Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасында банк банкингінің даму тенденцияларын талдау

МАЗМҰНЫ

КlРlСПЕ …….………8

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕ БӨЛШЕК БАНКИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк жүйесі және оның қызметінің даму ерекшелiктерi………………………….11
Қазақстан Республикасы банктерінің қызметтері және дамуы…………………20
1.3 Банкинг: банк өнiмiн және қызметiн сату………………………………………………..28
1.5 Қазақстандық банктердiң сыртқы экономикалық қызметi………………………..37

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНК БАНКИНГІНІҢ ДАМУ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Экономиканың қазіргі жағдайындағы банк жүйесінің дамуын
талдау…………………………………………………………………………………………………….40
2.2 Коммерциялық банктердің банкингтік қызметтерін экономикалық талдау
(АҚ “Каспиий банкі” материалдары негізінде )…………..……………………..53

3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАНК
ЖҮЙЕСІН ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ОДАН ӘРІ ДАМЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономикалық тұрақтылық жағдайындағы банк жүйесінің өзекті
мәселелері……………………………………………………………………………………………..64
3.2 Банк жүйесін дамыту проблемаларының шешу жолдары…..………………….67
3.3 “Каспий банк”АҚ Шымкент Филиалында «INTERFAST» жүйесін
ендіру…………………………………………………………………………………………………….69

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР …………………………….………………………80

 

 

 

 

 

 

 

КIРIСПЕ

Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық экономика жолына баяғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел экономикасы үшiн маңызды болып табылады.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп айтуға болады. Ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн реформалау нәтижесi бойынша: »Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де сапалы өзгерiстерге ұшырады» деп мақтанышпен атап өткен болатын.
Қазақстанда банк жүйесiн реформалау iсi ең алдымен коммерциялық банктердi құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында орналасқан »Союз» кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды. Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында 1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк »БанкЦентрКредит» ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi атқаруда.
1995 жылы »Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы» Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары, оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты, кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында »Заң күшi бар Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы»; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде »Қазақстан Республикасында вексель айналысы туралы»; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде »Банк қызметiнiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» бiрқатар заңдары қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi. Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк iсiнiң дамуындағы қызметтердiң әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында қолданғанымыз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденциялрды, оны басқару ёдiстерi Іазақстанның банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып табылады.
Факторлың талдау негiзiнде банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк iсiндегi қызметтердi аныңтау, оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялың банктердiң iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлың қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. Бұл проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып табылады, сондыңтан да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлы аталған себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның ақсатары мен негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.
Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк жүйесінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк iсiнiң дамуынның қазiргi кездегi теориялық сұрақтарды оқып бiлу, олардың құралын анықтау, маңызын нақтылау және оларға анықтама беру;
2. Банк қызметінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтау әдiстерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қызмет түрлерiнiң тиiмдiлiгiн нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандың банк мекемелерiне банк iсiн жетiлдiру үшiн нақты ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәнi мен объектiсi. Жұмыстың пәнi реттiнде банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаудың құралдарымен және әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң қызметi болып табылады.
Диплом жұмысынын әдiстемелiк негiзiн: Қазақстан Республикасының заңдары, ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еңбектерi, оқулықтар мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi құрайды.
Диплом жұмысынын құрылымы: жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕ БӨЛШЕК БАНКИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Банк жүйесі және оның қызметінің даму ерекшелiктерi

Қазіргі кездегі банк ісі- ұзақ мерзімдік дамудың нәтижесі. Банк образының алғашқы нұсқалары ретінде, ақша мен тауарды сақтаудың ең тиімді орны ретінде саналған шіркеулерді алуға болады. Египетте мұндай операциялар б.э.д. ХХVIII- ХХVII ғ.ғ жүргізілген, ал Вавилон және Ассирияның көптеген құжаттары, сол уақыттың өзінде қаражатарды сақтау формалары және ссудалық операциялар заңмен реттелінгендігін, сонымен қоса, қаражаттарды сақтағандары үшін төлем ақы алынғандығын дәлелдейді.
Мұның барлығы толық мағанасындағы банк ісі емес еді. Банк ісінің толығымен дамуы, қаражаттарды сақтау қызметтеріне қосымша несиелік операциялардың жүргізілуі босталған кезден басталады.Банк ісінің алғашқы кәсіпқойлары ретінде орта ғасырдағы менял және раставщик айтуға болады. “Банк” сөзінің өзі италияндық “banko” (ақша столы) сөзінен шыққан. Ендеше банк ісінің дамуы несиелік қатынастардың дамуымен тығыз байланысты. Сондықтан, қазіргі кездегі банктердің қызметтерінің еркшеліктерін анықтау үшін, экономикалық қатынастардың бұл саласының даму процессін қарастырған жөн болады.
Несие қатынастары – ссудалық келісім жөніндегі кредитор мен қарыз алушының арыснда қалыптасатын қатынас, яғни ссудалық төлемақы және қайтарым негізінде ақшаны немесе материалдық құндылықтарды белгілі бір уақытқа беру.
Несиелік қатынастардың туындауының объективтік және заңдық сипатты бар екендігін ұмытпаған жөн. Тауарлай- ақшалық қатынастардың болуы, шаруашылық субъектілерінің бірін бірімен байланысты екендігін білдіреді. Әрбір кәсіпорын қаражаттары өндіріс және айналым процесстерінде тек өзіне ғана тән , бір жағынан мемлекет пен халықтың қаражаттарының айналымымен, екінші жағынан өзгелей кәсіпорындардың жекелеген айналымдарымен негізделегн, жеке айналым жасайды.Өддіріс қорларының айналм заңдылықтары экономика салалары мен кәсіпорындардың өзгеріп отыратын қажеттіліктерін туындаса, ал оның жеке өзінің айналымы аталған қажеттіліктердің әр кезде туындауына әкеледі: бір кезе, өндіріс бөлімдерің ақшалай қаражаттарға деген қажеттіліетері жоғары болса, екіншілерінің уақытша бас қаражатттары қалыптасуы мүмкін.
Мұндай процесстердің нәтижесінде экономикалық қайшылықтар туындайды, яғни, кәсіпорының ақшалай қаражаттарға деген қажеттілігі мен оның қолда бар болуы арасындағы қайшылық. Мұндай қайшылықтардың көрінуінің екі нысаны болуы мүмкін: ақшалай қаржаттардың қолда болу немесе оның уақытша болмау, сондай-ақ, қосымша қаржаттарға деген қажеттілік пен оның болмау сияқты қайшылық.
Бірінші қайшылықтың мазмұны мынада, егер кәсіпорының қандайда бір ақшалай қаражаттары болып және де ол ешқендай табыс әкелмейтін болса, яғни ешқандай шаруаға қолданылмаса, онда өндірістің тиімділігі төмендейді. Ендеше өндірістен босаған ақшалай қаражаттар өзінің қолданылыу аясын табуы тиіс. Ал, өз кезегінде несие арқала қолданыс табуы мүмкін. Ендеше, бірінші қайшылық өз шешімін тапты деген сөз.
Мұнымен, тек, несиенің қызмет ету мүмкіндігін ғана анықтадық. Өйткені уақытша бос ақша кері қайтару принципімен, өзге кәсіпорынға берілуі мүмкін. Сондықтанда несиелік қатынастар туындау үшін, қоғамда осындай қайтарымды деген қаражаттарға қажеттілік болуы тиіс. Мұндай қажеттіліктердің болуы жоғарыда талған екінші қайшылықты шешеді.
Егер қосымша қаражаттарға деген қажеттілік пен оның болмауы арасындағы қайшылық өз шешімдерін тапаса, онда ұдайыөндіріс прцессі тоқтайды. Ендеше мұндай қажеттіліктер міндетті түрде қанағаттандырылуы тиіс. Теориялық тұрғыдан қажеттілікті үш тұрлі көздерден қанағаттандыруға болады.
Біріншіден, өзіндік қаржаттаржың резервтік қорын құруа болады. Бірақ бұл әдісті толық қанағаттанарлық деп қарауға болмайды. Қосымша қаражаттарға деген уақытша қажеттіліктерді өзіндік капиталдаң резервтік қорымен жабы кезінде жоғарыда аталған қайшылықтар ( қаражаттардың қолда болуы және оның болмауы) күрделене түседі. Ендеше қайшылықтардың бірі екнішісінің асқынуымен шешіледі деген сөз.
Екіншіден, қажеттілікті қайтарымын қажет етпейтін бюджеттік қаржыландыру жолымен жабуға болады. Жеке өндіріс қажеттілігі тұрғысынан қарасақ, онда қажеттілік қанағаттандырылды. Ал қоғамдық өндіріс тұрғысынан қарайтын болса, онда қажеттілік жоғалған жоқ, ол тек бір шаруашылық деңгейінен екінші шаруашылық деңгейіне ( кәсіпорыннан мемлекеттек) өтті. Ендеше қайшылықтар өз шешімдерін тапқан жоқ.
Соңғысы, яғни үшінші жолы- уақытша бос қаржаттарды қарызға алу (өзге кәсіпорындардан, мемлекеттен, халықтан). Мұндай жағдайда, шын мәнінде, қажеттілік қанағаттандырылады. Қосымша қаражаттарға деген қажеттілік қанағаттандырылып болғаннан кейін, қарыз қаржат тура солай қайтарылады.
Ендеше, қосымша ақшалай қаржаттарға деген уақытша қажеттілік уақытша бос қаражаттармен жабылады. Мұндай қаржаттар тек несие (зайым) түрінде үсынылады.
Неиселік қатынастардың болуы заңды құблыс болып табылады. Несиелік қатынастар үш кезеңнен өтеді:
ـ Кредитор және қарыз алушы арасындағы тікелей қатынас;
ـ Делдал қатысатын несиелік қатынас;
ـ Реттелінентін несиелік қатынас.
Тарихи және логикалық тұрғыдан, несиелік қатынастардың ең қарапайым түрі кредитор және қарыз алушы арасындағы тікелей қатынас болып табылады. Бұл қатынас өте қарапайым болғанымен, несиелік қатынастардың өдан әрі дамуының көздері болып тадылады.
Несиелік қатынаста делдалдаң қатысуы қатынастың жаңа элементтермн толықтырылуын білдіреді. Мұндай несиелік қатынастардың негізгі формасы, банктік несие, яғни банк делдел ретінде болады. Ал банк жүйесінің өзінің дамуы, несиелік қатынастардың күрделене түсуі, барлығының мүдделерін теңестіріп отыратын органның болуын талап етеді. Ал ондай қызметті тек мемлекеттік банктер ғана орындай алады.
Осылай несиелік қатынас жаңа деңгейге көтеріледі, ол үшінші формасы- реттелінентін несиелік қатынас. Несиелік қатынастың дамуын сурет 1 көруге болады.
Несие қатынастарының дамуы
Жүйенің алғашқы жағдайының болуы

 

 

 

 

БІРІНШІ ҚАЙШЫЛЫҚ
Несиеге делдеалдардың қатысу

 

 

 

 

ЕКІНШІ ҚАЙШЫЛЫҚ
Несиелік қатынастарды реттеуші органдардың туындау,
“банктердің банкі”

 

 

 

Сурет 1
Экономикалық дамудың қазіргі деңгейіне үшінші формасы сай келеді. Өйкені, несиелік қатынастың әрбір даму кезеңа алғашқысының туындысы болып табылады. Ендеше үшінші формасы алғашқыларының барлығын қамтиды.
Осындай құрлымды несие механизіміне де үсынуға болады. Ол: біріншіден, кредитор мен қарыз алушы арасындағы тікелей қатынасты ұйымдастыру; екіншіден, несиеде делдалдардың болуы (банк жүйесі); үшіншіден, несиелік қатынастар мен жүйенің қызметтерін реттеп отыратын мехенизімнен түруы тиіс.
Өзара қатынастың қазғалыстылығы және күрделілігімен ерекшеленентін нарық экономикасында шешім қабылдау үшін, сараптай білу қаблеті болуы,банк қызмет ететін шкі, сыртқы орталардың даму заңдылықтарын және болашақты айқындай білу қажет. Тиімді банктік қызмет үшін әдістемелік нұсқаулықтарды немесе тәжірибелік машықтың болуы жеткіліксіз, сонымен қатар, теориялық білімнің болуыда маңызды.
Банк жүйесi – бұл салым қабылдау және несие беру қызметтерiн орындайтын банктер мен банк институттарының әр алуан түрлерiнiң жиынтығы.
Кез келген мемлекеттiң банк жүйесi жалпы алып қарағанда экономиканың үлгiсiне байланысты болады. Орталықтандырылған экономикадағы банк жүйесi нарықтың экономикасы дамыған банк жүйесiнен ерекшеленедi. Экономикадағы банк жүйесiнiң маңызын дәлелдеп жатудың өзi артық. Банк жүйесi арқылы мемлекет экономиканың салалық және аумақтық даму саясатын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында жүргiзiлген реформалар барысында елiмiзде классикалық екi деңгейлi банктер жүйесiне өту кезеңi аяқталды. Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады. ұлттық банк мемлекеттiң орталық банкi болып табылады және ол банк жүйесiнiң жоғарғы (бiрiншi) деңгейiне жатады. Өзге банктердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi) деңгейiне жатады. Қазақстан Республикасының орталық (ұлттық) банкi мемлекеттiң негiзгi банкi болып табылады. Олардың қызметi өкiлеттi және атқарушы өкiмет органдарынан тәуелсiз. Қазақстан Республикасының орталық банкi – экономикалық дербес мекеме. Ол өзiнiң қызметiн меншiктi табыстары есебiнен жүзеге асырады.
Орталық банк көптеген қызметтер атқарады. Оның iшiнде негiзгiлерi:
— ақша эмиссиясы (айналымға ақша шығару)
— мемлекеттiң алтын валюта қорын сақтау
— басқа несие беретiн мекемелердiң резервтiк қорларын сақтау
— экономиканы ақша-несие арқылы реттеу
— коммерциялық банктерге несие беру және мемлекеттiк мекемелерге кассалық қызмет көрсету
— банктердiң, сондай-ақ шет ел валютасын сатып алу, сату және айырбастау жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын ұйымдастыру қызметiн реттеу және қадағалау т.б.
Қазақстан Республикасы Орталық банкiнiң ақша-несие саясатын жүргiзудегi негiзгi құралдары мен әдiстерiне: Қазақстан Ұлттық банкiнiң сыйақы ставкалары, резервтiк талаптар, оның нарықтағы операциялары, валюталық реттеу, тiкелей сандық шектеулер жатады.
Коммерциялық банктер банк жүйесiнiң аса маңызды буыны болып есептеледi. Қазiргi коммерциялық банктер қаржы-несие мекемелерiнiң әмбебап сипаттағы түрi.
Нарықтық экономикада банктермен қатар банк жүйесiне сақтандыру компаниялары, инвестициялық банктер, қарыз сақтау ассоциациялары, зейнетақы қорлары және т.б. осы сияқты арнаулы қаржы-несие институттары ерекше орын алады. Көп көлемде ақша ресурстарын шоғырландыратын бұл институттар капиталды тиiмдi орналастыру және қорлану процесiне белсендi қатысады.
Банк жүйесiн жоғарғы дәрежедегi макроэкономикалық мақсаттарды жүзеге асыратын маңызды құрал ретiнде қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық экономика жолына баяғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел экономикасы үшiн маңызды болып табылады.
Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп айтуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк алуының он жылдығына арналған салтанатты жиналыста ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн реформалау нәтижесi бойынша: «Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де
сапалы өзгерiстерге ұшырады« деп мақтанышпен атап өткен болатын.
Қазақстанда банк жүйесiн реформалау iсi ең алдымен коммерциялық банктердi құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында орналасқан »Союз» кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды. Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында 1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк »ЦентрКредит» ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi атқаруда.
1990 жылы »Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы» Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары, оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты, кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында »Заң күшi бар Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы»; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде »Қазақстан Республикасында векселü айналысы туралы»; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде »Банк қызметiнiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» бiрқатар заңдары қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi. Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк қызметiн тарату әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында қолданғанымыз абзал.
Өнеркәсiптiң дамуы барысында банктердiң жаңа қызмет түрлерi дами бастады. Бұл, ең алдымен, өндiрiстiк циклды қысқа мерзiмдi несиелеумен байланысты банктердiң операциялары. Айналым капиталын толықтыруға, шикiзат және материал қорын жасауға, дайын өнiм мен бұйымдарға, еңбекақы төлеуге ссуда беру кеңiнен қолданыла бастады. Бiрте-бiрте несиелеу мерзiмдерi ұзара түстi, капиталды ұзақ мерзiмдерге салу үрдiсi байқала түстi. Сондықтан банк ресурстарының бiр бөлiгi негiзгi капиталға, бағалы қағаздарға және басқа да активтерге салым жасау үшiн қолданыла бастады. Бұл жағдайлардың барлығы да »коммерциялық банк» терминiнiң бастапқы мәнiнiң жоғалуына алып келдi. Бүгiнде, »коммерциялық банк» терминi мүлде басқа мәнге ие болып, оның »iскерлiк» сипатын бiлдiредi, яғни қазiргi коммерциялық банктер рынок субъектiлерiне қызмет жасау түрiне қарамастан барлығына бiрдей қызмет көрсетедi.
Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк қызметiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазiргi кезде бұрыннан келе жатқан салымдарды тарту мен ссуда беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.
Коммерциялық банктердiң осы операцияларын топтастыра отырып, олар атқаратын негiзгi функцияларды анықтауға болады:
1) уақытша бос қаржыларды, жинақтарды шоғырландыру (депозиттiк операциялар);
2) экономика мен тұрғын халықты несиелеу (активтi операциялар);
3) несие ақшаларын шығару;
4) нақты ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргiзу;
5) инвестициялық қызмет;
6) клиенттерге басқа да қаржы қызметтерiн көрсету.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру және оларды капиталға айналдыру функциясын орындай отырып, банктер ақшалай табыстар мен жинақтарды салымдар түрiнде шоғырландырады. Салымдарда топталған жинақтарды ссуда капиталына айналдыру үшiн банктер қарыз алушыларға несие бередi. Іарыз алушылар қаржыларды өндiрiстi ұлғайтуға, тауар сатып алуға жұмсайды. Сонымен, коммерциялық банктердiң көмегiмен салымдар капиталға айналады.
Ақшаларды тиiмдi орналастыру мақсатында салымдарға (депозиттерге) тартудағы банктердiң қызметiн депозиттiк операциялар деп атайды. Депозиттiк операциялар негiзiнде коммерциялық банктердiң несие ресурстрының басым бөлiгi құралады.
Коммерциялық банктердiң екiншi негiзгi дәстүрлi функциясы – экономика мен тұрғын халықты несиелеу болып табылады. Бұл функция банк қызметiнiң маңызды бөлiгi болуымен бiрге активтi операцияларға жатады.
Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу операциялар.
Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи тұрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы, қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.
Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде банктi iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция, экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы, валюталық операциялармен).

Жiктелу белгiлерi Ұсынылатын қызметтер түрлерi
Банктiк қызмет ерекшелiгiне сәйкес болуына байланысты Банктердiң өздерiне ғана тән ерекше қызметтер
Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi алу субъектiлерiне тәуелдi Заңды тұлғалар
Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын құру және орналастыру әдiсiне байланысты Активтi операциялар
Пассивтi операциялар
Ұсынғаны үшiн байланысты төлемiне Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың өнiмнiң байланысы тәуелдi қозғалыс Материалдың өнiм қозғалысымен байланысты қызметтер
Таза қызметтер

Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.
Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп айтуға да облады: оларды «ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы үлкен және кiшi мұнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын) сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала бередi, банкке айналмайды.
Берiлген операциялар өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады. Заңды банк-бұл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде орындайтын кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн, қандай да бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi, басқа Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар «басқа несиелiк мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының «Банктер және банктiк қызмет туралық заңында.
Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк, несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар кiредi. Бұл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.
Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар үшiн операция тұрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде, төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).

