Жергілікті бюджетті жоспарлау және болжау мәселелері

 

Мазмұны

 

Кіріспе…………………………………………………………………………………………………………..

 

1-бөлім: Жергілікті бюджетті жоспартлауды ұйымдастыру

1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу……………………………

1.2Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары………………….. ..

1.3.Алымдар мен төлемдерді жоспарлау……………………………………………………….

 

2-бөлім  Жергілікті бюджеттің шығыстарын жоспарлау.

• Бюджет кірісінің жіктемесі…………………………………………………………………….
• Бюджет шығысының жіктемесі………………………………………………………………

2.3.  Әлеуметтік салаға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау……………

2.4.  Білім беруге арналған бюджет шығыстарын қалыптастыру…………………….

 

Қорытынды:…………………………………………………………………………………………………

Пайдаланылатын әдебиеттер:……………………………………………………………………….

                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кiрiспе

 

Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты . Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік , бюджеттік қарым- қатынастың ролі , орны мен мәні өте маңызды екені белгілі .

Қазақстан Респуликасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым- қатынасының , оның ішінде бюджеттік қарым қатынастың даму тәжірибелерін білу және дұрыс пайдалану қажет.

Қаржы  қатынастарының теориясын зерделейтін қаржының мақсаты қаржы категорияларын, ұғымдарын, терминдерін ұғып алуда олардың сыныптамасын әлеуметтік экономикалық процестердегі маңызы мен формасын, орнын біліп алу теориялық және практикалық жағынан қамтамасыз ету; сонымен бірге қаржыны ұйымдастыру нысандарының өзара байланысы мен өзара іс әрекетін және оның қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуының нақтылы жағдайларындағы қолданудың әдістерін түсінуге қол жеткізу  міндеті болып табылады.

Экономиканың жұмыс iстеуiнiң нарық жағдайында мемлекет тауар –ақша қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейдi, негiзгi реттеуiш тауарлардың, жұмыстардың және қызметтер көрсетудiң сұранымы мен ұсынымы болып табылады. [2,8-бет]

Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндiрiсi болып есептелiнедi. Экономикалық өмiрде қаржының сыртқы көрiнiсi қоғамдық өндiрiстегi әр түрлi қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрiнде болып жатады. Тауар –ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздiксiз болып жататын ақша айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетедi.

         Қазақстан Республикасының бюджет Кодексі бюджет процесін жүзеге асырудың жаңа ұстанымдарын айқындайды. Ең алдымен, мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне назар аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне   стратегиялық бағдар беру мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық – бюджет саясатын анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты    жыл сайын әзірлеу шешімі қабылданды. [1,6-бет]

         Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамының қаржы жүйесін дамыту бағыттарына жүргізіліп жатқан салық –бюджет саясатының заман талабына бара – бар  тікелей тәуелділігімен негізделген. Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде  саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым қорғалған жіктерін әлеуметтік қолданумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы  жылына арналған бюджеттің әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негізі болып табылады.

       Жерiлiктi бюджеттердi  басқарудың жергiлiктi органдарының сан қырлы қызметтерiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық  дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады, аумақтың экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi экономикалық жән әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады. Бұл тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет арқылы мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк инфрақұрылымға жұмсалады.

        С.Құлпыбаев, Қ. Iлиясовтың “Қаржы” әдебиетiнде “Жергілікті қаржылық билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рол беріледі.” деп жазған. [2,339-бет] Сондықтан жергiлiктi бюджет каржы саласының басты базасы болып табылады.

Б. С. Өтебевтың “Мемлекеттік бюджет” әдебиетінде бюджеттік іс- әрекет жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған  ақша қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі деп жазған. [24,10-бет] 

         Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: ” Жергілікті бюджетті жоспарлау және болжау мәселелері”.

         Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты — жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды және жергiлiктi бюджеттерiнiң кiрiс- шығыстарына талдау жасау және нақты  дұрыс жүргізілу бағыттарын анықтау болып табылады.

Бірінші бөлімде  Қазақстан Республикасының бюджет кодексiн шолу,” бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары , алымдар мен төлемдерді жоспарлау бойынша Қазақстан Республикасының бюджет кодексіне сәйкес  жергілікті бюджеттік  бағдарламалар және бюджет жүйесінің құрылымы , бюджеттің негізгі принциптері және бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі мен мақсаттары бойынша бюджетті жоспарлаудың негзігі мақсаттары мен бағыттары , бюджет кірістерін болжамдауқағидалары, алымдар мен төлемдерді жоспарлауда салық кодексі бойынша жергілікті бюджетке түсетін алымдар мен төлемдерді белгілеген.

Екінші бөлімде  бюджет кірісінің және шығысының жіктемесі, әлеуметтік салаларға төленетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау, білім беруге арналған бюджет шығыстары жан- жақты талданды.

Бюджет кірісінің және шығысының жіктемесінде жергілікті бюджеттің экономикалық мәні мен Мақтаарал ауданының 2006 жылға арналған аудандық бюджет түсімдері мен шығыстарының талдауы орындалған.

Әлеуметтік салаға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау бойынша 2005 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламаларды қаржыландыруға арналған бюджет шығындарының көлемі мен оның ішкі жалпы өнім құнына шаққандағы деңгейі , зейнетақы төлемдері жөніндегі функциялар, халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі жәрдемақылар маңызы сипатталған.

Білім беруге арналған бюджет шығыстарында азаматтардың білім алу құқығы мен білім берудің негізгі принциптері Қазақстан Республикасының “Білім беру туралы ” заңына сәйкес жазылған.Сондай-ақ білім беру жүйесінің негізгі міндеті мен оның басымды  мақсаттары , білім  беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламалары және мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары білім беру жүйесі туралы мәселелері қарастырылған.

         Соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-бөлім: Жергілікті бюджетті жоспартлауды ұйымдастыру

 

• Қазақстан Республикасының бюджет кодекiсiне шолу.

 

Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы осы кодекске көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

        Бюджет кодексi бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды реттейді және бюджет жүйесі жұмыс істеуінің,  бюджет қаражаттарының құрылуы мен пайдалануының негізгі ережелерін,  принциптері мен тетіктерін белгілейді.

  Егер Қазақстан Республикасының бекіткен халықаралық шартта осы Кодекстегіден өзгеше ережелер белгіленсе, онда  халықаралық шарттың ережелері қолданылады.                                                                                                        

  Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста  болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.

 Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына арнап ақша бөлу туралы актілері, осы атілердің қайтарымды негізде ақша бөлу туралы ерешелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяталғаннан кейін күшін жояды.

 Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енігзу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен  толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай – ақ Қазақстан Республикасының үкіметі  мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына бастап қолданысқа енгізіледі.[1,4-бет]

 Егер заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе, онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады. 

 Мемлекеттік бюджет – араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет;

 Инвестициялық ұсыныс – инвестициялық жобаның (бағдарламаның) мақсатын, оған жету жолдарын көрсететіні және инвестициялық жобаны (бағдарламаны) одан әрі алдын ала іріктеуді жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін инвестициялық жоба (бағдарлама) тұжырымдамасы;

 Кассалық алшақтық – қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке түсетін түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып түсуі;

 Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;

 Бюджеттік  жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган –жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа мерзімді кезеңге арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын атқарушы орган;

 Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті  бюджеттен қаржылындыратын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы жөніндегі бюджеттік есеп және есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды жүзеге асыратын атқарушы орган; [1,6-бет]

 Кірістерді бөлу нормативі – кірістерді әр түрлі деңгейлердегі бюджеттердің  арасында  бөлудың  проценттік  арақатынасы;

 Салалық (секторлық) бағдарлама – Қазақстан  Республикасының Үкіметі бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;

 Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі республикалық немесе жергілікті бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына қосымша;  

 Бюджет қаражатын алушы – бюджет  қаражатын игерудің барлық деңгейінде бюджет қаражатын пайдаланатын орталық және жергілікті атқарушы органдар, мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай – ақ қаржылық қызмет көрсететін, соның ішінде азаматтық – құқықтық  мәмілелер негізінде қызмет көрсететін тұлғалар;

 Аймақтық бағдарлама — мәслихаттар  бекітетін, аймақтың (аумақтың) әлеуметтік – экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;

 Түзетілген бюджет – тиісінше  Қазақстан Республикасының Парламентінде немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі және жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып бекітілген немесе нақтыланған  бюжет;

 Әлеуметтік – экономикалық  дамудың орташа мерзімдік жосапры –Қазақстан  Республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы немесе аймақты әлеуметтік – экономикалық  дамытудың үш жылдық кезеңге арналған негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру жөніндегі шараларды айқындайтын құжат; [1,5-бет]

 Трансфеттер – бюджетне  және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына, сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және қайтарылмайтын төлемдер;

 Бекітілген бюджет – тиісті  қаржы жылына арналған, Қазақстан Республикасының  Парламенті немесе тисті мәслихат бекіткен бюджет;

Нақтыланған бюджет – атқарылуы  барысында Қазақстан Республикасының Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылданған өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;

 Қаржыландыру – бюджет  қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;

 Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын,  күнтізбелік жылдың 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі; [1,6-бет]

 Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық әукілетті орган – орташа мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;

 Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган – ішкі  мемлекеттік қаржы бақылауы функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;

 Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган – республикалық  бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;

 Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – Қазақстан  Республикасының әлеуметтік – экономикалық  дамуының негізгі бағыттарын әзірлеу функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.

 Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының осы бапта көрсетілмеген басқа ұғымдары осы Кодекстің тиісті баптарында айқындалған мәндерде пайдаланылады.

Қазақстан Республикасы бюджет заңдары ұғымдарының анықтамалары бюджеттік қатынастарға қатысты Қазақстан Республикасының басқа да заң салалары ұғымдарының анықтамаларымен сәйкес келмеген кезде Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ұғымдары пайдаланылады.

Осы кодексте пайдаланылатын Қазақстан Республикасының басқа да заңдар салаларының ұғымдары, егер осы Кодексте өзгеше көзделмеген болса, Қазақстан Республикасы  заңдарының осы салаларында пайдаланып жүрген мәнінде қолданылады.

Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: [1,10-бет]

1) кірістері:

салықтық түсімдер;

салықтық емес түсімдер;

негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;

ресми трансфеттер түсімдері;

• шығындар:
• операциялық сальдо;
• таза бюджеттік кредит беру;

бюджеттік кредиттер;

бюджеттік кредиттерді өтеу;

5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;

қаржы активтерін сатып алу;

мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;

6) бюджет тапшылығы (профициті);

• бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану);

қарыздар түсімі;

қарыздарды өтеу;

бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.

 Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу осы баптың 1-тармағында көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.

 

 

                                                                                Кесте-1

Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттердің  басты белігі  республикалық бюджетке  шоғырланған.

         Республикалық  бюджет – бұл  түсімдер мен бюджет тапшылығын және өзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы  мен заңнамалық актілер жүктелген міндеттерді жүзеге  асыру  үшін Үкімет анықтайтын  республикалық бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға  арналған  Қазақстан Республикасының заңы мен  бекітілген орталықтандырылған қоры.

          Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер, қалалардың, аудандарың  бюджеттері. [1,8-бет]

          Қаржы жылына арналған республикалық  бюджет Қазақстан Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.

         Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі  бюджеттердің әр түрлі деңгейлердің өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті  бюджеттердің атқарылуы  туралы есеппен қамтамасыз  етіледі.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және  жариялығы қағидаттарына негізделеді.

         Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық – экономикалық  орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО – ның бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының  дербестік алынумен және оларға қаржы  ресурстарын  иелену жөніндегі  құқықтарының берілумен байланысты. Бұл қағида әлсіреді. Бюджеттердің бірлігі ел аумағында қолданылып жүрген мемлекет  кірістерінің жалпы жүйесінің өмір сүруіне мемлекет шығыстарының бір  келіктігінде көрінеді. Бұл қағида бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен ұйымдастырылуының бірлігіне, оның әлеуметтік-экономикалық  болжаумен өзара байланыста кепілдік береді.  Бюджет  бірлігі қағидатының міндеті Парламент тарапынан бюджеттік  қаражатарының қозғалысына  тиімді бақлауды  қаржы саясатын  қамтамасыз етуге бағытталған  және ең алдымен  Қазақстан Республикамыз  егеменді мемлекеттердің  жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы  барлық деңгейдегі бюджеттердің зара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің теңгерімділігі  үшін оларды қарждылық  қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген.

Бюджеттердің  бірлігі біріңғай құқытық негізбен, қаржы  министрлігі  бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы стастикасы нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен ақша жүйесінің бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік – экономикалық саясат арқылы іске асырылады.

Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесінің құруды маңызды қағидаты болып оытрған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің дербестігі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлуді тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.

Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады. Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс  көздері мен шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы аумақтың әлеуметтік – экономикалық даму мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады.

Бюджеттің толықтылығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларының оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын шоғырландыруда әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдерімен  шығыстары ескерілетін бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республиксының салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың  алынатын түсімдердің шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін, сондай – ақ  бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет. [1,3-бет]

Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси ахуалды, өндірістің дамуы тенденциясын,жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке алу қажет. Дүние жүзілік практикада  бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл қолдану  бюджетке  кірістерінің дербес  көздері  бар автономды түрде бөліп  көрсетуге  болатын аса көп шығыстарды  жүктейтіндіктен орынды деп есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың – зейнет ақы, әлеуметтік сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының қаражаттары енгізілген.

Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы Президенттің  Қазақстан халқына жыл сайынға Жолдауына сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуына индикативтік жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі. Сондықтан оның көрсеткіштері көп нұсқалық есеп – қисаптарымен негізделуі тиіс, бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы жоспарларында жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке алынуы қажет. Дүние жүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай ақ оларды нақтылы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішіндегі түзетуді пайдаланады. Нақтылы қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарының сметаларды және жалпы тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.

Нақтылы қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және бұзылуын жою үшін ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының шыншыл көрсетілуін бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдарымен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздерімен шығыстар бағыттарының есеп – қисаптарының негізділігімен анықталады.

Бюджеттердің жариялылығы бекітілген бюджеттермен алдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.

Жариялылық елдерге адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізу субъектілердің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады.  Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастыруды көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі, сондай – ақ  бюджет қаражыттарының бағыттары туралы болуы тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасынің бюджеті заң мәртебесін қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндеті болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістерімен шығыстарының көлемі, оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және оның жабудың әдістері жария етіледі.

Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және бірін бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және “Бюджет жүйесі туралы”, “Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы”, “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы” арнайы  заңдарда  және басқа  да заң актілерінде  қамтып көрсетілген.

Төменгі – жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс  істеудің шарттары дербестікпен  қатар теңгерімділік болып табылады.

Барлық деңгейлер бюджеттердің теңгерімділігі бюджет – қаржы  саясатының қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және бекіту кезінде билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі бір мөлшерлерін белгілеу мүмкін.

Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен белгіленген. Бюджет тапшылығы жабудың негізгі нысандары мыналар болып табылады:

• мемлекеттік қарыздар шығару;

кредит ресурстарын пайдалану. [1,13-бет]

Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік бағдарламалардың тізбесін республика Парламентімен биліктің жергілікті органдары анықтап бекітеді.  

 

 

1. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары.

 

   Бюджеттік құралдардың  қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін пайдалану  процестерін басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік жоспарлау  мен болжамдаудың ролі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру  мен олардың негізгі мақсаттарда , яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі қарай тереңдетуге , білім мен денсаулық сақтауды дамытуға , индустриалды- инновациялық дамуға , аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің мүмкіндіктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда көрінеді.

    Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағанасы барлық қаржылық жүйенің  әр түрлі буындары  арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді әр деңгейдегі бюджеттерді  жасау мен атқару процесінде көрінеді. Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті- экономикалық даму бвғдарламасы табылады. [24, 96 бет]

       Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны- бюджеттік жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына  байланысты жоспарлау, барлық халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады. Сонымен  қатар , қаржы ресурстарын басқарудағы  бюджеттік жоспарлаудың ролі өте зор,  себебі ол тек қана  бюджеттің кірісі мен шығындарының жоспарын құруы және оларды атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттермелерді тағайындау мен бюджеттік қаржыландыру көлемін анықтаумен   шектелмейді. Бюджеттің басқа қаржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға  жалпы мемлекеттік мән береді.  Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен биліктік өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік процеске қатысушылар арсындағы қаржылық және бюджетаралық қатынгастарды жетілдіру  байланысында және мемлекеттік шығындарды, олардың формалары мен қаржыландыру әдістерін ұтымдылауда білінеді.

     Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен , бюджеттік арнаулардың мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен  және кірістер мен шығындардың  теңгерушіліктермен  өзара талаптарына сәйкес  болуы тиіс.  Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты – ол төлемдердің әрбір түрі бойынша салықтар  мен басқа да кірістердің  жылдық түсімін  анықтау және әр түрлі  деңгейдегі бюджеттер  арасында кірістерді дәйекті  бөлісін қамтамасыз ету. Кірістер мен шығындарды басқарудың мағанасы  тиісті өкілетті органдардың  мемлекеттік бюджетке салықтар мен түсімдердің түсуін болжамдау , талдау  мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету , бюджеттік құралдарды тиімді  жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен шығындық бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады. .[24, 99-бет]

  Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:

• орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар арасындағы қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
• бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
• қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
• салалар , іс- әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы жоспары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен әртүрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
• бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін анықтау.

Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді, әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін , жыл бойы кірістердің бірқалыпты түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау қарастырылады.

   Бюджетті жоспарлау мен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуының ықтимал  бағыттарына нақты  бағалау процесі түсіндіріледі.  Бұл экономика дамуын  болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды  көрсеткіштердің  болашақ өсуінің есепсіз бюджеттік  ресурстарды сапалы  ғылыми болжамдау мүмкін емес.

Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі кезеңде пайда болған тенденцияларды , нақты әлеуметтік- экономикалық  шарттарды  және олардың өзгерістерінің  болашақ бағалауларын есепке ала отырып , бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау нәтижесінің  мемлекеттің қаржы – бюджеттік саясатында тиімді шаралар қабылдауда өте маңызды мәні бар.

Бюджетті жоспарлау мен болжау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс істеуді қарастырады:

• кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингентердің болжамдық мөлшерін анықтау ;
• әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша реттеуші кірістердің бөлісі;
• қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандыруды теңестіру себебінен жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты дайындау.

Бюджеттік жоспарлау мен болжамдау іс- әрекеттің негізгі шарты- ол жалпы мемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және бірқалыпты түсуін қамтамамсыз ету.

           Бюджеттік жоспарлау бірлестік , жалғастырушылық , басымдылық , теңгерушілік және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске асырылады.

          Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджеттін құрумен қамтамасыз етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландыратын бюджеттік бағдарламалар тізімін қалыптастыруға , бюджеттер деңгейлер арасындағы кірістер бөлісу нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін тағайындауға негізделеді.

          Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық саясаттың бағыттары мен елдің әлеуметтік – экономикалық даму болжамдарына негізделген ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен қамтамасыз етіледі.

          Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті- экономикалық даму жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлау мен қамтамасыз етіледі.

         Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі  бюджетті қалыптастыруда  баланстық әдісті  пайдалану негізі арқылы қамтамасыз етіледі. Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті атқару мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция беру арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.

         Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.

Бюджетті жоспарлағанда аймақта арасындағы табиғатты-климаттық және әлеуеті-экономикалық ерекшеліктері есепке  алу қажет, себебі олар әр аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан бюджетті кодекске сәйкес натуралды нормативтер-ол бюджетті жоспарлау мен атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды немесе материалды емес қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады және бекітіледі.[24,99 бет]

Жергілікті бюджеттерге қолданатын кірістері бөлісу нормативтер-ол әр деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі ол орта мерзімді фискалдық саясаттың негізінде анықтамалады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.

          Бюджеттік жоспарлау — әр түрлі статистикалық , экономика- математикалық, сараптамалық және арнайы әдістер пайдалану арқылы  іске асырылады. Негізінде бюджет- толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен шығындарды есептеуге мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл әдіс бюджетпен қарастырылған кірістер мен шығындарын басқа бір де біреуі болуға тиісті еместігін көрсетеді. Жоспарлауда  бюджет құрудың бюджетбрутто және бюджет-нетто атты әдістері де қолданылады. Егерде бюджетте мемлекеттің барлық кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе, онда  мұндай бюджетті бюджет-брутто деп атайды. Ал егерде бюджеттің көрсеткіштері баптары бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни кірістердің әрбір баптары бойынша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға жұмсалған шығындарсыз анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп атайды.

         Мемлекеттің  әлеуметті-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы бюджеттің құрал ретіндегі ролі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға сәйкес арнайы бюджеттендіру әдістері негізіндегі орта мерзімді бюджеттік жоспарлауды қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттелеу  әдіс маңында бағдарламалық даму стратегия мен қолда бар бюджет ресурстары базасы және бюджеттік бағдарламалар жоспарлау негізі арқылы бюджеттік шығындарды жоспарлау, яғни алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықтары анықталады, олар бюджет шығындарында көрсетіледі.

         Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы әдістері пайдаланады. Олар тікшіл (вертикальды) және көлбеулі (горизантальды) теңестіру әдістерге бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) қамтамасыз ету мақсаттары шешіледі. Мысалы, тікшіл теңестіру әдістері көмегімен шығындық функцияларды іске асырудың қаржылық базасы қамтамасыз ету мен биліктің әр деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде бекіту әрекеттенеді.

         Бюджеттерді кірістер бойы қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйектілік есептеледі. Барлық кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы-ол салықтық түсімдерді болжамдау кезеңі, содан кейін-маңыздылық мәні аз емес салықтық емес түсімдері болжамдау кезеңі. Келесі  кезеңдері –ол негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдерді болжамдау, ресми трансферттердің, берілген несиелерді өтеудің, қаржылық активтер сату мен Үкіметтік займдардың түсімдерін анықтау.

          Алдағы жылғы бюджетке кірістердің түсуін болжамдау Салық, Бюджет кодекстері мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге сәйкес іске асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспарларының макроэкономика-лық көрсеткіштері, елдің орта мерзімді фискалдық саясаттың ережелері мен көрсеткіштері, ағымдағы мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдау пайдаланылатын негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ретінде жалпы ішкі өнім көлемі, ақша құралдарының көлемі, еңбекақы қорының мөлшері, инфляция индексі, тауар айналымының көлемі, импортты-экспорттық операциялардың көлемі, Ұлттық валюта курсы қолданылады.

         Кірістер түсімін болжамдаудың негізінде келесі принциптер  жатыр:

• республика бойынша болжамдық көрсеткіштердің есептемелер қалыптасуының бірыңғайлығы;
• болжамдық көрсеткіштердің анықтығы мен объективтігі
• барлық бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша әр ай мен тоқсанға бөлінген және жалпы жылға болжамдаған бюджет түсімдерінің есептемелері

Болжамдайтын бюджеттік көрсеткіштер есептеуі жылдық бюджет көрсеткіштерінің есептеуінен біраз ерекшеліктері бар, себебі жылдық көрсеткіштер тікелей есептеулер әдістерімен анықталады. Ал мұндай әдістер қажетті мәліметтер жоқтығынан болжамдауда қолдануы қиын. Сондықтан бюджет кірістерінің болжамдауы көбінесе әр түрлі динамикалық сипаттары бар әдістер пайдалану арқылы іске асырылады. Сондай әдістерінің бірі-ол бюджеттің тұрақты сипаты бар кірістерді болжамдауда қолданатын экстрополяция әдісі, екіншісі –эксперт –мамандар жасап дәлелдеген тұжырымдар негізінде пайдаланатын экспорттік  бағалау әдісі. Тәжірибеде, объективтік болжам алу үшін осы екі әдісті бірге қолданады.

Бюджет кірістерін болжамдауда бюджеттік көрсеткіштерінің регрессия сызығы бойынша өзгерістер заңдылығын әшкерелеу мақсатта корреляциялық модельдер пайдалануы мүмкін. Мұнда бюджеттік көрсеткіштерді бюджет қалыптастыруға әсер ететін бірнеше факторлардың өзгеруіне байланысты қаралады. Бюджет кірістерінің әр түрлі факторлар өзгерістерінен функционалды байланыстылығын пайдалану сол кірістердің және жалпы шығындар көлемдерін анықтауға мүмкіншілік беретін экономико-математикалық модель құруға болады.

Кірістер болжамдау процесінің ір түрлі бастапқы мәліметтер пайдалану бойынша тізбектелген кестесін келесі түрде көрсетуге болады:

 

1. Кірістерді болжамдау Кесте-2.

Кірістер мониторингі: 1.             болжамды нақты түсімдермен салыстыру 2.             болжамды анықтау.	Мәліметтерді жаңарту: 1.     салық түрлері мен төлемдердің ай бойы түсімдері 2.     аймақтар дамуының көрсеткіштері
Заңнамалық база мен экономикалық ахуалды талдау: 1.         аймақтар бойынша экономикалық ахуал. 2.         заңнамалардың өзгерістері
Кірістер болжамы: 1.     болжамды қалыптастыруға қажетті көрсеткіштер 2.     есептемелер

 

 

 

           1.3. Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.

 

         Салықтан басқа Қазақстан Республикасы Салық Кодексінде белгіленген және белгілі бір мөлшерде бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер іс- әрекет етеді.

   Алымдар , баждар  және төлемдер деп әдетте заңда және жеке тұлғалардың мемлекеттік  орындардың оларға көрсететін қызметтері үшін төлемдерін айтады.  Бұл төлемдердің сомасы жергілікті бюджеттердің кірісіне не белгіленген үлестерде бюджеттер мен тиісті  ұйымдарға не арнаулы қызметтер көрсететін ұйымдардың мекемелердің шығындарын ішінара немесе толық өтеуі ,қызметін дамытып , жетілдіру үшін түгелдей қарамағына түседі.

   Алымдармен төлемдерді төлеу көбінесе қаржы аспектілерінде сондай- ақ мүліктік құқықтарда , техникалық рәсімдер мен тіркеулерді, объектінің қызметтің белгілі бір халін біріктіруді рәсімдеумен байланыстырады да қоса қызметтің айтарлықтай кең аясы бойынша жүзеге асырылады. Осыған орай алымдар мен төлемдерді салық салу объектілерінде сан алуан болып келеді, алымдар мен төлемдерді есептеу мен төлеу тәртібі де әр түрлі болады. Алымдардың сомасы үкімет белгілеген мөлшерлемелер бойынша есептеледі және тіркеуші органдарға тиісті құжаттарды бергенге дейін төленеді.

  Алымдарды төлеудің қажеттігін тудыратын қызмет түрлерінің сан алуандығы олардың көбісін тиісті қызмет көрсетулерге көбінесе аралық сипат бере отырып, таза қаржы шеңберінен шығарып жібереді. Тіпті мемлекеттік органдардың көбінесе ақылы қызмет көрсетуге көшіп отырған және қаралып отырған операциялар қаржылықтан куәлігі- тауар ақша қатынастарына түрленіп отарған нарықтық қатынастар жағдайында бұл төлеушілердің физикалық және тарифтік бағалық сипатының ұштасуы өрістеді

Салық  міндеттемесі   мемлекет  алдындағы  әрбір салық  төлеушінің  міндеттемесі  болып  табылады және ол  салық заңына  сәйкес  жүргізіледі.      2001 жылғы   12  маусымда №209-11 Қазақстан  Республикасының  «Салық және  бюджетке  төленетін басқа да міндетті  төлемдері  туралы» (өзгертулермен  және толықтырулармен)   салық  Кодексі  сәйкес жеке және  заңды  тұлғалардан  алынатын   салықтар  мемлекеттік   бюджетті  толықтырудың   негізгі  көзі  болып  табылады. [1,4-бет]

  Салық  кодексі  және жергілікті  бюджетке  түсетін салықтарды,  алымдар  мен  салымдарды  және басқа да міндетті  төлемдерді  белгілейтін. Қазақстан  Республикасы  заңдарымен    реттелетін  кеден баж  салығы,  алымы мн   төлемдері  мәселелерін  қоспағанда, Қазақстан   Республикасындағы   барлық   салықтық   қатынастарды  реттейтін   бірден-бір  заңды   құжаты болып  табылады.  Салық   кодексі  салықтардың   толық  тізімін,  оларды  есептеу  тәртібін,  салық   салу  обьектілерін,   салықтың  негізгі   түрлері  бойынша   төлеушілерін    анықтайды.  Салықтар,  алымдар мен басқа да  міндетті   төлемдер  деп Кодексте   белгіленген   тәртіпке  сәйкес Қазақстан  Республикасының  бюджет  жүйесіне  төлеушілерден   аударылған (бөлінген)    қаражаттарды   айтамыз. [5, 3-бет]

         Салықтарды,   алымдарды  және басқа да  міндетті   төлемдерді   енгізу  және  аудару  немесе   тоқтату  құқығы  Қазақстан  Республикасының  заң   органдарының   өкілеттілігіне   жүктелген.  Бұл  құқық   тек қана  Салық  кодексіне  өзгерістер мен  толықтырулар   енгізу   арқылы  жүзеге  асырылады.

         Салық   төлеуші,  салық міндеттемесін   орындау  барысында,   салық  салынатын  обьектісін,  салық   базасын,  салық  мөлшерлемесін,  салық   кезеңін   білуге  міндетті  болады. Бұл кезде: салық  салынатын   обьектісі  және салық  салумен  байланысты  обьектілері: мүлік  және  әрекеті  болып     табылады,  егер де  олар бар  болса,  онда  салық  төлеушінің   міндеттемесі  де пайда болады.;

         Салық  базасы   деп құқықтық,  физикалық  базасын    айтады  және де  салық  салу  обьектісіне  басқа да  сипаттамасы   бойынша  салық  салуға  жатуы  мүмкін.  Салық  базасының  негізінде   салық   сомасы  және басқа да  төлеулердің   мөлшері  анықталады.

         Салық  мөлшерлемесі  салық  базасының  өлшем   бірлігіне   есептелген   салық деңгейі  болып  табылады.  Салық  мөлшерлемесі   пайыздық  немесе абсалютік   сомасы   бойынша  салық  базасының  өлшем  бірлігіне  қарап  белгіленеді.

         Салық  кезеңі – бұл  уақыт  кезеңі,  әрбір   салық  түріне  және  Салық  кодексінің  басқа да міндетті   төлемдеріне  қолайлы  етіп,  белгіленеді,  сол  кезең біткеннен   кейін  салық базасы  анықталынып   бюджетке  төленуге  жататын  салық пен  басқа да  міндетті  төлемдері  есептелінеді.

         Қазақстан  Республикасындағы   салық   заңы – мүліктің  кірістелген  және  тауарды  сату  мақсатында  жөнелтілген,  қызметтің  көрсетілген,  жұмыстың  атқарылған  кезеңімен  есептелген  шығысы мен төленген  табысының  кезеңіне  қарамастан,  салықтық  есептің  әдісіне   орап  есептеу  әдісі бойынша  құрылады.

         Қазақстан  Республикасында   әрекет  етіп  тұрған  салықтар  мен басқа да  бюджетке  төленетін  міндетті   төлемдердің  сызбасы  төменде   көрсетілген.

         Кәсіпорынның   бюджетпен  есеп  айырысу  операциялары 63 «Бюджетпен  есеп  айырысу»   бөлімшесінің  шоттарында  есепке  алынады. Бұл  бөлімшеге: 631 «Төленетін  ағымдағы  табыс  салығы», 632 «Кейінге   қалдырылған  табыс  салмағы»,  633 «Қосылған   құн  салығы», 634 «Бюджетпен  басқадай есеп  айырысу»  шоттары кіреді.

          Корпоративтік   табыс салығы.  Корпоративтік  табыс салығы   бойынша  бджетпен  есеп  айырысу 631 «Төлеуге  жататын  ағымдағы  табыс  салығы»  деген  пассивтік  шотында  жүреді.

 

 

Корпаративті табыс салығы.                      Кесте-3

Корпоративтік  табыс  салығын  төлеушілер	Салық  салынатын  обьектілер	Салық  мөлшерлемесі	Салықтық  кезең
Заңды тұлға,  Қ.Р. резиденттері (бұларға Ұлттық банкі мен  мемлекеттік   ұйымдар кірмейді)	Салық  салынатын  табыс	30%	Календарлық  жыл
	Төлем кезінде  алынатын  табысқа  салынатын  салықта	15%
Заңды  тұлға, Қ.Р. резиденттері, олар үшін жер  өндірістің  негізгі  құралы болып  табылады.	Салық салынатын табыс	10%	Календарлық  жыл
Қ.Р. тұрақты  ұйымдар  арқылы, қызметін  жүзеге  асыратын резиденттер  емес заңды  тұлғалар	Салық салынатын табыс	30%	Календарлық  жыл
	Таза  табыс	15%	Календарлық  жыл
Қ.Р.-да  төлем  кезінде  табылатын  резиденттер емес  заңды  тұлғалар	Төлем  кезінде  алынатын  табысқа  салынатын  салықтар	15% марапаттау  мен қатысу  үлесімен   алынған   табыстар, дивиденттер; 10% тәуекелділіктің  сақтандыру  келісім шарты  бойынша  төленетін  сақтандыру пайдасы; 5%  тәуекелділіктен  қайта сақтандыру   келісім   шарты бойынша  төленетін,  сақтандыру пайдасы. 5% — халықаралық   тасымалдауда  да  транспорттық  қызмет   көрсету  ден   түскен табыс; 20% — басқа да табыстар

  Корпоративтік  табыс  салығының   салық салынатын  негізгі  обьектісі  салық  салынатын   табысы болып  табылады,  оның деңгейі  жылдық  табыс  жиынтығы мен  шегерімнің  (тұрақты  мекемелер  арықылы   қызметін  жүзеге  асырмайтын, резидент  еместерді  қоспағанда)  арасындағы  айырмасы  арқылы  анықтайды:

Жылдық  табыс  жиынтығына: жөнелтілген  өнімдер, атқарылған  жұмыстар, көрсетілген  қызметтер  және басқа да  операциялар  үшін, салық төлеушінің  алуына ( алғанына)  жататын ақшалай  немесе басқа да  қаражаттар, өзара  есеп  айырысу  ретінде  үшінші тұлғаларға  жіберілген, тікелей, не жанама  түрінде  шығындарды  өтеуге  жібрілген құжаттар  кіреді. Кәсіпкерлік қызметтерден  түсетін кірістерге: өнімді (жұмысты, қызметті) сатқаннан  түсетін  кірістер;  ғимараттарды,  қондырғыларды  сату кезінде  құнының  өсуінен,  сондай-ақ амортизациялауға  жатпайтын активтерден  инфляцияға  байланысты  олардың  құндарына  түзетулерді  есепке  алу  барысында  түскен  кірістер; басқа да  сатудан  түскен  тыс  кірістер,  соның  ішінде:  проценттер  бойынша  кіріс; дивиденттер; ақысыз  алынған  мүліктер мен ақша  қаражаттары;  мүліктерді  жаға беруден  түсетін кірістер; роялти; мемлекеттен  және басқа да  заңды  тұлғадардан  алынған жәрдем  ақшалар;  кәсіпкерлік  қызметтен  немесе оның  қызметін  шектеуден  алынған  кірістер;  қарыздарды  есептен  шығарудан  түскен  кірістер және т.б. жатады.

         Салық  төлеушілер  жылдың  табысының  мыналарды  шығарып  тастау керек.

