қисығы түрінде графика арқылы көрсетіледі.

5.7- кесте

Қиыршықтастың (малтатастың) түйір құрамын анықтау нәтижесі

Қалдық аты	Массасы бойынша електердегі қалдықтар, %				Массасы бойынша № 5 торы бар електен өту, %
Қалдық аты	40	20	10	5	Массасы бойынша № 5 торы бар електен өту, %
Жеке	а₄₀	а₂₀	а₁₀	а₅	< а₅
Толық	А₄₀	А₂₀	А₁₀	А₅	¾

5.3-сурет. Елеу қисығы

Өзін-өзі әзірлеуге арналған сұрақтар

Қиыршықтас пен малтатас өзімен не көрсетеді?
Қиыршықтас пен малтатастың үйілген тығыздығын анықтаудың жүйелігін беріңізші?
Қандай қосылыстардың мөлшері ірі толтырғыштарға зиянды?
Қиыршықтас пен малтатастың түйір құрамын анықтаудың жүйелігін айтып берінізші.
Түйір құрамы бойынша толтырғыш ірілігінің сапасы қалай бағаланады?
Ірі толтырғыштағы қатпарлы және инелі түйірлердің мөлшері қалай анықталады?

6. БЕТОНДАР

Бетон деп байланыстырЉыш заттан, судун ж‰не табиЉи жасанды тектi минералды толтырылЉыштардан тЋратын орынды iрiктеп алынЉан, Ћ‹ыпты аралыстырЉан ж‰не тыЉыздалЉан ‹оспаныЊ ‹ату нiтижiсiнде алынЉан жасанды тас материалдарын атайды. Осы материалынЊ ‹оспасын ‹ат‹ан дейiн бетон‹оспасы деп аталады. Бетон ‹Ћрамына ж‰не де бетон ‹асiеттерiн жа‹сарту Џшiн кейбiр ‹осымшалар кiруi мЋмкiн.

Бетондар МСТ 25192-82 с‰йкес келесi белгiлер бойынша топтастыралады: негiзгi мiндетiмен, байланыстырЉыш тЏрiмен,толтыЉыштар тЏрiмен, ‹Ћрылымымен, ‹ату шарттарымен.

Негiзгi ат‹аратын мiндетiне байланысты бетондар мына тЏрлерге бЌлiнедi: ‹Ћралымды‹, арнайы (ысты‹‹а тЌзiмдi,химиялы‹ тЌзiмдi, с‰ндiк, радиациядан ‹орЉайды, жылылы‹ты Ќткiзбейтiн ж‰не т.б.).

БайланыстырЉыштар тЏрi бойынша бетондар цемент байланыстырЉыштары, iзбес байланыстырЉыштары, шлак байланыстырЉыштары, гипс байланыстырЉыштары, арнайы байланыстырЉыштарынегiзiнде болуы мЏмкiн.

ТолтырылЉыштар тЏрi бойынша бетондар тыЉыз толтырылЉыштарда, кеуектi толтырылЉыштарда, арнайы толтырылЉыштарда болуы мЏмкiн.

ѓЋрылымы бойынша бетондар тыЉыз ‹Ћрылымды, кеуектелген ‹Ћрылымды, Ћяшы‹ ‹Ћрылымды, iрi кеуектi ‹Ћрылымды.

ѓату шарттары бойынша бетондар табиЉи жаЉдайларда, атмосфера ‹ысымындаЉы жылу-дым‹ыл Ќндеу жаЉдайларда, атмосфера ‹ысымынан жоЉары жылу-дым‹ыл Ќндеу жаЉдайларда (автоклав ‹атуында).

Зертханалы‹ жЋмысында бетонныЊ барлы‹ тЏрлерiнен бетонныЊ касиетiне, оныЊ Ћза‹ уа‹ыттылыЉына ж‰не ‹Ћнына елеулi ‰сер тiгiзетiн оныЊ кЌлемiнде 80 % дейiн орын алатын толтырЉыш бар ауыр бетон ‹аралады. ТолтырЉыштардыЊ еЊ жа‹сы мЌлшерi бетонныЊ еЊ ‹ымбат ж‰не тапшы компонентi цемент шыЉынын ‹ыс‹артуЉа мЏмкiндiк бередi.

Берiк ‹иыршы‹тастан тЋралы ‹атты ‹ан‹а бетон дайындаудыЊ еЊ ма‹сатыныЊ бiрi – МСТ талаптарына с‰йкес-бетонныЊ бер‰ктiгiЊж‰не дефомацилы‹ модулiн ЋлЉайтады.

6.1. Ауыр бетонның құрамын анықтаудың

есеп-эксперименттiк әдiсi

Ауыр бетонның құрамын анықтау үшiн келесi мәлiметтер болу керек: бетонның берiлген маркасы R_б,конус отыруымен (ОК, см) анықталатын бетон қоспасының қажеттi төсеуге қолайлығы, немесе техникалық вискозиметрмен (сек) анықталатын қаттылығы және тағы негiзгi материалдардың сипаттамасы : цементтiң түрi мен белсендiлiгi R_ц; селсоқтық материалдардың үйiлген тығыздығы ρ_уц, ρ_уқт, ρ_уқ және олардың нағыз тығыздығы ρ_ц, ρ_қт(мт), ρ_ққұмның қиыршықтастың (малтатастың) түйiрлер арасындағы қуыс, V_қ._қт(мт)_., қиыршықтас (малтатас) түйiрлерiнiң ең үлкен iрiлiгi; қиыршықтастың (малтатастың) ең үлкен iрiлiгi ҚТ(МТ)yi және толтырғыштардың дымқылдығы W_қ, W_қт(мт). Берiктiгi бойынша бетон маркасы жобаланған құралымның жүк көтеретін қабілетіне сүйене беріледі.

Бетон қоспасының төсеуге қолайлығы (жылжымалық не қаттылық) оның өлшемін, пішінін, құралымның арматуралау дәрежесін, бетон қоспасын төсеу және тығыздау тәсілін есепке алып жасалады.

Бетон құрамының есебі тығыздалған қоспаның 1 м³жүргізіледі.

Бетон қоспасы үшін бетондар құрамы келесі жүйелілікпен есептелінеді: су-цемент қатынасы, су шығыны, цемент шығыны есептелінеді, сонан соң бетон қоспасының 1 м³ ірі және ұсақ толтырғыштардың шығындары анықталады.