1.2 Қазақстан Республикасы банктерінің қызметтері және дамуы

Кез-келген банктiң ұйымдастырылу құрлымы таңдап алынған стратегияның мақсаттарына жетудегi шартардың маңызды құрамдас бөлiгi болып табылады. Банктiң тұтас қызметi, оның қалай ұйымдастырылғанына, ондағы басқару субъектi мен объекттiң арасындағы қатынастардың қалай орнатылғандығына тәуелдi болып келедi. Сондықтан, банк қызметiн анықтаушы сыртқы және iшкi факторларға , статегиялық мақсаттарға сай келетiн ұйымдастырылу құрлымын таңдау , қазiргi кездегi банктердiң өзектi мәсәлелерiнiң бiрiне айналып отыр.
Банктер әртүрлi нарықтық жағдайларда қызмет етедi, көптеген қызмет түрлерiн көрсетуге маманданып, алдына стратегиялық мақсаттар қояды. Ендеше, олардың ұйымдастырылу құрлымдары да әр түрлi болып келедi. ұйымдастырыу құрлымдарының әр бiр түрiнiң өзiне тән ерекшелiктерi мен кемшiлiктерi бар. Осы орайда, бұл мiндеттi түрде ұйымдастырылу әдiсiн таңдауда ескерiлуi тиiс.
Нарық жағдайында қызмет ететiн банктердiң жақсы ұйымдастырылуына, барлық бөлiмшелердегi қызметшiлердiң жұмыстарын тиiмдi ұйымдастыруға, басқару қызметiн жүзеге асыруға, клиенттердiң қажеттiлiктерiн масималды қанағатттандыруға мүмкiндiк беретiн , ұйымдастыру әдiстерiне тоқталып көрелiк. Банк қызметiн ұйымдастырудың негiзгi үш тобын сурет 2 көруге болады.

Ұйымдастырылу құрлыммының негiзгi топтары

 

 

 

 

 

 

Сурет 2

Жоғарыда көрсетiлген ұйымдастырылу құрлымының топтары, оларды жiктеудiң негiдерi бола алады. Негiзгi жiктеу белгiлерiне орай, ұйымдастырылу құрлымының түрлерiнiң көп екендiнiгiн көруге болады. Оларды кесте түрiнде сурет 3 келтiруге болады.
Нарықтық жағдайлардың барлығына сәйкес келетiн және қолдануға болатын ұйымдастырлу құрлымының жоқ екендiгiн ескерген жөн.

Ұйымдастыру құрлымдарының жiктелiнуi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 3
Банктердiң ұйымдастырылу құрлымдарына көзқарастардың негiзгi сипаты- банктiң ұйымдастырылу құрлымы қозғалысты элемент болғандықтан, әрқашанда ұйым мақсаттарна сәйкестендiрiлiп отыруы тиiс.
Бюкратиялық қағида негiзiндегi ұйымдастырылу құрлымы. ХХ ғасырдың басында немiс социологi М. Вебер бюрократия түсiнiгiн ұйымды құрудың идеалды моделi деп түсiндiрген болатын. Бұл теорияға сәйкес, ұйымның бюрократиялық негiзде құрылуы, басқарудың барлық бөлiмдерiнiң жақсы қалыптастырылған жұмысын, еңбектiң нақты бөлiнуiн, әрбiбр жұмысшы қызметiн қатаң түрде шектеудi және өз маандығына сай кәсiби қызметшiлердi таңдау дегендi бiлдiредi. Мұндай талаптар ұйымдастырылу құрлымына дағдылы болып, көптеген ұйымдардың қызмет негiзiге ендi. Қазiргi күннiң өзiнде бюрократиялық негiзде құрылған ұйымдарды
кездестiруге болады.
Ұйымды бюрократиялық модель негiзiнде құруда төмендегiдей түрлерiн қолдануға болады:
 Функционалдық ұйымдастырылу құрлымы;
 Дивизионалдық негiзде ұйымдастырылу құрлымы;
 Халықаралық нарықтарда қазмет етушi ұйымдардың құрлымы.
Бюрократиялық негiздегi ұйымдастырылу құрлымдарының дамуна жеке тоқталып өтелiк.
Функционалдық ұйымдастырылу құрлымы. Мұндай белгi негiзiндегi ұйымдастырылған банктер саны аз. Аталған құрлым банктiң қызметiн жекелеген бөлiктерге бөлiп, олардың әр қайсысы мақсатқа жету үшiн қызмет етедi дегендi бiлдiредi. Банктiң қызметiнiң жекелеген бөлiктерi ретiнде банктiк операцияларды басқару, маркетингтiк қызмет, бухгалтерлiк есеп және есеп беру, шаруашылық басқармасы қызметтерi түсiндiрiледi. Әрбiр бөлiмнiң қызметтерiнiң мiндет көлемiне қарай қосымша бөлiмшелер ашылуы мүмкiн. Функционалдық құрлым нарықтық жағдайларға тәуелсiз , қызметтiң қандайда бiр түрiн ұсынуға жетiк маманданған кiшiрек банктерде қолданылады. Ендеше, бұл ұйымдастырылу құрлымы тұрақтылық жағдайдың болуын талап етедi. Ал, нарық жағдайында мұндай идеалды жағдайдың болуы сирек кездеседi, сондықтан көптеген банктер ұйымдастыбылу құрлымының өзге түрлерiн қолдануға ықлас бiлдiредi.
Дивизионалдық ұйымдастырылу құрлымы. Нарық шарттарының әрдайым өзгерiп отыруы, бәсекелестiктiң артуы, банктiк технологиялардың жетiле түсуi және де банктердiң ұйымдастырылуының iрiлене түсуi дивизионалдық ұйымдастырылу құрлымдарын қолдану қажеттiлiктерiне әкелдi. Ендеше, банктердi ұсынылатын өнiмдердiң түрлерiне, тұтынушылар тобы немесе аймақтық белгiлерi бойынша ұйымдастыру қажеттiлiгi арта түстi денен сөз. Осының салдары ретiнде, банктердi дивизионалдық негiзде ұйымдастырудың үш түрi бар :
 Банк өнiмдерiнiң көптеген түрлерiн ұсынуға бағытталған құрлым;
 Тұтынушылардың көптеген түрерiне бағыттылған құлым;
 Аймақтық негiздегi ұйымдастырылу құрлымы;
Банк өнiмдерiнiң көптеген түрлерiн ұсынуға бағытталған құрлым клиенттерiне жекелеген банк қызметтерiнiң үлкен көлемiн ұсынатын банктерде жиi кездеседi. Қызмет көлемiнiң артуы соншалықты үлкен болғандықтан, тиiмдi басқару мақсатында, әрбiр өнiмдi басқаруды жеке ұйымдастыру қажет. Бұл қағида өнiмге бағыттылып ұйымдастырылыған құрлымның негiзi болып табылыды.
Аталмыш құрлым брсқару қызметiн нақты өнiм түрлерi бойынша мамандардың құзырына шоғырландырады, банк өнiмдерiн әлемдiк стандарттарға жеткiзу және жаңа өнiм түрлерiн дамыту мүмкiндiгiн бередi (сурет 4).

Банк қызметiн өнiм қағидасына негiздеп ұйымдастыру

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4

 

Тұтынушылардың көптеген түрлерiне бағыттылған құлым мақсатты тұтынушылардың мұқтаждықтарын ескеруге негiзделген (сурет 5).

Тұтынушылардың көптеген түрлеріне байланысты құрлым

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 5
Аймақтық ұйымдастыру құрлымы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 6

Банктер мұндай ұйымдастырылу құрлымдарын көтерме және бөлшке сауды клиенттерiне қызмет көрсетуде қолданады. Көтерме сауда клиенттерiне қызмет көрсетуге мамандануда, банктер ұйымдастырудың қолайлы моделiн iздестiредi. Мұндай модельдерге жататындар:
ـ Бөлiмшенi басқару негiзiндегi модель;
ـ Бас корпорацияларға қызмет ететiн, бөлiмшелерге негiзделген модель;
ـ Шоттардың жүргiзiлуiне жауапты, қызметшiлерге негiзделген модель;
ـ Өнiм бойынша менеджерлерге негiзделген модель;
ـ Қоғаммен байлыныстар бойнша менеджерге негiзделген модель;
ـ Аралас модель.
Адаптиâтiк ұйымдастырылу құрлымы. Банктер мұндай ұйымдастыру құрлымы банктiк емес институттур тарапынан бәсекелестiк күрт ататқан кезеңде қолдана бастады. Нарық тарапынан өзгерiстердiң болуының мұндай шартында, оған тез арады бейiмделудiң қажеттiлiгi арта түстi. Осы талаптардан адаптивтiк ұйымдастыру құрлымы туындады (Сурет 7). Әлемдiк тәжiрибеде мұндай құрлымның негiзгi үш түрi бар:
 жобалық құрлым;
 матрицалық құрлым;
 конгломераттар.

Адаптивтiк құрлым түрлерi

 

 

 

 

Сурет 7

Келтiрiлген әрбiр ұйымдастыру тобы өзiне тән мiндеттердi шешеiп, белгiлi бiр шартты жағдайларда ғана қоданылады. Олардың әрқайсысының өзiндiк ерекшелiктерi бар, ендеше оларды қарастырып кетелiк.
Жобалық құрлым- Банк алдындағы үлкен масштабты мiндеттердi шешуге мүмкiндiк беретiн ұйымдастыру құрлымы. Банктiң өзiне қандайда бiр жүйенi ендiруi жоралық құрлымды ұймдастыруға мысал бола алады. Мұндай қосымша ендiрiлетiн жүйелер жеке басқаруды талап етедi, яғни өте қысқа мерзiмде, негiзгi қызметке нұсқан келтiрмей максималдi тиiмдiлiктi қамтамасыз ету. Жүйе толық қызметке ендiрiлгенен кейiн, құрамына мамандар тобы мен банктiң басқарушы қызметшiлерi кiретiн , арнайы осы мақсатқа құрылған жобалық ұйым тарқатылады.
Ендеше, жобалық құрлым- банкке уақытша ендiрiлетiн, жобаны жүзеге асыруда жеке басшылықта болатын ұйымдық құрлым.
Матрицалық құрлым. Мұндай ұйымдастыру құрлымы функционалдық және дивизионалдық құрлымдардың артықшылықтарын бiрiктiру мүмкiндiгiн бере отырып, оған қажеттi икемдiлiктi бередi. Матрицилық құрлым да iрi масштабтағы жобаларды жүзеге асыту үшiн қолданылады. Яғни Банктiң ұйымдастырылу құрлыммына қосымша матрицалық құрлым “жүктелiнедi”. Нәтижесiнде пайда болатын “көп” қабатты ұйым банктiң күнделiктi қызмтiмен байланысты мәселелердi және жобаны жүзеге асырумен байланысты мәселелердi тиiмдi түрде шеше алады. Матрицалық ұйымның жобалық ұйыммен салыстармалы ерекшелiгi, тиiмдi де, тұрақты басқаруды қамтамасыз ететiн, бөлiмшелер басшыларының әсерiнен ерiктi емес.
Конгломераттар нарық өзгерiстерiне тез рейiмделу мүмкiндiгiн бреретiн бiршеше құрлымдардың бiрлiгi. Мұндай ұйымдастыру құрлымдары басшылықтың бiр орталықтан болуын, бiрақ бөлiмшелер ағымды қызметпен байланысты шешiмдердi қабылдауда өз еркiн сақтап қалады. Конгломераттық ұйымдастыру құрлымын қолдаушы банктер нарық сегменттерiндегi жекелеген бөлiмшелердiң қызметтерiнiң жетiстiктерi мен жеңiлiстерiне тез арада көңiл аудару мүмкiндiгiн алады.
Ендеше, адаптивтiк ұйымдастыру құрлымы өзгермелi нарық жағдайларына тез арада ұйымды бейiмдеу мүмкiндiгiн бергендiктен, соңғы жылдарда кеңiнен қолдау табуда.
Орталықтану дәрежесiмен ерекшеленетiн ұйымдастырылу құрлымы тұтас банктiң және жекелеген құрлымдардың ықластарын шоғырландыра отырып, орталықтың және төменгi басқару звеноларының атқаратын қызметтерiн қатаң шектеудi көздейдi.
Банк мекемесiнде барлық басқа кәсiпорындар сияқты белгiлi бiр басқару аппараты болады. Оның құрамына ең алдымен банк қызметiнiң ерекше сипаты әсер етедi. Банктi кәсiпорын деп есептесек, барлық басқа кәсiпорындарға тән ортақ белгiлерi де бар, оның дирекциясы, атқарушы бөлiмшелерi, есеп-қисап бөлiмi, кадрлар бөлiмi т.б.
Сонымен қатар, банк мекемесi ерекше кәсiпорын, ол ақша-несие институты ретiнде қызмет атқарады, сондықтан оны басқару аппаратының құрылымы банктiң ерекшелiгiне байланысты. Бұл ерекшелiктердi банк қызметiн ұйымдастырудағы принциптерден байқауға болады, яғни принцип деп банк мекемесi өз қызметтерiн жүргiзу үшiн және банк операциясын орындау үшiн бағыт-бағдар беретiн бастапқы жағдайларды айтамыз.
1. Банктер әдетте функционалдық қағидасы бойынша ұйымдастырылады. Ол келесi жағдайларды бiлдiредi: банк iрi несие институты ретiнде қызмет атқаратын болғандықтан, оның басқару аппаратында несиелiк, кадрлық бөлiмшелерi болуы тиiс. Сонымен бiрге банк есеп айрысу операцияларын жүргiзетiн болғандықтан, оның құрамында есеп айрысу операциясын ұйымдастыратын құрылымдық бөлiмдер болуы тиiс. Банк нақты ақшаны қабылдап және оны беретiн болғандықтан оның кассасы болуы тиiс. Жалпы алғанда, банк атқаратын қызметтер мен операциялар оны басқаруларға ерекшелiктер енгiзедi, оларды басқа кәсiпорын құрылымында кездестiруге болмайды. Тек қана мекемелерiне тән болуы тиiс қағида.
2. Банктi ұйымдастыру принципiне, сонымен бiрге қойылған мақсатқа сәйкестiлiк принципi де жатады. Бiзге белгiлi, банктың мақсаты – пайда алу болып табылады. Ол, банк мекемесi құрылымында ақша табиғаты бөлiмдер болуы қажет дегендi бiлдiредi (клиенттердi iздейдi т.б.), яғни банк мекемесiнiң құрамында ақшаның түсiмiн қамтамасыз ететiн бөлiмдер бар: кiрiстер мен шығыстарды жоспарлап, банк бюджетiн құрап, шығындар үнемiн қамтамасыз етедi.
3. Жеке бөлiмшелердiң билiк өкiлеттiлiгiнiң сатылылығы принципi. Билiктiң екi буыны бар: басқарудың жоғарғы звеносы (буыны) және банктiң басқа да бөлiмшелерi.
Жоғарғысына Банк кеңесi, Банк басқармасы, тексеру комиссиясы басқа да банктiң маңызды мәселелесiн шешетiн персонал жатады. Төменгi буынына – барлық басқа бөлiмшелерi жатады.
4. Бiрлескен және үйлескен iс-әрекеттердi қамтамасыз ету принципi. құрылым сөзi элементтердiң жай ғана жиынтығы емес, олардың байланысын бiлдiредi. Егер де коммерциялық банк деген статусқа ие болса, онда өзiнiң құрамында iшкi банк операцияларын атқаратын бөлiмшелерi болуы қажет, екiншi жағынан қоршаған орта талаптарына сай болуы керек.
5. Басқаруды тиiмдi, оңтайлы ету принципi. Осы принципке сәйкес, банк өз қызметiн банктiң дамуына бағыттауы тиiс (мысалы, жаңа қызмет түрлерiн енгiзу, шығындарды қысқарту, еңбек өнiмдiлiгiн арттыру, рынокты зерттеу, т.б.)
6. Бақылауды қамтамасыз ету принципi. Мұндағы қажеттi шарт: iшкi және сыртқы аудит.
7. Персоналдың қызметiн зерттеу принципi. Бұл принциптi жүзеге асыру үшiн белгiлi бiр ережелердi жасайды (жарғы, белгiлi бiр бөлiмдер немесе қызметтердiң ережелерi, персоналдың сапалық бiлiктiлiк дәрежесiн анықтайтын сипаттама). Банк мекемесiнiң әрбiр қызметкерi өзiнiң мiндеттемесiн бiлуi тиiс немесе ережелерге сәйкес орындалуы тиiс.
8. Банк мекемесiнiң ағымдағы және қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етiлу принципi және ақпаратты өңдеудiң жаңа әдiстерiн бiлу.
Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк қызметiн клиент мѕддесi ѕшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазiргi кезде бұрыннан келе жатқан салымдарды тарту мен ссуда беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.

1.3 Банкинг: банк өнiмiн және қызметiн сату

Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк қызметiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру және оларды капиталға айналдыру функциясын орындай отырып, банктер ақшалай табыстар мен жинақтарды салымдар түрiнде шоғырландырады. Салымдарда топталған жинақтарды ссуда капиталына айналдыру үшiн банктер қарыз алушыларға несие бередi. Қарыз алушылар қаржыларды өндiрiстi ұлғайтуға, тауар сатып алуға жұмсайды. Сонымен, коммерциялық банктердiң көмегiмен салымдар капиталға айналады.
Ақшаларды тиiмдi орналастыру мақсатында салымдарға (депозиттерге) тартудағы банктердiң қызметiн депозиттiк операциялар деп атайды. Депозиттiк операциялар негiзiнде коммерциялық банктердiң несие ресурстрының басым бөлiгi құралады.
Коммерциялық банктердiң екiншi негiзгi дәстүрлi функциясы – экономика мен тұрғын халықты несиелеу болып табылады. Бұл функция банк қызметiнiң маңызды бөлiгi болуымен бiрге активтi операцияларға жатады.
Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу операциялар.
Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи тұрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы, қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.
Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде банктi iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция, экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы, валюталық операциялармен).
Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.