• дивиденттер, Қ.Р. заңды тұлға  резиденттерінен  алынған  бұрындары  төлем  көзінен  ұсталғандары;
• кәсіпорынның меншігіндегі  акциясының  құны, олардың  номиналдық  құнынан  артқан деңгейі,  яғни эмитенттердің  орналастыру  кезінде  және меншікті  акциясын  сатқан кезінде  алынған  табыстары;
• мемлекеттік бағалы  қағаздарды   сатқаннан  түскен  табыстары;
• әртүрлі апатты   төтенше  жағдайына, душар  болған жағдайда,  гуманитарлық көмек ретінде  алынған  мүліктердің  құны, егер де олар  арналымы  бойынша  пайдаланылса;
• мемлекеттік кәсіпорындардан  тегін  негізде  алынған  негізгі  құралдардың  құны;
• зейнетақыны қамтамасыз  ету туралы ҚР  заңына  сәйкес  алынған инвестициондық  табыстары.

Заңды  тұлғалардың  жылдық  табысының  жиынтығынан  оны алуға  байланысты  барлық шығындар  кемітіледі, соның  ішінде  табыс  салығы  салынатын  еңбек  ақы  бойынша  шығындары да,  яғни  қызметкерлерінің  материалдық және әлеуметтік  әл- ауқатын  көтеруге  шығарылған  шығындар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының   заңдарымен реттелетін  Мемлекеттік  әлеуметтік  сақтандыру  және  арнайы  қорларға  салынған  шығындар.

         Салық  төлеушілердің  шегерімдерінің  тиісті  құжаттары бар болса,  яғни  жылдық табыс  жиынтығын  алумен  байланысты  шығыстары  расталса  ғана  шегерім  жасалады. Бұл шығыстарды   сол өзінің  жасалған  салықтық  кезеңінен  шегеріледі,  бірақ оған  болашақ  кезеңнің  шығыстары  қосылмайды.

         Жылдық  табыс  жиынтығынан  келесі  шегерімдер  жасалады.

Қызмет  бабымен  іс –сапарға  кеткен шығындары  және  өкілеттік шығыстары Қазақстан Республикасының  Үкімет белгілеген  нормалар  шегінде  шегеріледі:

• сі -сапарға  жіберілген  жеріне дейін  кеткен нақты  жолымен байланысты  шығындары (билеттің  құны), сондай-ақ броньға  жасалған  шығындары жатады;
• шетелдік іс-сапарда жүрген  кезіндегі  тәулік  шығындары Қазақстан Республикасының үкіметінің  белгіленген  норма  шегінде  беріледі.

Алынған  сыйақы  (мүдде)  бойынша  шегерім  келесі  деңгейде  жасалынады: Сыйақы  қатарына  алынған  несие (кредит, займ),  мүліктер, дисконттар  мен депозиттер жатады. 

—        несиелер  (займдар)  бойынша, оның  ішінде  қаржылық лизинг бойынша да,  депозиттер, сондай-ақ  мүліктерде  теңгемен алынса (немесе  орналастырылса), онда  Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкісі  бекіткен  қайта қаржыландырудың  1,5-ке  еселенген  ресми  мөлшерлемесі  бойынша  шығарылған  сомасы  шегінде  шегеріледі,  ал ол шетел  валютасында  берілген (немесе  орналастырылған) болса,  онда ол Лондонның  банкаралық рыногының  2-ге  еселенген  мөлшерлемесі  (ставкасы)  бойынша  шығарылған  соманың   шегінде   шегерілуі  тиіс.

         Жоғарыдағы  шектеулермен   қоса,  несиенің  максималды  марапаттау  сомасы  да  шегерімге  жатады:

 

Заңды тұлға –                                                                        Төлем  көзінен ұсталатын

резиденттеріне                                Төлеу  көзінен                        табыс  салығының

төлейтін, марапаттау                      ұсталынған                        мөлшерлемесі (15%)

және шегерімге               =               марапаттау          х        ______________________

жатқызуға  болатын                        сомасы                        Корпоративтік  салығының

сомасы.                                                                                     мөлшерлемесі (30%)

 

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің  қайта  қаржыландыру  мөлшерлемесі  және Лондонның банкаралық  рыногының депозиттерді,  бағалы  қағаз  қарыздарды, мүліктерді, сондай-ақ  несиені (қарызды)  рәсімдеу  кезеңіндегі  мөлшерлемесі  пайдаланылады.

         Келісім- шартқа  сәйкес  несие (қарыз)  үшін марапаттау  сомасын  есептеу  кезінде  қалқып   жүретін мөлшерлемесі  және сол  мәміленің  (операцияның)  нақты  жасалған  күніндегі  мөлшерлемесі   есепке алынады.

2. Салықтарды шегеріс  жасау. Бұл жерде  мемлекеттік бюджетке  есептелген   шегіндегі  төленген  салық шегеруге  жатады, яғни  жылдық  жиынтық  табыс  анықталғанға  дейінгі  салықтар; Қазақстан  Республикасының  аумағында  және  басқа  мемлекеттерде  төленген  табыс  салығы мен  корпоративтік  табыс  салығы,  сондай-ақ үстеме  пайданың  салықтары (яғни  кәсіпорын рентабельді  болған  сайын,  одан ұсталатын  салықтың  да деңгейі  төмендейді). Сонымен   қоса, өткен  кезеңдер үшін   ағымдағы   салық  кезеңінде   төленген  салықтар да шегерілуі  тиіс.

         Ағымдағы   салықтық  кезеңде  өткен  кезеңдер  үшін  төленген  салық қай  кезеңде  төленсе,   сол  кезеңнің  шегеріміне  жатқызылады.

3. Салық салынатын табысты анықтаған кезде  жылдық  жиынтық  табыстан  келесі  шығыстар шегеруге  жатпайды;

• жылдық жиынтық  табысты  алумен байланысты  емес шығыстар;
• күрделі сипаттағы  шығыстар, яғни  тіркелген  активтерді  сатуға және сатып  алуға  кеткен шығыстар;
• мемлекеттік бюджетке  төленетін  айыппұлдар мен өсімдер;
• жылдық жиынтық табысты  алумен байланысты  болса да,  бірақ Салық Кодексінің  белгіленген  нормасынан  артық  болса, онда ол шегерімге  жатқызылмайды;

Қазақстан  Республикасының  заң актісімен белгіленген  нормадан  жоғары,  төлеуге (төленуге)   жататын  міндетті  бюджет  төлемдерінің  басқа да  сомасы;

• кәсіпкерлік қызметте  пайдаланбайтын, құрылыс обьектілерін  салу, пайдалану  және  күтіп – ұстау шығыстары;
• тегін берілген  мүліктердің, жұмыстардың,  қызметтердің құны;

Кәсіпкерлік  қызметтен  тартқан  зияндар (егер  шегерім  түзетілген жылдық  жиынтық  табыстан  асып кетсе),  сондай-ақ  салық  төлеушінің   кәсіпкерлік  қызметінде   пайдаланған  ғимараттардан, қондырғылардан  тартқан зиянды   салық  төлеушінің   келешектегі   табысының  есебінен  өтеу  үшін  үш жылға дейін  төлеу мерзімі  кейінге  қалдырылады.

         Корпоративтік  табыс   салығын  есептеген   кезде 851 шоты дебеттеліп, 631 шоты  кредиттеледі. Бұл  салық  жылдың  соңында  бір рет  есептелінеді.

         Корпоративтік  табыс   салығын    бюджетке  төлеген  кезде  оның  ішінде  аванстық  төлемін  қоса  алғанда  631 шоты дебеттеліп, 441 шоты  кредиттеледі.

         851 шотының  дебеті  бойынша  және 632 шотының  кредиті бойынша  кейінге  қалдырылған  салықтың  пайда  болғанын немесе  ағымдағы  кезеңде  уақытша  айырмасының  жойылғанын,  болашақта  бюджетке төленуге  жататындығын көрсетеді. Жыл соңында  табыс  салығы  бойынша  жұмсалған  шығыс  сомасына  571 шоты  дебеттеліп, және 851 шоты  кредиттеледі.

 Кейінге  қалдырылған  табыс  салығы және  сонымен байланысты  есеп айырысулар.

Кейінге  қалдырылған  салықтың  есебі  үшін 632 «Кейінге  қалдырылған  табыс  салығы»  шоты  арналған. Бұл шотта  бухгалтерлік  және  салық  есебінің  талаптарындағы  айырманың  нәтижесінде  пайда  болған уақытша сомалары  көрсетіледі.

         Бухгалтерлік  есепте табыс  пен зиян  есеп  саясатында  қаралған  және есеп  стандарттармен  қарастырылған  қағидасы  бойынша  қаржылық  шаруашылық  қызметінің  нәтижесі  анықталады. Салықтық  есепте  табыс  пен зиянның  сомасы  бухгалтерлік  есепте  көрсетілген  сомамен салыстырылып,  солардың  арасындағы  айырмасына  тиісті  түзетулердің  көмегімен  анықталады.

         Бұл арада  мынаны  ескерген жөн: салық (жедел)  есебінде  жиынтық жылдық табыстан (негізгі  құрал-жабдықтарды амортизациялау,  негізгі  құрал-жабдықтарды жөндеу, проценттер  және  тағы  басқалары  бойынша) ұстап  қалулар (жеңілдіктер) туралы, сондай-ақ  табыстар туралы (үйлерді, ғимараттарды)  сату кезіндегі  құнның,  сондай-ақ  ақша  құнсыздануына   түзетулерді   есепке ала  отырып амортизациялауға  жатпайтын  алашақтардың  өсуі; кәсіпкерлік   қызметті шектеуге  келіскені  және  кәсіпорынды  жапқаны үшін  тағы  басқалары  жөнінде  хабарлама  қалыптасады; бұл хабарламада  салық  салынатын  табыс  сомалары  және бюджетке  төленуге  тиісті  заңды  тұлғалардан  алынатын  табыс  салығының   сомалары  туралы  бухгалтерлік  әрі салық  есебі  деректері  арасындағы  алшақтыққа  әкеп соғады.

         Бухгалтерлік  және  салық  есебі  арасындағы  мәліметтердің   теңдігін  сақтау оңай  шара емес,  өйткені  олардың  арасында тұрақты және уақытша   сипаттағы  айырмашылықтары болады.

         Осының   нәтижесінде  уақытша  және тұрақты  айырмашылықтар, сондай-ақ  уақытша  айырмашылықтардан  салықтық  тиімділік  туындайды.

         Тұрақты айырмашылықтар – бұл  ағымдағы  есепті  кезеңде  туындайтын  және  бұдан  кейінгі  есепті  кезеңдерде  жойылмайтын (бухгалтерлік  есеп деректері  мен  заңды  тұлғалардан  алынатын  табыс  салығы  жөніндегі  мағлұмдамада  көрініс  табатын  деректер  арасындағы  айырмашылықтар)  салық  салынатын  және  бухгалтерлік  табыстар  арасындағы   айырмашылықтар.

         Тұрақты   айырма  ретінде  келесі  мысалды  келтіруге  болады:

• жылдық жиынтық табыспен де, шаруашылық  жүргізуші  субьектінің 

кәсіпкерлік  қызметімен де байланысты  емес шығыстр (демалыс  үйлеріне жолдама алу, бассейінге абономенттерді алу,  спорт құрал-жабдықтарын  алу және т.б.).,  бұл  аталған  шығыстар  бухгалтерлік  есепте  шығысқа  жатқызылады,  ал салық  есебінде   олар    шегерім ретінде  танылмайды;

• бюджетке төленетін айыппұл санкциялары  бухгалтерлік  есепте жылдық  табыстан  шегеріледі, ал  салық  есебінде  ол шегерілмейді;
• нормадан жоғары  белгіленген іс-сапар  мен өкілділік  шығындары  бухгалтерлік  есепте  кезең  шығыстарына  жатқызылады,  ал салық  есебінде  ол шегерім  құрамына  енгізілмейді;
• қоршаған ортаны  ластаудан  тазартуға  кеткен  шығындар бухгалтерлік  есепте кезең  шығыстарына  жатқызылады,  ал салық есебінде  ол жылдық жиынтық табыстан  шегеруге  жатпайды;
• марапаттау бойынша  шығыстар толық  көлемде  бухгалтерлік  есепте  шығысқа  жатқызылады, ал  салық  есебінде – белгіленген  шектеулер шегінде ғана  ескеріледі;
• несие бойынша,  соның  ішінде  қаржылық  лизингі бойынша  да, депозит  бойынша да, сондай-ақ сенімді  басқаруға  алынған  мүліктер  бойынша да  Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкісінің  белгілеген қайта  қаржыландыру  коэффициентінің  1,5 есе  еселенген  ресми  мөлшерлемесінің  шегіндегі  сомасымен  есептейді, ал  егер ол  шетелдік валютада  орналастырылса, онда Лондондық   банкаралық  нарықтың 2-есе  еселенген  мөлшерлемесінің  негізінде  есептелінеді.

—    сақтандыру  пайдасы  бухгалтерлік  есепте  ешқандай  шектеусіз  шығысқа жатқызылады,  ал  салық   есебінде – ол  шегеруге жатпайды, егер  ол шегеруге жатқызылған  жағдайда  класы  бойынша  өкілетті  органдардың  белгілеген   шегінде  ғана  жүзеге  асуы  мүмкін;

• кәсіпкерлік қызметінде  пайдаланбайтын обьектілердің  пайдалануы  мен  күтіп-ұстау  шығыстары  бухгалтерлік  есепте  толық көлемінде  шығыс  ретінде  есептелінеді, ал ол  салық есебінде  шегерімге жатпайды.
• және басқа да  шығыстары.

Уақытша  айырма   бухгалтерлік  табысты  есептеген  кезде  кейбір табыс пен шығыс  баптарының  бір бөлігі  бір  есептік  кезеңде, ал салық  салынатын  табысты есептеген кезде басқа  есептік  кезеңде  есептелінеді. Сондықтан бірінде болған айырма, екіншіде  жойылады. Мысалы:

—        материалдық  емес  активтер мен    негізгі  құралдар  бойынша  жасалатын  амортизациялық  аударымдар.

Бухгалтерлік  есепте  амортизациялық аударымдар  үшін әртүрлі  тәсілдер мен  нормалар  пайдаланылады  және  ондағы  есептелген  сома  шығын  ретінде  қабылданады. Салық  есебінде  тек қалдығын азайту  тәсілі  пайдаланылады. Сондай-ақ  екі  есептің  пайдаланатын  нормасы да  әрқилы  болуы мүмкін,  нәтижесінде  салық  есебі  бойынша  обьекті  толық амортизациялануы  мүмкін, ал бухгалтерлік  есепте  ол жалғасуы  мүмкін.

—        бухгалтерлік  есепте  негізгі  құралды  жөндеу  шығындарын  толық  көлемде  алады,  ал  салық есебінде  оның құндық  балансының 15% тең  сомасын   ғана алады;

—        15% асқан  сомасы  негізгі  құралдың  құндық  балансына  қосылып, одан амортизация  срмасы  есептелінеді,  яғни  салық салынады. Бухгалтерлік   есепте  тап бұндай  операциялар  көрініс  таппайды.

—        бағалы  қағаздарды  сатудан  жабылмаған зиян оларды сату  кезінде  пайда  болады, сол пайда  болған  кезінде  бухгалтерлік  есепте  есептеу  әдісі  бойынша   көрініс  табады.  Салық  есебінде  аталған  зиянды  құнның  өсімінің   есебінен  жабады (компенсацияланады),  ал егер  де ол  жабылмаса, онда оның  жабу мерзімін үш  жылға  дейін  созады;

—        салық бойынша  шығыстар (корпоративтік  салығын,  табыс  салығын  қоспағанда  бухгалтерлік  есепте  есептеу  тәсілі бойынша   көрініс  табады,  ал салық  есебінде – шегерімге   тек  төленген   салық  қана  алынады;

—        теріс бағамдық   айырма  бухгалтерлік  есепте толық көлемінде  алынады,  салық  есебінде   шегерімге   жатқызу  үшін  шектеулер  қойылады,  ал  шектеулердің  сомасын  мынадай  жолмен  анықталады:

 

Салық салынатын  табыстың  сомасынан 50% 

алынады, ал ол  жылдық жиынтық  табыс пен

Он бағамдық  +                      шегерімнің  (табыс  пен  шығыстың  бағамдық

айырмасы                               айырмасы  есепке  алынбайды)  айырмасынан 

шығады.

 Айырма  сомасы негізінен  шектеудің  салдарынан  пайда болады, ал  ол келесі  салықтық кезеңдердің  іздестіру  барысында  компенсацияланады.  Құрылыс  салуға  алған  несие (қарыз) бойынша  бағамның  теріс  айырмасы  оны  жүргізудің  кезеңдік   төлеміне  байланысты пайда  болады  және салық  есебінде  оның обьективтік  құны  ескерілсе,  бухгалтерлік  есепте  ол шығыс ретінде  танылады;

және басқа да .

Тұрақты және уақытша айырма  шаруашылық  жүргізуші  субьектісінің   есеп  саясатына  бухгалтерлік  есептің де,  салық есебінің  де енгізген өзгерістерінің   (түзетулерінің)  салдарынан  болуы  мүмкін.  Бұл  арада  тұрақты  айырманы   келесі  есептік  кезеңде  жоюға  болмайды,  ал  уақытша  айырма  жойылады. Тұрақты  айырманы да,  уақытша  айырманы  да  өте  жеңіл  түрде   табуға  болады,  егер де тиесілі  бухгалтерлік  регитрлеріне   салықтық  есеп  қағидасының  зерттеулерін  жүргізсе. Уақытша  айырма  сомасынан   салықтық эффектіні  бухгалтерлік   есепте  көрсету  және анықтау  жолымен  оның  уақытша  айырмасын  табады. Салық эффектісі  төлеуге  жататын   немесе  кейінге  қалдырылатын   төлем  болып  саналады.

         Халықаралық  практикада  жалпы  қабылданған пікір  бойынша  табыстан  алынатын  салықты  сол  табысты  табу үшін жасалатын   шығыс  деп санайды,  ал ол   шығыс  есептеу  қағидасына   сәйкес, өз  кезеңіне  қарап,  тиесілі   пайда болған  табыстармен   бірге  танылады.