Су цемент қатынасын (С/Ц) бетонның қажетті маркасына, цемент белсенділігіне сүйене отырып және бетон құрайтындардың түрі мен сапасын есепке алып келесі формулалар бойынша есептейді:

су цемент қатынасы С/Ц≥0,4 бетондар үшін

R_б= А R_ц( Ц/С + 0,5) ;

су цемент қатынасы С/Ц≤0,4 бетондар үшін

R_б= A R_ц ( Ц/С— 0,5) ;

мұндағы R_б– бетон маркасы, МПа (кгк/см²);

R_ц – цемент белсенділігі, МПа (кгк/см²);

А және А₁ – материалдар сапасын есепке алатын коэффициенттер (6.1-кесте).

6.1-кесте.

А және А₁коэффициенттерінің мағыналары

Цемент толтырғыштарының сапасы

А

А₁

Жоғары сапалы

0,65

0,43

Қатардағы

0,60

0,40

Төмен сапалы

0,55

0,37

Жоғарыда келтірілген формулалар С/Ц туралы түрлендіргеннен кейін мынадай түрге келеді

С/Ц =АR_ц/R_б+0,5 АR_ц

немесе

С/Ц = АR_ц/R_б-0,5 АR_ц

Құралымның түріне, пішініне және өлшеміне, бетон қоспасын төсеу тәсіліне, арматуралау дәрежесіне (6.2-кесте) байланысты оның төсеуге қолайлығы (конус отыруы бойынша жылжыьалығы немесе техникалық вискозиметрдегі қаттылығы) белгіленеді.

Жоғары сапалы материалдарға жоғары беріктікті тығыз тау жыныстарынан жасалған қиыршық тас, үйлесімді ірі құм және қосымшасыз жоғары белсенділікті немесе оның құрамында гидравликалық қосымшаның ең аз саны бар портландцемент жатады. Толтырғыштар таза және бөлінген болу керек.

6.2-кесте

Құралымдар	Бетон қоспасын төсеу тәсілі
	дірілдетумен		дірілдетусіз
	Конус отыруы, см	қаттылық, сек	дірілдетусіз
	Конус отыруы, см	қаттылық, сек	Конус отыруы, см
Қалыптап тез ажыратылатын қатты қоспалардағы құрама темірбетон құралымдары	0	90-35	—
Іргетастар, едендер, жол жабуларының астына және т.с. астына төселетін қабаттар	1-2	35-25	2-3
Шомбал арматураланбаған не анда-санда орналасқан арматурасы бар	2-4	20-15	3-6
Қаңқалы темірбетон (тақталар, арқалықтар, баллондар)	4-8	15-10	12
Жиі орналасқан арматурасы бар темірбетон (бункерлер, сүрлемдер және т.с.)	8-10	10-5	12-15

Қатардағы материалдарға сапасы орташа толтырғыштар жатады, оның ішінде малтатас, орташа белсенділікті портландцемент немесе жоғары маркалы портландцемент.

Төмен сапалы материалдарға төмен беріктікті ірі толтырғыштар және ұсақ құмдар, төмен белсенділікті цементтер жатады.

Су шығынын (су қажеттілігін) шамамен толтырғыш түйірлерінің түрін және ірілігін есепке алып жасалған 6.3-кесте бойынша бетон қоспасының берілген төсеуге қолайлылығына сүйене отырып анықтайды.

6.3-кесте

Бетон қоспасының 1 м³ судың ұйғарында шығыны

Қоспа көр-сет-кіші	ГОСТ 10181.1-81, бойынша қаттылық, сек	Жыл-жымы-лылық, см	Ірілігінде су шығыны, л/м³,
			малтатастың				қиыршықтастың
			10	20	40	70	10	20	40	70
Ж₀	31	—	150	135	125	120	160	150	135	130
Ж₁	31-21	—	160	145	130	125	170	160	145	140
Ж₂	20-11	—	165	150	135	130	175	165	150	145
Ж₃	10-5	—	175	160	145	140	185	175	160	155
П₁	—	1-4	190	175	160	155	200	190	175	170
П₂	—	5-9	200	185	170	165	210	200	185	180
П₃	—	10-15	215	205	190	180	225	215	200	190
П₄	—	12-16	225	220	205	195	235	230	215	205

Ескерту : 26-28% әдеттегі қоюлық қамыры бар және М_І_р= 2 құмы бар цементтегі қоспалар. Цемент қамырының әдеттегі қоюлығы өзгергенде су шығынын аз жағына қарай әр пайызға 3-5 л/м³азайту керек, үлкен жағына содай мағынаға ұлғайту керек. Құм ірілігінің модулі аз жағына өзгерген жағдайда оның мағынасын әр 0,5 ұлғайту керек, ал үлкен жағына – су шығынын 3-5 л/м³азайту керек.

Цемент шығыны 1 м³бетонға мына формула арқылы анықталуы, кг

Ц =С / С/Ц

Толтырғыштардың шығынын (құмның, қиыршықтастың (малтатастың)), (кг/м³), бетонның 1 м³кг ені жағдайға сүйене есептейді:

— бетонның барлық компоненнтерінің абсолюттік көлемдерінің санасы тығыздалған бетон қоспасының 1 м³тең, яғни

Ц / ρ_ц + Қ / ρ_қ + ҚТ(МТ) / ρ_қт(мт) + С / ρ_с= 1,

мұндағы Ц, С, Қ, ҚТ(МТ) – цементтің, судың, құмның, қиыршықтасың (малтатастың) шығыны, кг/м³;

ρ_ц, ρ_с, ρ_қ, ρ_қт(мт) – осы материалдардың нағыз тығыздығы, кг/м³;

Ц/ρ_ц, Қ/ρ_қ, ҚТ(МТ)/ρ_қт(мт), С/ρ_с— материалдардың абсолюттік көлемдері, м³;

цемент-құм ерітіндісі ірі толтырғыштың қуыстарын

түйірлерді біраз жылжытып толтырады, яғни

Ц / ρ_ц + Қ / ρ_қ + С / ρ_с= α V_{қ. қт(мт)} ҚТ(МТ) / ρ_қт(мт),

мұндағы V_қт(мт) — бөрпылдақ күйіндегі қиыршықтас(малтатас) қуысы;

ρ_қт(мт) — қиыршықтас(малтатас) тығыздығы, кг/м³;

α — қиыршықтас түйірлерінің жылжу коэффициенттері (6.4-кесте).