Кесте 1

Жiктелу белгiлерi Ұсынылатын қызметтер түрлерi
Банктiк қызмет ерекшелiгiне сәйкес болуына байланысты Банктердiң өздерiне ғана тән ерекше қызметтер
Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi алу субъектiлерiне тәуелдi Заңды тұлғалар
Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын құру және орналастыру әдiсiне байланысты Активтi операциялар
Пассивтi операциялар
Ұсынғаны үшiн байланысты төлемiне Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың өнiмнiң байланысы тәуелдi қозғалыс Материалдың өнiм қозғалысымен байланысты қызметтер
Таза қызметтер

Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп айтуға да облады: оларды «ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы үлкен және кiшi мұнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын) сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала бередi, банкке айналмайды.
Берiлген операциялар өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады. Заңды банк-бұл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде орындайтын кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн, қандай да бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi, басқа Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар «басқа несиелiк мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының «Банктер және банктiк қызмет туралық заңында.
Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк, несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар кiредi. Бұл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.
Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар үшiн операция тұрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде, төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).
Банктер бос Қаржыларды жинақтайтын болғандыңтан және оларды қайта бөлiтiндiктен, қажет ететiн шарашылық ұйымдарға қайтару негiзiнде жiбередi, банктiк қызметтер пассивтi және активтi операциялар түрінде жүзеге асырылуы мүмкiн. Пассивтi операциялар көмегiмен банктер өзiнiң ресурстарын құрады (мысалы депозит, сертификаттарды сату, басқа банктерден алған, несиелер есебiнен және т.б.).
Активтi операцияларды орындай отырып банктер өздерiнiң және тартылган ресурстарын әртұрлi шаруашылық ұйымдардың және тұрғындардың қажеттiлiктерiне орналастырады.
Ұсынылғаны үшiн банктiк қызметтердiң төлемiне байланысы ақылы және ақысыз қызметтер деп бөлiнедi. Бұл қандай да бiр анықталған қызметтер түрі толығымен ақылы, не ақысыз дегендi бiлдiрмейдi. Банктiң қызметi, қандай айырмашылыққа, мысалы, есеп айырысу операцияларға клишттерден төлем талап ету қажет, қайсысына төлем сұрау қажет еместiгiн анықтауы керек. Есеп айырысулық, несиелiк және депозиттiк операциялар қатары тегiн жүзеге асырылуы мүмкiн.
Қызметтер үшiн төлем қатынасы бойынша, сонымен қатар банк табысы бойынша басқа да маңызды белгiлер қолданылуы мүмкiн. Банктiк қызметтер кейде банктiк табыс әкелетiн және әкелмейтiн қымбат және арзан қызметтер деп бөлiнедi. Осылайша, көптеген активтi операциялар банкке табыс әкеледi, алсолсалым тұрлерi бойынша проценттердi төлеудi ұсынады. Кейбiр банктiк қызметтер еңбектiң шығынын көп қажет етедi, сондыңтан олардың бағасы қымбат болады. Мысалы, клиенттiң төлем тапсырысы бойынша ақшаны аударуға қарағанда, банкте аккредитивтi өңдеу қымбат турады.
Материалдың өнiмнiң қозгалысына байланысты банктiк қызметтер екi түрге бөлiнедi: оның қозғалысымен байланысты қызметтер, таза қызметтер.
Негiзiнен банктер өзiнiң ақшалай операциялармен материалдың өнiмнiң қозғалысына қызмет көрсететiн болғандыңтан, олардың негiзгi бөлiгi алғашқы қызметтер түріне жатады. Берiлген банк қызметтерi тауарлардың қозғалысына әсер ете отырып, жаңа қосымша құнды құрайды (мысалы, транспорт кәсiпорына, байланыс, сауда кәсiпорындарына қызметтер).
Таза қызметтер материалдың өндiрiспен айналысатын ұйымдарға, сонымен қатар жеке азаматтарға өздерiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн ұсынылады.
Бұрын аталғандай, банк өнiмi болып, әртұрлi қызметтер табылады. Мысалы, өнеркәсiптiк кәсiпорынның өнiмiне қарағанда, банктiк өнiм материалдың, заттың болып көрiнбейдi. Несиелер және есеп айырысулар шаттар бойынша жазулар тәртiбiнде, нақтысыз ақшалай формада жасалады. Сондыңтан, өнiм нақты товарлық тұрде болатын, материалдың өндiрiс саласына қарағанда, банктiк өнiмдi артығымен өндiруге, жинақтап қоюға болмайды.
Банктiк қызметтердiң маңызды белгiсi болып олардың өндiрiстiк сипаты табылады. Тұрғындардан және кәсiпорындардан салымдар қабылдау сияқты, қарапайым түрде, үлкен өндiрiстiк мағына жатыр. Банк тек ақша жинайды-ол «жұмыс iстемейтiнң, қолданылмайтын ақша ресурстарын жұмыс iстейтiн активтерге айналдырады.
Тең дәрежеде бұл өзiнiң өндiрiстiк және Қаржылық қызметiнiң дамуына берiлетiн кәсiпорындарға және ұйымдарға берiлетiн несиелерге қатысты. Осылай бола тұра, банктiк операциялар өздерiнiң клиенттерiнiң шаруашылық қызметiне қызмет көрсете отырып, өндiрiстiң тез дамуына әсер етедi.
Банктiк қызметтiң сипатты белгiлi болып мынау да табылады, олардың объектiсi банктiк байланыс арналарының көмегiмен бiр шоттан екiншi шотқа, бiр аймақтан екiншi аймаққа (кәсiпорыннан, экономика секторынан) үлкен сомада орналастырылатын ақшалар ғана емес болын көрiнедi. Кәсiпорындардың шоттары бойынша қозғалыс- бұл қосымша ақшалай түрдегi капиталдардың қозғалысы.
Несиелеу сияқты, дәстүрлi банктiк операцияны мысалыға алып көрейiк. Қарыз алушы-кәсiпорынға ұсынылған несие, банкке белгiлiбiр мерзiмде банкке қайтарылуы керек және тек қайтарылып ғана қоймай, оны қолдағаны үшiн процент төлеумен қайтарылуы керек екендiгi белгiлi.
Бұл несие алушы оны уақытында толық сомада қайтару үшiн және ссудалық проценттi төлеуге минималды түрде жеткiлiктi болатын пайда алатындай түрде қолдануы қажет екендiгiн бiлдiредi. Қарыз алушы несиелiк келiсiмнiң күшiне сәйкес, банктен алған ақшалай қаражаттарды жеп қою үшiн емес (тұтыну мақсаттарға) капитал ретiнде қолдануға мiндеттi. Егер несие базасында ссудалық процент орын алса, онда бұл банкпен берiлетiн ақшалар капитал ретiнде қолднылуы қажет, қарыз алушы қосымша табыс алуы қажет.
Банктiк операциялардың белгiсi мынадан тұрады, олар активтi және пассивтi операцияларды жаулап алады. Салымдарды қабылдай отырып және осымен пассивтi операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер өздерiнiң клиенттерiне тек ақшаларды қауiпсiз жерде сақтаумен ғана емес, сонымен қатар депозиттер бойынша процент түрінде белгiлi табыс алуға мүмкiндiк бередi. Клиенттердiң акцияларын орналастыра отырып, оларға ссуда бере отырып, валюталық және басқа да активтi операцияларды орындай отырып, банктер шаруашылыққа бiрталай қызметтер көрсетедi, тауарлық массанық қозғалысына, тауарды сату-сатып алуға, қоғамдың шығындарды үнемдеуге әсер етедi.
Банктермен орындалатын операцияларды, басқа да кәсiпорындар мен ұйымдар жүргiзе алады. Олар тек банктiң монополиясы ғана болып табылмайды. Бұл тек банктiң дәстүрлi операцияларына ғана емес, сонымен қатар басқа да қызметтерге қатысты. Мысалы, бухгалтерлiк көмектi, кеңестi, әр тұрлi делдалдың қызметтердi, сейфтердiң арендасын және басқа да қызметтердi арнайы кәсiпорындар және агенттiктер көрсете алатыны белгiлi. Сондыңтан айта кететiн бiр жайт, банктер басқа шаруашылық субъектiлерi дәстүрлi орындайтын операцияларды-банктiк емес операцияларды орындауы мүмкiн.
Мұндай жағдай нарықтық шаруашылық жағдайында, банктiк қызметтер нарығында қатал бәсеке орнайтынымен байланысты. Нарықта банктiк қызметтердi жаңа сатушылардың пайда болуы (сауда ұйымдары, қаржалақөнеркәсiптiк және т.б.), көбiне көп пайда әкелетiн операциялардың кеңейюiнемүмкiндiктi қысқартады, банктердi жаңа табыс көздерiн iздеуге итермелейдi.
Сондықтан, әсiресе соңғы жылдары таза банктiк операциялар емес, банкке дәстүрлi емес қызметтер тез дами бастады.
Банктiк қызметтердiң стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және құрамының кеңеюi орын алады.

Банктiк қызметтердiң қасиеттерi
— запасқа өндiрiлуге мүмкiн емес
— өндiрiстiк сипатта болады
— банктiк қызметтердiң объектiсi капитал болады
— активтi жэне пассивтi операцияларды үстайды
— банктiң ғана монополиясы болып табылмайды
— банктiк емес операцияларга жатқызылуы мүмкiн

Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда, банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банетер клиент қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды. Өкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр.
Банктер әлi жаңа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерiжоқ екендiгiн ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну техникасын оқыту қажет.
Бiрақ, бiртiндеп жаңа технологиялар жаңа операциялар банктердiң жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банктiк операциялардан бөлек олар өздерiнiң қызметтерiнiң кең тұрлерiн ұсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық банктiк секторында әмбебап қызметке, банктiк қызметтердi әмбебаптандыруға тенденциясы ойластырылған.
Кешендi банктiк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы маңызды.
Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн Үсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға мүмкiндiк бередi, және соңында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк бередi.
Банк қызметтердiң стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және құрамының кеқеюi орын алады.
Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда, банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банктер клиент қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды. Өкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр [18,42 б.].
Банктер әлi жақа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерi жоқ екендiгiн ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну техникасын оқыту қажет.
Бiрақ, бiртiндеп жақа технологиялар жақа операциялар банктердiң жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банк операциялардан бөлек олар өздерiнiң қызметтерiнiң ең үрлерiн ұсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық банк секторында әмбебап қызметке, банк қызметтердi әмбебаптандыруға тенденциясы ойластырылған. [21, 4 б.].
Кешендi банк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы мақызды.
Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн ұсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда шығындарды қысқартуға мүмкiндiк бередi, және соқында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк бередi.
Бүгiнгi таңда әмбебап сипаттағы коммерциялық банктер банк қызметiнiң жан-жақты қамтитын қызмет түрлерiн жүргiзедi. Республиканың коммерциялық банктерi қаржы, несие, есеп айырысу операцияларының барлық түрлерiмен айналысады.
Қазақстан Республикасының банк заңдарына сәйкес, коммерциялық банктер келесi операцияларды жүргiзедi:
а) заңды тұлғалардың депозиттерiн қабылдау
б) жеке тұлғалардың депозиттерiн қабылдау
в) клиенттердiң шотын ашу және жүргiзу, корреспонденттiк шот ашу және жүргiзу, кассалық қызмет көрсету
г) қайтарымдылық, мерзiмдiлiк және ақы негiзiнде заңды және жеке тұлғаларға ұзақ және қысқа мерзiмдi несие беру
д) инвестицияланатын қаражатты иеленушiлердiң немесе оларға билiк жасаушылардың тапсыруымен күрделi қаражаттарды қаржыландыру
е) заңмен белгiленген тәртiпте өз меншiгiндегi бағалы қағаздар шығару (вексель, аккредитив, депозиттiк сертификат, акция және басқа да қарыз мiндеттемелерi)
ж ) төлем құжаттары мен бағалы қағаздарды сатып алу, сату және сақтау, олармен өзге де операциялар жүргiзу
з) кепiлдiк операциялары: үшiншi тұлғалар үшiн ақшалай түрде атқаруды көздейтiн тапсырмалар, кепiлдiктер мен өзге де мiндеттемелер беру
и) факторингтiк операциялар: тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатып алушыдан төлемсiз тәуекел етiп қабылдай отырып, төлемдi талап ету құқығына ие болу
к) форфейтингтiк операциялар: тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатып алушының берешек мiндеттемесiн сатып алушыға айналым түспейтiн жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу
л) сейфтiк операцяилар: сейф жәшiктерiн, шкафтар мен үй жайларды жалға берудi қоса клиенттердiң бағалы қағаздарын, құжаттары мен қҮндылықтарын сақтау жөнiндегi қызметтер
м) сенiм (трасттық) операциялары: сенiм бiлдiрген адамның мүддесi үшiн және соның тапсыруымен ақшаларын басқару
н) жалға берушiнiң жалға берiлетiн мүлiкке меншiк құқығын сақтай отырып мүлiктi шарт (лизинг) қолданылатын бүкiл мерзiмге жалға өткiзу
о) банк қызметiмен байланысты кеңес беру
п) банк операциялары бойынша брокерлiк қызмет көрсету.
ұлттық банктiң арнайы лицензиясы болған жағдайда коммерциялық банктер басқа да операцияларды жүзеге асыруға құқылы, соның iшiнде:
— шетел валютасымен айырбастау операцияларын Үйымдастыру
— ақшаларды инкассациялау және басқа жаққа жiберу
— тұрғын халықтың ақшалай салымдарын тарту
Жоғарыда аталған операцияларды жүргiзу үшiн банктерге және басқа тұлғаларға лицензияны ұлттық банк қана беруге құқылы.
Банктi ашу өте күрделi де ұзақ процесс болып табылады және әр елдiң арнайы заңдарымен тiркеледi. Банктi ашу, тiркеу және қызметiн тоқтату тәртiбi Қазақстан Республикасы Президентiнiң Заң күшi бар »Банктер және банк қызметi туралы» Заңына сәйкес анықталады.
Қазақстан Республикасының аумағында банк құруға рұқсатты ұлттық банк бередi. Банк ашуға рұқсат беру кезiнде ұлттық банк жүргiзiлетiн банк операцияларының шегiн белгiлейдi[7, 45 б].
Банк ашуға рұқсат алу үшiн келесi құжаттарды толтыру қажет:
— банктi ашуға рұқсат беру туралы өтiнiш (өтiнiш қазақ немесе орыс тiлдерiнде берiледi және онда өтiнiш берушiнiң мекен-жайы көрсетiлуi тиiс)
— экономикалық негiздеме
— жаңадан құрылатын банктiң қызмет стратегиясын, қызмет бағыты мен ауқымын ашып көрсететiн бизнес-жоспары, қаржылық перспективасы (есеп балансы, алғашқы үш қаржы жылындағы табыс пен шығын есебi, маркетинг жоспары, ресурстарын тарту жоспары)
— құрылтай құжаттары: құрылтай шарты, жарғы, жарғы қабылдау мен банктi басқару органдарын тағайындау (сайлау) хаттамасы
— құрылтайшылардың қаржы жағдайының тұрақтылығы жайлы аудиторлық қорытынды
— жарғы қорына қаржыны аударатынын растайтын құжат
— банктiң басқару қызметiндегi адамдардың кәсiби бiлiктiлiгi мен жарамдылығын растайтын мәлiметтер
— құрылтайшылар үшiн жасалатын тәуекелдiң ең көп мөлшерi
— жарғы капиталының ең төменгi мөлшерi
— ұлттық банктегi мiндеттi резервтердiң мөлшерi
— банктiң өз меншiгiндегi қаржылары мен оның мiндеттемелерi сомасының арасындағы (активтерi мен пассивтерiнiң) сәйкестiк
— шет елдерден несие ресурстарын тарту көлемiне шектеулер орнату
— ұлттық банктiң орталықтандырылған көздерiнен алынатын несиелердiң ең көп мөлшерi.
Нормативтер мен шектеулер банктердiң қаржы жағдайларының тұрақтылығын қамтамасыз ету, оның клиенттерiнiң мүдделерiн қорғау және республиканың ақша айналымын нығайту мақсатында орнатылады.
Ұлттық банк екiншi деңгейдегi банктер қызметiне қатысты бақылау функцияларын да жүргiзедi. Банктердiң балансы, есептерi және басқа да құжаттары негiзiнде ұлттық банк белгiлеген нормативтердiң сақталуын бақылап отырады.
ұлттық банктiң коммерциялық банктерден алған мәлiметтерi құпия болып табылады және басқа адамдарға ашылуға жатпайды.
Екiншi деңгейдегi банктер ұлтық банктiң нормативтiк актiлерi мен заңдарын бұзған жағдайда ұлттық банк:
— банктiң қаржы жағдайын сақтандыру жөнiнде, банктi қайта құру немесе тарату, басшыларды ауыстыру қажеттiгi туралы
— санкциялар қолдану туралы мәселенi қарауға құқылы
Санкциялар ретiнде ұлттық банк мынадай шаралар қолданады:
а) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген негiздер бойынша айыппұл салып, өндiрiп алу
б) ұлттық банктегi резервтiк қордан дебитор-банктiң қарызын шығынға жазуға
в) ұлттық банк белгiлеген жеке нормативтердi өзгерту
г) барлық немесе жекелеген операцияларын жүргiзуге берiлген лицензияны тоқтата тұру немесе оның күшiн жою
д) банктi консервациялау, банк ашуға берiлген рұқсатты қайтарып алу т.б.

1.4 Қазақстандық банктердiң сыртқы экономикалық қызметi

Банктердiң сыртқы экономикалық қызметiнде төлемдердi шетел қаржы институттарымен байланысы бар банктер ғана жүргiзе алады. Банк тәжiрибиеде шетел банктерiнiң арасындағы коммерциялық операцияларды жүзеге асыру үшiн банктер – корреспонденттер арасындағы операцияларды бухгалтерлiк есеп жүргiзу түрінде клирингтiк валюталар қолданылады.
Қазақстанда банк қызметi жөнiндегi зақға сәйкес берiлген операция шетел валюталармен операцияларды жүргiзуге ¬Р ғлттың банкiсiнiң лицезиясы бар екiншi деқгейдегi банктер арқылы, iске асырылады. Шетел банктрiмен корреспонденттiк байланыстары болмаса, онда төлемдердi қабылдау және жүргiзу шетел банктерiмен байланысы бар үшiншi банктер арқылы жүргiзiледi.
Төлемнiң қолма қолсыз формасында қазақстандың банктерде валюталық есеп шоттары ашылып, онда ақша соммасы шетел валютасында есепке алынады. Валюталық есеп шотын ашу үшiн зақды тұлғалар бiрқатар құжаттарды келтiру тиiс:
ـ құрылтайшы құжаттардың нориалды бекiтiлген көшiрмесi;
ـ өтiнiш
ـ фирманық тiркелгенi, салық органдарына есепке тұрғаны жөiнде құжаттардың нотариалды бекiтiлген көшiрмесi, т.б.
ـ Сыртқы сауда қызметiмен айналасатын фирмаларға банктер кеiлдiктер беруi мүмкiн
ـ Аванстың (алдын-ала төленген) төлемдердi қайтару кепiлдiгi
ـ Тендерлiк тапсырыстарда Үсыныс жасау кепiлдiгi
ـ Жабдыңтау немесе өндiрiс бойынша келiсiмдердi орындау жөнiнде мiндеттемелерiн атқару кепiлдiгi
Коносамент кепiлдiгi, яғни жүкке коносалинттi уақтылы келтiрiлмеген немесе кепiлдiктiң басқа тұрлерi жағдайында болған зиянды өтеу. [19,7 б.].
Төлемдердiң аккредитивтi және инкассалық формаларын пайдалану барысында тауарға төлемеу және жеткiлiксiз мөлшерде жеткiзбеу тәуекелдiгiн төмендетедi.
Төлем формасының келесi түрі банк аударым болып табылады, ол төлем тапсырмасының негiзiнде елдiң iшiнде сауда келiсiмдерi бойынша операциялар сияқты жүргiзiледi. Банк аударым бойынша төлем сатып алушымен тауарды алғаннан кейiн келiсiм-шарттың негiзiнде жүзеге асырылады. Банк тәжiрибиеде сыртқы сауда есеп айырысуларында сонымен бiрге зақды және жеке тұлғалар үшiн төлемнiң чектiк формасы да жиi қолданылады. Кең таралған формалардың бiрi банктiң ордерлiк чегi. Чек бойынша получателдiң чек берушi банктiң корреспондент – банкке құжаттар көрсетiлгеннен және чектi тексергеннен кейiн кассалаың бағам бойынша чекте көрсетiлген сомма шетел немесе Ұлттық валютада берiледi.
Одан басқа банктер сыртқы экономикалық қызметпен айналысатын фирмаларды несиелейдi. Сыртқы сауданы реқаржыландыруда қалыпты несиелерден тыс өнеркәсiптiк клиринг, факторинг, форфейтинг, несиелердi сақтандыру, жабдыңтаушының, сатып алушының несиелерiн сақтандыру, лизинг, кепiлдiктер және басқа да операциялар қолданылады, олардың бiреуiн тақдау нарықтағы жағдайға, елдiң ерекшелiктерiне және бизнес бойынша серiктес-елдердiң банктерiнiң қызмет көрсету ставкiлерiне байланысты.
Жабдыңтаушылар, әдетте, өнеркәсiпттiк клирингттi жиi пайдаланады, оның мәнi еркiн ақшалай қаражаттары бар басқа фирмалардан реқаржыландыру.
Форфеттеудiң мағынасы сатушыға айналымсыз импорттшылармен акцепттелген коммерциялық вексельдердi экспортаушылардан сатып алу формасында жүргiзiледi. Дисконтты несиеден бiр айырмашылығы сатып алушы – форфейтер регресс құқығынан бас тартады, яғни тәуекелдiлiк форфейтерге өтедi.
Тауарлы несие ретiнде сатып алушымен белгiленген мерзiмге дейiн жабдыңтаушыға тауар үшiнтөлемдi кейiнгi қалдыру қолданылады.
Сыртқы экономикалық қатынастарда қатысудың тұрлi әдiстерi мен тәсiлдерiн пайдалану тәуекелдiлiктiң дәрежесiне, серiктестердiң менталитетiне және қатысушы елдердiң банк жүйесiмен үсынылатын қызметтерге байланысты болады.
Екi деңгейлi банк жүйесiнде банкаралық есеп-айырысулардың өздерiне тән ерекшелiктерi бар. Екi деңгейлi банк жүйесiнiң қалыптасуы барысында заң, нормативтi және Үйымдастырушылық негiзiнiң жеткiлiксiз дәрежеде шаруашылық субъектiлерiнiң арасында есеп-айырысуларында қиыншылықтарды тудырған факторларының бiрi. Төлем жүйесiндегi жетiлмеген тетiктерiне, аударымдардың жылдамдығы және сенiмдiлiгi тарапынан, тұрлi аймақтарда орналасқан банктер арасындағы есеп-айырысулар жатады.
Қолма қолсыз есеп – айырысуларды ұйымдастыруды жетiлдiрумен байланысты мәселелер ҚР ұлттық банкiмен қарастырылуда. ұлттық банктiң директорлар Кеңесiмен қабылданған соңғы құжаттардың бiрi Қазақстанда төлем жүйесiн дамыту стратегиясың, Мұнда Қазақстанның ұлттық банкi төлем жүйесiн орта мерзiмде жетiлдiрудiң негiзгi жолдарын анықтап алды. Ол үшiн келесi ғасырдың басына дейiн жаңа заманның автоматтандырылған есеп-айырысу жүйесiн құру көзделiп отыр.
Сәйкес апараттың және бағдарламалық құралдарды қолдана отырып телекоммуникацияның арнайы тармақтарын құруға болады. Ақпаратпен алмасудың арнайы формалары жалпы пайдаланудағы режиммен салыстырғанда тармақты тиiмдiрек пайдалануға мүмкiндiк бередi. Телекоммуникацияның арнайы тармақтарына банкаралық элктронды хабарлаулар мен төлемдер жүйесi, сонымен қатар есеп-айырысу жүйесi жатады.
Бүгiнгi таңда Қазақстандағы телекомуникациялық қызметтердiң тұрлерi төменде көрсетiлген:
— жалпы пайдаланудағы телеграфтың жүйенiң қызметтерi (ТТ)
— жалпы пайдаланудағы телефон жүйесi (ТФ ОП)
— ТМД және халықаралық шеқбердегi абоненттiк телеграф қызметтерi (телетайп – АТ, телекс)
— Факсимильдi байланыс қызметтерi
— Мәлiметтермен алмасу жүйесi.
Коммерциялық банктер филиалдарға қарағанда, ғимарат пен персоналды қажет ететiн, Интернет арқылы транзакция құнымен банк қызметтерiн едәуiр арзан көрсете алады. Бiр транзакцияның өткiзу үшiн шығындар қолданылатын жеткiзу каналына байланысты өзгерiп отырады. Коммерциялық банктерде тиiмдi каналдар бойынша банк өнiмдерi мен қызметтердi жеткiзуге көмектесетiн технологияларды өңдеуге қызығушылықтары мен себептерi бар. Көптеген банкирлер электронды каналдардың үлесiне қайта бөлулер азырақ берiлсе, ақшалай қаражаттарды үнемдеуге болады деп есептейдi.
Интернет – экономика, соңғы уақыттары жай айтылып жүретiн, төлем жүйесiнiң нарығына қатысушылардың санын көп болғанын және тиiмдi болғанын талап етедi. Ең прогрессивтi банктер әлден интернетте жүйеге қосылған өз клиенттерiне (қарапайым азаматтан бастап iрi корпорацияларға дейiн) планетанық кез-келген нүктесiнен нақты уақыт шенберiнде банк шотымен басқаруды Үсына отырып, өз орындарын алды. Осылайша e-banring терминi туындады (пайда болды)