         Есептік  кезеңде  уақытша   айырамынң  салдарнан  пайда болған  салық эффектісі  632 «Кейінге  қалдырылған  табыс  салығы»  шотында  көрініс   табады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ бөлім. Жергілікті бюджеттің шығыстарын жоспарлау.

 

2.1. Бюджет кірісінің жіктемесі.

 

   Жергілікті қаржылық билік пен басқарудың жергіілкті органдарының сан қырлы қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рол беріледі.

   Жергілікті бюджет- бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта бөлуге мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтығы.

  Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен айырбасқа қатысушылар арасындағы, атап айтқанда : кәсіпорындармен мемлекет арасындағы, меншікті  барлық нысандарындағы макроэкономикалық өндірістік және өндірістік емес салаларының кәсіпорындары, ұйымдары мен мекемелері бюджет буындары арасында , мемлекет пен халық арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.

  Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай айналымында көрінеді: билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастыру.

  Бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың арасында қайта бөлу.

 Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып , олардың экономикалық дербестігін  нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомостваға қарасты аумақтарды оларға инфрақұрылымды дамытуға , аумақтың экономикалық әлеуетін кеңейтуге , қаржы ресурстары резервтерін ашып пайдалануға мүмкіндік жасайды.

  Сөйтіп , жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейдегі экономикалық және әлеуметтік міндеттерді жүзеге асыруда елеулі рол атқарады. Бұл тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрінеді. Жергілікті бюджет арқылы мемлекеттік бюджет қаражаттарының  басым бөлігі әлеуметтік инфрақұрылымға жұмсалады. 

   Дүниежүзілік және отандық тарих жергілікті шаруашылығы дамыған , әкімшілік- аймақтық бөліністерді абаттандыру мен олардың санитарлық жағдайын жақсартуға , сондай-ақ әлеуметтік сфера мекемелерін ұстаудағы жергілікті қаржының маңызын дәлелдеп отыр.

   Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде биліктің жергілікті органдарының бюджеттері мемлекеттің бүкіл қаржы ресурстарының 30 пайыздан 60  пайызға дейін қайта бөледі және аймақтық өндіргіш күштерін , бүкіл әлеуметтік сферасын дамытуда , нарықтық инфрақұрылым құрып, кеңейтуде маңызды рол атқарады.

   Олар арқылы өндірістік ортаны қаржыландыруға жұмсалатын шығындардың үлкен бөлігі өтеді(жергілікті өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығы, су шаруашылығы , көлікті және басқаларын қаржыландыруға жұмсалады);

 Жергілікті бюджет арқылы өндірістік емес ортаның дамуы қаржыландырылады, сөйтіп қоғамдық өндіріске жанама ықпалы жасалады:

Тұтынудың қоғамдық қорларын  бөле отырып жергілікті бюджеттер жұмыс күшін ұдайы молайтып отыруға мүмкіндік туғызады.

  Қазақстан Республикасының жергілікті бюджетінің құрамы облыстық бюджеттерді, қалалардың және аудандардың бюджетін қамтиды. Қазіргі кезде қазақстандағы жергілікті бюджеттер кірістер мен шығыстары бойынша мемлекеттік бюджеттің қаражаттар көлемінің 50 пайыз аралығын құрайды. Олар мемлекеттік бюджеттің құрамды бөлігі болып есептелмейді, республикалық бюджетпен бірге қоғамның мемлекеттік бюджеттің жиынтығын құрайды.

Қаржы қатынастарын ұйымдастырудың бюджет түрінде екі тенденция қатар өмір сүреді:

• дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы басқаруда орталықтандырылған негіздерді дамытудың анағұрлым ортақ процесінің қамтып көрсетілуі ретінде қаржы ресурстары қозғалысын басқарудың нысандары мен әдістерінің жүйесін орталықтандыру;
• қаржы қорларын қалыптастыру мен пайдалануда билікпен басқарудың жергілікті органдарының функцияларын күшейте отырып қаржыны орталықсыздандыру.

Екінші тенденция жергілікті орындардың жергілікті жағдайларға жуықтығымен дәлелденеді.

 Дүниежүзілік қаржы теориясы мен практикаыс жергілікті бюджеттер бюджет жүйесінің дербес бөлігі ретінде жұмыс істейтіндігін айқындайды.

   Бюджеттің дербестігі деп аймақтың басқару органы бекітіліп берілген кіріс базасының негізінде бюджеттің көлемін, баптар бойынша кірістер  меншығыстардың нақтылы құрылымы мен мөлшерін өзі анықтайтын қағида ұғынылады. Оның атқарылуыбасқарудың аймақтың органдарының бұл саласындағы құқықты анықтайтын республикалық заңнаманың негізінде жүзеге асырылады.

Сондықтан басқарудағы централизмнің қажеттілігін орынды , өндірістің нақтылы жай күйімен шарттасылған шектерде қажет етеді. Ол әрдайым салыстырмалы және аймақ неғұрлым кіші болса , бұл дербестіктің  көріну шегі де аз болады. Оның үстіне аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуының қазіргі деңгейі , бюджеттің өзара қатынастардың қалыптасқан сипаты , нарықтық экономикаға көшу кезеңінің күрделілігі республика жергілікті бюджеттердің көпшілігінің нақтылы дербестігі туралы аз айтуға

мүмкіндік бермейді.Сондықтан әлеуметтік инфрақұрылымдық халықты әлеуметтік игіліктердің кепілдікті минимумымен қамтамасыз ететін мөлшерде қаржыландыру үшін қаражаттардың жеткілікті қағидаттары жүзеге асырылуы тиіс. Әрбір әкімшілік- шаруашылық белгілі дербестігінің бір оңтайлы деңгейі болуы тиіс, бұл деңгейдің критерийі осы аймақтың экономикалық мүдделерінің ең жоғарғы мүмкіндікте іске асыруда болып келеді.

  Аймақтардың экономикалық дербестігінің маңызды шарттарының бірі оларда аймақтық ресурстарды жаңарту табиғатты қорғау  жөніндегі шараларды қажыландыруға қажет қаражаттардың кепілдікті көздерін жасау болып табылады.

   Оперативтік- шаруашылық дербестігі жергілікті буынды шығыстардың 50 пайыздан кем емесін жабатын кірістердің оқшаланылған, бекітіліп берілген жүйесін жасауды, бюджетке ұзақ мерзімге кірістердің қатаң бекітіліп берілуін қажет етеді.

  Республикалық бюджеттің кірістері олар мыналардын тұрады:

А) салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдердің түсімдерінен;

ә) салыққа жатпайтын түсімдерден;

б) капиталмен жүргізілетін операциялардан алынатын кірістерден.

 

N	Кіріс аттары.	2005 жылғы 12- айлығы					2006 жылғы 12- айлығы				Жоспар (+)(-)	Нақты (+)(-)
		Жоспар	нақты	%	(+) (-)	Жоспар		Нақыт	%	(+) (-)
1	Салық түсімдері	633440	638350	100,8	4910	695173		691673	99,5	-3500	61733	53324
2	Салықтық емес түсімдер	14823	7866	53,1	-6957	5554		6209	111,8	655	-9269	-1657
3	Негізгі капиталды сатудантүскен түсім	21573	27069	125,5	5496	53083		63293	119,2	10210	31510	384
4	Ресми трансферттерден түсетін түсім	2527796	2515404	99,5	-12392	3340783		3308238	99,0	-32545	812987	792834
5	Қарыздар түсімі	88463	88463	100,0	0	5352		5352	0,0	0	-83111	-83111
	Жалпы барлығы	3300854	3279989	99,4	-20865	4111867		4075091	99,1	-36776	811013	795102

Мақтарал ауданының 2006 жылға арналаған аудандық бюджет түсімдерінің 

орындалуы.                                                                        Кесте-4   (мың. тг.)

 

Мақтаарал ауданының 2006 жылға арналған аудандық бюджет түсімдеріне талдау жасайтын болсақ: салықтық түсісдер 695173 мың теңгеге жоспарланып ,691673 мың теңге болып 99,5 % орындалған ; салықтық емес түсімдер 5554 мың теңгеге жоспарланып, 62090мың теңге ,яғни 111,8 % орындалған; негізгі капиталды сатудан түскен түсім 53083 мың теңге жоспарланып, 63293 мың теңгені құрап 119,2  % орындалған; ресми  трансферттерден  түсетін түсім 3340783 мың теңге жоспарланып, 3308238теңге болып 99,0 %орындалған.

 Жалпы алғанда бюджеттік түсімдер 4111867 мың теңге  жоспарланып , нақтылай 4075091 мың теңгеге яғни 99,1 % орындалған.

Бюджеттің кірістері – бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің , сондай- ақ капиталмен жасалатын операциялардан түсетін кірістердің көлемі.

Қазақстан Республикасының “Бюджет жүйесі туралы” заңына сәйкес республикалық бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:

Жеке функциялық топтар бойынша мемлекеттік бюджет шығыстарындағы жергілікті бюджеттер шығыстарының үлесімде әлеуметтік –тұрмыстық инфрақұрылымды қаржыландыру бағыттары бойынша ол басым орын алады.

Жергілікті деңгейдегі қаражат түсімдері мен жұмысалымның құрамы мен құрылымы әкімшілік –аумақтық бөліністердің әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін анықтайтын мынадай факторларға байланысты: өндірістік объектілердің болуы, табиғи ресурстар, әлеуметтік және тұрмыстық инфрақұрылым объектілері, бөлініс мәртебесі, халықтың жилігі, табиғат –климат жағдайлары және тағы сол сияқтылар.

Бюджеттерді қалыптастыру жергілікті өкілетті органдар әзірлейтін жергілікті бюджеттік бағдарламалар негізінде жүзеге асырылады.

Жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржылық негіздеужәне іске асыру-жергілікті бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне –жергілікті атқарушы органдар мен оларға бағынышты мемлекеттік мекемелерге жүктелген.

Жергілікті атқарушы органдардың заңи және жеке тұлағалардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінен (республикалық бюджеттен кредит алу жолымен) үкіметпен келісілген аймақтық инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру үшін қаржы қаражаттарын алуға құқығы бар. Қарыз алу жергілікті атқарушы органдарының бағалы қағаздарын шығару немесе қарыз алу нысанында жүзеге асырылады; олардың тәртібін Үкімет анықтайды.

Бюджеттік бағдарламаларға кіріктірілген мемлекеттік мекемелер шығыстарының сметаларын жергілікті атқарушы органдардың қаржылық рұқсаттарына сәйкес осы мекемелердің басшылары атқарады. Бюджеттік шешімдер қабылдауды оңтайландыру сметаларды нөлдік негізде жасау және бюджеттерді жоспарлау, бағдарламалау (Б.Ж.Б) жүйесін пайдалану әдісі арқылы мүмкін.

Барлық деңгейлер бюджеттердің теңгерімділігі бюджет-қаржы саясатының қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және бекіту кезінде билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің  белгілі бір мөлшерлерін белгілеу мүмкін.

Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтын-дығы заңмен белгіленген. Бюджет тапшылығы жабудың негізгі нысандары мыналар болып табылады:

• мемлекеттік қарыздар шығару
• кредит ресурстарын пайдалану

Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу -ағымдағы қаржы жылының қалған уақыты ішінде барлық баптар бойынша белгілі бір пайызға мемлекеттің шығыстарын үйлесімді төмендету –пайдаланады.

Бюджеттердің атқарылуы  процесінде секвестрлеу жатпайтын бюджеттік бағдарламалардың  тізбесін республика Парламентімен биліктің жергілікті органдары анықтап бекітеді.

 

Мақтарал ауданының 2006 жылға арналған аудандық бюджеттің орындалуы туралы талдау.                     Кесте-5   ( мың тг)

№	Кірістері	Ауданның 2005 жылғы бюджеті			Ауытқуы (-),(+)
		Жоспар	Нақты	%
1	Төлем көздерінен ұсталатын жеке табыс салығы	98965	111406	112,6	12441
2	Әлеуметтік салық	350251	294603	84,1	-55648
3	Жылжымайтын мүлікке салынатын салық	15924	18550	116,5	2626
	Барлығы:	4111867	4075091	99,1

 

Мақтаарал ауданының 2006 жылға арналған аудандық бюджетінің орындалуына талдау жүргізетін болсақ : жоспар бойынша төлем көздеріген ұсталатын жеке табыс  салығы 98965 мың теңге болып жобаланып, ал оның орындалуы 111404 мың теңгені құрап 112,6% орындалған, яғни 12441 мың теңге артығымен орындалған.

   Әлеуметтік салық жоспар бойынша 350251 мың теңгеге жоспарланып , оның орындалуы 294603 мың теңге болып 84,1%  орындарған, яғни 55648 мың теңгеге орындалмай қалған. Сондай-ақ жылжымайтын мүлікке салынатын салық 15924ың теңгеге жоспарланып 18550 мың теңгеге , яғни 116,5% орындалып, жоспарланғаннан 2626 мың  теңгеге артық орындалған.

   Жалпы алғанда  2006 жылы аудандық бюджеттің жоспарланғаны 465140 мың теңге болып, ал нақтылай орындалғаны 424559 мың теңге, яғни 99,1% орындалған.

 

2.2. Бюджет шығысының жіктемесі.

 

Мемлекеттің функцияларын іске асыру мүмкін, егер де олар материалдық құралдар мен қамтамасыз етілсе, себебі мемлекеттің іс әрекеті мемлекеттік құралдарды тікелей шығыстарымен байланысты. Шығыстар нақты шығындардың көлемін көрсетеді. Сондықтан, бюджеттердің барлық деңгейлері бойынша мемлекеттік шығыстардың бір бірімен өзара байланысты нақты түрлерінің жиынтығы әр мемлекеттің бюджет шығыстар жүйесін болып табылады. Шығыстар жүйесін құру құралдарынан арнаулы бағыттау үнемі режимімен мемлекеттік құралдарды жұмсаудың қайтып оралмас принциптеріне негізделеді.

Мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатаң іске асырылуыға тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құралдардың қайтып оралмас принципі негізінде әлеуметтік саланы қаржыландыруда пайдаланады. Ал егерде экономиканың дамуы қаржыландыру құралдары жөнінде айтсақ, онда нәтижелік инвестициялау орын алады. Яғни бұл арада бөлінген бюджеттік құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау принципі –ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен әдістерінің жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресурстарының нәтижелі және тиімді пайдалану іске асыруға мүмкіншілік береді.

Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен шарттанады. Олардың ішінде негізгі болып мемлекеттің табиғаты мен функциялары, елдің әлеуметті экономикалық даму деңгейі мемлекеттің әкімшілк аумақтық жайластырушылығы, бюджет құралдары беру формалары саналады. Мемлекеттік бюджет шығыстарының құрамы мен құрылымы оларды экономикалық мазмұны және ЖІӨ бөлу жөніндегі мемлекет алдындап тұрған мақсаттармен анықталады. Бюджет шығыстарының ел экономикасындағы ролі мен мәнін анықтау мақсат пен олар әр түрлі белгілер бойынша жіктеледі. Бюджет кодексінде бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша әрекеті бар бюджет шығыстарының жіктеуі тағайындалған.

Мемлекеттің барлық шығыстары негізінде мемлекеттік бюджетте шоғырланған құралдар арқылы қаржыландырылады. Бұл шығыстар қоғамдық қайта өндірістегі роліне байланысты екі топқа бөлуге болады:

• өндірістік қорларды ұлғайту мен өндірістік үздіксіз процесін қамтамасыз ету үшін
• қорғам мүшелірінің әлеуметті мәдениеттік мұқтаждықтары қанағаттандыру үшін.

Бірінші топқа мемлекеттік бюджеттің экономикаға қаржыландыруға бағытталған шығыстары жатады. Екінші топқа әлеукметті мәдениеттік шараларды білім беруді, ғылым, қорғаныс пен мемлекетті басқөаруды қаржыландыру үшін арналған бюджет шығыстары жатады

Осы  екі топ арасындағы ара қатынас бюджеттің тиімділігін анықтайды. Экономиканың бәсеке қабілеттілігі дамуға бағытталған шығындардың денігейі қаншалықты жоғары және бюджеттің тұтынушылық шығындары соған сәйкес төмен болса соғұрлым бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі жоғары болады. Әрине бюджет құралдарын пайдалану титімділігі бұл арада мемлекеттік бюджеттің шығыстаны қалыптастыру әдістеріне мемлекеттің жүргізіп жатқан әлеуметтік саясатына және елдің бүгінгі күнгі әлеуметті экономикалық ахалына байланысты.

Бюджет түрлері бойынша шығыстарға қалыптастыру ерекшеліктері олдардың арнаулы маңында жатыр. Сондықтан бюджет түрлері бойынша шығыстарды қалыптастырғанда келесі негізгі факторрларды есептеу қажет:

• басқару органдары арасынджағы функцияларды шектеу;
• мекемелердің бағынушылығы;
• мекемелердің іс әрекет шекарасы;
• шығыстарды тиісті бюджетке апару;

Республкғалық бюджеттің шығыстары келесі бағыттар бойынша қаржыландыру үшін қалыптасады:

• жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер;
• қорғаныс қоғамдық тәіртіп қауіпсіздік;
• құқықтық, соттық, құқық қорғау қызметтері;
• білім беру;
• денсаулық сақтау
• әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету;
• мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі;
• тұрғын үй комуналдық шаруашылығы;
• ауыл орман су балық шаруашылықтары мен қоршағана ортана қорғау және жер қатынастары;
• өнеркәсіп құрылыс және жер қойнауын пайдалану;
• көлік және коммуникация;
• басқа да бағыттар.

