ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Экономика және бизнес факультеті

Менеджмент және бизнес кафедрасы

Дипломдық жұмыс

Қазақстан Республикасының ұлттық компанияларын

мемлекеттік реттеу

Орындаған:

4 курс студенті Ф.С. Айдаралимова

Ғылыми жетекшісі

э.ғ.к., доцент __________________________ Қ.С. Мұхтарова

Норма бақылаушы

аға оқытушы _________________________ А.Ғ. Жұмагазиева

Кафедра меңгерушісі

э.ғ.д., профессор __________________________ К.Е. Кубаев

Алматы, 2009

МАЗМҰНЫ

	КІРІСПЕ	3

1	ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Ұлттық компания мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны ретінде Ұлттық компанияларды басқарудың шетелдік тәжірибесі Мемлекеттік компаниялардың меншіктерін басқару негізінде оларды реттеу қағидалары ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ БАСҚАРУ МЕН ДАМУЫН ТАЛДАУ («ҚАЗМҰНАЙГАЗ» ҰК» АҚ МЫСАЛЫНДА) Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметі ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ Ұлттық компанияларды басқаруды жетілдіру мәселелері Қазақстан Республикасындағы ұлттық компанияларды дамытудың негізгі бағыттары «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметін жетілдіру ҚОРЫТЫНДЫ ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ	6
1.1		6
1.2		10
1.3		15

2		21
2.1 2.2 2.3		21 32
3		43
3.1		54
3.2 3.3		54 56
		63 74 77

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетілгендей: «… ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады» [1]. Осы орайда ұлттық компаниялардың алатын орны да ерекше.

Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Жұмыстың негізгі бөлімінде алға қойған міндеттер шешімін табады. Бірінші бөлімде — «мемлекеттік меншікті басқарудың теориялық негіздері». Мұнда меншік, мемлекеттік меншік категорияларының мәні, оның атқаратын қызметтері, мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесі және ұлттық компаниялар қызметінің маңыздылығы сипатталады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.

Қандай да болмасын көлемде кез келген ел экономикасына мемлекеттік сектор қажетті және әлемнің барша елдерінде мемлекеттік секторға маңызды орын берілетіндігі айқын көрсетілген.

Екінші бөлім — «Қазақстан Республикасындағы ұлттық компаниялардың дамуын талдау». Қазіргі таңдағы мемлекеттік мүлікті, сонымен қатар ұлттық компанияларды басқарудың жағдайы талданып, бірнеше ұлттық компаниялар қызметіне сипаттама берілген. Сонымен қатар, мұнай-газ саласында қызмет ететін «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметін талдауға баса назар аударылған.

Үшінші бөлімінде — «Мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін арттыру жолдары», мемлекеттік меншікті басқаруда мемлекеттің ролін анықтау, мемлекеттік меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасының қажеттілігі, сонымен қатар ұлттық компаниялар қызметіндегі кемшіліктер, оларды жою жолдары және де «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясының негізгі қаржылық көрсеткіштері бойынша талдау жасалып, жетілдіру жолдары көрсетілген.

Жұмыстың қорытынды бөлімінде Ұлттық компанияларды басқаруды мемлекет тарапынан реттеуге қатысты тұжырымдар мен ұсыныстар жасалды.

Диплом жұмысының өзектілігі — мемлекеттің әлемдік қауымдастыққа сәтті интеграциялануы оның барлық элементтерімен, және де ең алдымен оның негізгі субъектілері-трансұлттық корпорацияларының оңтайлы өзара байланыс механизмінің қалыптасуын болжайды. Ол үшін елдің ішкі рыноктарында сол трансұлттық корпорациялардың тарапынан болатын шетелдік бәсекеге төзе алатын ғана емес, сонымен қатар сыртқы рыноктарда да бекіне алатын мықты отандық экономикалық құрылымдарды жасау қажет болып тұр. Басқаша айтқанда, ірі қазақстандық корпорацияларды, соның ішінде трансұлттық бағыттағы корпорацияларды құру ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шешуші факторы бола алады.