 

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНК БАНКИНГІНІҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ

2.1 Экономиканың қазіргі жағдайындағы банк жүйесінің дамуын
талдау

Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi. Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiн реформалау барысында жаңадан ашылған банктердiң басым бөлiгi өз қызметiн осы және басқа да көптеген себептерге байланысты тоқтатуға мәжбұр болды. 1995-2006 ж.ж. аралығында банктердiң сандық өзгерiсiнiң динамикасын кестеден көруге болады (кесте 1).

Кесте 1
Қазақстан Республикасы аумағында екiншi деңгейлi банктердiң сандық өзгерiсiнiң динамикасы
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
ЕДБ –барлығы 184 130 101 82 71 55 48 44 38 36 35 34
Лицензия алған банктер 13 — 2 6 3 2 1 4 4 1 1 —
Лицензиясынан айрылған банктер 33 54 31 25 14 18 8 8 6 — 1 —

Соғы жылдары қаржы саласының сандық және сапалық көрстекіштерін атруда. Қаржылық ұйымдардың капитал және активтері жоғары қарқынымен өсуде, сонымен қатар ел экономикасының көрсеткіштеріде артта түсуде.
Қаржы қызметтерінің шеңбері кеңейіп, олардың сапасы арттуда және қол жеткізеліктей болуда. Жақын орналасқан қаржы нарықтарының қатынасы белсене түсуде.
Қазақстанның Ұлттық Банкі (ары қарай ҚҰБ), екінші деңгейдегі банктер (ЕДБ), банк жүйесі, кредиттік серіктестіктер, депозиттік ұйымдар (ҚҰБ, ЕДБ және кредиттік серіктестіктерді қамтиды), депозиттік емес ұйымдар (ипотекалык компанияларды және Даму банкін қамтиды) бойынша монетарлық шолулардан және каржы секторы бойынша ішінара шолудан және де ақша агрегаттары мен депозиттік ұйымдардағы депозиттерден тұрады.
Монетарлық шолулар Халықаралық Валюта Қорының ақша-кредит және қаржы статистикасын кұру жөніндегі Басшылығына сәйкес жинақталады. Бұл нұсқада стандартты тұжырымдамалар, анықтамалар, жіктеу нысандары және ақша-кредит мен қаржы статистикасы көрсеткіштерінің үйлесілімділігін қамтамасыз етуде статистиканы ұлттық және халықаралық деңгейде жинау мен ұйымдастырудың жалпы тәсілдерінің жиынтығы берілген.
Монетарлық шолу кестелері сәйкес ұйымдардың баланстары негізінде құрастырылады.
Баланс шоттары резиденттік белгілері бойынша бөлініп, сыртқы және ішкі активтер/ міндеттемелер түрінде топтастырылды ішкі активтер/ міндеттемелер экономиканың секторлары бойынша топтастырылды.
Ұлттық Банк бойынша монетарлық шолу үш бөліктен түрады (Кесте 2) :
1) сыртқы активтер таза (нетто) айқындаманы білдіреді, немесе ҚҰБ-нің басқа елдерге (бұрынгы ТМД елдерін қөса алғанда) қатысты талаптары мен міндеттемелері арасындағы айырмашылықты құрайды. Сырқы активтер мынадай түрде берілген:
— таза халықаралық резервтер (жалпы халықаралық активтер мен ЕАВ-дағы сыртқы міндеттемелердің айырмашылығы);
-Ұлттық Мұнай Қорының активтері;
— басқа таза сыртқы активтер.
Жалпы халықаралық активтерге монетарлық алтын мен SDR, қолма-қол шетел валютасы және шетел валютасындағы депозиттер, кредиттер, бағалы қағаздар (акциядан басқа) кіреді.
Монетарлық алтын мен арнаулы өзара қарыз құқықтары (SDR) елдің орталық (ұлттық) банкі немесе басқа ақша-кредит реттеу органдарында сақталатын резервтік активтердің бір бөлігі болып табылады. Бұл екі құрал да институтционалдык бірліктердің міндеттемелері емес. Монетарлық алтын, орталық (Ұлттық) банктің немесе ақша-кредит реттеу органдарының меншігіндегі, елдің ресми халықаралық резервінің бір бөлігін кұрайтын жоғары сынамалы (995/1000 және жоғары) кұймалар мен металл ақшалардан тұрады.
SDR — ХВҚ кұрған және дуркін — дүркін ХВҚ-ға мүше елдердің арасында әрқайсысының үлесіне сайма-сай бөлініп берілетін халықаралық резерв активі. SDR мемлекет үкіметі немесе халықаралық қаржы үйымдарының шектеулі саныңың иелігінде ғана бола алады және ол тек өсы топ арасында алмаса алады.

 

 

Кесте 2

Қазақстан Ұлттық банкінің таза сыртқы активтер бойынша монетарлық шолу
Млн. теңге
Көрсеткіштер 2002 2003 2004 2005 2006
1 2 3 4 5 6
Таза сыртқы активтер 553 -64 011 -72 727 -274 407 -304 459
Таза сыртқы активтер, ЕАВ -1 201 -63 693 -56 724 -265 938 -307382
Бейрезидекттерге қойыған тапаптар, ЕАВ
49 982 77 939 199 948 287179 278311
Қолма-қол шетел валютасы
10 594 11 962 16 465 19551 18 094
Аудармалы делозитгер
14791 32 615 53 294 32 379 38 284
Басқа депозитгер
18 843 7 960 52 443 58 814 43 445
Бағалы кағаздар, акциядан басқа 3 157 16 648 41 168 99 162 71 146
Кредиттер 2 157 7 110 19 864 73 461 98 305
Қаржы деривативтер — — — 88 187
Акциялар және капиталға катысудьтн баска нысандары 437 459 26 10 10
Алуғаберілетін басқа шоттар 3 1 185 16 688 3713 8 840
Минус: бейрезиденттердің алдындағы міндеттемелер, ЕАВ 51 182 141 632 256 671 553 117 585 694
Аудармалы депозиттер 12 291 7 802 12714 22 137 19331
Басқа депозиттер 11 308 57 983 62 331 251 985 306 776
Кредиттер 27 462 75 160
170 463 276 612
255119

Қаржы деривативтер — 11
— 148 209
Төлеуге берілетін басқа шоттар 121 676
11 163 2 235 4 258
Басқа таза сыртқы активтер, БВТ 1754 -319 -16 004 -8468 2 92$
Жалпы активтер 5428 55745 5996 8 439 14 593
Минус: міндеттемелер 3675 5892 21999 16 907 11 670
ҚҰБ статистикалық бюллетень,2006

2) Ішкі активтер таза (нетто) айқындаманы немесе Қазақстан Республикасының ішкі экономикасы секторлары бойынша талаптар мен міндеттемелердің арасындағы айырмашылықты білдіреді.
ҚҰБ бойынша монетарлық шолудағы таза сыртқы және таза ішкі активтер сомасының жиынтығы ҚҰБ-нің пассивтеріне тең.
Ішкі активтер құрамы:
— Орталық Үкіметке қойылган таза талаптар;
— банктерге койылған талаптар (ҚҰБ-нің ноттарын қөспағанда);
— банктік емес қаржы ұйымдарына койылған талаптар;
өзге экономикага койылган талаптар (қаржы институтына жатпайтын мемлекеттік / мемлекеттік емес үйымдарға, үй шаруашылықтарына);
— басқа нетто талаптар (басқа міндеттемелер мен банктер капиталын алып тастағандағы басқа қаржы және қаржылық емес активтер)(кесте 3).

Кесте 3
Қазақстан Ұлттық банкінің таза ішкі активтері бойынша монетарлық шолу
Млн.теңге
Көрсеткіштер 2002 2003 2004 2005 2006
1 2 3 4 5 6
Ішкі активтер 310864 533706 739306 1121996 1 210 324
Резервтер 24359 42 343 45 380 75 970 68 682
ҚҰБ-дегі аудармалы және басқа депозиттер 14 452 28 041 29 183 52 607 48 626
Қолма-қол ұлттық валюта 9 907 14 303 16 198 23 363 20 055
ҚҰБ-не қойылатын басқа талаптар 45 291 23 930 25/19 88 772 133 720
Орттық Үкіметке қойылған таза тапаптар 42 270 61 147 89 900 100 337 1/0 242
Жалпы талапттар 59 512 75 847 107593 106217 114 732
Бағалы кағаздар, акциядан баска 58 515 74 522 106 997 105 857 114 424
Кредиттер 882 481 470 304 290
Алуға берілетін басқа шоттар 115 843 125 57 19
Минус: міндеттемлер 17 242 14 699 17 693 5 881 4 490
Аудармалы депозиттер 2 588 1 331 854 530 510
Басқа депозиттер 931 5 668 12 047 910 1
Бағалы кагаздар, акциядан басқа 61 — — — —
Кредиттер 13651 7211 4 791 4 441 3 979
Төлеуге берілетін басқа шоттар 10 490 0 0 —
Аймақтық және жергілікті басқару органдарына қойылатын талаптар _ 5 205 / 792 2 99$ 4 098
Бағалы қағаздар, акциядан басқа — 3 961 824 2310 3 610
Кредиттер — 1 164 955 673 486
Алуға берілетін баска шоттар — 80 12 10 1
Банктік емес қаржы үйымдврына қойылатын талаптар 3 703 16 079 23 019 31 876 35 544
Бағалы кағаздар, акциядан басқа 5 197 692 4 382 6 246
Кредиттер 916 13 092 17 973 19 680 19 777
Қаржы деривативтер — — — — —
кциялар және капиталға қатысудың басқа нысандары 2 783 2510 4012 7 265 8 650
Кесте 3 жалғасы
1 2 3 4 5 6
Алуға берілетін басқа шоттар 280 342 549 870
Қаржыы институтына жатпайтын мемлекеттік ұйымдарға қойылатын талаптар — 14 564 12 795 30109 22 707
Бағалы қағаздар, акциядан басқа — 2 098 4 706 1551 1 904
Кредиттер — 12 296 7 993 28 538 20 773
Акциялар және капиталға қатысудың басқа нысандары — 91 10 10 10
Алуға берілетін басқа шоттар — 79 86 10 20
ҚҰБ статистикалық бюллетень,2006

3) Пассивтер мынадай:
— резервтік ақша және ЕДБ мен банктік емес қаржы үйымдарының басқа депозиттері мен кредиттері (РЕПО операциялары).
Резервтік ақша (ақша базасы) Ұлттық Банктің кассасындағы ақшаны қөспағандағы (ҚҰБ-тен тыс қолма — қол ақша) Қ¥Б айналысқа шығарған қолма -қол ақшадан, екінші деңгейдегі банктердің аудармалы және басқа депозиттерінен, банктік емес қаржы және қаржылык емес ұйымдардың аудармалы депозиттерінен, мемлекеттік және қаржы институттарына жатпайтын мемлекеттік емес үйымдардың Ұлттық Банктегі теңгедегі ағымдағы шоттарынан құралады. Аудармалы депозиттер — барлық келесі депозиттер, олар:
1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз атаулы кұнымен ақшаға ауыстырылады;
2) чектің, траттың немесе жиро-кепілдіктің көмегімен
еркін айнапады;
3) төлемдер жүргізуде кең қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігі болып табылады.

Кесте 4

Қазақстан Ұлттық банкінің таза ішкі пассивтері бойынша монетарлық шолу
Көрсеткіштер 2002 2003 2004 2005 2006
Пассивтер 135117 193457 225984 319805 392957
Резервтік ақша 134416 174959 208171 316962 388535
ҚҰБ-нен тыс қолма-қол ақша 116335 145477 177899 262093 303204
Банктердің аудармалы депозиттері 12567 199689 21820 33192 54616
Банктердің басқа депозиттері 1903 8564 7601 19999 16381
Банктікемес каржы ұйымдарының аудармалы депозиттері 212 283 385 743 10085
Қаржы институтына жатпайтын мемлекетік ұйымдардың теңгедегі ағымдағы шоттары 3392 919 449 935 4246

Кесте 4 жалғасы
1 2 3 4 5 6
Қаржы инетитутына жатпайтыи мемлекеттік емес ұйымдардың теңгедсгі ағымдагы шоттары
8 26 16 — —
Басқа депозиттер
702 1342 138 82 66
Қаржы институтына жатпайтын мемдекеттік ұйымдардың шетел валютасындағы ағымдағы шоттары 74 242 113 78 66
Банктік емес қаржы ұйымдарының басқа депозиттері 17 592 — — —
Кредиттер — 17156 17675 2761 3757
Банктерден — 17156 17675 2761 3757
ҚҰБ статистикалық бюллетень,2006

Басқа депозиттер — негізінен олар, белгілі уақыт аралығынан кейін ғана алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз қолайсыздық туғызатын және жинак механизміне койылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімдік депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында тұлғаланған басқа салымдар мен депозиттерді де қамтиды.
ЕДБ бойынша монетарлык шолу екінші деңгейдегі банктердің баланстары негізінде жинакталады және оның құрамы таза сыртқы активтерден (ЕАВ-дағы таза ішкі активтер және БВТ-дегі баска таза сырткы активтер), ішкі активтерден (резервтер, ҚҰБ-ке койылған басқа талаптар, Орталық үкіметке койылған таза талаптар, аймақтық және жергілікті басқару органдарына қойылған талаптар, банктік емес қаржы ұйымдарына, мемлекеттік және қаржы институтына жатпайтын мемлекеттік емес ұйымдарға, ҮШҚК БКМ-ге (үй шаруашылықтарына кызмет көрсететін бейкоммерциялық мекемелер), үй шаруашылыктарына қойылған талаптар, басқа таза активтер) және пассивтерден (аудармалы және басқа депозиттер, бағалы кағаздар, кредиттер, төлеуге берілетін баска шоттар) тұрады.
Банк жүйесі бойынша монетарлық шолу ҚҰБ мен ЕДБ-дің монетарлық шолуларын шоғырландыру негізінде топтастырылды. Ол таза сыртқы активтерді, таза ішкі активтерді және пассивті қамтиды. Банк жүйесінің таза сыртқы және таза ішкі активтері пассивпен тең түседі. Банк жүйесінің пассивтері экономика секторлары бойынша егжей тегжейленген айналыстағы қолма-қол ақшаны, аудармалы және басқа депозиттерді қамтиды.
Ақша массасының құрамы айналыстағы қолма-қол ақшадан, аймақтық және жергілікті баскару органдарының, банктік емес қаржы ұйымдарының, мемлекеттік және каржы институтына жатпайтын мемлекеттік емес ұйымдардың, ҮШҚК БКМ-нің, үй шаруашылыктарының аудармалы және басқа депозиттерінен тұрады.
Депозиттік ұйымдардың монетарлық шолуы ҚҰБ, ЕДБ және кредиттік серіктестіктердің баланстары негізінде жинақталады. Кредиттік серіктестіктері, ХВҚ-ның Басшылығына сәйкес, депозиттік ұйымдадың қосымша секторына жатады, себебі олар қаржы делдалдығы болып есептелетін банк операцияларының жекеленген түрлерін жүргізеді және кең ақша массасының ұлттық анықтамасына кіретін міндеттемелер шығарады. Депозиттік ұйымдар шолуының ақша массасының құрамы депозиттІк ұйымдардан тыс айналыстағы қолма-қол ақшадан, аймақтық және жергілікті басқару органдарының, банктік емес каржы үйымдарының, мемлекеттік және қаржы институтына жатпайтын мемлекеттік емес ұйымдардың, ҮШҚК БКМ-нің, үй- шаруашылықтарының аудармалы және басқа депозиттерінен тұрады.
Депозиттік емес қаржы ұйымдарының монетарлық шолуы казіргі кезде ипотекалык компаниялар мен Даму банкінің баланстары негізінде жинақталады. Қызметінің негізгі түрлеріне сәйкес бұл ұйымдар басқа каржы ұйымдарының қосымша секторына жатады. Шолудың пассивтері депозиттік емес қаржы ұйымдарының қаржы кұралдары мен экономика секторлары бойынша егжей-тегжейленген міндеттемелерінен тұрады.
Қаржы секторының ішінара шолуы ҚҰБ, ЕДБ, кредиттік серіктестіктері, ипотекалық компаниялары және Даму банкінің шоттарын қамтиды. Алдағы жоспарда бұл шолуды сактандыру (кайта сақтандыру) компаниялардың, жинақтау зейнетақы қорларының және басқа қаржы ұйымдарының шоттарын қоса толықтырылу негізінде қаржы секторы бойынша толық шолу ұсынылмақ. Бұл шолудың пассивтері ақша массасына кіретін (айналыстағы қолма-қол ақша, экономика секторлары бойынша егжей-тегжейленген аудармалы және баска депозиттер) міндеттемелермен қатар ақша массасына кірмейтін, қаржы кұралдары мен экономика секторлары (міндеттемелері ақша массасының Ұлттық анықтамасына кірмейтін экономика секторлары мен қосымша секторлары) бойынша егжей-тегжейленген міндеттемелерден де түрады.
Қазақстанның ӘСБ-не енуіне орай, Қазақстанның қаржыгерлер ассосациямен ағымды кезеңде қаржы саласында шетелдік капиталдаңы болуына шектеуді кезеңдер алудың, отандық қаржы құқралдарының бәсекелік қабілеті және қаржылық тұрақтылығын арттыруға бағытталған іс- шаралардың ұсыны жасалды. Қазақстанның жалпы экономикасының және қаржы саласының соңғы қызмет нәтижелерін төмендегі кестеден көруге болады (Кесте 5).
2002- 2006 жыл аралығында банктердің жалпы активі 6,6 есеге артып 2 трлн.тегеден асты (17 млрд. АҚШ доллары). Елдің ішкі ІЖӨ активтердің үлесі 16,9% — 47% өсті (кесте 5 ).
Кесте 5
Қазақстан экономикасының банк жүйесінің негізгі көрсеткіштері , %
Көреткіштер 2002 2004 2005 2006
Банк саласы
ІЖӨ активтерінің қатынасы 23,9 30,6 37,7 47,0
ІЖӨ кредиттердің қатынасы 14,9 17,9 22.0 28,0
ІЖӨ өзіндік капиталдың қатынасы 3,7 4,3 5,0 6,5
Қазақстан қаржығерлерінің V1 конгресі, Алматы; 2006.
Кестеден көріп отырғанымыздай тұрақты макроэкономикалық жағдайда Қазақстанның банк саласы бірқалыпты дамуда.
2001 жылмен салыстырғанда несиелік протфель сапасы төмендеген. Бұл несие операцияларының арттуымен түсіндіріледі (Кесте 6).