Осыған сәйкес юбірақ тиісті әкімшілік аумақтарға арналған шығыстар бюағыттары төмен тұрған бюджеттер деңгейлері бойынша да қалыптасады. Жергілікті бюджеттері шығыстарына қалыптастыру Бюджет кодексімен нормативті құқықтық актілермен және тиісті маслихаттар шешімдері мен реттеледі. Биліктің жергілікті органдарына аумақтардың экономикалық және қаржылық базаларын пайдалану жөнінде өкілеттік берілген. Әрбір бөлек әкімшілік аумақтарын экономикалық базасы ретінде жергілікті тұрғындардың әлеуметтік экономикалық мұқтаждықтарын қамтамасыз ету үшін қажетті кірістер көздері болатын меншікті мүлікпен оларға берілген объектілер саналады. Ал қаржылық база болып меншікті бюджеттік құралдармен жоғары тұрған бюджеттерден берілетін ресми трансферттерді қалыптасатын қаржылық ресурстар табылады.

Бюджет жүйесінің әрбір деңгейінің шығыстар құрамы мен қалыптасуы әрекеттегі заңнамалық актілерімен тиісті аумақ бойынша қаржыландыруы қажет нақты объектілер және оларды іс- әрекетін қамтамасыз ету үшін қажетті шығындарды анықталады.

Республикалық және жергілікті бюджеттер шығыстарының лимиті бюджеттік жоспарлау жөніндегі тиісті уәкілетті органдардың ағымдағы және даму бюджеттік бағдарламалар үшін қалыптастарады. Бюджеттің болжамдық көрсеткіштері бюджет құралдарын пайдаланудың басымдылық бағыттар көрсеткшітері операциялық қалдық мөлшері орташа мерзімді фискалдық саясатпен белгіленген көрсеткіштер және республика мен аймақтар дамуын орташа мерзімді жоспарлаумен анықталған көрсеткшітер бюджет шығыстарымен лимитін анықтау негіздері болады. Бұл лимиттерді бюджеттік комиссияда құралып бекітілгеннен кейін бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар бюджеттік бағдарлама әкімшіліктеріне жеткізеді.

Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарына мемлекет лимитін есептегенде келесілер қолданылады:

• ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы сомасы
• бекітілген натуралды нормалар
• тиісті қаржы жылдағы ағымдағы    бюджеттік бағдарламалар көлемі
• орташа мерзімді фискалды саясатта нарықталған бюджет шығыстарының өсуі немесе төмендеуі
• ағымдағы қаржылық жылды аяқталатын ағымдағы бюджеттік бағдарламалар

Даму бюджеттік бағдарламалар үшін шығыстар лимиті бағдарламалар әкімшіліктері арасында бөлінбей анықталады және оның көлемі бюджеттің барлық шығыстарының жалпы болжамдық көлемі мен ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойы анықталған бюджет шығыстары лимитінің жалпы көлемі арасындағы айырмасы ретінде есептеледі.

Өкімет тағайындаған мерзімде бюджеттік бағдарламалар әкімшіліктері бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органга бюджетті өтініш ұсынады. Бюджеттік өтініш ол бюджеттік бағдарламаларды дәлелдеу мен оларды қаржыландыру сомасын анықтау үшін қажетті және бюджеттік бағдарламалар әкімшілігі жыл сайын жасап ұсынатын құжаттар жиынтығы. Бюджеттік өтініштерді құрудың негізгі мақсаты ол бағдарламаны орындау нәтижесімен қажетті ресурстар жөніндегі сандық және қаржылық ақпарат базасы арқылы болжамдық мерзімді бюджеттік бағдарламалар таңдау және олардың нәтижелігімен тиімділігін бағалау.

Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметтік- экономикалық дамуының орташа мерзімді жоспары тиісті мерзімдегі мемлекеттік салалық және аймақтық бағдарламалау негізінде құрылады. Оның мәліметтері бағдарлама жөнінде нақты және толық ақпараттарды көрсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік бағдарламалар әкімшілік түрі ағымдағы және даму бюджеттік бағдарламалар үшін бекітілген шығыстар лимиті мөлшері мен тиісті бюджеттік комиссия анықтаған тиісті бюджеттен қаржыландырылатын инвестициялық жобалар тізімі мен көлемі нігіздерінде құрады. Ресупбликалық немесе жергілікті бюджеттік бағдарлама әкімшілігі тек қана бір бюджеттік өтініш құрады.

Бюджеттік өтініш келесі бөлімдерден тұрады:

• бюджеттік бағдарламалар тізімі және шығындар сомасы
• әрбір бюджетті бағдарламаға түсіндірме хат
• бюджеттік өтінішке кірген әрбір бюджеттік бағдарламаны паспорптының жобасы

Бюджеттік өтініш  бағдарламаларды қаржыландыру жоспары мен қаржыландырудың жиынтық жоспарын құру үшін негіз болып табылады.

Шығыстарды қайта құрылымдау аумағындағы бюджеттік  саясат экономиканың  әр салаларына мемлекет қатысуының салыстырмалы  тиімділігіне баға беру мен мемлекетке жөнді  және қасиетті емес бағыттардың қатынасуын  бюджет құралдары арқылы қаржыландыруда азайтуға негізделеді. Бұл саясат бюджет құралдарын шоғырландырып, мемлекеттің ағымдағы  міндеттемелерін атқарумен  бірге экономика  дамуының басымды  бағыттарын шешуге мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламаларда қарастырылған шаралардың бюджет шығыстарымен байланысын айқын белгілеу мен бюджет құралдарын пайдалану тиімділігін жоғарлатуға  экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың  әсершіл жүйесін жасау, бағдарламалық құжаттарды оңтайдандыру мен қалыптастыру және оларды бағалау әдісін дайындауға  себепші болады.

Бюджет шығыстарын жоспарлауының сапасын жоғарлатуға мүмкіншілік беретін жолдардың бірі – ол натуралдық нормаларды пайдалану, яғни мемлекеттік органдар топтары  бойынша бір  қызметкерге шаққандағы  ағымдағы шыңындардың  орташаландырылған нормативін пайдалану  орнына қажетті материалды және  материалды емес   байлықтарды тұтынудың минималды натуралдық көрсеткіштерін қолдану.

Республиканың әлеуметті экономикалық  дамуының орташа мерзімді жоспарының негізінде  және мемлекеттік пен салалық бағдарламаларға сәйкес басымды бюджеттік шығыстар ретінде алдысыздағы  жылдарға келесі  бағыттар анықтадған:

• денсаулық сақтауды реформалау мен оның дамуы
• білім берудің дамуы
• әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңдеуі
• индустриалды инновациялық дамытуды
• аграрлық секторды дамытуды
• жаңа тұрғын үй сасясатын іске асыруды
• Астана қаласының дамуы.

 

 

 

 

 

 

 

Мақтаарал  ауданының 2007 жылға бекітілген аудандық бюджеттің төлемдері                                                                                                    6-кесте

	Мекеменің аты	2007 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша қаржыландыру жоспары	Кассалық орындалғаны	Пайыз мөлшері	Ауытқуы (-,+)
1	Жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер	174462	171844	98,5	-2618
2	Қорғаныс	6108	5956	97,5	-152
4	Бiлiм беру	3398399	3375456	99,3	-22943
5	Денсаулық сақтау	125	95	76,0	-30
6	Әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру	239207	239061	99,9	-146
7	Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық	152967	132475	86,6	-20492
8	Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістiк	85728	85577	99,8	-151
8	Ұлттық және бұқаралық спорт түрлерін дамыту	18515	18457	99,7	-58
10	Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары	11499	11497	100,0	-2
11	Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі	3778	3723	98,5	-55
12	Көлiк және коммуникациялар		19945	100,0	0
13	Басқалар	8622	8607	99,8	-15
15	Ресми трансферттер	27	29	100,0	-2
16	Қарыздарды өтеу	10000	10000	100,0	0
	Барлық шығындар:	4129382	4081722	98,9	-47660

 

 

 

 

 

2.3. Әлеуметтік салаларға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау.

 

Қазақстан Республикасында экономикалық реформалар басынан бастап әлеуметтілік бағдардағы реттелетін Ұлттық нарық жүйесін  құруға бағытталған. Экономика дамуының әлеуметтік бағыттылығының бір көрінісі болып елдің қаржы ресурстарны орталықтандыру мен қайта бөлісі табылады. Осынгың салдарынан мемлекет әртүрлі механизмдерді пайдлана отыврып нақты мұқтажды азаматтарға жавәрдемақы төлоеу арқөылы адтрестік әлемуттік көмек көрсетеді. Мысалы, 2005 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламарды қаржыландыруға арналған ресупбликалық бюджеттің шығындар көлемі ішкі жалпы өнім құнына шаққандағы деңгейі 4,4 пайызға жетті. .        [24,182бет]     

Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мазмұнын оның әлеуметтік көмек көрсетумен әлеуметтік қамтамсыз ету жөніндегі барлық іс әрекет қосындысы қалыптастырады. Әлеуметтік саясаттың маңызы мемлекеттің нақты әлеуметтік функцияларын іске асыруда көріністі болады.

Әлеуметтік мемелкеттің барлық экономикасының дамуынан бөлек қарастыруға мүмкін емес себебі әлеуметтік саланың іс әрекетте болуы оның басты шартын ол бұл саланы қаржыны қамтамасыз ету. Әлеуметтік саланы қаржыландыру нарықтық экономикадағы мемелекеттер ролі жөніндегі мәселелермен бірге қарастыру қажет, себебі экономикалық реформаларды мемлекетпен нарықтың әсер салаларын шектеудің өте маңызды ролі бар. Мемлекеттің араласу ауқымдары нақты елге тән ерекшеліктер дәстүрлер және әлем экономикасының бүгінгі дамуымен анықталады.

Шаруашылықты жүргізу  нарықтық механизмін объективтік кемшіліктерін жеңу үшін қажетті экономиканы мемлекеттік реттеу формаларымен мемлекеттің араласу ауқымдары түрлі болуы мүмкін.

Біріншіден оң мемлекеттік реттеудің тек қорғау функциясын атқару ретінде болатын, ал қайта бөлу іс әрекеті минималды шығындарды қаржыландырумен шектелетін мемлекеттің араласуының минималды формасын реттеу. Мұндай әдістеме мемлекеттік қаржылық реттеудің механизмдерін пайдаланудың шекарасын шектейді, сондықтан әлеуметтік саланың көптеген мәселелері мемлекет көмегімен шешілу мүмкін емес.

Екіншіден, ол мемлекеттік реттеудің нарықтық механизмге кірісуі, демек соған бағынатын мемлекеттің араласуының тікелей емес формасы. Демек мемлекет өзіне экономикалық және әлеуметтік салалары арасындағы қарама-қарсылықты реттеу міндеттемелерін жіктеген. Біздің республикада экономиканы мемлекеттік реттеудің осы формасы іске асырылуда.

Үшіншіден, ол мемлекеттік реттеудің нарықты өзіне бағындырған орталықтандырылған жоспарлау арқылы экономикаға шексіз әсерін тигізетін мемлекеттің араласуының тікелей формасы.

Қазақстан Республикасы азаматтарының зейнетақылық қамтамасыз етуге құқықтары бар. Бұл аумақтағы мемлекеттің саясаты ҚР Конститутциясына негізделеді және “Зейнетті қамтамасыз ету жөнінде” атты заңмен реттеледі. Осы заңға сәйкестік 1998 жылдан бастап Қазақстанда зейнеттік қамтамасыз етудің  сол уақытқа дейін әрекетте болған ынтымақтық жүйесінің орнына жинақтаушы жүйесін енгізілді. Бұл заңмен тағы бір тағайындалған шарт ол 1998 жылдың сәуір айының бірінші жұлдызына дейін зейнетке шыққан азаматтарға мемлекет зейнетті қамтамасыз етуді кепіл етеді. Бюджет құралдары ақылы зейнеттік қамтамасыз етудің құқықтары бар азаматтарға зейнетақы республикалық бюджет құралдарынан төленеді. .        [24,186 бет]     

Зейнетақы төлемдері жөніндегі уәкілетті орган ретінде мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылған зейнетақы төлемдер жөніндегі орталық болады. Бұл орталық келесі функцияларды орындайды:

• зейнетақымен қамтамасыз етуге құқықтары бар азаматтарға республикалық бюджет құралдары арқылы зейнетақы төлеу;
• азаматтарға әлеуметітк жеке кодтар иелену;
• міндетті зейнетақылық жарналарды кейіптеулік есебі;
• міндетті зейнетақылық жарналарды агенттерден жиынтық зейнеттік қорларға аудару
• мемлекет алдында салықтық міендеттелер атқаруға бағылауды қамтасывз ететін орталық атқарушы органдарға объектілердің тізілімдемелірі мен төлем құжаттарын ұсыну.

Осы Орталық  жаңа зейнеттік жүйе енгізу барысында зейнетақылық төлемдерді категориялар бойынша келесі тәртіппен тағайындады:

А)1998 ж 1 қаңтарға дейін зейнетақы алатын азаматтарға

Ә) зейнеттік жасқа жеткен азаматтарға:

• 1998 ж 1 қаңтарджан бастап 61 жасқа толған ер адамдарға , 56 жасқа толған әйелдерге
• 1998 ж 1 шілдеден бьастап 61,5 жасқа толған ер адамдарға, 56,6 жасқа толған әйелдерге
• 1999 ж 1 шілдеден бастап 62 жасқа толған ер адамдарға, 57 жасқа толған әйелдерге.
• 2000ж 1 шілдеден бастап 62,5 жасқа толған ер адамдарға, 57,6 жасқа толған әйелдерге
• 2001 ж 1 шілдеден бастап 63 жасқа толған ер адамдарға, 58 жасқа толған әйелдерге.

Орталық азаматтың жас шамасына байланысты зейнетақылық төлемдерді ер адамдардың еңбек стажы 25 жылдан және әйелдердің стажы 20 жылдан кем болмаған шартта толық көлемінде зейнет ақы тағайындайды. Ал толық емес көлеміндегі зейнеттік төлемдер нормативтік актілерде белгілеген тәртіппен есеаптеледі. Зейнетақылық төлемдер өмір бойы төленеді. Егер де зейнетақы алушы қайтыс болса, онда оның жанұясына орталықтан мезгілде 15 айлық есептемелік көрсеткіш мөлшерінде төлем беріледі.

Орталықтан төленетін зейнетақылық төлемдер әрбіреу үш жыл қатарының орташа айлық табысының 60 пайыз мөлшерінде есептеледі. Бұл арадла табыс құрамына еңбек ақының барлық түрлерімен Үкімет белгілеген басқа да табыстар кіреді. Осы табыстың көлемі тиісті жылға республикалық бюджет жөніндегі заңды белгіленген 15  айлық есептелемелік көрсеткіштен аспауы тиіс. 1998 жылы 1 қаңтарға  дейінгі мерзім үшін орташа айлық табыс мөлшері халықты әлеуметтік қорғау аумағындағы орталық атқарушы орган  анықтаған тәртіппен жиынтық зейнетақы қорға міндетті зейнетақылық төлемдер жасалған табысқа сәйкес белгіленеді. Осылай есептелген зейнетақылық төлемдердің максималды мөлшері 25 айлық есептемелік көрсеткіштің 75 пайызынан аспауға тиіс.

Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде жәрдемақылар маңызды орын алады. Республика азаматтары  мүгедекке байланысты асыраушы адамынан айрылып қалу орайда және жас шамасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы. Сондай-ақ мемлекеттік адрестік әлеуметтік жәрдем алуға құқықтары бар. Жәрдемақы төлемдері республикалық бюджет құралдары арқылы іске асырылады тек қана мемлкеттік адрестік әлеуметтік жәрдем  төлемдері жергілікті бюджеттер  құраладынан төленеді. .        [24,189-бет]     

Респибликалық маңызы бар қалалар Астана және аудан бюджет құралдары  арқылы әлеуметтік жәрдеммен әлеуметтік қамтамасыз ету көрсетіледі, яғни келесілер:

• баспаналық жәрдем көрсету жөніндегі төлемдер;
• мұқтаж азаматтарға үйлерінде әлеуметтік жәрдем;
• анықталған мекен жайы жоқ тұлғаларды әлеуметтік икемделу;
• ата анасыз қалған балалар мен жетімдерге мүгедектер мен қарияларды әлеуметтік қамтамысз ету;
• халықты еңбекпен қамтамасыз ету;
• жергілікті өкілдік органдардың шешімі бойынша азаматтардың жеке категорияларына  әлеуметтік жәрдем жасау.

Облыстық бюджет құралдары арқылы ата-анасыз қалған жетімдерге мүгедектер мен қарияларға әлеуметтік қамтамысз ету жөніндегі іске асырылады.

Жәрдемақы тағайындау жөніндегі белгіленген құжаттар қосымша өтініш жәрдемақыға құқы бар тұлғаның тұрған жеріндегі жергілікті халықты әлеуметтік қорғау органына ұсынылады. Жас шамасы бойынша жәрдемақы өтініш берген күннен бастап тағайындалады. Асыраушы адамынан айрылып қалуына байланысты жәрдемақы осы жәрдемақыны алуға марқұмның асырауында болған жанұясының мүгедек мүшелерінің құқы бар.

Мүгедектік бойынша жәрдемақы тұлғаның мүгедектігі жұмыс істегеніне немесе істемегеніне  жұмыс уақытында немесе жұмыстан кейін болғанына қарамастан мүгедектік анықталған күннен бастап тағайындалады. Бұл жәрдемақыға құқықтары барлар келесі мүгедектер:

• жедел қызметтегі әскери қызметкерлер санынан;
• ішкі істер органдары басқарушы және қатардағы әскери қызметкерлер санынан;
• жарақаттан кейін мүгедек болған әскери қызметкерлер санынан;
• төтенше экологиялық жағдайдан кейінгі мүгедектер.

 Мемлекеттік арнайы жәрдемақы – ол азаматтарды әлеуметтік қорғауға бағытталған ақшалай төлемдер. Осы жәрдемақы  жөніндегі арнайы заңға сәйкес ай сайын республикалық бюджет құралдары арқылы және алатын еңбекақыға тәуелсіз төленеді. Бұл жәрдемақы алу құқық 1998 ж 1 қаңтарға дейін зейнетке шыққан азаматтарға берілмейді. Жәрдемақы мөлшері 8 айлық есептемелік көрсеткіш көлемінде тағайындалады және зейнетақы төлемі жөніндегі мемлекеттік орталықтан төленеді.