Ғаламдану процесі кең көлемде жүріп жатқан әлемдік экономиканың дамуында ерекше рөлді ірі трансұлттық корпорациялар ойнайды. Олар халықаралық еңбек бөлінісінің маңызды құралы болып табылады.

Мұндай жағдайда өтпелі экономикасы бар елдердің үкіметтері дұрыс ойластырылған және икемді макроэкономикалық саясатты жүргізуі тиіс. Ұлттық экономикалық құрылымдар әлсіз, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі төмен және басқару кадрларының біліктілігі жеткіліксіз болған жағдайда бұл елдер үшін ғаламдану процесінен ұтылғандардың санатына қосылу қаупі жоғарылай түседі.

Қазақстан әлемдік шаруашылық байланыстарға тиімді қосылу мәселелерін шеше отырып, трансұлттық экономикалық қызмет жүйесінің барлық күрделілігін ескеруі керек. Бұл жерде Қазақстан әлемдік экономикада қандай орынды иемденгісі келетіндігі туралы орынды сұрақ пайда болады.

Үкіметке мемлекеттік активтерді басқарудың анық жүйесін жасау қажет. Мемлекеттік меншіктің инвентаризациясын жүргізіп, жалпы мемлекеттке бірегей мәліметтер базасын жасау керек. Мемлекеттік кәсіпорындардың банкроттығы немесе реабилитациялау туралы шешім қабылдағанда бірдей критерийлер қолданылу керек [2].

Перспективада мемлекеттік активтерді басқару саласындағы саясат шағын және орта бизнесті дамыту үшін экономиканың бәсекелестік секторларында мемлекеттің қатысуын азайтуға, мемлекеттік кәсіпкерліктің тиімділігін арттыруға және халыққа ұсынылатын қызметтердің сапасын жақсартуға бағытталады [3].

Халық саны аз Қазақстан секілді елдердің отандық компаниялары трансұлттық компанияларға төтеп бере алуы үшін ұлттық экономика масштабына бара бар көлемге ие болуы керек. Яғни ұлттық мүддені жүзеге асырушы компаниялар мемлекеттің бақылауында болуы тиіс.

Міне осындай мемлекеттік компаниялардың тиімді ұйымдық формасының бірі — ұлттық компаниялар. Олар арқылы мемлекет экономиканың жекелеген маңызды салаларында қызмет ете алады.

Ұлттық компаниялар барлық өндіріс процесі бойынша тігінен интеграцияланған компаниялар болып табылады және де ол өзге компаниялардан әлдеқайда мықтырақ болып келеді. Ұлттық компаниялар республика қауіпсіздігінің мүдделері, мемлекеттің әлемдік рынокқа абыроймен шығу мақсаттары бірінші кезекте ескерілетін Қазақстан экономикасының жаңа деңгейде дамуы үшін жағымда жағдайлар жасауға бағытталған.

Диплом жұмысының ғылыми-әдістемелік базасы. Қазақстан Республикасының заңдары мен нормативтік актілері, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, Ұлттық компаниялардың корпоративтік кодекстері мен нормативтік актілерінен алынған материалдар, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары пайдаланылды. Бұл дипломдық жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінде өткен ғылыми-тәжірибелік конференцияларда және «Бауыржан» Қайырымдылық Қоры ұйымдастырған ғылыми-тәжірибелік конференцияда, Ұлттық ғылыми-зерттеу орталығы ұйымдастырған ғылыми-зерттеу конференцияда қорғалып, арнайы басылымдарда шығарылды.

Дипломдық жұмыстың зерттелу жағдайы. Қазақстан Республикасының экономикалық әдебиеттерінде мемлекеттік меншік, әсіресе мемлекеттік кәсіпкерлік мәселелеріне жуырда ғана назар аударыла бастады және әзірше мемлекеттік меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасының негізі әлі жетік қалыптаспаған. Бұл оның ролі мен мәнінің әсер ету объектісі мен субъектісінің, сондай-ақ басқарудың негізгі принциптерінің мәнін жете түсінбеушілікке негізделеді.