Кесте 6

1999-2004 жылдар аралығындағы банк активтері мен капиталдары
Банк активтері мен капиталдары (млрд. тенге)
2001 2002 2003 2004 2005 01.04.06 01.07.06 01.01.06
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ЕДБ активтері 341,10 527,90 784,00 1 144,97 1 677,90 1785,6 2021,7 2252,4
ІЖӨ-ге активтер қатынасы, % 16,9 20,3 23,9 30,6 37,7 41 47 47
ЕБД өзіндік капитал 69,00 97,60 122,20 161,20 223,50 249,0 263,1 311,2
ІЖӨ өзіндік капитал қатынасы, % 3,4 3,8 3,7 4,3 5,0 5,6 6,1 6,5
ЕДБ активтеріне қатынасы, % 20,2 18,5 15,6 14,1 13,3 13,9 13 14
Үмітсіз несиелер үлесі, % 5,5 2,0 2,1 2,0 2,1 2,1 2,2 2,6
Несиелер бойынша жалпы сомасына провизиялар, % 9,5 4,5 4,7 5,5 6,2 6,3 6,1 6,4

Банк жүйесінің өздік капиталы 4,5 есе артып 2006 жылы валютанылық эквиваленте 2 млрд. АҚШ доллары (311,2 млрд.теңге). Оның ІЖӨ -де үлесі 3,4 — 6,5% өсті. Бірақ бұл көрсеткіштің өсу қарқыны өзіндік капиталдың өсу қарқыныңан алып отыр 20,2% — 14% төмендеген.
Соңғы төрт жылда ЕДБ –дің берген неселерінің жалпы көлемі 9 есе артқан. 2004 жылы 1 328,9 млрд. теңгені құраған ( 10 млрд. АҚШ доллары). ЖІӨ -де несиелердің үлесі 7,4% — 28% өсті.
Ұзақ мерзімді несиелердің үлесі несие протфелінде 49% — 66% өсті. Шағын бизнес субъектілернің несие көлемі 2001 жылдың басынан 7 есеге өсті.
Қарстырылып отырған кезеңде несиелеудің орташа ставкасы 20,7% — 12,6% төменеді, оның ішінде жеке тұлғаларға 24,4% — 17,5% төмендеді, заңды тұлғаларға 20,5 — 11,7% төмендеді (Кесте 7).

 

Кесте 7

Экономикаға берілген несиелер

2001 2002 2003 2004 2005 2006
Экономикаға берілген несиелер, оның ішінде 148,8 276,2 489,8 672,4 978,10 1 328,9
Қысқа мерзімді несиелер 75,4 143,2 241,10 288,5 369,7 454,1
Ұзақ мерзімді несиелер 73,4 133,0 248,70 383,9 608,4 874,8
ЖІӨ-гі несиелер, % 7,4 10,6 14,9 17,9 22,0 28
Несиелердің депозиттерге қатынасы, % 86 94 110 110 132 132
Шағын бизнеске несиелер 39,90 74,20 122,00 146,50 196,20 276,60
Сыйақы ставкасының орташа мөлшері, % 20,7 18,2 16,1 14,4 13,7 12,6
Жеке тұлғаларға, оның ішінде 24,4 23,8 22,5 20,5 19,4 17,5
Шетел валютасындағы несиелер 22,8 21,1 20,1 18,1 17,2 15,0
Теңгемен несиелеу 26,0 27,2 25,5 24,3 21,8 20,4
Заңды тұлғалардың несиелері оның ішінде 20,5 17,9 15,7 14,0 13,1 11,7
Шетел валютасындағы несиелер 18,8 16,9 14,6 13,0 11,0 9,6
теңгемен несиелеу 22,3 19,1 17,4 15,6 15,5 14,4
Қазақстан қаржығерлерінің V1 конгресі, Алматы; 2006.

Суреттен көріп отырғанымыздай 2000 жылы тартылған салымдар екінші деңгейлі банктерде 6 есе өскен, 2004ж. 1 трлн.теңге немесе 7,5 млрд. АҚШ доллары. Мұнда тұрғын халықтың депозиттері жалпы сомасында 32 — 40% өсті.
Шетел валютасындағы депозиттердің үлесінің төмендеуі соңғы екі жылдағы теңгенің тұрақтануымен және сыйақы ставкаларының бұл депозит категорияларына төмендігімен түсіндіріледі. Соған қарамастан шетел валютасындағы және теңгелік депозиттердің қатынасы сақталынып қалуда.
2004 жылы тартылған депозиттердің үлесі ЖІӨ 21% өсті (Кесте 8).
Кесте 8
Банктердің тартылған қаражаттарының көрсеткіштері
Банктердің тартылған қаражаттары (млрд.теңге)
1999 2000 2001 2002 2003 04.04 07.04 2004
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Тартылған депозиттер 172,40 294,00 446,00 610,00 739,00 815,5 925,2 1007,8

Кесе 8 жалғасы
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Шетел валютасындағы үлесі, % 47% 50% 64% 39% 48% 46% 47% 45%
Жеке тұлғалардың депозиттерінің үлесі, % 32% 31% 42% 43% 46% 44% 42% 40%
ЖІӨ -де депозиттер, % 8,6% 11,3% 13,6% 16,3% 16,6% 18% 21% 21%
Шетел валютасындағы депозиттер 8,5 8,6 7,3 6,9 5,9 5,8 6,0 5,8
Депозиттер тенгелік 13,5 15,6 12,8 11,0 10,9 9,4 9,6 9,8
Қазақстан қаржығерлерінің IV конгресі, Алматы; 2004.

2006 жылы банк жүйесінің таза табысы 34,9 млрд. теңге құраған (Кесте 9).

Кесте 9

Банк жүйесінің табыстылық көрсеткіштері

Банк жүйесінің табыстылық көрсеткіштері (млрд.теңге)
2001 2002 2003 2004 2005 04.06 07.06 10.06
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Таза табыс 9,5 7,1 7,4 20,6 30,1 9,3 24,2 34,9
ROA,% 2,8 1,3 0,9 1,8 1,8 2,1 2,4 2,1
ROE, % 13,8 7,3 6,1 12,8 13,5 14,9 18,4 14,9
Қазақстан қаржығерлерінің V1 конгресі, Алматы; 2006.

Жүйедегі банктердің қызметінің қаржылық нәтижесі бұл таза табыс, соңғы 4 жылда оның үлесі 3,2 есе артып, 2006 жылы 30,1 млрд. теңге немесе 210 млн. АҚШ доллары.
2005 жылғы бойынша ЕДБ – тер табыс салығын төлегеннен кейін 30,1 млрд. жиынтық таза табысқа қол жеткізді.
Табыстардың жиынтық көлемі 233,8 млрд. теңге құрады (2005 жылдың 1 қаңтардағы жағдайы бойынша 227,1 млрд. теңге), шығыстардың жиынтық көлемі 203,7 млрд. теңгені құрады.

Кесте 10

Банк секторының табыстылығы,млрд. теңге

Көрсеткіштер 01.01.05. 01.01.06. өзгеріс
(+;-)%-мен
Сыйақы алумен байланысты табыстар 103,7 139,8
Сыйақы төлеумен байланысты шығыстар 43,2 60,6 56,2
Сыйақы алумен байланысты таза табыстар 60,5 79,2 30,9
Сыйақы алумен байланысты емес табыстар 144,0 90,5 -37,2
Сыйақы төлеумен байланысты емес шығыстар 183,4 138,4 -13,2
Сыйақы төлеумен байланысты емес шығындар -39,4 -47,9 21,57
Қарастырылмаған баптар 1,3 2,7 107,7
Табыс салығын төлегенге дейінгі таза табыс 22,4 34,1 52,23
Табыс салығын төлеумен байланысты шығыстар 1,8 4,0 122,2
Табыс салығын төлегеннен кейінгі таза табыс. 20,6 30,1 46,12

Пайыздық табыстар құрылымында негізгі үлесті қызмет көрушілерге берілген зайымдардан сый ақы алумен байланысты табыстар құрайды (83,9 немесе 117,4 млрд. теңге),ал пайыздық шығыстар құрылымында қызмет көрушілердің талаптары бойынша сый ақы төлеумен байланысты шығыстар (70,4 немесе 42,7 млрд. теңге) құрап отыр.
Тағы мынаны да айта кеткен жөн,таза пайыздық емес табыстар құрылымында таза комиссиялық табыс 32,18 % — ға ұлғайып, 2004 жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша 23,0 млрд. теңге құрады (01.01.03 ж. жағдай бойынша 6,6 млрд. теңге).
Дилингтік операциялар бойынша таза табыс 9,2 млрд. теңге құрады (2005 жылғы жағдай бойынша 6,6 млрд. теңге).
Банк секторының былтырғы жылға табыстылық кофиценті ұлғайды.Табыс салығын төлегенге дейінгі таза табыстың жиынтық активтерге (RОА) қатынасы 2,03% құрады (01.01.03ж. жағдайы бойынша – 1,96%), табыс салығын төлегенге дейінгі таза табыстың өзіндік капиталға (RОЕ) қатынасы – 14,6% құрады (01.01.03ж. жағдайы бойынша – 13,8%).

Кесте 11

Банк жүйесінің табыстарын көрсететін жиынтық көрсеткіштер

Көрсеткіштер 01.01.05. 01.01.06.
Табыс салығын төлегенге дейінгі таза табыстың жиынтық активтерге (RОА) қатынасы 1,96 2,03
Табыс салығын төлегенге дейінгі таза табыстың өзіндік капиталға (RОЕ) қатынасы 13,8 14,6
Сый ақы алумен байланысты табыс- тардың жиынтық активтерге қатынасы 9,05 8,33
Несиелер бойынша сый ақы алумен байланысты табыстардың жиынтық портфельге қатынасы 14,5 12,87
Дилингтік операциялар бойынша таза табыстың табыс салығын төлегенге дейінгі таза табысқа қатынасы 29,8 26,88
Сый ақы төлеумен байланысты шығыс- тардың жиынтық міндеттемелерге қатынасы 4,28 4,06
Резерв құруға шығыстардың жиынтық активтерге қатынасы 3,49 2,8

2006 жылдың 1 кварталында банктік сектордың жийынтық пайдасы шамамен Т 6,3 млрд. құрады.Былтырғы жылдың 1 кварталына қарағанда,ол кезде несиелік портфельдің табыстылығы 15-16% деңгейінде тұрған,ал биылғы жылғы қысқа мерзімді валюталық несиенің табысын төмендету есебінен ол 14% — дан 12% — ға дейін кезектеп төмендеуді жалғастырды.Компенсация қандай да бір көлемде жеке тұлғаларды қымбат несиелендіру есебінен жүріп отырды.
Барлық банктерге тұтынушылық несиелендіру көлемін ұлғайту жеңілге соғып жатқан жоқ.Бірақ Халық Банкінің жоғарыды аталған көрсеткіші 2004 жылыдың наұрыз айымен салыстырғанда әжептеуір өсті,ол 2,5 еседен жоғары болып (Т1107 млрд.) Т 19,0 млрд. жетті.
Сонымен бірге, табыстарды көтеру үшін, банктің жиынтық активтері қалыпты өсумен бірге (наурыз айында ол Т1,2 трлн. немесе Т 7,9 млрд.) бірті бірте теңгеге аударылуда.
Мұндай тенденция 2005 жылдан бері жалғасып келеді, ол кезде активтер үлесі 67,5 % — дан 67,1% — ға төмендеді. Түсінікті,өзгеріс үлкен емес, бірақ та банктер шетелден көп қарыз алды, ал депозитке келетін болсақ, тұрғындардың долларлық депозиттерден теңгелік депозиттерге ауысуға онша құлқы болмады. Қаңтар айында депозиттер көлемін қысқартқан соң, банктерде өсу басталды.

Кесте 12

Таза табыс көлемі бойынша алдыңғы қатарлы банктердің ондығы
(“А” категориясы, КАSЕ), мың теңге

01.01.2006. 2005 жыл қорытындысы
1 Казкоммерцбанк 1 935 913 6 011 279
2 Халық банк 1 142 069 2 561 133
3 Тұран Әлем 674 930 3 028 719
4 АТФ банк 390 604 1 085 902
5 Нұрбанк 279 718 858 154
6 Банк Каспийский 176 108 678 360
7 Банк Центр – Кредит 158 159 715 111
8 Альянс банк 91 366 49 486

Ақпан айында резиденттердің депозиттерінің жалпы көлемі 6,3% — ға ұлғайды, ал наұрызда 2,4% — ға, сәүір айының басында ол шамамен 4,2 млрд. АҚШ долларын құрады.Теңгеге деноминация жасалған, тартылған салымдар сырттан келген валюталарды жапты.

Кесте 13

Капитал көлемі бойынша Қазақстанның алдыңғы қатарлы банктерінің ондығы. (“А” категориясы,КАSЕ), мың теңге

Көрсеткіштер 01.04.2006. 01.01.2006
1 Казкоммерцбанк 286 037 161 278 616 880
2 Тұран Әлем 228 675 131 228 741 894
3 Халық банк 219 107 485 196 498 464
4 АТФ банк 68 002 928 58 275 109
5 Банк Центр – Кредит 59 664 259 50 968 764
6 Нұрбанк 46 951 613 35 804 226
7 Банк Каспийский 32 288 530 29 021 967
8 Альянс банк 31 299 854 21 994 818
9 Темірбанк 24 223 488 22 979 818
10 Валют –Транзит банк 18 198 410 16 751 627

Сәүір айының басында теңгелік депозиттердің үлес салмағы 44,7% — ға дейін өсті.Бұл банктердің несиелік саясатында көрініс табуда.
Дәл солай, депозиттер секілді, ұлттық валютадағы несиелердің өсуі жалғасуда.Нәтижесінде наұрыз айында ақпан айымен салыстырғанда теңгелік несиелердің үлес салмағы 1,1% — ға өсіп, Т 696,7 млрд. құрады (шамамен $ 4,6 млрд.).
Банк капиталы өсе бастады, бұл өз кезегінде несиелендіру мен табыстың көлеміне оң әсер беруі тиіс.(кесте 14)

Кесте 14

Капитал көлемі бойынша Қазақстанның алдыңғы қатарлы банктерінің ондығы. (“А” категориясы,КАSЕ), мың теңге

01.04.2005. 01.04.2006.
1 Казкоммерцбанк 27 304 126 25 730 006
2 Тұран Әлем 17 989 110 22 485 789
3 Халық банк 5 979 913 16 422 173
4 Нұрбанк 5 875 117 5 706 126
5 АТФ банк 5 145 836 5 494 671
6 Банк Центр – Кредит 5 145 836 4 381 986
7 Темірбанк 3 883 860 3 086 374
8 Валют –Транзит банк 3 601 833 3 203 644
9 Банк Каспийский 3 122 189 2 956 194
10 Альянс банк 2 285 758 2 104 043

Сондықтан жиынтық өзіндік капитал 4,7% — ға өсті, Е 168,9 млрд.($ 1,1 млрд.) дейін.Егер де жағдай осылай сақталатын болса, онда банктер бір қарыз алушыға белгіленген лимиттерді ұлғайтып, өздерінің қызмет көрушілерінен қорықпай несиелендіре алады.

2.2 Коммерциялық банктердің банкингтік қызметін экономикалық
талдау (АҚ “Каспиий банкі” маретиалдары негізінде )

Банк Қазақстан Республикасының ең ірі 6 банкінің құрамына енді және 3-ші жыл қатарынан активтердің ұлғаю динамикасы (138%) бойынша алда болды.
АҚ “Каспиий банкі” филиалының 2005 жылғы қызмметі төмендегі қаржылық көрсеткіштермен сипатталынады (кесте 15).