Алдыңғы екі теңдеуі бірге шешу арқылы бетонның 1 м³кг қиыршықтас шығынын анықтайтын формула табылады

ҚТ = 1/ {(α V_{қ.қт(мт)} ҚТ(МТ)/ ρ_қт(мт) + 1/ ρ_қт(мт))}

6.4-кесте

Созымды бетон қоспалары үшін «α» коэффициентінің мағынасы

Цемент шығыны, кг/м³	С/Ц тең болғанда коэффициент
Цемент шығыны, кг/м³	0,4	0,5	0,6	0,7	0,8
250	—	—	1,26	1,32	1,38
300	—	1,3	1,36	1,42	—
350	1,32	1,38	1,44	—	—
400	1,4	1,46	—	—	—

Ескерту: Ц және С/Ц басқа мағыналарында коэффициент интерполяциялау арқылы табылады.

Қиыршықтас шығынын анықтаған соң бетон қоспасының жобалық көлемі мен цементі су және ірі толтырғыштың абсолюттік көлемдерінің сомасы арасындағы айырымы ретінде құм шығыны

мына формула бойынша есептелінеді

Қ = {1 — (Ц/ ρ_ц + ҚТ(МТ)/ ρ_қт(мт) + С/ρ_с)} ρ_қ

Бетон қоспасының 1 м³ Ц, С, Қ, ҚТ(МТ) компоненттерінің шығынын анықтаған соң оның есептік тығыздығын есептейді

Ρ_б_._қ_.= Қ + ҚТ(МТ) + Ц + С , кг/м³

Бетонның шығу коэффициенті тығыз күйіндегі (1м³) бетон қоспасының көлемін оны дайындауға жұмсалған құрғақ құрастырушылар көлемдерінің сомасына бөлу арқылы табылады

β_б = 1 / V_ц + V_қ + V _қт= 1 / (Ц/ ρ_үй.ц + Қ/ ρ_үй.қ + ҚТ(МТ)/ ρ_{үй.қт(мт)}),

мұндағы V_ц ,V_қ ,V _қт — бетон қоспасының 1 м³ дайындауға жұмсалған құрғақ құрастырушылардың көлемі, м³/л;

ρ_үй.ц, ρ_үй.қ, ρ_үй.қт — құрғақ материалдардың үйілген тығыздығы, кг/м³.

6.2. Сынақ илеу дайындау және бетон қоспасының жылжымалылығын не қаттылығын анықтау

Аспаптар : Ќлшеуш металл сызЉыштар, кЏрекше; диаметрi 16 мм дЌнгелек металл шыбы‹, дЌнгелетiлген Ћштары бар ЋзындыЉы 600 мм шыбы‹, стандартты конус, техникалы‹ вискозиметр.

Материалдар : цемент, ‹Ћм, қиыршықтастар (малтатастастар), су.

Бетон қоспасының 1000 литіріне (1м³) материалдардың есептік құрамын 10 литр көлеміне саналады. Компоненттердің алынған санынан сынақ илеу дайындалады және шығарылған бетон қоспасының жылжымалылығы не қаттылығы анықталады.

Араластыруды төменде келтірілген жүйелілікпен жүргізеді. Құмның өлшенген мөлшерін металл астауға жайғастырады. Астау алдын ала беттердің сулануына ылғалды жоғалтпау үшін дымқылды шүбірекпен сүртіледі. Содан кейін цементтің қажетті мөлшерін қосады, сосын біркелкі түсті қоспа болғанда араластырылады; сонан-соң ірі толтырғыш қосылады және барлық қоспаны соған дейін араластырады, қиыршықтас (малтатас) әзірше құрғақ қоспада біркелкі таратылғанға дейін; араластырылған қоспаның ортасында шұңқыр жасалынады, онда өлшенген судың жартысы құйылады, байқап араластырып материалдарды үйіндіге жинайды және судың қалған бөлігін қосады. Осыдан кейін жігермен бетон қоспасын ол біркелкілікке жеткенге дейін күректелінеді; араластыру ұзақтылығы 5 мин құрайды.

Бетон қоспасының жылжымалылығын анықтау

Бетон қоспасын дайындағаннан кейін өлшемі d = 100мм, Д = 200мм, Н = 300мм (6.1-сурет) стандартты конус арқылы оның жылжымалылығы анықталады.

Дымқылданған конус тегіс алаңшаға орнатылады, алқтарымен тіреулерге тұрғызылады, сосын конусты алаңшаға қысып барлық қалыңдығы бойынша әр қабаты 25 рет найзалармен тығыздалып бетон қоспасының 3 қабатымен толтырылады. Тығыздалған қоспа конустың үстінгі жиегімен күрекшемен тегістеледі, сонан-соң оны жоғары тік көтереді және 0,5см дейін дәлдікпен сызғыштың төменгі қырынан бетон қоспасының үстіне дейін аралықты өлшеп, қатар қояды, конус отыруын бетон қоспасының жылжымалылығын анықтаймыз.

Бетон қоспасының алынған жылжымалылығын берілгенмен салыстырады. Егер бетон қоспасының жылжымалылығы 2-кесте бойынша қабылданғанға сәйкес келмесе, оны дәлдеп түзетеді. Жылжымалылығы кем болғанда сынақ илеуге С/Ц қабылданған ара қатысын сақтаумен есептік мөлшерлеріне пропорционал 5-10% цемент пен су қосады.

Егер бетон қоспасының жылжымалылығы қажеттіден артық болса, онда илеуге қабылданған ара қатынасымен есептелгеннің 5-10% құм мен қиыршық тас қосады. Бірнеше әрекет жасау арқылы қажетті жылжымалылыққа жетеді; сонан-соң бетонның есептік құрамы түзетіледі және үш нұсқалар-текшелер жасау үшін жаңа илеу жасалады.

6.1- сурет. Бетон қоспасының жылжымалылығын анықтауға

арналған конус

1 — тұтқа; 2 – аспап корпусы; 3 — таяныштар; 4 – пісірілген жік

6.2.2. Бетон қоспасының қаттылығын анықтау

Бетон қоспасының қаттылығы «Қ» қаттылықты анықтауға арналған аспапта бетон қоспасының алдын ала қалыпталған конусын тегістеу және тығыздауға қажет дірілдету уақытымен (секундпен) сипатталады ( 6.2-сурет). Толтырғыштың ең үлкен ірілігі қоса санағанда 40 мм дейін түйірлері бар бетон қоспасының қаттылығын төменде келтірілген жүйелілікпен анықтайды. Бетон қоспасының қаттылығын төменде келтірілген жуелілікпен анықтайды.

Аспап діріл алаңшасында орнатылады және келесі тәртіппен жиналады: орнатылады және аспаптың цилиндрлік шығыршығы 1 қатты бекітіледі, онда конус 2 қондырылады және оны тұтқалармен 3, оларды шығыршықтың ойықтарына енгізе бекітеді 4, сонан-соң құйғышты орнатады .