Арнайы мемлекеттік жәрдемақы – ол әлеуметтік қорғауға мұқтаж адамдарға басқа жәрдемақы түрлерінің тәуелсіз берілетін ақшалай төлемдер. Бұл жәрдемақы мемлекетік әлеуметтік қамтамасыз ету жүйеге кіреді және оны алуға құқы бар азаматтарға өз алды ай сайын төленетін ақша. Арнайы мемлекеттік жәрдемақы алу құқығы заңнамалық және нормативтік актілермен белгіленген азаматтар да бар. Жәрдемақының мөлшері айлық есептемелік көрсеткіш негізінде белгіленген саны арқылы тағайындалады.

2005 жылдан бастап “Міндетті әлеуметтік сақтық жөнінде”  атты ҚР заңы қолданады. Бұл заңда азаматтарды әлеуметтік қорғаудың бір формасы ретінде міндетті әлеуметтік сақтықтың құқықтық экономикалық және ұйымдық негіздері белгіленді және ол мемлекет жұмыс беруші мен жұмыскер аралығындағы әлеуметтік қамтамасыз ету жөніндегі жауапкершілікті бөлу жүйесін құрудың нормативтік базасы ретінде іске асырылады.

Жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлік қоғам формасында құрылады. Олар уәкілетті органның келісімімен өз филиалдарын ашуға құқы бар. Міндетті зейнетақы жарна төлеу үшін жинақтаушы тек бір қорды таңдауға және сол қормен зейнетақы қамтамасыз ету жөнінде келісім шарт пайымдауға міндетті. Жинақтаушы зейнетақы қорға жарна төлеуден зейнеттік жасқа жеткен тұлғалар босатылады.

Жинақтаушы зейнетақы қорларға төленетін міндетті зейнетақы жарналары жұмыскердің төлем көзінен ұсталынатын ай сайынғы табысының 10 пайыз мөлшерінде тағайындалған. Бұл міндетті зейнетақы жарнасын есептеу үшін пайдаланатын ай сайынғы табыс көлемі республикалық бюджетте тиісті жылға тағайындалған минималды айлық еңбекақының  75 реттік көлемінен аспауға тиіс. Міндетті зейнетақы жарналар есебінің тәртібімен мерзімі есептеуі мен есеп шотқа аударуы республика үкіметімен белгіленеді.

Жинақтаушы зейнетақы қорлардың құқы бар:

• зейнетақы жарналарды жинауды ісуке асыруға ;
• өз іс әрекеттері үшін комсиисондық сыйақы алуға;
• уәкілетті орган берген лицензия негізінде зейнетақы негізінде зейнетақы активтерін инвестиция басқару жөн інде дербес іс әрекеттін іске асыруға;
• зейнеттік қамтамасыз етуге байланысты мәселелері жөнінде жинақшының мүдделерін қорғауға ;
• зейнетақылық келісім шарттарына сәйкес басқа да құқықтарды іске асыруға.

Жинақтаушы зейнетақы қорлар міндетті:

• белгіленген тәртіппен алушыларға зейнеатқы төлемдерін жасаудан;
• зейнетақы қорлану мен төлемдердің жеке есебін іске асыруды;
• жылына бір рет және салымшы мен алушының сұрауымен оларға зейнетақы қорландыру ахуалы жөнінде ақпарат беруді;
• алушының зейнеатқы қорландыру ахуалы жөніндегі ақпараттарға құпиялылықты қамтамасыз етуді;
• заңнамаларға сәйкес зейнетақы жөніндегі заңның ережелерімен зейнетақы жөніндегі келісім шарт және шарттарын бұзған үшін жауапкершілкті болуға;
• салымшы алушының зейнетақы қорландырулары бір қордан басқа қорға немесе сақтық ұйымға ауыстыруды ;
• жинақтаушы қордың зейнетақы активтерін инвестициялық басқару жөнінде лицензиясы болмаған орайда сондай іс әрекетті атқаратыны ұйыммен келісім шарт пайымдауға;
• міндетті зейнетақы жарнамалар есебінен зейнеттік қамтамасыз ету жөніндегі салымшымен келісім шарт пайымдауға;
• жинақтаушы зейнетақы қорымен келісім шарт пайымдаған азаматтарға тең шарттар қамтамасыз етеді;
• әрбір жеке тұлғаның пайымдалған зейнеттік қамтамасыз ету жөніндегі келісім шартқа кепіл қамтамасыз етеді;
• бұқаралық ақпарат құралдарында өз іс-әрекеттері жөніндегі заңнамалармен тиым салынбаған ақпараттарды жариялауды.

Салымшылардың құқықтарымен мүдделерін қорғау мақсатымен жинақтаушы зейнетақы қорларға тиым салынады:

• өндірістік іс әрекет
• уәкілетті орган белгілегеннен басқа мүлік алып сатуды іске асыру
• сақтық іс әеркет
• зейнетақы актвитерін кепілге беру
• акциялардан басқа құнды қағаз шығару

Зейнетақы активтері тек қана келесі мақсаттар үшін пайдалануы мүмкін:

• уәкілетті орган анықтаған қаржы құралдарын жайғастыру;
• заңнамаларға сәйкестік зейнетақы төлемдерін іске асыру;
• зейнеатқы қорландыруы басқа жинақтаушы қорға немесе сақтық ұйымға ауыстыру;
• қате есепке алынған зецнетақы жарналармен басқа есепке алынған ақашларды қайтару;
• зейнетақы төлемдерін іске асырумен зейнетақыны қорландыруды ауыстыруға байланысты шығындарды өтеу;

Міндетті зейнетақы жарнамаларды салымшылармен жинақтаушы зейнетақы қорынан зейнетақы төлемдерді алушыларды құқықтары:

• міендетті зейнетақы жарналар арқылы зейнетті қамтамасыз ету жөнінде келісім шарт жасау үшін жинақтаушы зейнетақы қорды таңдау;
• жинақтушы зейнетақы қор құрылтайшылары зейнетақы активтеріне иневестициялық басқаруды іске асыратыни ұйым және банк кастогиан жөнінде уәкілетті орган белгілеген көлемде ақпарат алу;
• зейнетақы қорландыру ахуалы жөнінде ақпарат алу;
• жинақтаушы зейнетақы қорын әрекеттерін сотта шағым қылу
• өз зейнетаық қорландыруларын жылана 2 рет бір жинақтаушы қордан басқа қорға және сақтық ұйымға ауыстыру;
• жинақтаушы зейнетақы қордан зейнетақы төлемдерді алу;
• өз зейнеатқы қорландыруларын заңнамаларға сәйкес өсиет етіп қалдыру;
• заңнамалар мен келісім шарттарына сәйкес басқа да құқықтарды іске асыру.

Міндетті зейнетақы жарнамаларды жинақшылар мен жинақтаушы зейнетақы қордан зейнетақы төлемдерін алушылар міндеттері:

• міндетті зейнетақы жарналар арқылы зейнеттік қамтамсыз ету жөнінде бір жола келісім шарт жасаумен зейнетақы қорландырулармен жинақтаушы зейнетақы қорында сақтау;
• жинақаушы зейнетақы қор міндеттемелері орындауға әсер ететін барлық өзгерістер жөнінде сол қорға 10 күнтізбелік күннің ішінде хабарлау;
• міндетті зейнетақы жарналарды аудару үшін агенттер зейнеттік қамтамссыз ету жөніндегі келісім шарт көшірмесін тапсыру;
• зейнеттік ануитет жөнінде келісім жасау;
• заңнамалармен зейнеттік қамтамасыз ету жөніндегі келісім шарттарды жасайтын басқа да міндеттемелерді басқару.

Жинақтаушы зейнетақы қорлар келесі зейнеттік тәртіптерді тағайындайды:

• зейнеттік келсім шартарды өзгерту немесе тоқтату жөні;
• зейнетақы жарналары іске асырумен төлеу шгарттарымен жөні;
• алушылармен салымшылар алдындағы жинақтьалушы зейнетақы қорлардың міндеттемелері бойынша жауапкершілік;
• зейнетақы қорландыру ахуалы жөнінде мәлімдеу;
• зейнатқы қорландыруды бір жинақтаушы зейнатақы қордан басқа қорға ауыстыру шарттары;
• жинақтаушы зейнетақы қордың инвестициялық басқарудың іске асыратын ұйымның және банк-кастодианның құрылтайшылары жөнінде салымшыларға мәліметтер беру.

Жинақтаушы зейнетақы қоры өз міндеттемелері бойынша алушылармен салымшылар алдында тек меншікті мүлігімен жауапты. Қорлардың инветициялық басқаруды іске асрытын үйымдардың және банк кастоди анның жауапкершілктерінің тәртібімен шартары заңнамалық актілер және келісім шарттармен анықталады. Жеке зейнетақы шоттағы зейнетақы қорландыру сомасының азаюы қордың үйымның және банк кастодианның кінәсі нәтижесінде болса, онда сол сома міндетті түрде қор қаражаттары арқылы толықтырылады.

Мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске асыру үшін халықты әлеуметтік қорғаудың әртүрлі мекемелері болады. Осындай әрбір мекеме  міндеттемелер мен төлемдері бойынша қаржыландыру жоспарын құрады.Шығындар баптары бойынша  есептемелер мекемелер орындар саны, мекеменің жұмыс атқару күндер саны, орын  күн саны, штаттағы персонал  саны  осындай көрсеткіштерді пайдалану арқылы іске асырылады.

Қаржыландыру жоспарында шаруашылық және коммуналдық шығындар қажетті тауарлар алуға арналған шығындар. Оның ішінде көйлек көншек, киім, аяқ киім, төсектік керек жарақ арнайы киімдер алу шығындары, сондай-ақ дәрі дермекпен медициналық құралдар және басқа да жұмсалатын материалдар алуға арналған шығындар осы мақсаттарға арналған шығындар мөлшері белгіленген шығындар нормасы мен өткен жылдардағы нақты шығындар көлемі және шығындардың нақты барлығы негіздерінде есептеледі. Мекеменің түріне байланысты қаржыландыру жоспарға тамаққа арналған шығындарда  салынады. Шығындардың барлық есептемелері бюджеттік жіктелудің экономикалық ерекшеліктері бойынша тағайындалған формалар арқылы ұсынады.

Еңбекақыға арналған шығындар медициналық жұмыскерлер әкімші шаруашылық персонал мен қызметкерлердің айлықтары негізінде жоспарланады.  Барлық осы еңбекақыға арналған шығындар, сондай ақ қосымша және басқа да  төлемдердің түрлері қосындысы халықты әлеуметтік қорғау мекемелер  жұмыскерелерінің еңбекақы қорын құрайды. Еңбекақы үкімет бекіткен бірыңғай тарифтік кесте негізінде тағайындалады және оның жүйесі үкіметтің арнайы нормативтік актісімен реттеледі. Осы нормативтік актіге сәйкес әлеуметтік жәрдеммен әлеуметтік қамтамасыз ету мемлекеттік мекемелерінде уақыттық еңбекақы жүйесі белгіленеді, ал олардың барлық жұмыскерлері мемлекеттік мекемелер мен қазыналық қызмет реестрнің G категория  тобына жатады.

 

 

• Бiлiм беруге арналған бюджет шығыстары.

 

       Азаматтардың бiлiм алу құқы ҚР Конситутциясында кепiлденген және 1999жылы маусым айының 7 жұлдызында қабылданған “Бiлiм беру туралы”Заңменреттеледi. .       [25,8-бет]     Осы құқықты ммлекет тиiстiәлеуметтiк-экономикалық шарттар жасапбiлiм беру жүйеiн дамыту арқылы қамтамасыз етедi .ҚР азаматтарына мемлекет ақысыз жалпы ортамен алғашқы кәсiби бiлiм және мемлекеттiк тапсырысқа сәйке конкурстық негiзде ақысызорта кәсiби, жоғары кәсiби және жоғарғы оқу орнынан кейiн бiлiм алуды кепiлейдi,егерде азамат осы әрбiр деңгей бойы бiлiмдi алғашқы рет алып отырса.

         Оқитындарға бiлiм алудың ақысыздығы мемлекеттiк бiлiм беру мекемелерiн ұстауды бюджеттiк қаржыландыру немесе бiлiм беру мекемелерiне бiлiм беру қызметтерiн сатып алуды бюджеттен төлеу немесе мемлекеттiк гранттар беру арқылы iске асырылады.

      Бiлiм беру аумағындғы   заңнамалар мемлекеттiк саясаттың принцптерiн анықтайды ,азаматтардың бiлiм алу құқын қамтамасыз етедi, орталық және жергiлiктi атқарушы оргндардыңөтемақыларын шектейдi, бiлiм беру процесiнiң субъектiлерi арасындағықаттынастарды реттейдi, олардың құқықтарын, мiндеттерiн,уәкiлеттерiн және жауапкершiлiктерiн белгiлейдi

         Бiлiм беру аумағындағы мемлекеттiк саясаттың негiзгi принциптерi болып келесiлер табылады:

• барлық азаматтардың бiлiм алу құқықтарының теңдiгi;
• әрбiр азаматқа бiлiм алудың барлық деңгейлерiнiң мүмкiндiлiгi;
• бiлiм берудiң дiннен тыс сипаты;
• тұлғаның бiлiмдiлiгiн ынталандыру және дарындылықты дамыту;
• бiлiм беру процесiнен үздiксiздiлiгi, оқыту мен тәрбиелеудiң бiрлестiлiгi;
• бiлiм беру мекемелерiнiң меншiк формалары, оқыту мен тәрбиелеу формалары және бiлiм беру бағыттары бойынша әртүрлiлiгi;
• бiлiм беру, ғылым және өндiрiстiң шоғырлануы;
• оқитындарды кәсiптiк бағдарлау;
• бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыру.

    ҚР бiлiм беру жүйесi маңына бiр-бiрiмен ара қатынаста болатын меншiк форма, тип және түрлерiнен тәуелсiз бiлiм беру мекемелерi, әр түрлi бiлiм беру деңгейлерiне арналған бiлiм беру бағдарламалары мен мемлекеттiк жалпы мiндеттi бiлiм беру жалпы стандарттары және бiлiм беру бағдарламаларды iске асыру мен бiлiм беру жүйесiнiң дамуын қамтамасыз ететiн бiлiм берудi басқаратын органдар көрсетiледi.

         Бiлiм беру жүйесiнiң негiзгi мiндетi-ол ұлттық жалпы азаматтық құндылықтар мен ғылым және тәжiрибе жетiстiктерiне негiзделедi, тұлғаның қалыптасуына, дамуына және кәсiби жаралуына бағытталған бiлiм алу үшiн қажеттi шарттар жасау. Оның басымды мақсаттары болып келесiлер табылады:

• бiлiм беру бағдарламаларды игеру үшiн шарттар жасау;
• тұлғаның творчествалық, рухани және физикалық мүмкiндiктерiн дамыту, өнегелiлiк пен аман тұрмыс нұсқасының мығым негiзiн қалыптастыру;
• азаматтық пен отаншылдықты, мемлекеттiк рәмiздер құрметтеудi, халық дәстүрлерiн қадiрлеудi, конститутция мен қоғамға қай-қайсы қарсылықтарға төзiмсiздiктi тәрбиелеу;
• тұлғаның өз мiндеттерi мен құқықтарын сезiмдi қатынасын және республиканың қоғамдық саяси, экономикалық және мәдениеттiк өмiрiне қатынасуының қажеттiлiгiн қаыптастыру;
• әлем және отан мәдениетiнiң жетiстiктерiне қатыстыру, қазақ және республиканың басқа халықтарының тарих пен салт-дәстүрiн оқу, мемлекеттiк, орыс және шетел тiлдерiн игеру;
• бiлiм беру мекемелерiнiң дербестiгн ұлғайту мен басқаруды демократияландыру және орталықсыздандыру;
• оқытудың жаңа технологияларын енгiзу мен бiлiм берудi ақпараттандыру;
• еңбек нарығындағы бәсекелестiкке қабiлетi бар бiрлiктi жұмысшылар мен мамандарды дайындау, олардың бiлiктiлiгiн жоғарылату және қайта дайындау;
• әр түрлi және көпфункционалды бiлiм беру мекемелердiң тиiмдi дамуына жәрдем беру.

    Бiлiм беру бағдарламалар бiлiм берудiң тиiстi деңгейлерi мен олардың сатыларының мазмұнын анықтайды. Республикада тiкелей бiлiм беру бағдарламалардың сипатына байланысты олардың екi түрi-жалпы бiлiм беру(негiзгi және қосымша) және кәсiби  (негiзгi және қосымша) бағдарламалар iске асырылып жатыр.

         Жалпы бiлiм беру бағдарламалары тұлғаның жалпы мәдениетi және оның өмiрмен қоғамға икемделуi жөнiндегi меқсаттарды шешуге, кәсiп пен мамандықты сезiмдi таңдау мен игерудiң негiзiн жасауға бағытталған. Кәсiби бағдарламалар кәсiп пен бiлiктiлiктерге сәйкес жұмыскерлер мен мамандарды дайындауға және оқитындардың жалпы бiлiмдерi мен кәсiби деңгейлерiн тiзбектi жоғарылатуға бағытталған. .        [24,165-бет]     

         Жалпы бiлiм берудiң мазмұны оның әрбiр сатысы бойынша тиiстi жалпы бiлiм беру бағдарламамен анықталады және мектепке дейiнгi тәрбие мен оқыту мен орта бiлiм беруден қалыптасады. Бiлiм берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттiк бағдарламасы бойынша жалпы орта бiлiм беру-үш сатыны көздейтiн 12 жылдық оқытудан құрасады:1-саты-жалпы бастауыш бiлiм беру; 2-саты-негiзгi жалпы бiлiм беру.

         Бұл бағдарламада кәсiптiк бастауыш бiлiм беру мен техникалық және ауыл шарушылығы мамандықтары бойынша кәсiптiк орта бiлiмнiң бөлiгi орта бiлiм беру жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады және техналогиялар мен еңбек нарығы талаптарының деңгейдегi тиiмдi кәсiптiк қызметке даярлауды қамтамасыз ететiн техникалық және кәсiптiк бiлiм беру өзгертiлетiнi туралы да мәлiмденген. Сонымен қатар, бұл арада кәсiптiк орта бiлiм берудiң жекелеген бағдарламаларын iске асырудың өзi орта бiлiмнен кейiнгi бiлiм беру арқылы жаңа деңгейге көтерiледi.