Кесте 15

Қаржылық көрсеткіштер
мың теңге
Баптардың аты I
квартал II
квартал III
квартал IV
квартал Жал б/ша
барлығы
Табыстар 58 376,4 61 647,2 55 504,2 73 651,6 249 179,4
Шығындар 56 959,1 38 310,3 33 972,1 28 047,8 157 289,4
Табыс салығын ескермегендегі нәтиже 1 417,2 23 336,9 21 532,1 45 603,8 91 890,0
Табыс салығы 2 889,6 7 285,2 4 383,4 5 136,1 19 694,2
Табыс салығын ескергендегі нәтиже -1 472,3 16 051,7 17 148,7 40 467,7 72 195,8

Табыс салығын алып тастағандағы таза табыс 72.195,8 мың теңге, жоспарлы сома 71.676,5 мың теңге, жоспар 100,7% орындалып, оның артуы 519,3 мың теңге.
Қызметтің негізгі бағыттары бойынша филиал табысының жіктелінуі(кесте 16):
Кесте 16
Табыстың негізгі баптары
мың теңге
Көрсеткіштер Жоспар Факт Ауытқу Жалпы көрсеткішке,%
Клиенттерге берілген несиелер бойынша пайыздық табыс 137 018,6 169 532,4 +32 513,8 68,0
Комиссиондық табыстар, оның ішінде.: 47 997,0 51 679,9 +3 682,9 20,7
— шоттарды жүргізу бойынша және қолма-қол ақшаберу 29 600,0 32 849,2 +3 249,2 13
— аударым операцияларынан 8 500,0 8 030,7 -469,3 3,2
— инкассациядан және құндылықтарды жеткізуден 7 150,0 7 382,5 +232,5 3,0
— өзге комиссиондық табыстар 1 775,0 2 333,8 +558,8 0,9
— берілген кепілдемелер бойынша 900,0 930,2 +30,2 0,4
— аккредитивтар бойынша 72,0 153,5 +81,5 0,2
Дилингтік
операциялардан 27 390,0 25 207,3 -2 182,7 10,2
Өзге табыстар 34,1 2 759,8 2 725,7 1,1
Барлық табыстар 212 439,7 249 179,4 +36 739,7 100
Табыстың көп таза табыс әкелен бабы, клиенттерге берілген несиелер бойынша пайыздық табыс, жалпы табыстың 68,0% құраған, комиссионндық табыстар 20,7% және дилингтік операциялардан – 10,1%.
2003-2005 жылдардағы қаржылық көрсеткіштердің серпіні төмендегідей (сурет ):

Табыс,мың теңге

 

Сурет

Филиал шығындары 2005 жылы 157.289,4 теңгені құраған. Шығындардың негігі бабтар бойынша жіктелінуі:

Кесте 17

Шығындардың негізгі баптары
мың теңге
Көрсеткіштер Жоспар Факт Ауытқулар Жалпы нәтижеге,%
Бас банкпен есеп айырулар бойынша пайыздық шығындар (несие ресурстары бойынша) 40 682,5 54 075,2 +13 392,7 34,3
Банк персоналдарына шығындар 30 411,0 33 558,3 +3 147,2 21,3
Дилингтік операциялар бойынша 11 514,4 2 316,6 -9 197,8 1,5

Клиенттер депозиті бойынша шығындар 10 778,1 15 452,1 +4 674,0 9,8
Займдар клиенттері бойынша қамтамасыздандыруға бөлу 4 881,9 14 352,1 +9 470,3 9,1
Жалпы шаруашылық шығындары 11 176,8 13 092,7 +1 915,9 8,3
Амортизациялық аударымдар 6 766,1 7 983,0 +1 216,9 5,1
Әкімшілік шығындар 4 280,0 4 398,6 +118,6 2,8
Өзге шығындар 4 925,7 6 057,1 +1 131,4 3,9
Табыс салығынан басқа салықтар 2 467,8 3 386,9 +919,1 2,2
Инкассациялық шығындар 1 868,8 2 616,8 +748,0 1,7
Барлық шығындар 129 753,1 157 289,4 +27 536,3 100

Есепті жылдағы жалпы шығындар 157.289,4 мың теңге, жоспарлы
129 753,1 мың теңге , шығынның артуы 27.536,3 мың теңге. Шығынның артуының негізгі бабы 13 392,7 мың теңгені құрап, «Бас банкпен есеп айырулар бойынша пайыздық шығындар (несие ресурстары бойынша)», филиалдың ссудалық портфелінің артуымен болып отыр.
Шығынның артуының негізгі бабы 9.470,3 мың теңге соманы құрап, «Займдар клиенттері бойынша қамтамасыздандыруға бөлу». 2005 жылдың 1 қаңтарында несиелер бойынша 14.352,1 мың теңге сомада провизия құрылған, ал жоспарлы сома 4 881,9 мың теңге.
Шығынның артуы жеке тұлғалардың мерзімді депозиттерінің көлеміне әсерін тигізді, олар бойынша есптелген пайыз сомасы 15 452,1 мың теңге, жоспарланғаны 10.778,1 мың теңге , ауытқу 4.674,0 мың теңгені құрап отыр.
Филиалдың ссудалық портфелі 2004 жылдың 1 қаңтарында 905590,0 мың теңге құраған. Өткен жылмен салыстырмалы ссудалық портфель 11533,0 мың теңгеге артқан немесе 1,29% артқан.
Қыркүйек айында ссудалық портфельдің көлемінің төмендеуі ЖШС “Арай ” несиесін 542 000 000 теңгеге жауып, өзге банкке ауысуымен байланысты. Бұл ссудалық портфельдің төмендеуіне әкеледі.
Ссудалық портфель 55,9% дейін өзінің татқан қаражаттары және өзіндік капиталдың есебінен қаржыландырылады және 44,1% Бас банктен алынған несие ресурстарының есебінен қаржыландырылады (кесте 18).
Кесте 18

ССудалық портфельдің мерзім бойынша жіктелінуі
мың теңге
01.01.2004 01.07.2004 01.01.2005
Қысқа мерзімді 687 673,0 726 535,0 532 491,0
Ұзақ мерзімді 202 332,0 291 878,0 370 488,0
Мерзімі өткен 4 052,0 16 177,0 2 611,0
Барлығы 894 057,0 1 034 590,0 905 590,0

Кестеден көріп отырғанымыздай 2004 жылыдың басында қысқа мерзімді несиелердің көлемінің төмендеуі ЖШС “Арай” филиалдың қарыз алушыларының қатарынан кетуімен түсіндіріледі.. мерзімі 12 айдан жоғары ұзақ мерзімді несиелердің артуы кіші және орта бизнес тармақтарынан жаңа клиенттердің келуімен түсіндіріледі.

Кесте 19

2005 жылғы берілген несиелердің көлемі
мың теңге
Берілген несиелер 1-жартыжылдықта 2-жартыжалдықта жылына
саны Мың теңге саны Мың теңге саны Мың теңге
— корпоративтік клиенттерге 2 150 286,0 38 742 723,0 40 893 009,0
— кіші және орта бизнес субьектілеріне
оынң ішінде: 260 207 444,0 441 282 537,0 701 489 981,0
ЕБРР тармағы бойынша 222 110 229,0 399 167 690,0 621 277 919,0
— тұтыну мақсаттарына 85 64 481,0 117 112 230,0 202 176 711,0
барлығы: 347 422 211,0 596 1 137 526,0 943 1 559 737,0

2005 жылы филиалмен 943 несие 1 559 737,0 мың теңге жалпы сомада берілген. Корпоративтік клиенттерге 40 несие 893 009,0 мың теңгеде берідлген, кіші және орта бизнес субьектілеріне 701 несие 489 981,0 мың теңге сомада берілген, жеке тұлғаларға тұтыну мақсатында 202 кредита 176 711,0 мың теңге сомада несие берілген..

 

Кесте 20

Несиелеу бағдарламалары бойынша ссудалық портфель
мың теңге
Ссудалық портфель: Саны Көлемі
— корпоративтік несиелеу 8 399 049,0
— Кіші және орта бизнес субьектілерн
несиелеу: 561 345 660,0
ЕБРР тармағы бойынша 492 184 984,0
— тұтыну мақсатында 240 160 881,0
Барлығы : 809 905 590,0

Несиелеу бағдарламалары бойынша ссудалық қарыз төмендегідей:

Несиелеу бағдарламасы бойынша ссудалық портфель

Сурет 19

Суреттен көріп отырғанымыздай жалпы ссудалық портфельдің 44,1% корпоративтік клиенттерге берілген несиелер құрайды. Ірі клиенттердің бірі ААҚ “Қайнар”, оның қарызы – 330 000 мың теңге немесе жалпы портфельдің 36,4% құрайды, ЖШС «Бапон» – 24 049 мың теңге, ЖШС «Охранное агентство Беркут-О»- 45 000 мың теңге.
Корпоративтік клиенттрді тарту банк аралық бәсекелестің өсуінен қиындай түсуде.1000000 АҚШ долларынынан жағар сомада несиеленетін клиенттер анктен бірінші рет несие алып отырған жоқ, недеше олардың әр қайсысының несиелік тарихтары бар және банк жеңілдіктерін қолданады.
Филиалдың несие саясатының бошақ бағытының бірі орта және шағын бизнес субъектілерін несиелендіру. 2003 жылы шағын және орта бизнес субъектілеріне 345 660,0 мың теңге немесе жалпы ссудалық портфельдің 38,2% жұмсалған..

Шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер, мың теңге

Сурет
Кесте 20
Ссудалық портфельдің жіктелінуі
мың теңге
Несиелердің жіктелінуі 01.01.2004 01.07.2004 01.01.2005 г.
Негізгі қарыз Үлес салағы Негізгі қарыз Үлес салмағы Негізгі қарыз Үлес салмағы
Стандартты 867 150,0 96,99% 992 374,0 97.3% 896 634,0 99,0%
Күмәнді 26 907,0 3,01% 23 464,0 0.4% 6 345,0 0,7%
Үмітсіз — — 18 752,0 2.3% 2 611,0 0,3%
барлығы: 894 057,0 100,0% 1 034 590,0 100% 905 590,0 100%
01.01.2005 жылға ссудалық портфель сапасы

 

Сурет
• Стандартты несиелер– 896 634,0 мың теңге, филиалдың жалпы ссудалық портфельінің 99,0% құрайды;
• Күмәнді – 6 345,0 мың теңге, филиалдың жалпы ссудалық портфельінің 0,7% құрайды;
• Үмітсіз – 2 611, 0 мың теңге, филиалдың жалпы ссудалық портфельінің 0,3% құрайды.

Филиалдың жалпы ссудалық портфельінің 99,0% стандартты несиелер құрайды, портыель сапасының төмендеуі ЖШС БК ТП «Южмаш-К» және Моложавской С.В. несиелерін үмітсіз категориясына жатқызумен байланысты. 2005 жылдың 2- жартыжылдықта үмітсіз несиелердің көлемі 16 141,0 мың теңгеге төмендеген.
2005 жылдың ақпан айында ЖШС СКТП «Южмаш-К» провизиялар көлемі 100% және 22 461,2 мың теңге. Өткізілген іс шаралардың нәтижесінде жалпы қарыз 24 796,10 АҚШ долларына қысқартылған, мұнда сонымен қатар кепіл мүлікті сақтап қалынған. 2003 жылдың 29 желтоқсанында кепіл мүліктерге сауда жарияланған, кейінгі сауда 16 ақпанда жарияланды. Филиал Оңтүстік Қазақстан обысының ауданаралық экономикалық сотына кепілге қойылған мүліктерге ешқандай кедіргісіз иелену құқын беру туралы иск берді. Кепілге қойылған мүліктерді сатыр алшыларды табуда іс-шаралар жүргізілуде.

 

Кесте 21

2005 жылға құрылған провизиялар

№ Қарыз алушы Қалдық ссудалық қарыз Резерв көлемі Провизия сомасы Жіктеу категориясы
1 ЖШС СКТП «Южмаш-К» 2 601 036,13 100 2 601 036,13 үмітсіз
2 ТОО «Сейхун-S» 4 309 800,00 5 215 490,00 күмәнді
3 ЖШС «Коконiс-жемiс» 1 666 000,00 5 83 300,00 күмәнді
барлығы 2 917 381,84

2003 жалы жеке тұлғаларға 202 банктік займ 171 974,0 мың теңге самада берілді, бұл өткен жылмен салыстырғанда 93 633 мың теңгеге артық.

Кесте 22

Мерзім бойынша ссудалық портфельдің жіктелінуі

мың теңге
Көрсеткіштер 01.01.2004 01.04.2004 01.07.2004 01.10.2004 01.01.2005
Қысқа мерзімді 3 120,0 4 444,0 2 947,0 2 486,0 2 288,0
Ұзақ мерзімді 61 498,0 71 484,0 91 134,0 116 515,0 158 593,0
Барлығы 64 618,0 75 928,0 94 081,0 119 001,0 160 881,0

Тұтыну мақсатындағы несиелер 6 айдан 10 жылға дейін берілген, оның негізгі үлесі 98,6% немесе 158 593,0 мың теңге ұзақ мрзімді несиелер, қысқа мерзімді несиелер 1,4 немесе 2288,0 мың теңгені құраған.
2005 жылы жеке тұлғалардың депозиті:
— теңгеде – 4119 немесе 122 427,0 мымың теңге;
— АҚШ долларында — 1424 немесе 120 412,0 мың теңге құраған.

 

 

Жеке тұлғалар депозиттінің өзгеріс серпіні, млн теңге

Сурет

2005 жеке тұлғалардың депозитерінің көлемі 1 кварталда төмендеген. Депозиттік базаның төмендеуіне мерзімі біткен 2 мерзімді депозиттің төленуі
4 808,9 мың теңге және 1 мерзімді депозиттің клиенттің өтінішімен уақытынае дұрын қайтарылуы 3 936,1 мың теңге ықпал етті.

Кесте 24

Жеке тұлғалардың депозит түрлері бойынша жіктелінуі

мың теңге
Жеке тұлғалардың депозит түрлері: 01.01.04 01.04.04 01.07.04 01.10.04 01.01.05
Мерзімді депозиттер 102 076,0 125 937,0 150 965,0 193 101,0 199 057,0
Кепіл-депозиттері 2 414,0 2 920,0 4 086,0 5 455,0 5 669,0
Талап еткенге дейінгі депозиттер 45 374,0 12 262,0 17 272,0 29 345,0 38 113,0
Барлығы 149 864,0 141 119,0 172 323,0 227 901,0 242 839,0

01.01.2005 жылы жоғарғы үлесті мерзімді депозиттер199 057 мың теңге құрайды. Өткен жылы жеке тұлғалардың депозитерін тартуда белсенді іс-шаралар жүргізілді, ол өз кезегінде оңтайлы нәтижелер берді.. II квартал ішінде жке тұлғалардың депозиттері 31 204,0 мың теңгені құраған, ал III кварталда – 55 578,0 мың теңгені құрап отыр.

2005 жылы дилингтік операциялар бойынша табыстар, мың теңге

Сурет

Қолма-қол шетел валюталарын сату-сатып алу операцияларынан табыстар 5 860,1 мың теңге.
Банктің жалпы қызмет көрсеткіштерінен 2005 жалға мынадай стратегиялық бағыттағы шараларды атқару қажет:
— банк өнімдерін белсенді түрде жарнамалау;
— белсенді жарнаманың негізінде депозиттік базаны арттыру;
— шағын және орта бизнестер бойынша несиелерді арттыру;
— клиенттерге қызмет көрсету сапасын арттыру;
— жаңа банк өнімдерін енгізу;
— аймақтық нарықтар бойынша меркетингтік жұмыстар жүргізу;
— нарықтарды зерттеу, АКБ ашу мүмкіндіктерін қарастыру.

 

 

 

3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІН ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІН ОДАН ӘРІ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Экономикалық тұрақтылық жағдайындағы банк қызметінің өзекті
мәселелері

Қазіргі кезде тұтас банк саласының капиталдануы дәрежесі капиталадың жеткіліктілік номативіне сәйкес келеді. Соған қарамастан, капиталдың төменгі өсіміне активтер өсімінің қарқынды өсуі банк сласы үшін тәуекел деңгейін арттыруда.
Қазіргі қалыптасқан жағдайда, яғни кейдір банктер капиталдың жеткіліктілік нормасын сақтау үшін несиелендіру операцияларын қысқартуы кезінде капиталды арттыру проблемасы өзекті проблемаға айналып отыр. Таза табыс жеткіліксіз болғандықтан, субардинацияланған қарыздарды тарту мүмкіндігінің болмауынан (бірінші деңгейлі капиталдан 25% шектеулігінен), акционерлік капиталды (жарғалық капиталады) арттыру қажет, ал бұл өз кезегінде біршама қиындықтармен ерекшеленеді.
Біріншіден, акцияларды шығару және оларды оналастыру процедуралары біршама уақытты талап етеді.
Екіншіден, ірі банктер өздерінің акцияларын сыртқы нарықтарға депозиттік қолхаттар түрінде (IPO) орналастырады, ал бұл қаржы нарықтары мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігінің (келесі жағдайларда ҚҚА) акцияларды иеленудің ашық болмауынан қарсылығын тудырады.
ҚҚА- нің депозиттік қолхатты пайдалану мүмкіндігіне рұқсат алу үшін біршама уақыт қажет.
Жоғарыда аталған себептерге орай, 2004 жылдың екінші жарты жылдығында басталған акционерлік капиталдарды толықтандыру 2005 жылы аяқталыну қажет.
Капиталды арттырудың қажеттілігі сонымен қатар, арнайы және жалпы провизиялардың құралу тәртібінің 2004 жылдың 1 маусында ауыстырылуымен байланысты және де жалпы резервтердің арнайы резарвтерге ауысуна байланысты капитал төмендеді.
Банктер 2004 жылдың екінші жартысында капиталдарды толықтыру бойынша іс-әрекеттерін белсенділей түсті.
МСФО максимальді түрде жақындау мақсатында екінші деңгейлі банктерді пруденциалдық реттеу нормаларына өзгерістер ендіру қажет.
Екінші деңгейлі банктердің пруденциалдық нормативтер ережесінің логикасы бойынша, Банктер, еншілес компанияларға субардинацияланған қарыз және инвестицияларды есептен шығаруларға үсналы, ал бұл дегеніміз, банктер нешілес компаниялардың тәуекелдерін өзіндік капиталдармен жабады дегенді білдіреді.
Банктер мұндай жағдайдың, тәуекелді менеджмент көзқарасынан, шешімін таба алмауда, өйкені ҚР пруденциалдық реттеулерінің өзге де нормалары бар.
Банк топтарының пруденциалдық нормативтері туралы ереженің мазмұның қарсақ, Банктер еншілес қампаниялардың тәуекелдерін өзіндік капиталмен, олардың өздерініңкі жеткіліксіз болған жағдайда ғана қолдануы қажет. Мұндай жағдайда, бас банктің субардинацияланқан қарыз немесе инвестицияларға салымдарна көңіл бөлінбейді.
Өкілетті органдардың есеп берулері «Облигацияларды шығару және орналастыру туралы есеп беру» бойынша Қазақстан Республикасында, біздің қөзқарасымызша облигацияларды орналастыру барысына орай, банк каиталындағы орналастыру сомасын арттыру мүмкіндігін бермейтін, қатаң формасы қызмет атқарады.
Банктер үшін қолайлы жағдайлардың бірі, сыйақылардың алымдары бойынша лимиттің алынуы (ЛИБОР және қайта қаржыландырудың екі есе ставкасы ).
Мұнда, резидент еместерге төленетін сыйақылар бойынша шеті левередж коэффициенті (қаржы саласы үшін- 7, өзге ұйымдар үшін — 4) лимиті ендірілді.
Бұл тағайындалған лимит банктердің сырқы қарыз алу мүмкіндіктерін шектейді.
ҚР Салық кодексі бойынша жұмыстар шеңберінде ҚҚА және ҚР Қаржы министірлігіне провизиялар бойынша алымдарды қандайда бір коэффициентпен (активтерден 1,3 %) шектеу ұсынысы жасалған.
Бірақ, бұл мәселерердің екінші жақтары бар, алымдарды шектеу банк қызметтерінің өзіндік құныңың және банк клиентері үшін тарифтер мен ставкалардың өсуіне әкеледі.
2002 жылы алтын және өзге де құндылықтармен операцияларға ҚҚС ендіріуімен банктердің алтындармен операциялары күрт қысқарды. Ендеше банкер үшін бұл операциялардың қызығушылығы төмендегенін білдіреді.
Банктер қазіргі есеп кассалық бөлімдердің негізінде ауыл және аудан аймақратына банк қызметтерірінің қол жетізерліктей болуы, олардың сапасы мен тиімділігін арттыру мақсатында банктік әмбебап қызметтерді көрсетудің орталықтарын ашу ұсынысы жасалған.
ҚҚА заңды және жек тұлғалар үшін сейфтік операциялар, қарыз және кепілдік операцияларын, банктік шоттарды жүргізге байланысты ЕКБ үшін, операциялар тізімін кеңейту ұсынысын қабылдады, ол АФН №197 от 12.07.2004ж. қаулысымен ережеде көрініс алды.
Осыған орай ЕКБ- де клиенттердің импортты — экспортты операциялары бойынша төлем немесе аударымдарды жүргізу ұсыныстары ашақ күйде қалды.
ҚР Ұлттық банкнің клиентерге сапалы да тез қызмет көрсетуі, банктердің қаржаттардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мүмкіндіктері талапқа сай болмағандықтан, оған жаңа көзұарас қажет деген үшін талап қойылды.
Банк несиелерінің сыйақы ставкаларының төмендеу мүмкіндіктері бойынша мәселеге келсек, онда сыйақы ставкасын төмендету және жағдай жасауға бағытталған іс шараларды қалыптастаруда, оған әртүрлі маро және микро деңгейдегі көптеген факторлардың әсер ететіндігін ескерген жөн.
ӘВҚ және Әлемдік банктердің қаржы саласын бағалау бойынша мақсаттарының бірі, осы өткен жылдан бастап, ұзартылған қадағалау жүйесі.
Осыны ескергенде, және Қазақстан Республикасының қаржы нарығын даму конценсиясына сәйкес Евро одақ стандарттарына жетуді көздейтін мақсата, ҚҚА банктік операцияларды лицензиялау тәртібі және принциптері, ұзақ мерзімді қадағалау және оның шарттарын жүзеге асыруда банкттік заңдылықтарды өзгерту бойынша ұсыныстарды жасайтын топ құрды.
Қазақстан республмикасының Ұлттық банкі 2004 жылдың 1-ші шілдесінен бастап МТ-102 төлем құжатының форматын алып тастады, банктердің ойынша, бұл клиенттер үшін тарфиптердің көтерілуіне, төлемдерді өңдеу процесінің қиындауына және тәуеклдің арттыуына , операция жүргізу бойынша қателіктердің жіберілу тәуекелінің арттыуна әкеледі. Өткен жылы бұл форматтың алынып тасталуына байланысты КЦМР ақпараттарды өңдейтін қосымша жаңа тариф ендірілді (СОБС).
Қазақстан Республикасында төлем карталарының қызмет етуімен байланысты қойылған Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің талаптары банктер үшін болашағы бар қызметтердің нарықтық ортасын шектейді. Осыған орай банктердің карталық бизнес рентабелдігін төмендетуді болдырмау және тәуекелділігінің арттыруын болдырмау мақсатында Ұлттық Процессинг орталығымен банктердің өзара қатынасының тиімді формалары мен әдістерін анықтау қажет.
ҚҚА бірқатар жаңылықтардың (заңды тұлғалардың депозиттері, қорлардың банктерді несиелендіруі, «VIP»- ірі депозиттердің сақтандыру ерекшеліктерін алып тастау, банк мүліктерін бағалау ерекшеліктерін ендіру) ендірілуін, кепіл болушылық жүйесі бойынша заң жобасын жасауда. Мұндай өзгерістер банктердің түбегейлі талдауын қажет етеді, өйткені бұрынғымен салыстырмалы бұл жүйе бірқатар өзгерістерге ұшыраған, яғни жүйе қатысушылары арасында мүдде балансын белгілі бір дәрежесі қалыптасқан.
Осы мәселелерге орай, қазіргі банк жүйесінде несие бюросы құрылып, қызмет атақаруда.
Елімізде тұрғын-үй құрылыс жинақ жүйесін тиімді дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен» «Қазақстан Республикасындағы тұрғын-үй құрылысы жинағы туралы» Заңға «өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы» ҚР Заң жобасы жасалынған. Бұл жоба тұрғын -үй құрылысы банктерінің және салымшларның мүдделерін қорғауға бағытталған бірқатар мәселлелерді ескеруді талап етеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен валюталық бақылау және валюталық реттеу туралы заңның жаңа жобасы жасалынған. Бұл жоба, 2007 жылға дейінгі Қазақстанда валюталық либерализация режимі бойынша бағдарламаны жүзеге асыруды ескере отырып, валюталық заңдылықтың негізін қалаушы маңызды принциптер мен нормаларын тағайындайды. Бұл заң жобасының бірқатар кемшіліктерінің бірі, экспорттық несиелерді сақтандыру және шетелдік капитал нарықтарындағы қаржы институттарының инвестициялық қызметін лицензиялау саласында өңдеулерді талап етеді.
Төлем карталарының Ұлттық банк аралық жүйесін дамыту бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі қолма-қол ақшасыз төлемдерді ынталандыруды дамыту шаралары ретінде » төлем карталарын пайдалану арқылы төлем қабылдауға міндетті сауда ұйымдарының категорияларын бекіту туралы» Қаулы жобасын жасады.
Соңғы уақыттарда әртүрлі мемлекеттік органдардың ақпараттармен мәліметтерді сұрауы мен талап етулерінің көлемі артты. Мұндай ақпараттар көп жағдайда өзара сәйкес. Бір мемлекеттік органның ақпарат жіберуі өзге мемлекеттік органға жіберілген ақпаратпен мәліметтер сай келеді.