Бетон қоспасымен аспап конусын толтыру, оны тығыздау және пішінделген қоспадан конусты алу жылжымалылықты анықтауға ұқсас өндіріледі. Штатив 5 бұрумен диск 8 бетон қоспасының пішінделген конусының үстіне орнатылады және оны қоспа бұрандамен белгілейтін төлкеге 7 бекітіледі.

6.2- сурет. Бетон қоспасының қаттылығын анықтауға

арналған аспап

1 – негізінде фланеці бар цилиндрлік шығыршық; 2 — конус; 3 – тұтқалары бар ұстағыш сақина; 4 – жүктейтін құйғыш; 5 — штатив; 6 – бағыттаушы төлке;

7 – қыспа бұрандасы бар белгілейтін төлке; 8 – алты тесіктері бар диск;

9 – болат тығырық; 10 — штанга.

Сонан-соң бірмезгілде діріл аланшасы мен секундамерді косады және бетон қоспасының тегістелу мен тығыздауын бақлайды. Дірілдету соңан дейін өндірілінеді, әзірге дисктің екі тесігінең қайсысынан болсада цемент қамырының шыгуы басталғанға дейін. Осы кезенде секундомер мен дірілдеткіш сөндіріледі. Алынған уақыт секундпен бетон қоспасының қаттылығын сипаттайды.

Бетон қоспасының қаттылығы екi қайтара анықталады. Бiрiншi анықтағанда орнатылған аспапта бетон қоспасымен конусты толтырудан бастап және екiншi анықтауда қаттылықты анықтау аяқталғанға дейiн сынаудың жалпы уақыты 15 мин аспау керек.

Бетон қоспасының қаттылығы өзара айырмашылығы 20 % аспайтын қоспаның бiр сынамасынан жасалған қаттылықты екi анықтауларының орташа арифметикалық нәтижелерi ретiнде 1 с дейiн айналдырып есептеледi. Нәтиженiң айырмашылығы көбiрек болғанда анықтауды МСТ 10181.0-81 бойынша таңдап алынған жаңа сынамада қайталайды.

6.3. Бетонның шығу коэффициенттерiн анықтау

Бетон қоспасын дайындағанда материалдардың жалпы көлемi кемiген сияқты болады, өйткенi құм түйiрлерi қиыршықтас түйiрлерiнiң арасында, ал цементтiң бөлшектерi құм түйiрлерiнiң арасында орналасады. Сондықтан, егер цемент, құм, қиыршықтасты белгiлi сыйымдылыққа салып, сосын оларды араластыра бастаса, онда бетон қоспасының көлемi бастапқы көлемнен кем болып шығады. Ќөлемнiң азаю дәрежесi бетонның шығу коэффициентiмен сипатталады, ол мына формула бойынша анықталады

Β_ш = 1000 / (Ц/ ρ_.үй.ц + Қ/ ρ_үй.п + ҚТ(МТ)/ ρ_{үй.қт(мт)}),

мұндағы 1000 – қоспа көлемi, л;

Ц, Қ, ҚТ(МТ) – бетон қоспасының 1000 л көлемi бойынша құрғақ материалдардық шығыны.

Тапсырмада бетонараластырғыш шөмiшiнiң сыйымдылығы (В_б) көрсетiледi, сондықтан бетон қоспасының (V_б.қ.) бiр илеуден шығуын мына формуламен анықтау керек

V_б.қ. = В_{б *} β_ш

Цемент, құм және қиыршықтың шығыны көлемi бойынша мына қатынастан анықталады

1000 л – Ц,

Х_ц = Ц / 1000 және т.с.

Тұтас алғанда Х_ц + Х_қ + Х _қт = В_б

6.4. Бетон құрамын анықтау

Бетон қоспасының құрамы массасы бойынша және көлемi бойынша көрсетiледi. Бетонның өндiрiстiк құрамы массасы бойынша бетон қоспасының әр компонентiнiң шығынын цемент шығынына бөлу арқылы есептелiнедi

Ц / Ц : Қ / Ц: ҚТ / Ц = 1 : Қ / Ц: ҚТ / Ц

Көлемi бойынша бетон құрамы келесi түрде көрсетiледi

V_ц / V_ц : V_қ / V_ц : V_қт(мт)/ V_ц = 1 : V_қ / V_ц : V_қт(мт)/ V_ц,

мұндағы Ц, Қ, ҚТ – массасы бойынша 1 м³ бетонға материалдардың шығыны, кг;

V_ц,V_қ, V_қт– көлемi бойынша 1 м³ бетонға материалдардың шығыны, м³.

Дала массасы бойынша да және көлемi бойынша да анықталады, бiрақ сонымен құм мен қиыршықтасың массасы бойынша шығынын дымқылдықты есепке алып қабылдау керек, ал олардың мөлшерiн көлемi бойынша анықтағанда материалдың орташа тығыздығын ылғалды күйде қабылдау керек.

6.5. Нұсқалар дайындау

Нұсқалар дайындау үшiн 7, 10, 15, 20 см қиырлары бар металл қалып-текшелер қолданылады. Қалып өлшемi қиыршықтастың ең үлкен iрiлiгiне байланысты болады, ол 6.5-кестеде келтiрiлген.

6.5-кесте

Нұсқалар қалпының өлшемi

Д_үл_. қиыршықтатың

Текшенiң өлшемi, мм

100

150

200

Қалыптың iшкi бетiне май жағылады және молдығымен бетон қоспасымен толтырылады. қалыпты бетон қоспасымен теңселу шегi 0,35 – 0,5 мм және жиiлiгi 2800-3000 тең/мин дiрiл алаңшасына орнатылады және үстiнде цемент сүтiнiң жұқа қабаты пайда болғанша тығыздалады. Қатты қоспалар құралымының өсi түрiне арналған қаттылық көрсеткiшiне сәйкес тығыздалады (6.2-кестенi қара).

Дайындалған нұсқалар үстiнен күрекшемен тегiстеледi, таңбаланады және қоршаған ортаның температурасы +20±2⁰С бөлмелерде дымқыл матамен жабылған қалыптарда бiр тәулiк бойы сақталады; сонан-соң қалыптардан алынады және сынау мерзiмiне дейiн температурасы +20±2 ⁰С және ауаның салыстырмалы ылғалдығы 95-100 % әдетте қату камерасында ұсталады.