       Орта бiлiмнен кейiнгi кәсiптiк бастауыш бiлiм беру тек қана жалпы орта бiлiм беру базасында қамтамасыз етiледi және кәсiптiк бiлiм беру бағдарламаларын iске асыру үшiн кәсiптiк бiлiм беру мен кадрларды даярлаудың бөлiгi ретiнде экономика , құқық, экология, медицина , ақпараттық технолгиялар, инновациялық менеджмент салаларында қызмет көрсету мен басқару еңбегiн атқаратын орта буын мамандарын басымдылықпен даярлайды. .        [24,170-бет]     

        Жоғары кәсiптiк бiлiм беру республикада тиiстi жоғары бiлiм беру бағдарламалар негiзiнде университет , академия, институт және осыларға теңестiрiлген оқу орындары бойынша iске асырылады. Сонымен қоса , жоғары оқу орындары тиiстi лицензиялары болған жағдайда орта, техникалық және кәсiптiк, орта бiлiмнен кейiнгi кәсiптiк бiлiм беру бағдарламаларын iске асыруға мүмкiндiктерi бар.

     Жоғары кәсiптiк бiлiм беру  мекемелерiнде Мемлекеттiк бағдарламаға сәйкес оқу процесiн ұйымдастыру технологиясының дәстүрлi жүйесiнiң орнына оқытудың кредиттiк жүйесi енгiзiледi. Бұл жүйе, дамыған елдердiң тәжiрибесi көрсеткендей, оқитындардың өз бетiнше белсендi жұмыс iстеуiн ынталандырады, жеке бiлiм бағытын таңдаудың болуын қамтамасыз етедi, бiлiм туралы құжаттардың әлемдiк бiлiм беру кеңiстiгiне танылуына әсер етедi.

       Мемлекеттiк бағдарламаға сәйкес жоғары кәсiптiк бiлiм беру негiзiнде екi деңгейден қалыптасады- жоғары бiлiм беру және жоғары оқу орнынан кейiнгi бiлiм беру. Жоғары бiлiм беру –ол жоғары базалық бiлiм беретiн баклавриат болады. Бакалавриаттың  бірінші   екінші   курсында жалпы  білім  беру  құрамдас  бөлігінің  мазмұны  бірізділігінен  болды,ал  келесі  еурстарына  оқыту  базалық  пәндер  бойынша  жүзеге   асырылады .  Барлық   мамандықтар бойынша(медицина   және  ветеринар  мамандықтарынан  басқа)  бакалавриатта  оқытуың  мерзімі  4  жылды  құрайды.  Бакалавриаттың  білім  беру  игеру  белгілі  бір саладағы бакалаврдың    тиісті  беру  бағдарламасын   игеру  белгілі  бір саладағы  бакалаврдың  тиісті  академиялық  дәрежиесі    берілетін  қорытынды  мемлекеттік  атестаттаумен  аяқталады. Бакалавриатты  бітірген  азаматтардың  жоғары  оқу  орнынан  кейінгі  білім  беру  орындарында,   яғни  магистратурада  өз  білімін жалғастыруға   мүмкіндігі  бар .

     Магистратурада    дайындық  1-2 жылдық   мерзімде  және  2  бағытта   жүргізіледі – ол  тереңдетілген   және  ғылыми – педагогикалық  даярлық.  Магистратурада   білім  беру   бағдарламалардың  негізгі  мақсаты  болып  оқитындарға   іргелі білім  беру,  әдіснамалық  және зерттеу  даярлығы  мен  ғылыми   бір   бағыты  бойынша  пәндерді  тереңдетіп  оқыту  табылады.  Магистратураны    бітіргендерге   магистыр  атты  академиялық  дәрежиесі  беріліп  ,  олар  доктарантурада   оқуын  жалғастыруға  немесе  ғылыми- педагогикалық  және  өзгеде  еңбек   қвзметімен  айналасуға  құқығы   бар.

     Жоғары  оқу  орнынан   кейінгі  білім  берудің  ең  жоғары білікті ғылыми  және  ғылыми- педагогикалық кадрлар  даярлаудың  аяқтаушы  білім  беру  деңгейі  болып  докторантура   есептеледі.  Докторлық  білім  беру бағдарламалар  бойынша  оқу  мерзімі  кемінде  3 жылды  құрайды. Бұл  бағдарламаларды  игеруге  және  докторлық  диссертация  қорғаған  азаматтарға  философия  докторы  академиялық  дәрежесін, ал  бейіндік  доктарантураны  игерген  кезде  бейіні  бойынша   дәрежесі  беріледі. Республика   азаматтарының  ақысыз  жалпы  орта  мен  техникалық   және  кәсіптік  білім  алуына   мемлекеттік  кепіл   негізі  болып  мемлекеттік  білім  беру мекемелерін  ұстауы  бюджеттік  қаржыландыру,   ал  жоғары   кәсіптік  және  жоғары  оқу  орнынан  кейінгі  білім  алудың-мемлекеттік  білім  беру  гранттары  табылады .

      Білім  беруге    арналған  шығыстар   құрамы  бюджеттік   жіктелу  бойынша  арнайы  функционалдық  топқа  сәйкес  қалыптасты. Республика  бюджет  бұл  топтың   үлесі  жыл  сайын  ұлғаюда  және   келешекте  олардың деңгеиі  жалпы  ішкі өнімнің  4  пайызына   жетуі   ұйғарылуда. Бұл  функционалды  топ    құрамында  мектепке   дейінгі  тәрбиемен,  оқыту  бастауыш  және  орта  білім  беру, арнайы  орта  білім  беру ,  кәсіптік  білім  беру , жоғары  білім  беруге  мемлекеттік  тапсырмасы  және  білім  беру  аумағындағы  басқада   қызметтер  көрсетіледі.  Осы  көтерілген  білім  беру  аумағындағы  басқа  да  қызметтер  көрсетілген . Осы  көрсетілген  білім  беру  мекемелерінің   типтері  мен  түрлері  бойынша  бюджет құралдарымен   қаржыландыру  іске  асырылды.

     Қаржыландыру  көздері  болып   республикалық  және  жергілікті  бюджеттер  және  бюджеттен  тыс  құралдар  табылады.  Білім  беру  мекемелерінің  іс- әрекетін  қаржыландыратын  бір  немесе  құрылтайшылар   болғандықтан,  мұндай  білім  беру  мекемесі  Қазақстан  Республикасының  Азаматтық  кодекс  ережелеріне  сәйкес  коммерциялық  ұйым деп есептейді. Ал  мемлекеттік  білім беру  мекемелерінің жекеменшік  ретінде  мемлекет   атынан  орталық  және   жергілікті басқару   органдары  болғандықтан, олар  осы  мекемелердің  мемлекеттік  орталық  және  жергілікті  қаржыландыру  мемлекеттік  кепіл  берушісі  болады. .        [24,174-бет]     

     Білім  беру  саласын  бюджеттік   қаржыландырудың  қажеттілігі  ең  алдымен  білім  беру  қызметтің  қоғамдық  тауар  ретіндегі   қасиеттері  мен  елдің  әлеуметтік-экономикалық   дамуындағы  олардың  ролімен  серттеседі.  Ал  бюджеттен  бөлінетін  құралдар  көлемі  практиканың   талаптарына  сәйкес  анықтауы   мүмкін  емес . Себебі,  мемлекеттік реттеудің  қай-қайсысы  өз  алды  бюджеттік   қамтамасыз   етуге жататын  мемлекеттік  тапсырыс  және натуралды  немесе  ақшалай  түрдегі  әлеуметтік    нормативтер   тағайындауды  талап  етеді . Мысалы,  заңнамаларда  білім  беру  жүйесі үшін  мемлекеттік  тапсырыс  бойынша оқитындар  контингентінің  саны,  мемлекеттік  білім  беру  стандартты, бюджеттік  қаржыландыру  нормативі сияқты  параметрлер  болуы  тиіс  екені  анықталған.

     Қазіргі  кезде  білім  беру  мекемелерін ұстау  үшін  әрекеттегі  қаржылық   ағымдар  бюджет деңгейлері  бойынша жіктелінеді. Орталық  Республикалық деңгей  бойынша  бюджеттік  құралдар мен   қамтамасыз  ету үш  бағытқа  бөлінеді, яғни  орталық  республикалық бағыныштағы  мекемелерге  ұстауға, рнспубликалық  білім  беру бағдарламаларды  іске  асыруға және  қаржылық  жәрдемге  мұқтажды  аймақтарға трансферттер  ретінде  білім  беру  субенцияларға. Аймақтық  және  жергілікті деңгей  республикалық деңгейге  ұқсас, мұнда  жергілікті,  бағыныштағы білім  беру мекемелерді  ұстаумен тиісті  білім  беру  бағарламаларды  іске  асыруға қажетті  бюджеттік  құралдар  құрастырылады.

     Білім  беру  саласын  басқару   стратегиясының   негізгі  бөлігі  ол  қаржылық  қамтамасыз ету. Бұл  мәселені  жетілдіру  барысында  бірінші мақсаттарды  шешу  қажеттігі  пайда  болады, олар  дамудың  басымды  бағыттарын таңдау, қаржыландырудың жаңа көздерін анықтау және  пайдалану,  қолда  бар  ресустарды  тиімді  пайдаланудың ұйымдық  және  экономикалық механизмдерін  жарату , бюджет  құралдарын  билеу  жөніндегі  өкілеттіктi  дәйекті   үлестіру. Республикалық  деңгей  бойы  қаржы  ресустармен  қамтамасыз  ету  білім беру  дамуының   басымды  бағыттарын   таңдау  мақсаты  ең  алдымен  білім  берудің  әр  түрлі  деңгейлері  бойынша  шығындардың  арақатынасын  анықтауға  байланысты.

     Бүкіләлемдік  Банк  мәліметтері  бойынша  қазіргі  кезде  дамыған  елдерде  міндетті  мектептік  білім  беру  арналған  шығындар  басымды  шығындар  болып  табылады.   Дамыған  елдерде   мұндай  шығындардың    үлесi  барлық  шығындардың  ішінде   67 пайыздан     (АҚШ) 89  пайызға дейін (Жапония) құрайды.  Осы  елдерде   жоғары  білім  беруге арналған  шығындардың үлесі 8  пайыздан (Жапония) 27 пайыз(АҚШ) пен 34 пайызға дейін  (Канада), ал мектепке  дейін  білім  беруге-0,3  пайыздан (Канада) 11 пайызға  дейін толықсыды. Қазақстанда шығындар  құрылымының  маңызды  ерекшеліктері  бар. Біздің елімізде мемлекетті  қаржыландыру ерекшелік  белгісінің  бірі-  ол мектепке  дейін  білім  беруге   арналған  шығындардың салыстырғанда жоғары  үлес салмағы-27% және мiндеттi бiлiм беруге арналған шығындардың төмен үлесi — барлығысы 50 %,  оның  iшінде  жалпы  академиялық  білім  беруге-38 % жатады,  кәсіптік  білім беруге қалған 12 % жатады.

        Қазіргі  уақытта   білім  беруді  қаржыландыру  республикалық деңгейден  келе-келе  жергілікті  деңгейге  беріліп  жатыр.  Мұндай  процес  ең алдымен  кәсіптік   білім  беру мекемелерінің  мүддесін қозғайды,  себебі орталықтан  қаржыландыру болған  жағдайда  аймақтық  және  жергілікті  еңбек  нарығына қажетті  кадрлар  дайындауды  есептеуі өте  қиын.Тағы  бір  себеп-  ол  білім  беру мекемелерді кәсіпорындармен ұйымдардың құралдары арқылы  қаржыландырудың  жоқтығы. Мысалы,  өткен  ғасырдың  90-шы  жылдардың  басында  бюджеттердің   барлық  денгейлердің құралдары  арқылы білім   беруге арналған  шығындардың 84 % құраған, ал қалған 16 % кәсіпорындармен   ұйымдардың  құралдары   арқылы  қамтамасыз  етілген.

       Мемлекеттік   дамудың  жаңа беталыстарына  сәйкес  білім   беру саласында  жеке  кәсіпкерлік  жүйесі орын  ала  бастады.  Білім  беру  қызметінің  нарығы мемлекеттік  тапсырысты қамтамасыз  етумен бірге  халықпен  кәсіпорындардың  әр  түрлі  топтарының  әлеуметтік      тапсырыстарына    қанағаттандыруын  талап  етеді.  Білім  беру процесіне   қалыптасып  жатқан  кәсіпкерлер  класымен  бірге  әр  түрлі  қоғамдық  қозғалыс  пен  ұйымдардың Ұлттық  бірлестіктердің  діндар  қауымдардың  өкілдері  қосылуда. Олардың  білім  беру  жүйені  өз  мүделеріне сай  көркейту  жөніндегі   талпыныстары   мемлекеттік  емес  оқу  орындарын   ашуға  және  мемлекеттік  мекемелерге   қаржылық  жәрдем  жасауға  ниеттендіреді.  Бұл  арада  мемлекеттік  мекемелерде  өздігінен  білім  беру бағдарламалар  таңдауды  іске асыруға   және халыққа  төлемақы негізінде  білім  беру  қызметінің   айдынды  спектрін көрсетуге  құқы  бар. Демек,  білім  беруді   қаржыландыру  қосымша  көздер  тартылу  арқылы  іске  асыруы  мүмкін,  яғни  білім  беру   мекеменің  өзінің кәсіпкерлік  іс  әрекеті  және     оларға    демеуші   болатын   заңды   және  жеке  тұлғалармен  арақатынас  құру. Осыған қоса,  кәсіптік  білім  беру  мекемелерінде   бюджеттік   құралдардан  тыс қосымша  арқылы  қызмет  көрсету  формалары  ретінде  келесілер  болуы  мүмкін:

• ғылыми- зерттеулік, өнеркәсіптік,  консалтингтік,  сертификаттық  іс   әрекет,  сараптамалық,  ақпараттық   және  басқа  да  қызмет  көрсету;
• мемлекеттік билік  пен   жергілікті  басқару  органдарымен, меншіктің   барлық  формадағы  кәсіпорындар мен   ұйымдармен  , басқа  да  заңды және   жеке  тұлғалармен  келісімшарт  арқылы  мемлекеттік  тапсырыстан  тыс кадрларды  даярлау,  қайта  даярлаумен  персоналдың  біліктілігін  көтеру ;
• шет ел  студенттері, аспиранттармен стажерларды оқытудың  тиімді  және  табысты жүйесін   қалыптастыру.
• оқу орындардың  әлеуметті  инфрақұрылымдарын  келе-келе ақылы    пайдалануға   өту;

           Сонымен   қатар тағы  бір   қаржыландыру   көзі   жөнінде  айта  кетсек-   ол  халықаралық  ұйымдардың  ақысыз   негізінде  немесе  халықаралық  ынтымақтастық   бағдарламаларды   іске  асыруға   білім   беру мекемелерге    берілетін   құралдар. Қайырымдылықтық   құралдар   көлемін  жоспарлау   мүмкін  емес.  Ол   білім  беру  үдерісінің барлық  қатынасушылардың  —  білім   беру орнының   ұжымы, оқитындардың   ата-аналары,  қоғам,  шаруашылық  субьектілер — жігеріне  байланысты.  Бұл   қаржыландырудың  ерекшелігі-  ол  ақша  құралдарының пайдалану  тәртібін  жәрдем  алушы   емес  қолдаушы  өзі   анықтайды,  ал,  бұған  кері,  мекеме   дербес коммерциялық  іс-  әрекетінен   түскен  табысты  өз  еркі  пайдаланады. .        [24,174-бет]     

      Қазақстан   Республикасының    дамуы   қазіргі  кезеңде   білім беру   саласына әсері  бар  өте  маңызды  өзгерістермен  сипатталады.  Олардың  қатарында   өсіп  келе жатқан   түлектерді   тәрбиелеу  мен оқытуға  қажетті  шарттар   жасау мемлекеттік   білім  беру  жүйесінің  негізгі  мақсаты  және  бұл  жүйенің   жас  түлектерінің ойдағыдай  дамуына  әсер  ететін факторлар  ішіндегі рөлі  өте  зор.  Сондықтан  білім  беру-  ол  білім  берудің  осыған  дейін  жеткен  деңгейін,  сапасын  және  базалық  білім   алудың  мүмкіндігін   келешекте  сақтап  қалу  және  әрі  қарай  дамыту. Бұл  мақсатты  шешу  білім  беру  аумағының басымдылықтары  мен  олардың  іс —  әрекеттерін  қамтамасыз  ету  жолдарын  анықтауға   байланысты. Білім  беру  дамуының  мемлекеттік  қаржылық   көмекпен қамтамасыз ету   қажетті  басымдылық  бағыттарын таңдау   ең  алдымен білім  берудің  әр  түрлі  деңгейлері  бойынша шығындар  арасалмағын  анықтауды  талап  етеді.  Бұл  арасалмақ   қазіргі  уақытта   білім   беру  деңгейлері  бойынша шығындардың  4%-ға  жуығы  мектепке  деиін  тәрбие  мен  оқытуға, 70%-ға  жуығы орта  білім  беруге, 3%- дан аса  кәсіптік  білім  беруге, 4-% жуығы  колледждерге, 10-%дан  аса  жоғары  білім  беруге  жұмсалады.  Қазіргі  кезеңде    білім  беру    деңгейлері   бойы   шығындар   құрылымы елдегі  экономикалық ахуалды  көрсетеді. Ал  болашақта Білім  беруді  дамытудың  2005-2010  жылдарға  арналған   мемлекеттік  бағдарламасын  іске  асыруға  байланысты    өзгерістер  болуы  мүмкін,   ең  алдымен оқытудың  сапасы  мен тұрақтылығын сақтау  үшін  шығындардың бірталай  өсуі.