3.2 Банк қызметін дамыту проблемаларының шешу жолдары

Қазақстан Республикасының экономикасының қазіргі жағдайындағы қызмет атқарып отырған қаржы -несие саясатын одан әрі жетілдіруде негізді бөлікті банктер алатын болғандықтан, бірінші кезекте ,банк жүйесі ақша қаражаттарының негізгі шоғырландырушы және ақша айналымын реттеу негізгі органы ретінде олардың қызметтерін жетілдіру жолдарына тоқталамыз.
Активтердің өсім қарқыныңың жоғары болуына байланысты, банк қызметінің тәуекелінің арттуы және капиталдану деңгейінің төмендеуі мынадай шараларды қолдануды талап етеді:
— банктердегі тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру;
— капитал бойынша жаңа келісімді ендіру (Базель — II);
— Базель — II талаптарын ендіру бойынша жұмыс тобын құру;
— банктер есеп саясаты және бағдарламалық қамтамасыздануына өзгерістер ендіру қажет;
— әлеуметтік және жалпы провизияларды есепке алу тәртібі кезеңмен енгізу мерзімін ұзарту қажет;
— МСФО талаптарына жету мақсатында екінші деңгейлі банктерді пруденциялыды реттеу нормаларына өзгерістер енгізу қажет;
— банк топтары және банк үшін проденциялдық нормативтерге сәйкес өзіндік капиталдан еншілес компанияларға инвестициялық салымдарды аудару мәселлелерін реттеу қажет.
Қазақстанның сақтандыру нарығының негізгі көрсеткіштерінің тез өсу қарқының ескерсек, онда:
Қазақстаның қаржы нарығы соңғы жылдарда бірқалыпты дамуда. Осыған қармастан оны жетілдіру барысында бірқатар шаралар жүргізілуі тиіс:
— жобалық бағалы қағаздарды шығарушы Қазақстанның даму банк және өзге де эмитенттерге облигацияларды орналастыруды реттеу үшін ішкі нарықта валюталық позицияны теңгемен белгілеу;
— ҚР Үкіметі және ҚҚА зейнет ақы қорларына зейнетақы активтерін инвестициялауда несиелік тәуеклдерді валюталық тәуекелдерді, сондай-ақ, болашақта сыйақы ставкаларының өзеру тәуекелін хеджирлеудің жекелген құралдарын ұсынуы қажет;
— Екінш деңгейлі банктердің салымдарына инвестициялаудың лимитін 10% — 25% көтеру;
— Арнайы сауда тізіміне неген ипотекалық облигацияларына орналастырудың лимитін 20% дейін арттыру;
— Зейнет ақы активтерін Қазақстандық компанияларға SPV көмегімен шығарылған бағалы қағаздарға инвестициялауға рұқсат беру;
Инвестициялық портфелдің сапасын және бәсекелік қаблетін жоғарылату мақсатында зейнет ақы қорларының активтерітің бір бөлігін белгілі бір рейтингі бар шет елдік қаржылық институттарға сенімдік басқаруға беруге рұқсат ету;
Эмитент-резиденттерді бағалы қағаздарды сыртқы нарықтарда орналасытруы үшін ұлттық сауда ұйымдастырушының ресми тіркеуінен өтуді міндеттеу.
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі мақсаты — теңгені несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша массасының өсім қарқының азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер, дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі. Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған болашақта емес, қысқа уақыт аралығында беруі керек.
Қазақстандағы жоғары карқынды инфляцияға қарсы күресте пайдалануға мүмкіндік беретін келесі бір факторға шетел валютасына деген шектен тыс сұранысты азайту шаралары жатады.
Қаржы операцияларының барлық түрлері бойынша пайыздык мөлшерлемесінің деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша индикативті анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер өзара кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың арасынан мыналарды бөліп көрсетуге болады: қарыз мерзімінің әр түрлілігі, пайызды төлемеуімен байланысты тәуекелдің деңгейі және пайыздык мөлшерлемесінің өзгеру мүмкіндігімен байланысты тәуекелдің деңгейі.
Мемлекетгік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық банкінің ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді.
Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу үшін, банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету және банктердің акционерлері мен салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.
Банк резервтерінің шамадан тыс өсуіне байланысты (Ұлттық банкідегі корреспондентгік шоттағы каражаттар) резервтік талаптардын мөлшерін азайтып қана коймай, сонымен қатар, резервтеудің баламалы тәртібіне ауысу мүмкіндігі пайда болды. Яғни экономикалық нормативтерді орындайтын банктердің корреспонденттік шоттағы қаражаттарының мөлшері резервті талаптардан кем болмау керек еді.
Ұлттық банк орташа айлық қалдыкқа байланысты пайызды банктің корреспонденттік шоты бойынша төлейді (резервтік талаптан аспайтын). Резервтер бойынша пайызды төлеу резервтік талаптардың жоғары болу жағдайында несие-лер және тартылған депозитгер бойынша банктердің пайыздық мөлшерлемесі арасындағы айырманы азайту қажеттілігінен туындайды.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей міндетті резервтер деңгейінің тым жоғары болуы қаржы делдал түріндегі банкі жүйесінін тиімділігін әлсіретеді, өйткені резервтердің минималды нормасының үлкеюі несие ресурстарының экономикаға құйылуына кедергі жасайды.
Үкіметтің несиелеу көлемі әрқашан бюджет тапшылығының деңгейімен және оны баламалы көздер арқылы жабу мүмкіндігімен анықталды. Қаншалықты бюджет тапшылығы жоғары болса, солғүрлым несие эммиссиясының ықтималдығы ұлкен болады да, ол инфляцияға ыкпал етеді. Сөйтіп үкімет оған балама инфляциясыз көздерді кеңейтуге мән береді, ондай көздерге: сыртқы қарыздар және үкіметтің бағалы қағаздары жатады.
Ақша-несие саясатының мақсаты төлем балансы, инфляция және экономикалық өсімге байланысты үкіметтің мақсаттарына елдің ішкі өтімділігінің өсімі сәйкестендіру. Кең мағанада алатын болсақ, қаржы саясатының мәні қаржы ресурстарының жинақталынуы және қолданылыуы процестеріне ықпалын тигізетін, экономиканың ресурстарды тиімді пайдалану дәрежесін анықтау болып табылады.
Нарық экономикасы дамыған елдердің көптеген жылдардағы тәжірибесітиімді экономикалық өсім және тұрақты баға деңгейін, тұрғындардың жұмыс бастылығынаықпалын тигізетін, айналымдағы ақша қаражатының іскерлік белсенділігінің көлемі үшін қажетті, ақша ұсынысын қамтамсыз етуі қажет.

3.3 “Каспий банк”АҚ Шылкент Филиалында «INTERFAST»
жүйесін ендіру

1. АННОТАЦИЯ

Бизнес-жоспар тақырыбы: «Каспий банк» АҚ ШФ-да «INTERFAST» жүйесін ендіру.
Жобаның мекен-жайы
Байланыс телефоны: 589916, 589900.
Кіммен жасалған: ЭФ-03-6К1 тобының студенті Муталханова І.
Бизнес сферасы: «INTERFAST» жүйесін ендіру.
Қызметтің негізгі түрлері: Банктің қаржылық және сервисті көрсету қызметі
Басталу мерзімі: Бұл жоба 01.07.2007 жылы басталады
Бизнес-жоспар қандай мерзімге есептеліп жасалған: Жобаны 5 ай ішінде жүзеге асырылады.

2. РЕЗЮМЕ

Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық экономика жолына баяғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiріп, бәсекеге қабілетті ету, ел экономикасы үшiн маңызды рол атқарады.
Өнеркәсіптің даму барысында банктердің жаңа қызмет түрлері дами бастады. Солардың бірі болып Қазақстан Республикасының алғашқы үштік мықты банктердің қатарына жататын, «Каспиий банк» АҚ-мы. Бүгінгі таңда «Каспий банк» АҚ-мы клиенттеріне көптеген қызмет түрлерін ұсынады. Оның басты мақсаты пайда табу болып табылады. Клиенттерге коммерциялық банктердің ақы негізінде көрсететін қызметтерін үшін өзінің қаржылық жағдайын жақсартады. Яғни заман талабына сай, озық- жаңа қызметтерін ұсыну арқылы банк өз активтерін көбейтеді.
Яғни «INTERFAST» жүйесі арқылы клиент, өзінің үйінен, офисінен шықпай-ақ, интернет желісі арқылы әртүрлі дәстүрлі және сервистік қызметтер түрін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Кез келген заңды және жеке тұлға Қазақстан Республикасының РКО, филиал және банкоматтары бар елді мекендермен және Қазақстан территориясынан тыс елді мекендермен есеп айырысуға, аударымдар жасауға, салымдар салуға, коммуналдық қызметтерді төлеуге және несие алуға және т.б. мүмкіндіктер береді.
Бұл жобада, халықаралық банк тәжiрибесiнде қабылданған әлемдік стандарттарға өту және Қазкоммерцбанктiң электронды қызметтердiң одан әрі дамуы бойынша жұмысы, техникалық жаңаруға бiздiң елдiң белсендi қатысуға талпынысы және осы сферада халықаралық қызмет байланыстарын дамытуға талпынысы куәландырады. Бұл заман талабына сай, потенциалды мүмкіндігі жоғары, ҒТП сай келетін жоба. Банктiң қызмет көрсету сапасын және деңгейiн жоғарылатады және қаржылық жүйесiн тұрақтандыруға, сауықтыруға мүмкiндiк бередi.
Алға қойған мақсатқа жету үшін, яғни банктің Шымкенттік филиалы бойынша «INTERFAST» жүйесі ендіру үшін «Болашақ» бағдарламасымен оқып келген программист қызметін атқаратын 1 қызметкерді қабылдау қажет. Банкте бұрыннан қызмет етіп келе жатқан 3 операционисттерді квалификациясын жоғарлату мақсатымен шетелдерге жіберу. Осы жобаны жүзеге асыру үшін 2 072 500 тг. керек. Алға қойылған мақсаттарға жету үшін сұралып отырған қаражаттарды жұмсау бағыттары:
1-ші кезекте, «INTERFAST» жүйесі ендіруге арналған бағдарламаны сатып алу. Оған 120000 теңге;
2-ші кезекте, мамандарды шетелде оқытады немесе шетел мамандарын тартуына- 400000 теңге;
3-ші кезекте, қызметкерлер жалақысына 272500 теңге (1 айға);
4-ші кезекте, ескі компьютерлердің орнына жаңа 4 компьютерлерді және басқа да құрылғыларды сатып алуға 800000 теңге;
5-ші кезекте, офиске қажетті құрал-саймандар мен кеңсе заттарын сатып алуға – 100000 теңге;
6-ші кезекте, бұл «INTERFAST» жүйесін жарнамалау және басқа да шығындар – 130000 теңге;
7-ші кезекте, басқа да шығындар-250000тенге.
Бұл жобаның қаржыландыру көзі болып, «Қазкоммерцбанк» АҚ Шымкент филиалының меншік капиталы. Бұл электронды бағдарламаны ендіруге кеткен қаражаттар (3 ай) мерзімінде қайтарылады.

3. КӘСІПОРЫННЫҢ СИПАТТАМАСЫ

Банк клиенттері «INTERFAST» жүйесіне қосылған үшін және осы жүйе арқылы әртірлі операциялар түрін қолданғаны үшін дәстүрлі комиссия ұсталынады. Бірақ әр операцияның өзінің нақты белгіленген тарифтері белгіленеді. Тарифтердің орташа шамасы:
— Заңды тұлға – 0,7% (қосылуы 10000 тг.);
— Жеке тұлға – 0,4% ( қосылуы 3000 тг.);
Егер, мысал ретінде қарастырсақ, «Мұнай өнімдері» ЖШС-гі 13789000 теңгені Салық комитетіне аударса, осы сомадан банк көрсеткен қызметі үшін орташа шамамен 0,7% комиссиялық төлемдерді ұстап қалады және аударылған соманы нақты ақшалай алу үшін Салық комитетінен тағы да комиссия ұсталады. Демек, банк бір ғана операциядан 193046 теңге табыс алады. Егер бір кәсіпорыннан 193046 теңге табыс алынса, ал осы шаманы жуықтап 85000 теңге деп көрсетсек, онда бұл банктің 200 заңды тұлға клиенттерінен шамамен 17000000 теңге алынған болар еді.

Уақыт мерзімі Клиенттер саны Табыс Шығын Таза пайда
Заңды тұлғалар
Жеке тұлғалар
жжж
қыркүйек 200 600 20309200 7780000 12529200
қазан 300 650 28500000 8846000 19654000
қараша 480 580 35000000 9889000 25111000

Нарықта спекулятивтi операциялардан жоғары пайда алушының кезi өттi, банктер бизнестiң дамуының жаңа жолдарын iздеуде. Банк күшi толғандырган стратегияда: ол әмбебап, кiшiгiрiм, сенiмдi және ең негiзгiсi рентабельдi болуы керек. Ол үшiн қызметтердi диверсификациялау керек, өзiңнiң клиентiңдi iздеу керек және оның қажеттiлiктерiн толығымен зерттеу керек, табыстың құпиясы дәл осы қызметтердi дәстүрлi емес ұсынуда жатыр: сөйлесу мәдениеттiнде, клиент туралы ойлауда, оған қажеттi және уақтылы ұсыныстар мен кеңестер беруде. Осыған орай банк тарапынан әдемі, көрікті әрі мағыналы және тиімді шарттарға негізделген адам психиологиясына жағымды әсер ететін жарнамалар мен акциялар жасалады.
Акция
2006 жылдың 1 қыркүйек пен 30 қараша айларына дейін «INTERFAST» жүйесіне қосыну заңды тұлғалар үшін тегін, ал жеке тұлғаларға 75% тегін. «INTERFAST» жүйесіне акциясыз қосылу: Заңды тұлғалар үшін 10000тг;
Жеке тұлғалар үшін 4000тг.
Тағы да бұл акцияда толық барлық құралдармен жабдықталған екі компьютер ойналады.
Сондықтан да, бұл қызмет түрінің кеңейту мүмкіндігі мол. Өйткені «Қазкоммерцбанктің» клиенттік базасын үлкен үлесін заңды тұлғалар алғандықтан, банк стратегиясына сәйкес бұл қызметтің өз клиенттері арта түспек.
Бұл «INTERFAST» жүйесінің көрсететін қызметтердің күшті жақтарына
төмендегі мәселелер жатады:
— Уақытты үнемдейді және Банк белгілі уақыт аралығында жұмыс істесе, ал «INTERFAST» жүйесі азанғы тоғыздан кешкі он екіге дейін жұмыс істейді;
— Клиент офисінен, үйінен шықпай-ақ әр түрлі операцияларды орындай алады;
— Банкке бармай-ақ, банк қызметкерімен тікелей интернет-видео желісі арқылы көріп, сұқпаттаса алады;
— Электронды қолдардың көп деңгейлі жүйесінің көмегімен қамтамасыз етіледі;
— Клиенттер алынған ақпараттар негізінде тез шешімдер қабылдай және есеп айырыса алады;
— Салымдар мен шоттарды және төлем карточкаларды банкке келмей, ашуға, жабуға және қайта ашуға мүмкіндік береді;
— Операциялардың қате орындалу тәуекелі төмен, себебі бұл бағдарламаның базасында клиенттің толық реквизиттері сақталып, автоматты түрде қатені тауып, өзі сол мезетте жөндейді;
— Аударымдарды дүние-жүзінің кез келген нүктесіне бір жұмыс уақытында жеткізеді.
Ал әлсіз жақтарына мынадай мәселелер жатқызуға болады:
1. Электр қуатына тәуелділік;
2. Компьютерлік бағдарламаларға тәуелділік;
3. Жұмысты автоматтандыру салдарынан туындайтын технологиялық жұмыссыздық.