6.6. Бетонның берiктiгiн анықтау

Сығуға бетон берiктiгi МСТ 10180-90 сәйкес текше, цилиндрлер не арқалық жартысы түрiндегi нұсқаларды сынаумен анықталады. Сынау алдында нұсқаның орташа жұмыс ауданы, см², анықталады және текше-нұсқа бүйiр қырымен престiң төменгi таяныш тақтасына орнатылады. Престе сынағанда текше-нұсқа күш өлшегiш тiлiнiң көрсетулерiн бақылап, оның толық қирауына дейiн үздiксiз және бiркелкi жүктеледi. Сынау барысында жеткен ең үлкен күштi қирату жүгiнiң шамасына ( Р ) қабылданады және әр нұсқау үшiн берiктiк шегi мына формула бойынша есептелiнедi, кгк/см² (МПа).

R = Р/ F,

мұндағы Р — қирату жүгi, кгк;

F — орташа жұмыс ауданы, см².

Келтiрiлген бетон берiктiгiн есептеу формуласын 150мм қырлары бар негiзгi текше-нұсқаларға қолдануға болады. қырларының ұзындығы 70, 100, 200, 300 мм текшелердi сынағанда формулаға «α» коэффициентi енгiзiледi, оның мағыналары 6.6 -кестеде.

R = α Р/ F

Сығуға бетон беріктігі үш нұсқалардың сынау нәтижелерінің орташа арифметикалық ретінде 0,1 МПа дейін дәлдікпен

Егер нұсқалар 28 тәуліктен кем не артық жаста сыналатын болса, бетонның күтетін беріктігі мына формуламен анықталады

R ^б₂₈= R ^б_n ĺq 28 / ĺq n

мұндағы R ^б₂₈— 28 тәулік жастағы бетон беріктігі;

R ^б_n — “n” тәулік жастағы бетон беріктігі;

ĺq 28/ ĺq n – 28 и “n” сандарының ондық логарифмдері.

6.6-кесте

Значения коэффициентов размера образцов

Нұсқалар пішіні мен өлшемі, мм	Коэффициенттер мағыналары
Қырлы текшелер
70	0,85
100	0,95
150	1
200	1,05
300	1,1

Әдеттегі жағдайларда қатқан (қоршаған ауаның температурасы +20±2⁰С және орта дымқылдығы 90% кем емес) қыры 150 мм текше нұсқаларының беріктігі бойынша бетон маркасы белгіленеді. Марка ретінде алынған беріктікпен салыстырғанда ең жақын кіші шама қабылданады

Мысалы: R^б_сығ = 18,9 МПа – М = 150 ,

R^б_сығ = 14,1 МПа – М = 100 ,

R^б_сығ = 20,8 МПа – М = 200 .

Өзін-өзі әзірлеуге арналған сұрақтар

Тығыздығы, байланыстырғыш түрі, толтырғыштардың ең үлкен ірілігі, сығуға беріктігі, аязға төзімділігі, атқаратын міндеті бойынша бетондардың жіктеуі.
Бетон қоспасын бекітетін суға және бетонды күтуге қойылатын талаптар
Ауыр бетонға арналған құмға қойылатын техникалық талаптар.
Бетондағы байланыстырғыш шығынына құмның түйір құрамының ісер етуі
Бетон қоспасының және бетонның қасиеттеріне құмдағы органикалық, балшық және күлдей қоспалардың әсер етуі.
Құмның дымқылдығы оның тығыздығына әсер етуі.
Түйір құрамы, қоспалар бар болуы, түйірлер бетінің өзгешелігі, беріктігі бойынша толтырғыштың ірілік сапасын бағалау
Бетонды қатайтатын үдеткіштер.
Бетон қоспасының және бетондардың қасиеттеріне үстінгі-белсенді қосымшалардың әсер етуі. Олардың экономикалық тиімділігі.
Бетон қандай қасиеттермен сипатталады.
Бетон беріктігіне әсер ететін факторлар.
Сұйықтықтар мен газдарға арналған бетонның тығыздығына және өткізбеушілігіне әсер ететін факторлар.
Бетонның аязға төзімділігі
Бетонның отыруы және ұлғаюы.
Бетон каррозиясы және бетон қасиетіне оның зиянды әсер етуіне қарсы қорғаныш шаралары.
Бетон қоспасы қандай қасиеттермен сипатталады? Оларды анықтау тәсілдері.
Бетон қоспасының жылжымалылығына әсер ететін факторлар.
Бетон құрамын қалай жобалау керек?.
Құрастырушы материалдарды дозалау және бетон қоспасын дайындау.
Бетон қоспасын тасымалдау.
Бетон қоспасын төсеу және тығыздау тәсілдері.
Бетонның қатуы, оны күту, сапасын бақылау.
Қыста бетондаудың тәсілдері және ерекшеліктері.
Гидротехникалық бетон. Шикізат, өндіру тәсілі, қасиеттері, қолдану саласы.
Қышқылға төзімді бетон.
Қызуға және отқа төзімді бетон.
Түрлі түсті бетондар.
Жол бетондары.
Құралымдары радиоактивтік әсерінен қорғауға арналған бетондар.
Жеңіл бетондардың жіктеуі.
Кеуекті толтырғыштардағы жеңіл бетондардың құрамын іріктеу ерекшеліктері және технологиясы.
Жеңіл бетондарға арналған толтырғыштар түрлері, олардың сапасын сипаттайтын қасиеттер.
Кеуекті толтырғыштардағы жеңіл бетондардың болат арматурасын коррозияға қарсы қорғау.
Ұяшық бетондар. Түрлері, олардың құрамы мен құрылымының ерекшеліктері.
Ұяшық бетондарға арналған негізг материалдар.
Көбік бетон.
Газды бетон.
Темірбетон бұйымдарының жіктеуі.
Темірбетон бұйымдарының номенклатурасы.
Құрама темірбетон бүйымдарын өндірудің технологиялық үлгілердің түрлері.
Темірбетон бұйымдарын арматуралау тәсілдері.
Темірбетон бұйымдарын қалыптау тәсілдері
Бетон қатуына табиғи (әдеттегі) жағдайлардың артықшылықтары мен кемшіліктері.
Темірбетон бұйымдары қатуының жедел тәсілдерінің түрлері. Олардың артықшылықтары мен кемшіліктері.
Темірбетон бұйымдарының беттерін әрлеу
Темірбетон бұйымдарын қабылдау және сынау

Қ¦РЫЛЫС ЕРIТIНДIЛЕРI

Құрылыс ерiтіндісі деп байланыстырғыш заттың, судың, ұсақ толтырғыштың (құмның және қажет болған жағдайларда әр түрлі қосымшалардың минералды, үстіңгі-белсенді, химиялық және т.б) іріктеп алынған қоспаның қату нәтижесінде алынған жасанды тас материалын атайды. Осы материалдардың қоспасын қатуға дейін ерітінді қоспасы деп аталады.