      1999 жылдан  бастап  республикада студенттік контингентік   қалыптастыру  жаңа үлгіге  қалыптастыру жаңа үлгіге және жоғары білім беруде   қаржыландыруда  жаңа   әдіс  пайдалауға  көшу  іске  асырылды.  Осы  үлгіге  сәйкес   азаматтардың  ақысыз  жоғары  білім  алу мүмкіншіліктерді   мемлекеттік  білім  беру тапсырысқа  енген мамандықтар  бойынша мемлекеттік  білім  беру    гранттар  арқылы    жүзеге  асырылады.  Мемлекеттік  білім  беру  тапсырысқа  арналған  республикалық  бюджет  шығындарын   жоспарлау  жыл  бойы  бір  студентті  оқыту  бағасының  есебі  арқылы  іске  асырылады. Ал  мемлекеттік  білім  беру  тапсырысы  арқылы  оқып  жүрген  бір   студентке  шаққандағы  көлемін  барлық  шығындар   көлемін    барлық  студенттердің   орташа  жылдық  шартты  контигенттіне   бөлумен  анықталады.

     Жоғары  кәсіптік  білімді кадрларды  даярлауға  арналған шығындар құрамына  келесі  баптар   кіреді :

• оқытушылар,  қызметкерлермен  басқа  да персоналды еңбек ақысы
• қосымша ақшалай төлемдермен еңбек ақының сағаттық қоры
• студенттердің кәсіптік практикасына арналған шығындар.
• коммуналдық шығындар
• оқу әдістемелік әдебиеттер алуға арналған шығындар
• басқа да шығындар

     Студенттік контингентті қалыптастырудың жаңа үлесімен жоғаы білім беруді қаржыландырудың жаңа әдісінің оң болғанымен, мемлекеттік білім беру тапсырысқа арналған шығындарды жоспарлау әдістері көбінесе түрлі бағыттар мен әр түрлі мамандықтар бойынша кадр даярлау процесінің ерекшеліктерін есепке алмайды. Сонымен қоса, гранттар арқылы бөлінетін құралдар негізінде оқу орындардың ағымдағы шығындарын өтейді, ал олардың материалдық техникалық  базаларын бекітумен дамуын қамтамасыз етпейді.

      Білім  беру  саласының    қаржылық  қамтамасыз   етудің  тиімділігін  бюджет   құралдарының   нақты  қажеттілігін  есептемелерімен    оларды    дәйекті   жоспарлау  тәртібіне  негізделеді. “Білім   беру  туралы”Заңға  сәкес мемлекет  жыл  сайын   білім  беру   шығындарын   қаржыландыруға  бюджет  құралдарын    бөлуді  кепіл  етеді. Бұл  құралдардың  мөлшері  бюджет    жүйесінің   денгейлері   бойынша  кірістер  көлемімен    реттеледі.  Сондықтан,  білім  беруге арналған шығындарды бюджетке   енгізу   олардың қажеттілігімен    қоса  сол  шығындарды   іске  асыру   қаржылық   мүмкіншіліктерімен   анықталады.

      Білім  беру  саласына  арналған  бюджет  құралдары бюджеттiк жіктелуге  сәйкес  бөлінеді.    Бұл  саланы    ұстауға  арналған  бюджеттік   ақшаны  жоспарлау   тәртібі  әр   түрлі мекеме   үшін   іс-әрекетінiң    белгіленген   өндірістік   көрсеткіштерін есепке  алуға мүмкіншілік   жасайды.  Мысалы,  осындай  көрсеткіштер   болып  мектепке   дейінгі  тәрбие    оқыту  үшін   балалар   мен  топтар  саны  ,  мектеп   үшін оқушылармен  сыныптар  саны   табылады. Шығындарды есептеу,  белгіленген  формаларды   пайдалана  отырып шығыстардың  экономикалық  жіктеу  ерекшеліктері  бойынша  анықталады.

       Мемлекеттік білім беру мекемелерінің мемлекеттік қызметкер емес жұмыскерлердің негізгілік еңбекақысына арналған шығындар есптемелерін құру үшін 02-111 және 03-101 формалары толтырылады. Бұл формаларда мамандық пен қызмет атаулары, жұмыскерлердің категориясы мен стаждары бойынша мемлекеттік мекемелер қызметкерлерінің айлық еңбек ақы сомалары анықталады . Білім беру мекемелерінде тамаққа арналған шығындар есебі үшін 01-131 форма отырылады. Бұл форма бір оқушы немесе бір балаға шаққандағы тамақ нормасы мен олардың орташа жылдық саны негізінде тамақ азықтарын алушылардың атаулары көрсетіледі. Үкімет тағайындаған нормативтер негізінде комуналдық және электроқуатқа арналған шығындар көлемін есептеу үшін 01-041 және 01-044 формалар толтырылады. Сонымен қатар , ғимараттар құрал жабдықтар мен басқа да негізгі құралдарды ұстау, күту және жөндеуге арналған шығындар көлемін есептеу үшін 01-146 форма толтырылады. Нәтижеде, осындай  есептемелер  негізінде  қажетті бюджеттік  құралдар  көлемі  анықталып, білім  беру   мекемелерінің  қаржыландыру жоспары   қалыптастырылады. Бұл  құжатта  мекеменің аты   мен  мекен  жайы және  бюджеттік шамаланған  кірістер  түсінуіне  сәйкестік  тоқсан  сайын  қаржыландыру  көлемін  бөлумен  экономикалық  жіктелудің  әрбір  ерекшіліктері  бойы  бекітілген  құралдар  сомасы  көрсетіледі.

        Экономикалық  әдебиет  беттерінде  білім  беру  мекемелерінің  шығындарын  есептейтін  әр  түрлі  әдістер  ұсынылады.  Солардың  бірі,  ақпараттық  жалпы  қаржылық  көрсеткіш  болып есептелетін,  оқушылардың  біріне  шаққандағы  шығындар мөлшерін пайдалануға негізделеді. Бұл  көрсеткіш мағынасын анықтағанда басқа  да  функционалдық көрсеткіштердің  деңгейі   есепке  алу  қажет, мысалы,  мұғалімдер  кадрлары  мен  олардың  саны,  оқушылардың  сабақ  үлгілерін, орта  мектепте  білім  алудың  мүмкіндігін, негізгі құралдардың көлемімен   жағдайын  және  тағы  басқалары. Мысалы  ретінде  экономикалық  әдебиет  бетінде  жарияланған  әдістердің   бірін пайдалану   мүмкіндігін  қарайық. Бұл   әдістің негізінде  оқушылардың   біріне  шаққандағы  орта  білім   беруге  арналған  шығындар мөлшері  арналған.  Республика  бойынша  осы көрсеткіштің  деңгейі  орташа есеппен  алғанда  156 АҚШ долларын  құрайды.  Бұл  мөлшерді  бастапқы  ретінде   пайдаланғанда, оның  жеткілікті  денгейін  анықтау  үшін   қор  коэффицентін  (Қк)енгізу  қажет. Осы  коэффиценттің  мөлшері,  макроэкономикалық  көрсеткіштер  өзгерістерінің  негізінде  білім беруге арналған  шығындар сомасы  обьективті  түрде  өсу  мүмкіндігін  есептегенде ,  мысалы, 30%-ке  тең  болады. Демек, орта  білім  беру  деңгейі  үшін  жеткілікті  шығындар  мөлшерін (Сж) келесі  формула  арқылы  анықтауға  болады;

                   Сж=Кқ Сб=1,3156=202,8  АҚШ  долл/адамға

       Бұл  нәтиже  республика  бойынша  көрсеткіштің  орта  мөлшерін  көрсетеді,  ал  ауыл мен  қала  мектептері  бойынша  орта  білім  беруге  арналған  шығындар  мәнін  анықтау   үшін  осы  есептелген  көрсеткішті  саралау  қажет. Ауылдық  мектептердің  ахуалын,  ауыл  тұрғындарының  мекендеу  ерекшеліктерін  және  барлық оқушылардың  жартысына  жуығы  осы  ауылды  жерде тұратындарын есептей отырып, оқушылардың біріне шаққандағы шығындар мөлшерінің есебін әр түрлі дұрыстау коэффиецентерді пайдалану арқылы анықтауға болады, яғни, мысалы, ауылдық жердегі мектептері үшін Кд=0,9. Демек, аймақтар бойынша орта білім беру деңгейі үшін жеткілікті шығындар көлемі айтылған ерекшеліктерді есептей отырып келесі формула арқылы анықталады:

                      СЖР=Саж*Оса+ Сққ*Осқ , мұнда

    Саж –ауылдық жердегі мектептер үшін оқушылардың біріне есептелген шығындар мөлшері .

    Сққ-қалалық қоныстану мектептер үшін оқушылардың біріне есептелген шығындар мөлшері.

    Оса- аймақ бойынша ауылдық жердегі мектетердегі оқушылар саны .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

       Қорыта айтқанды , жергiлiктi бюджет қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлi қатысушылардың әлеуметтiк-экономикалық мүдделерiн қалыптастыратын күрделi және көп мiндет атқаратын құрал болып табылады. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар арасындағы әлеуметтiк шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кiрiс жөнiндегi ымыраға келедi, бюджеттiк дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет орталық және жергiлiктi мүдделердi қалыптастырып iске асырады. Ал бюджет экономикалық құжат ретiнде қоғамның саясаттық және әлеуметтiк дамуын көрсетедi. 

              Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негiзделгендiктен объективтi түрде сипатталады. Өз алды бюджеттiк сала болуы адамзаттың субъективтiк пiкiрiне байланысты емес, ең адымен ол қоғамдық өндiрiстiң дамуына керектi орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттiк табиғаты мен функцияларынан туатын объективтiк қажеттiлiкке байланысты. Бюджеттік жоспарлау-әр түрлі статистикалық, математикалық  экономика-математикалық және арнайы әдістер пайдалану арқылы іске асырылады.

        Бюджет кодексiнде мемлекеттiк бюджетке мынадай түсiнiк берiлген – ол “республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң арасындағы қарама-қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретiнде пайдаланатын және бекiтуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет”. Сонымен қатар, “жергiлiктi бюджет” терминi- мемлекет құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттiк қор мағынасында да пайдаланады.        [24,8-бет]     

     Айтылған мақсатқа жету үшiн нормативтiк- құқықтық актiлердiң ережелерiне сүйене, мемлекеттiк бюджет жүйесiндегi теориялық және практикалық аспектiлердi қорытындылай отырып, Қазақстан Республикасының    бюджет жүйесінiң негiздерiн логикалық тiзбектi түрде жазуын, әр түрлi

 

деңгейдегi бюджеттердiң мазмұны мен функциялары, осы аумақтағы заңнамалық және атқарушы органдардың функцияларын толығынан қарастырады.

    Жергілікті қаржылық билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рол беріледі.

    Бұл жұмыстың мазмұны мен құрылымы – “Мемлекеттiк бюджет” курсының негiзi мен Бюджет кодексi негiзiнде және “Мақтарал аудандық бюджетін басқару және жоспарлау”бөлімі және олардың құрылымына сәйкес.

        Жергiлiктi бюджеттiң және қаржының негізгі мақсаттары — Республикалық бюджетті есеп айырысу- кассалық күтуін өрістету, және бақылау, мемлекеттік бюджетті есеп айырысу-кассалық күтуін өрістету оның ішінде ақылы қызмет көрсетуден депозиттік сомалардан және демеушілiк пен қайырымдылық жәрдемнен түскен құралдар бойынша шоттарды, бюджет жүйесіндегі  бухгалтерлік пен есеп беруді және қаржылық органдар жүйесіндегі ішкі аудитті дамыту мен жетілдіруге қатынасу, қаржыны дұыс басқару, аумақтық жерлердегi бюджет саласын тиiмдi жүргiзу, республикалық және өз құзіреті шегінде жергілікті бюджеттердің құралдарын тиімді  және мақсатты пайдалануды бақылауын қамтамасыз ету, мемлекеттік ақпараттық жүйесінің іс-әрекетін қамтамасыз ету.

Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Ол жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс қорларды жєне басқарудың жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын қамтиды.

           Жергілікті қаржының рөлі, оның құрылымы мен бағыты бүтіндей билік пен басқарудың жергілікті органдарына жүктелінген функциялардың сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің єкімшілік аумақтық құрылысымен жєне оның саяси –экономикалық бағыттылығымен анықталады. Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі єрқашанда,  біріншіден,  елдің жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық єлуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы мен міндеттерін белгілі бір дєрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дєрежесіне байланысты болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер.

 

1. Қазақстан Республиканың Бюджет Кодексі 2005ж.
2. Қаржы Қ.Қ. Iлиясов , С. Құлпыбаев Алматы 2005ж
3. Банктегі бухгалтерлік есеп С.Т Мыржақыпова
4. Қаржылық жалпы курсы В.Д. Мельников, В.Д. Ли
5. Бухгалтерський управленческий учет В.Б. Ивашкевич.
6. Бухгалтерський учет в государственных учреждениях Алматы. 2003.
7. Бухалтерских учет на прозводственных предприятиях. В.Э. Каримов.
8. Управленческсий учет. Энтони А. Аткенсон. М 2005 г.
9. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Алматы 2003 ж.
10. Қазақстан Республикасының Салық кодексі А 2002 ж.
11. Инструкция по учету операций Н.Б РК с ценным бумагами (постовление совета директаров от 12.06.97 №209);
12. Инструкция по учету доходов и расходов и их отражению по кодам ,
13. Бюджетной классификаций Н.Б. РК (постовление совета директаров от 14.05.97 г №170)
14. Инструкция по учету операций с таварно – мариальными запасами, в том чесле молоценными и быстро – изномивающими предметами в подазрениях НБ РК (постовление совета директаров от 12.06.97 г №201).
15. Собраник задач по финансовому анализ 1997 г.
16. Ковалев В.В “Финансовый анализ” М 1998 г.
17. Абрюкина М.С., Грачев А.В. Анализ финансова – экономической деятельности предприятия учебно – практическое пособие – М; изд. “Дело и сервиз”, 1998 г.
18. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030 Процветание, безопапсность и улучщение блогосостояние всех казахстанцов Послание Президента страны народу Казахстана.
19. Ф.Б. Диполь “Финансвый и управленческий анализ” Москва 1998 г.
20. Қаржы қаражат. “Заңды тұлғалардың табыс салығының ерекшеліктері” 1996 жыл. №6 ;
21. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар жарлығы.
22. Налог – учебник под редакцией. Чериника;
23. Салықтар – оқулық. А.Б. Ермекбаев, Алматы 1995ж.
24. Мемлекеттiк бюджет Өтебаев Н Алматы 2005
25. “Білім беру туралы ” заңы 1999 жылы маусым айының 7 жұлдызы.

 

 

 

 

 

 

 

Осы- аймақ бойынша қалалық  қоныстану мектептердегі оқушылардың саны.Осы әдісті қолдана отырып, республика бойынша барлық білім беруге арналған шығындар көлемін анықтауға болады. Білім беру саласын қаржыландыру көлемін жеткілiкті шығындар мөлшерін есептеу арқылы анықтау аймақтар мен тұрғын жер бойынша диспропорцияны жою мен әлеуметтік жағдай жасауды іске асыруға мүмкіндік береді.   

      Білім  беру   мекемелерін  ағымды   ұстауға  арналған  шығындардың   негізгі  бөлігін   еңбекақы   төлеуге  жұмсалатын    шығындар   құрайды. Олар  педагогикалық, әкімші-шаруашылық   және    оқу-көмектесуші  персонал  бойынша  анықталады.  Үкімет  бекіткен   бірыңғай  тарифтік   кесте  негізінде  анықталған   осы  еңбекақы  мен   оған  қосымша   және   басқа  да  төлемдер  түрлерінде  арналған  шығындар  қосындысы  білім  беру  мекеме  жұмыскерлерінің  еңбекақы   қоры  болып  табылады.

       Білім  беру  саласының   мемлекеттік  мекеме    жұмыскерлерінің  еңбекақы   жүйесі  Республика  үкіметінің  2003 ж. бекіткен N-91 “Мемлекеттік    қызметкерлер   және  қазыналық  кәсіпорындар  жұмыскерлері   емес  мемлекеттік  мекемелер   жұмыскерлерінің еңбекақы  жүйесі  жөніндегі”  қаулысымен   реттеледі.  Осы  қаулыға  сәйкес  білім  беру  мемлекеттік  мекемелерде   сағаттық   еңбекақы   жүйесі  тағайындалған   және  осындай  мекемелердің    жұмыскерлері  мемлекеттік    мекемелермен  қазыналық  кәсіпорындар  қызметтері  тізілімінің   G санаты  тобына  апарылған.  Еңбекақы   қорының  анықтау  маңында  негізгі   табыстық   ақымен  қоса  жалпы  білім  беру, жоғары  білім  беру  мен  мемлекеттік   ғылыми  мекемелер  мен  қазыналық  кәсіпорындар   жұмыскерлеріне еңбектің  айрықша  шарттары  үшін  заңнамалармен тағайындалған   қосымша  төлемдер  есептеледі. Мысалы,  мектеп  мұғалімдері еңбекақы  қоры  қосымша  төлемдері  қоса  біріңғай  тарифтік  кесте  негізінде есептелген  педагогикалық мөлшерлемелер  санымен  әрбір  сыныптар  тобы  бойынша  есептелген  оқу  сағаттарының  жалпы көлемінің  мұғалімнің  белгіленген  оқу  сағат  нормасы   бөлу  арқылы   анықталады.  Білім  беру   мекемелерінің  еңбекақы   жүйесінің  айрықша  ерекшелігі-ол  оқу   жылы  мен  қаржы  жылы    басының  түйіспеуі.  Сондықтан, ағымдағы  және  жаңа  қаржы  жылғы  айлар  үшін  еңбекақы   қорының  сомасымен  сыныптар  топтарының  саны негізінде 1-ші қаңтар мен 1-ші  қыркүйекке мұғалімнің  орташа  мөлшерлемесі  мен  еңбекақы қоры  есептеледі.