4. МЕНЕДЖМЕНТ

Бұл «INTERFAST» жүйесіне 5 қызметкер қатысады. Олар:
1) Бас бухгалтер – осы қызметте, банкте бұрынан істеп келе жатқан маман. Ол тікелей «INTERFAST» жүйесімен істелетін операцияларды басқарады, әрі операциянистер мен программистің жұмысын басқарады.
Бас бухгалтердің аты-жөні: Мырзабекова Алтынай Мырзабековна, 35 жаста.
Ол Г. Иляев көшесі 37үй 39 пәтер.. Байланыс телефондары: 213641.
Оның қазіргі жалақысы 120000тг., ал болашақта 160000тг. болады. Он жыл еңбек стажи бар.
2) Программист – «Болашақ» бағдарламасымен шетелде оқып келген жас маман. Ол қатал іріктеуден өтті. Оның аты-жөні Сатенов Марғұлан Сабитұлы, жасы 25. Мекен-жайы, Б. Момышұлы көшесі 15-25. Байланыс телефоны 211516. Жалақысы-90000 тг.
3) Операционистер. Олар бұрыннан істеп келе жатқан қызметкерлер.
• Болатова Г.С.—бөлім бастығы, жасы 36. Мекен жайы, Косманов көшесі 156 үй. Телефон 562314. Алғашқы кездегі жалақысы-68000тг, ал қазір 80000тг.
• Муратбекова Г.Х. – операционист. Жасы 27. Мекен-жайы, Желтоқсан көшесі 317А. Тел. 556325. Алғашқы жалақысы 60000тг., ал қазіргі 70000 тг.
• Самсонова М.А. – операционист. Жасы 22. Мекен-жайы, Тоқтамысбатыр көшесі 57А. Тел. 550011. Алғашқы жалақысы 60000тг., ал қазіргі 70000 тг.
Кез келген банктің мақсаты максималды пайда табу. Оған қол жеткізу үшін ең алдымен өз қызметкерлеріне қосымша жағдай жасау керек. Егер қызметкер ауырып немесе моральді шаршауының салдарынан жұмыс орнына кері әсер етеді. Сондықтан да, «Қазкоммерцбанк» АҚ Шымкент филиалы өзінің персоналына мынандай қосымша жағадайлар жасайды:
 Қызметкерлерді квалификациясын жоғарлату мақсатында алыс және жақын шет елдерге 2 апта мерзімге, банк өз қаржысына тегін оқуға жібереді;
 Жұмысты жан салып істегендерге 30-80 айлық есептік көрсеткішпен бонустар мен премия беріледі;
 Қызметкерлерге және олардың балаларына ОҚО-ның территориясындағы демалыс орындарына және лагерлерге 50% жеңілдікпен путевка ұсынылады.
Осы ерекше қызмет түрі халық арасында таралып, жақсы қабылданса, бұл «Қазкоммерцбанк» АҚ Шымкент филиалының қызметкерлерінің белсенді, әрі дұрыс жұмыс істегендігінің белгісі. Егер банктің клиенттері қарқынды көбейсе, онда қызметкерлерінің саны да өзгереді.

5. ӨНІМНІҢ СИПАТТАМАСЫ

Қазіргі индустриалды-инновацияны және жоғарғы технологияны талап ететін нарықта, бұл өнімнің орны ерекше. «INTERFAST» жүйесі Қазақстан Республикасының заңдарымен, нормативтік актілері негізінде жасалды. «INTERFAST» жүйесі—бұл банктің базасында сақталған электронды мәліметтер бойынша әртүрлі операцияларды орындау мүмкіндігі, ол бойынша нақты жұмыс режімінің мерзімі ұзартылған және тез, жылдам қызмет көрсетуге мүмкіндік беретін автоматтандырылған компьютерлік-модемдік электронды жүйе. Бұны тағы да «МИНИБАНК» десе де болады.
Бұл өнімнің ерекшелігі:
ـ ҚР нарығында анналогы жоқ;
ـ Тез, әрі жылдам;
ـ Уақыт, адамзат және материалдық ресурстарды үнемдейді;
ـ Клиент компаниясының және өзінің шоттарының жай-күйі туралы хабарлар болып қана қоймайды, сонымен басқа банктердің деректемелерін, контрагенттерін, валюта бағамын және т.б. волюта бағамын алу мүмкіндігі бар;
ـ Клиент осы «INTERFAST» жүйесіне қосылған кез келген жерден ұлттық және шетелдік волютада депозит, шот, карточка ашалады, әр түрлі төлемдермен есеп айыраса алады және ақша аударымдарын жүзеге асырады;
ـ Клиент осы «INTERFAST» жүйемен тікелей операторды көре алады және сұқпатаса алады;
ـ Заңды тұлғалар электронды төлем құжаттарымен аударымдар жасауға мүмкіндігі бар және т.б.
Жоғарыда айтып кеткендей, бұл өнімнің нарықта аналогы жоқ. Мүмкін бәсекелестер ретінде «Хом банк», «Интернет банкинг» және «Электронды клиентті» айтуға болатын шығар. Бірақ бұлардың ешқайсысы толық қанды заңды және жеке тұлғаларға көптеген қызметтер түрін сағат 9-00 –24-00 дейін көрсетпейді.

6. МАРКЕТИНГ ЖОСПАР

Бұл өнім өсуші нарықта ұсынылады. Себебі, жоғарыда айтып кеткен дей бұл өнімнің потенциялы жоғары, ҚР-ның территориясында аналогы жоқ, әрі қазіргі әлемдік стандарттарға сәйкес келеді.
«INTERFAST» жүйесі басқа нарықтар жоқ. Ол отандық және шетелдік банктермен бәсекелестік қабілеті жоғары.
«INTERFAST» жүйесі заңды және жеке тұлғалар нарығын қамтиды. Яғни, бұл жүйе қаржылық және сервистік қызмет көрсетеді және кез келген сектордың талаптарын бейімдей алады.
Болашақ клиенттер ретінде, әр түрлі жас аралығындағы топтар мен шағын, орта және ірі кәсіпорындар.
Жеке тұлғалар:
ـ Жасы 16-28 дейінгі адамдар – 38,8 %;
ـ Жасы 29-45 дейінгі адамдар – 42,2 %;
ـ Жасы 46-80 дейінгі адамдар – 19 %.
Заңды тұлғалар:
ـ Шағын кәсіпорындар—16,2 %;
ـ Орта кәсіпорындар – 45,8 %;
ـ Ірі кәсіпорындар – 38%.
«Қазкоммерцбан» АҚ Шымкент филиалыны ең алдымен мынадай клиенттерді тартуға тырысады: «Мұнай өнімдері», «GSM», «ШНОС», «МАХКАМБАЙ-АТА», «М. ӘУЕЗОВ атындағыОҚМУ» ждәне т.б.
Бұл жобаны жүзеге асыру мерзім аралығында жуықтап 2800 клиент тартып, олардан 81094200 теңге алу жоспарланып отыр.
Осы жобаны жүзеге асыру мерзіміне нақты тапсырыс:
1-ші ай, қызметкерлерді оқуға жіберу және олардың бұрынғы орындарына қызметкерлерді және программистті конкурс арқылы жинау;
2-ші айы, бағдарламаны, компьютерлерді және оған қажетті техникалық және офистік құрылғыларды сатып алу; Осы айдың соңынан жаңа өнімді жарнамалау;
3-ші айы, «INTERFAST» жүйесін енгізу, жарнамаларды қарқынды жүргізу, клиенттерді тарту.
4-ші айы, жарнамаларды қарқынды жүргізу, клиенттерді тарту.
5-ші айы, жарнамаларды қарқынды жүргізу, клиенттерді тарту.
«INTERFAST» жүйесін енгізудегі және ол жүйе бойынша қызмет көрсетудегі бәсекелестер: «Электронды клиент», «Интернет банкинг», «Home banking».
Интернет жүйесі бойынша көрсететін қызметті сатудың негізгі көмекші құралы—жарнама. Яғни газет, журнал, радио, теледидар және брашуркалар, буклеттер арқылы жарнамаланады.

7. ӨНДІРІСТІК ЖОСПАР

«INTERFAST» жүйесі бойынша қызмет көрсету ғимаратты талап етпейді. Әрбір қызметші өз жұмыс орнында отырып, қызметті одан әрі жалғастырады.
Бірақ, сол қызметшілерге жаңа компьютерлермен, осы бағдарламаға керекті құралдармен жабдықталады.
Жұмысшының жұмыс орнын жабдықтауда қажетті құрал-жабдықтар: компьютер және қосалқы бөлшектер, сканер, факс, видео-камера , модем және т.б.
Бұл құрал- жабдықтарға 900000 сома қаражат жұмсалады.
«INTERFAST» жүйесінің қызметкерлеріне кететін негізгі шығын:
1) 2 айлық оқуға – 400000тг.
2) Жалақы:
бас бухгалтер —160000тг.;
3 операционисттер –220000тг,;
Программист – 80000тг.

7. ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ЖОСПАР

Жобаны жүзеге асыруға қатысатын негізгі банктің бөлімшелері мен олардың бір-бірімен байланысын мына сызбада көре аласыз.
1. «Бухгалтерия» осы жүйе бойынша болған барлық операциялар мен оған бағынышты секторлар мен бөлімдерді қадағалайды және басқарады;
2. «Валюталық бақылау секторы» тікелей бас бухгалтерге бағынады және операциялық залды қызметкерлерінің жұмысы мен операцияларын бақылайды, әрі тексереді;
3. «Бағдарламамен қамту секторы» тікелей бас бухгалтерге бағынады және операциялық залдың бағдармалық операцияларын бақылайды;
4. «Операциялық зал» клиенттермен тікелей «Интерфейс» жүйесі арқылы жұмыс істейді.

8. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАР
Млн. теңге
Көрсеткіштер Өткен мерзімді бағалау Болашақты бағалау
Табыс 19328 83.8
Жалпы пайда 9755 7231
Таза пайда 8689 57.3
Рентабельділік нормасы 44,5% 68.4%

Нарық тұрақты емес. Сондықтан тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуі шығындарға алып келеді. Банк бұл жорбаны меншік капиталы арқылы қаржыландырады. Бірақ, банктің меншік капиталының көмегімен шығындарды жабуға мүмкін болмаса, мүмкін болатын шығындар резервтерінен жабылады.
Қысқа мерзім аралығында «INTERFAST» жүйесін енгізу, оған қосушыларды, яғни ірі клиенттерді тарту және әр түрлі қызмет түрлерін көрсету.
Бұл «INTERFAST» жүйесінің қызмет ету сферасын көбейту және тек арнайы жабдықталған компьютермен ғана жүйеге қосылмай, сонымен қатар, банкоматтармен, ұялы сымтетіктермен қызмет көрсету. Шығындарды азайтып, максималды пайда табу.

9.ЖҰМЫСТАРДЫҢ ОРЫНДАЛУ ТІЗБЕСІ

ЖҰМЫСТАРДЫ ОРЫНДАУ МЕРЗІМІ
Жоспарлау мен құрастырудың соңы 01.11.2007
Қызметтің басталу уақыты 01.09.2007
Тапсырыс беру 01.09.2007
Қызметті жарнамалауды бастау уақыты 01.08.2007
Алғашқы тапсырыстар алу 01.09.2007

10. ЖОБАНЫҢ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН ТАЛДАУ
«INTERFAST» — автоматтандырылған-электронды жүйе болғандықтан, мұнда клиент банкпен келісім-шарт жасасқаннан кейін және «INTERFAST» жүйесіне қосылу құнын төлегеннен соң ғана бұл бағдарламаға қосыла алады. Ал операция жасалып болған соң, автоматты түрде қызмет көрсеткені үшін комиссия ұсталынады.
Қазіргі бағалардың өзгеріп отыру салдынан инфляция туындайды. Ол 5-7%-ды құрауы мүмкін.

ҚОРЫТЫНДЫ

Соңғы он жылдықта Қазақстаннның банк жүйесi өзгерiстерден өттi. Нарықта спекулявтi операциялардан жоғары пайда алушының кезi өттi, банктер бизнестiң дамуының жаңа жолдарын iздеуде. Банк күшi толғандырган стратегияда: ол әмбебап, кiшiгiрiм, сенiмдi және ең негiзгiсi рентабельдi болуы керек. Ол үшiн қызметтердi диверсификациялау керек, өзiңнiң клиентiңдi iздеу керек және оның қажеттiлiктерiне толығымен зерттеу керек-табыстың құпиясы дәл осы кәдiлiгi қызметтердi дәстүрлi емес ұсынуда жатыр: сөйлесу мәдениеттiнде, клиент туралы ойлауда, оған қажеттi және уақытында ұсыныстар, кеңестерде.
Қазiргi уақытта елдiң барлық банктерiнде халықаралық банк тәжiрибесiнде қабылдаган стандарттарға өту жүргiзiледi, және шығыстың қызметкер адамдарының ойынша Қазақстандық банктердiң электронды қызметтердiң дамуы бойынша жұмысы, техникалың жаңаруға бiздiң елдiң белсендi қатысуға талыншысы және осы сферада халыңаралың қызмет байланыстарын дамытуға талпынысы куәландырады.
Отандық банктердiң банктiк қызметтердi кеңейту сферасындагы одан әрi күштi жұмысы, жаңа өнiмдердi өңдеу және енгiзу Қазақстандың банктерге әлемдiк нарыңқа шығуға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге банктер банктiк қызметтiң шетелдiк тәжiрибесiне көп көңiл бөлуi қажет.
Бұл банктiк қызмет көрсетудiң сапасын және деңгейiн жоғарылатуға, елдiң қаржылық жүйесiн тұрақтандыруға, сауыңтыруға мүмкiндiк бередi. Диплом жұмысын жазу барысында жүргiзiлген зерттеулерден келесi қортындылар жасаға болады.
1. Ресейдiң банк тәжiрибесiнде клиенттiң есеп айырысу шотын несиелеу кең тараған. Көптеген несиелiк мекемелер «банктiк қызметтердiң әмбебапң дүкенiн құра отырып, басқа қызметтер пакетiмен бiрге овердрафтың несиелердi үсынады.
Шотты несиелеу қызметiн Үсынуда маркетингтiк және экономикалың құраушылары айқын көрiнген. Бiрiншiсi- клиенттке қажеттi және ыңғайлы қызметтi Үсынуға мүмкiндiк бередi. Банктiң көптеген қарыз алушылары есеп айырысу шотын несиелеуге қызығуда, ол клиентке оның ресурстарын тиiмдi. Қолдануға мүмкiндiк бередi. Екiншiсi-банкке несиелеу операциясын өткiзудегi табыс, клиенттiң есеп айырысу шоты бойынша қалдыңтарын қолданудан түскеннен аз емес табыс алуга мүмкiндiк беруi керек. Тәжiрибе көрсетiп отырғандай анктiң ең арзан ресурстары-заңды тұлға-клиенттерiнiң шотындагы қалдыңтар.
2. Бүгiнгi таңда бiрде бiр ел экономикадан тыс тұра алмайды.
Және бiздiң республикаға да тән. Қазақстан толығымен
әлемдiк экономикалың қоғамдастыңтың бiр мүшесi болып
табылады. Көптеген Қазақстандың компаниялар Іазiргi
уақытта арыс және жақын шетелдiк компаниялармен
қызметтiк қарым-қатынасы бар. Бұл қатынастар әр түрлi
болуы мүмкiн: шетелдiк компаниялар бiздiң өнiмдi
импорттауы мүмкiн және керiсiнше өзiнiң өнiмiн Қазақстанға
экспорттауы мүмкiн.
Жоғары технологиялы жабдыңтарды, машиналарды сатып алу шетелде болады. Сонымен бiрге, шикiзат дайын өнiм әлемнiң әртүрлi елдерiмен келедi. Осыған қарамастан, бiрқатар сұрақтар мен мәселелер жергiлiктi компанияларда тады. Осындай мәселелердiң бiрi экспортты-импорттың операциялары Іаржыландыру болып табылады. Өнiмдi алатын кезде Қазақстандық компанияларда айналыс құралдары жеткiлiксiз болғандықтан, төлемдi кейiнге қалдырады, сұранады, оны шетелдiк қызметтестер қабылдай бермейдi. Осы үшiн кейде келiсiм де бұзылады. Бiрақ осы проблеманы шешудiң механизмi бар. Бұл форфейтинг. Осының көмегiмен Қазақстандық компания сыртқы нарықта жұмыстың тартымды шарттарын алуда.
3. Іазiргi кезде банк жүйесi дамуының маңызды және қызыңты
кезеңiн өтуде. Банктердiң технологиялың базасы және қызмет
көрсету сапасы жақсаруда, бөлiмшелер өсуде. Кейбiр банктер
төмен тарифтер бойынша есептiк кассалың қызметтiн сапалы
көрсеткендiктiн клиент санын екi есе, үш есе жоғарылатқан.
Үсынылатын банктiк және банктiк емес қызмет спектiн кеңейту
процесi жүруде. Банктер оларды несиелiк Үйым қатарынан бөлiк
көрсмететiн жаңа өнiмдер мен қызметтердi белсендi iздеуде. Ал
факторинг-несиелiк тарихты қажет етпейтiн, Іаржыландырудың кепiлсiз түрi болғандықтан, факторинг- несиелеудiң банктiк лимитiн таңдаған фирмаларға, жаңа және кiшiгiрiм компанияларға арналған қажеттi Іаржы құралы. Бұл iрi компанияларға факторинг қажет емес дегендi бiлдiредi.
Сонымен диплом жұмысын жазу нәтижелерін қорыта келе біз төмендегідей тұжырымдар жасаймыз:
— банктердегі тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру;
— капитал бойынша жаңа келісімді ендіру (Базель — II);
— Базель — II талаптарын ендіру бойынша жұмыс тобын құру;
— банктер есеп саясаты және бағдарламалық қамтамасыздануына өзгерістер ендіру қажет;
— әлеуметтік және жалпы провизияларды есепке алу тәртібі кезеңмен енгізу мерзімін ұзарту қажет;
— МСФО талаптарына жету мақсатында екінші деңгейлі банктерді пруденциялыды реттеу нормаларына өзгерістер енгізу қажет;
— банк топтары және банк үшін проденциялдық нормативтерге сәйкес өзіндік капиталдан еншілес компанияларға инвестициялық салымдарды аудару мәселлелерін реттеу қажет.
— табыстылықтың минимальді деңгейін анықтаудың икемді әдісін анықтау;
— Инвестициялық табысты алмаған салымшылар алдындағы жауапкершіліктің нақты болуын және шаралаын анықтау;
— Қаржы нарығы субъектілерінің есеп беру және құжат айналым жүйесін ұйымдастырудың тиімділігін арттыру.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. ҚР »Банк және банк қызметi туралы» Заңы 31 тамыз 1995 ж.
2. ҚР ұлттық Банкiнiң заң және нормативтiк актiлерiнiң жинақтары Алматы т.1-т.5.
3. Қазақстанның ұлттық Банкi 2004 жылғы есебi.
4. 2002 жылдағы Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң жылдық есебi. Алматы 2000 г.
5. Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң статистикалық бюллетенi 1996 год А.2000 г.
6. Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң Жаршысы 2003 г.
7. Банковское дело. В.И.Колесникова. Л.П.Кроливецкая М.Финансы и статистика 1996 г.
8. Банковское дело. Справочное пособие лод редакцией Ю.А.Бабичевой М.Экономика 1993 г.
9. Долан Э.Дж.Кемпбелл К.Д.Д. Банковское дело и денежно-кредитная политика М.-Л.1991 г.
10. Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на современном этапе развития экономики //Деньги икредит //1995 г.6.-с.4.
11. О.И.Лаврушин . «Банковское дело ң Москва 2000г.
12. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2000г.
13. Новейшие банковские технологии.1-12 .Москва 2000г.
14. Нысанбаев К.Тулембаева Ж. «Банки Казахстана и маркетингң. А.2001г
15. Каржы каражат .9-10.Алматы 2000г.
16. Тимоти У.Кох. «Управлени банкомң.-Уфа . Спектр.Часть 5.1993.
17. Парамонова Т.В. «Принципы регулирования банковской сферың //Деньги и кредит //б.-с.IО 1995.
18. Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк управление и операций ңМ ИПЦ Вазар-ферро 1994г.
19. Банковские технологии 2002г.
20. Банковские технологии 2003г.
21. РЦБК 11.2003г.
22. Марченко Г.А. «Развитие банковского сектора в Казахстанең //Деньги и кредит //2000г.
23. Спицын Банковский маркетинг М.1993г.
24. «Банки и кредитная политика в условиях переходной экономики А.1995г.
25. «Основы банковского менеджмента под редакцией О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002г.
26. Алехин Б.И.Рынок ценных бумаг »Введение в фондовые операции» М.Финансы и статистика ,1991г.
27. Миловидов В.Д. Современое банковское дело Опыт США М.Изд.-во МГУ ,1992г.