Құрылыс ерітінділерінің түрлері әр түрлілікпен сипатталады және

тығыздығына, байланыстырғыш түріне және атқаратын міндетіне байланысты топтарға жіктестірілуі мүмкін.

Құрғақ күйінде тығыздығы бойынша бөлінеді:

Ауырларға, тығыздығы 1500кг/м³ және артық (оларды дайындау үшін

ауыр кварцты және басқа да құмдар қолданылады).

Жеңілдерге, тығыздығы 1500кг/м³ кем (бұларда толтырғыштар ретінде пемза, туф, шлактар, керамзит және басқа жеңіл материалдардан жасалған жеңіл кеуекті құмдар колданылады).

Байланыстырғыш заттың түрі бойынша құрылыс ерітінділері бөлінеді:

Цементтік, портландцемент, шлакопортландцемент, пуццоланды шлакопортландцемент және басқа цементтерде әзірленген.
Iзбестің, ауа және гидравликалық ізбесте әзірленген.
Гипстік, гипс байланыстырғыштар негізінде — құрылыс гипсі, ангидритті байланыстырғыштарда әзірленген.
Араласқан, цемент-ізбестің, цемент-балшық, ізбест-гипстік байланыстырғыш негізінде алынған.

Бір байланыстырғышта дайындалған ерітінділерді жай, ал бірнеше байланыстырғыштар дағыны-аралас не күрделі деп атайды.

Атқаратын міндеті бойынша құрылыс ерітінділері мыналарға бөлінеді:

Қалаулық, тас қалауларына және қабырғаларды ірі өлшемді элементтерден құрастыруға арналған.
Әрлеулік, сылақта, қабырғалық блоктар мен панельдерге сәндік қабаттар қондыруға арналған.
Арнайы, ерекше қасиеттерге ие болатын (су өткізбеу, акустикалық, рентгененнен қорғайтын және т.б.).

Жобалағанда тағайындалатын ерітінділер маркаларының келесі

мағыналары белгіленген:

Сығуға беріктігі бойынша, кгк/см² — 4, 10, 25, 50, 75, 100, 150, 200 және 300.
Аязға төзімділігі бойынша М_аяз— қату және еруге шыдау циклдеріне сәйкес — 10, 15, 25, 35, 50, 100, 150,2 00 және 300.

7.1. Құрылыс ерітіндісінің құрамын іріктеу

Портландцементте және басқа да гидравликалық байланыстырғыш заттарда дайындалатын аралас (цемент-ізбес) және цемент ерітінділерінің құрамдарын шамамен анықтау үшін 1- кестенің нәтижелерін пайдалануға болады.

Күрделі құрылыс ертіндісінің құрамын іріктеп алу келесі негізгі мәліметтер болуында өндіріледі:

құрылыс ертіндісінің атқару міндеті және оны құралымдарда пайдалану жағдайлары (орта ылғалдығы);

құрылыс ертіндісінің маркалары;

ерітіндінің атқаратын міндетіне және оны төсеу жағдайларында байланысты таңдалатын ерітінді қоспасының жылжымалылығы;

ерітіндінің атқаратын міндетіне,оны пайдалану жағдайларына және беріктігі бойынша ерітіндінің маркасына байланысты таңдалатын байланыстырғыш түрі;

ерітіндінің тығыздығына,толтырғыштың үйілген тығыздығы мен ылғалдылығына байланысты таңдалатын байланыстырғыш маркасы;

пайданылатын минералды қосымшаның түрі мен оның қасиеттері (тығыздығы мен жылжымалылығы).

7.1-кесте

Тас қалауына және толық құрама үймереттердің құрастыруына арналған ерітінділер құрамалары

Цемент маркасы	Маркалары ерітіндінің көлемді дозалау құрамы
Цемент маркасы	200	150	100	75	50	25
Цемент-ізбестілер
50	1:0 2:3	1:0 3:4	1:0, 5:5,5	1:0, 8:7	—	—
400	1:0, 1:2,5	1:0, 2:3	1:0, 4:4,5	1:0, 5:5,5	1:0, 9:8	—
300	—	1:0, 1:2,5	1:0, 2:3,5	1:0, 3:4	1:0, 6:6	1:1, 4:10,5
200	—	—	—	1:0, 1:2,5	1:0, 3:4	1:0, 8:7
Цементтіктер
500	1:3	1:4	1:5,5	1:6	—	—
400	1:2,5	1:3	1:4,5	1:5,5	—	—
300	—	1:2,5	1:3	1:4	1:6	—
200	—	—	—	1:2,5	1:4	—

Күрделі құрылыс ерітіндісінің құрам есебін 1 м³ құмға ҚЕ 82-101-98 сәйкес келесі жүйелілікпен орындау ұсынылады:

Бос үйілген күйіндегі цемент шығыны Q_ц, кг, 7.2-кесте бойынша анықталады. 7.2 — кестеде ұсынылғаннан белсенділігінің айырмашылығы бар байланыстырғыш R_в.ф қолданған жағдайда, байланыстырғыш шығыны, кг, келесі формула бойынша анықталады

Q_б.ш=R_б·Q_б/R_б.ш ,

мұндағы R_б— байланыстырғыштың ұсынылатын белсенділігі;

Q_б— байланыстырғыш шығыны

R_б.ш – байланыстырғыштың шын белсенділігі;

R_б·Q_б – 7.2-кесте бойынша қабылданады.

1 м³ цемент шығынын (көлемі бойынша) анықтайды

V_Qц=Q_ц/ρ_үй.ц ,

мұндағы ρ_үй.ц— цементтің үйілген тығыздығы, кг/м³ .

Ізбес не балшық илеуінің шығыны (көлемі бойынша) 1м³ анықталады

V_и=0,17(1-0,002Q_ц) ,

мұндағы Q_ц— цемент шығыны ,кг/м³

4.Қосымша шығыны ,кг

Q_қ=V_и·ρ_қс ,

мұндағы ρ_қс— қосымша тығыздығы , кг/м³.

Берілген жылжымалылықты ерітінді қоспасын алу үшін су шығыны ерітінді құрамына, байланыстырғыш түріне және толтырғыштарға байланысты болады. Оны сынақ илеулерінде анықтайды.

7.2-кесте

Құрылыс ертінділерін дайындау үшін

байланыстырғыш шығыны

Ерітінді

маркасы

Байланыстырғыш-

тың ұсынылатын

маркасы

R_б·Q_б

Байланыстырғыш шығыны,кг

1м³ құмға

1м³ ерітіндіге

200

500

400

180

360

450

410

490

150

500

400

300

140

280

350

470

330

400

510

100

500

400

300

102

205

255

340

245

300

385

500

400

300

200

160

200

270

405

195

240

310

445

400

300

200

140

185

280

175

225

325

300

200

105

155

135

190

Жылжымалылығы 2-10см цемент-ісбес және цемент-балшық ерітінділер үшін 1м³ құм үшін су шығынын жуық мына формула арқылы анықтауға болады

С = 0,5 (Q_ц+Q_қс) ,

мұндағы Q_ц және Q_қс— 1м³ құмға цемент пен қосымшаның шығыны, кг.

Көлемі бойынша бөліктермен күрделі ерітіндінің құрамы ерітінді қоспаның әр компонентінің шығынын көлемі бойынша цемент шығынына бөлу арқылы анықталады

V_ц/V_қ: V_қс/ V_ц: V_қ/ V_ц=1: V_қс/ V_ц: V_қ/ V_ц

Онан әрі қажетті көлемнің илеуіне ерітінді құрамы есептелінеді β, сынақ илеуі дайындалады, 1 м³ ерітіндіге материалдар шығыны оның 1 м³ құм шығынын ерітінді шығу коэффициентіне β_е бөлгенге тең.

Ерітінді шығу коэффициенті

β_е=V_и.ш/V_қ.ш ,

мұндағы V_и.ш– илеудің шын көлемі , м³;

V_қ.ш — илеуге құмның шын шығыны, м³;

Илеу көлемі, м³

V_и.ш =(m_ц+m_қс+m_қ+m_с)ρ_е ,

мұндағы m_ц, m_қс, m_қ, m_с— илеуге арналған жұмсалған цемент, қосымша, құм, су массасы , кг;

ρ_е— ерітінді тығыздығы , кг/м³.

7.2. Ерітінді қоспасының жылжымалылығын анықтау

Жоғарыда келтірілген формулалар бойынша материалдар шығынын есептеген соң көлемі 5 л сынақ илеуін дайындауға кіріседі.

Бұл үшін орындалған есепке сәйкес ерітінді қоспасының компоненттерін (5л есебінен) өлшейді. Құм қаңылтыр табаға салынады, оған цемент қосылады және 5 минут бойы қалақпен қолмен ұқыпты араластырылады. Сосын ізбес қамыры енгізіледі, қайтадан араластырылады, сонан-соң су қосылады және қоспа ақырғы рет 3-5 минут бойы араластырылады. Ерітінді қоспасын дайындаған соң оның жылжымалылығын анықтайды.

Ерітінді қоспасы жылжымалылығының шамасы СтройЦНИИЛ конус аспабы көмегімен анықталады- конустың ерітінді қоспасына бату тереңдігі бойынша (7.1-сурет).

7.1-сурет. Ерітінді қоспасының жылжымалылығын

анықтауға арналған аспап

1-штатив; 2-шкала; 3-эталонды конус; 4-штанга; 5 -ұстағыштар;

6-бағыттауыштар; 7- ерітінді қоспасына арналған сауыт;

8-стопорлық бұранда

Ерітіндінің жылжымалылығын анықтау үшін сауытты 7 оның ернеулерінен төмен шамамен 1 см қоспамен толтырылады. Төселген ерітіндінің диаметрі 10-12 мм шыбықтармен 25 рет найзалайды және сауытты үстелге 5-6 рет жеңіл қағумен сілкіндіреді. Конустың ұшын сауыттағы ерітіндінің бетімен жанасуға келтіреді және сонымен шкалада тіл қалпын белгілеп,шыбықты осы жағдайда стопорлық бұрандамен бекітеді. Сосын конусқа ерітіндіге бос батуына мүмкіндік беру үшін стопорлық бұранда бұрылады. 10 секундтан кейін 2 мм дәлдікпен оның бату тереңдігі шкала бойынша санап алынады.

Жылжымалылық екі сынаудың орташа арифметикалық ретінде анықталады. Екінші сынау ерітіндінің жаңа үлесімен жургізіледі.

7.3. Ерітінді қоспасының тығыздығын анықтау

Ерітінді қоспасының тығыздығы тығыздалған ерітінді қоспасының массасы мен оның көлемінің қатынасымен сипатталады және г/см³ көрсетіледі.

Аспаптар: сыйымдылығы 1000 ⁺² мл болат цилиндрлік сауыт (7.2-сурет), зертханалық тараз- МСТ 24104-88 бойынша; диаметрі 12 мм, ұзындығы 300 мм болат шыбық; болат сызғыш 400 мм — МСТ 427-75 бойынша.

7.2. Болат цилиндрлік сауыты

Сынау алдында сауыт алдын-ала 2 г дейін қателікпен өлшенеді. Сосын артығымен ерітінді қоспасымен толтырылады. Ерітінді қоспасы 25 рет болат шыбықпен найзалау арқылы және 5-6 рет үстелге жеңіл қағумен тығыздылады. Тығыздалғаннан кейін ерітінді қоспасының артығы болат сызғышпен кесіп алынады.Беті сауыттың ернеуімен бірдей ұқыпты тегістеледі. Өлшейтін сауыттың жақтары оларға тиген ерінтіден дымқыл шүберекпен тазаланылады. Сосын сауыт ерітінді қоспасымен бірге 2 г дейін дәлдікпен өлшенеді.

Ерітінді қоспасының тығыздығы ρ, г/см³, мына формула бойынша есептелінеді

ρ = m — m₁ / 1000 ,

мұндағы m — өлшейтін сауыттың ерітінді қоспасымен бірге массасы , г;

m₁— өлшейтін сауыттың ерітінді қоспасыз массасы , г.

Ерітінді қоспасының тығыздығы өзара аз мағынасынан 5 % артық емес айырмашылығы бар бір сынақтан қоспаның тығыздығын екі анықтау нәтижелерінің орташа арифметикалық мағынасы ретінде анықталады нәтижелерде үлкен айырмашылық болса анықтауды ерітінді қоспасының жаңа сынағында қайталайды.

Сынау н‰тижелерi 7.3 –кестеге енгiзiледi.

7.3 –кесте

Ерiтiндi ‹оспасыныЊ тыгыздыЉын аны‹тау н‰тiжелерi

Мате-риал

Ќлшейтiн сауыттыЊ массасы, г

Ќлшейтiн сауыттыЊ ерiтiндi ‹оспасымен

массасы, г

Ерiтiндi ‹оспасыныЊ массасы, г

Ерiтiндi ‹оспасыныЊ тыгыздыЉы, г/см³

7.4. Ерітіндінің иілісте және қысуда беріктік шегін анықтау

Өлшемі 40×40×160 мм арқалық-нұсқаларды иілумен сығуға сынаумен ерітіндінің беріктік шегін анықтау МСТ 5802-86 сәйкес орындалады.

Өлшемі 40×40×160 мм арқалық-нұсқалар табандығы бар металл қалыптарда ерітінді қоспасынан дайындалады. Саптамасы бар құрастырылған және майланған қалыпты сілкінетін үстелдің көлденең алаңшада шамамн олардың жарты биіктігіне алдын-ала араластырылған ерітінді қоспасымен толтырылады, тегістейді және 30 рет сілкіндіреді. Осыдан кейін ерітінді қоспасының бірінші қабатына қалыптың барлық биіктігі бойынша екінші қабат төселеді (аздап артығырақ) және тағы 30 рет сілкіндіреді. Ерітінді қоспасының артығын суланған пышақпен кесіп алады және беттерді тегістейді.

Гидравликалық байланыстырғыштарда дайындалған нұсқаларды температурасы 20 2 ⁰С және ауаның салыстырмалы дымқылдығы

95-100% әдеттегі сақтау камерасында қалыптан ажыратқанша ұстайды.

Арқалық-нұсқаларды иіліске және сығуға сынау МСТ 310.4-81 талаптарына сәйкес өндіріледі.

Иіліске беріктік шегі үш нұсқаларды сынаудың екі ең үлкен нәтижелерінің орташа арифметикалық мағынасы ретінде есептеледі.

Әр нұсқаның сығуға беріктік шегі қирататын жүктің шамасын пластинканың жұмыс ауданына,яғни 25 см² бөлудің бөліндісі ретінде есептелінеді.

Сыналатын ерiтiндiден дайындалЉан нЋскалардыЊ сыЉыЉа берiк-тiк шегi алты ар‹алы‹- нЋскаларды сынау н‰тiжелерiнiЊ орташа арифметикалы‹ маЉынасы ретiнде ‹абылданады. Сынау н‰тижелерi 7.4 –кестеге енгiзiледi.

7.4-кесте

Ерiтiндi иiлiске ж‰не сыЉуЉа берiктiк шегiн аны‹тау н‰тiжелерi

№

НЋска ауданы, см²

Манометр кЌрсетулерi

ѓирату берiктiгi, кгк

Иiлiске берiктiгi, кгк/см²

СыЉуЉа берiктiгi,кгк/см²

Ерiтiндi

маркасы

…зiн-Ќзi ‰зiрлеуге арналЉан сЋра‹тар

ѓЋрылыс ерiтiндiлердiн Ќндiру Џшiн ‹андай материалдар пайдаланылады
Ерiтiндiлер жiктеу.
ѓЋрылыс ерiтiндiлерде ‹андай минералды пластификаторлар пайдаланылады?
ѓЋрылыс ерiтiндiлерде ‹андай органикалы‹ пластификатарлар пайдаланылады?
Ерiтiндi ‹оспасы жiне ерiтiндi деген не?
Ерiтiндi ‹оспасыныЊ жылжымалыЉы деген не ж‰не ол ‹алай аны‹талады?
ѓЋрылыс ерiтiндiсiнiЊ берiктiгi неге байланысты?
Ерiтiндi ‹оспасыныЊ ж‰не ерiтiндiнiЊ тыЉыздыЉын ‹алай аны‹тау керек7
СыЉу мен иiлiске берiктiк шегiн ‹алай аны‹тау керек?
Ерiтiндi ‹оспасыныЊ су Ћстайтын ‹абiлетi неге байланысты болады?
Гидравликалы‹ ж‰не ауа байланыстырЉыш заттарында дайындалЉан ерiтiндi ‹оспасыныЊ нЋс‹алары ‹атуыныЊ стандартты‹ шарттары неден тЋрады?
ѓЋрылыс ерiтiндiлерiнде байланыстырЉышты таЊдау неге байланысты болады?
Цементполимерлi ерiтiндiлер ‹ай жерде ‹олданылады?
Ерiтiндi ‹Ћрамын iрiктеу м‰нi ж‰не жЏйелiлiгi не?
ѓЋрылыс ерiтiндiлердiЊ маркалары.

ХАМЗИН С.Қ. АБДУШКУРОВ Ф.Б.

Құрылыс материалдары БОЙЫНША

ЗЕРТХАНАЛЫҚ – ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР

Колледждер мен бакалавриаттар құрылыс

мамандықтарының студентеріне арналған

А С Т А Н А 2 0 0 4

К I Р I С П Е

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СТАНДАРТТАРЫ (ҚР СТ), МЕМЛЕКЕТАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАР (МСТ), ОЛАРДЫҢ АТҚАРАТЫН МІНДЕТІ МЕН ҚҰРЫЛУЫ

Стандарттардың міндет атқаруы

Стандарттардың құрылуы

1.6-сурет. ЛКИ-3 типті майдалау шеңбері

Iзбес сЌндiру уа‹ытын сынау н‰тижелерi

Су ‹Ћю кезеЊiнен басталЉан

Су ‹Ћю кезеЊiнен басталЉан

СЌндiрiлмеген тЏйiрлердiЊ мЌлшерi

СЌнбеген iзбестiЊ

Массасы бойынша ізбес үшін мөлшер, %

…зiн-Ќзi ‰зiрлеуге арналЉан сЋра‹тар

Цемент толтырғыштарының сапасы

А

А1

Жоғары сапалы

Қатардағы

С/Ц =АRц/Rб+0,5 АRц

немесе

С/Ц = АRц/Rб-0,5 АRц

6.2-кесте

Құралымдар

Бетон қоспасын төсеу тәсілі

дірілдетусіз

6.3-кесте

Бетон қоспасының 1 м3 судың ұйғарында шығыны

П3

Ц =С / С/Ц

6.4-кесте

С/Ц тең болғанда коэффициент

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

А₁

С/Ц =АR_ц/R_б+0,5 АR_ц

С/Ц = АR_ц/R_б-0,5 АR_ц

Бетон қоспасының 1 м³ судың ұйғарында шығыны

П₃