Жұмыс барысында негізінен келесідей авторлардың еңбегіне сүйендім: Дж. М. Кейнс И.В. Дойников, В.И. Кошкин, А.К. Қошанов, Е.Б. Жатқанбаев, Қ.С.Мұхтарова, К.Е.Кубаев, Жұмамбаев С.К. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативті-құқықтық актілері, республиканың статистикалық органдарының, министрліктердің және ведомстволардың материалдары қолданылды.

Жұмыстың негізгі мақсаты — мемлекеттік меншіктің объектісі ретіндегі ұлттық компаниялардың қалыптасуының, қызметінің теориялық және практикалық қажеттіліктерінің негізі және Қазақстан Республикасындағы қазіргі рыноктық экономикада мемлекеттік меншікті, оның ішінде ұлттық компанияларды мемлекеттік реттеу жолдары мен құралдарын анықтау.

Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді:

– «мемлекеттік меншік», «ұлттық компания» категорияларының және олардың республика экономикасын реформалаудағы маңыздылығын ашу;

– мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесіне зерделеу;

– стратегиялық маңызы бар салаларда қызмет ететін ұлттық компаниялардың бірқатарының қызметін қарастыру;

– мемлекеттік меншікті, сонымен қатар ұлттық компанияларды басқарудың тиімділігін арттыру жолдарын көрсету.

Диплом жұмысының объектісі – Қазақстан Республикасындағы Ұлттық компанияларды басқару.

Диплом жұмысының зерттеу пәні – Қазақстан Республикасындағы Ұлттық компанияларды басқаруды мемлекеттік реттеу барысындағы қалыптасатын қатынастар.

Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, 4 кесте, 2 сурет, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 81 бет.

1 ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Ұлттық компания мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны ретінде

Рынокқа көшу шартындағы мемлекеттік меншіктің дамуы мен қызметі туралы өзекті сұрақтардың бірі — оны басқарудың пайдалылығын қамтамасыз ету, сонымен бірге рационалды және тиімді (эффективті) ұйым формаларының қызметі мен мемлекеттік меншікті басқару.

Өндіріс саласындағы өзіне тиесілі кәсіпорындар жиынтығы түріндегі мемлеккеттің экономикалық қызметінің мәселелері бүгінгі күні қазақстандық экономика үшін өзекті болып табылады. Қазақстанда мемлекекттік кәсіпкерліктің ұйымдық экономикалық нысандарының тізімі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен бекітілген. Кодексте мемлекеттік секторға қатысты келесілер бөліп көрсетілген [4, 76б.]:

Шаруашылық жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындар (медикаменттерді, емдеу препараттарын, өндіру және өткізу саласы, мемлекеттің монополияға жатқызылған салалар, энергия мен сумен қамтамасыз ету жүйелері және т.б.);
Жедел басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, оларға жататындар: транспорт және инфрақұрылымның өзге де обьектілері, байланыс, білім беру, ғылым, мәдениет, табиғатты қорғау және т.б.;
Мемлекеттік акциялар пакеті 51% және одан да жоғары акционерлік компаниялар, сонымен қатар 51%-дан төмен, бірақ өндірістік қызметті бақылауды қамтамасыз ететін компаниялар;
Мемлекеттік акциялар пакетінсіз, бірақ алтын акциясы бар акционерлік компаниялар.

Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік меншікті басқару тиімділігін арттыру мақсатында «Республикалық меншіктегі акционерлік қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктер тізімін» бекітті [5]. Республикалық меншікке барлығы 56 акционерлік қоғамдар жатқызылды. Мемлекеттік меншіктің негізі болып ұлттық компаниялар табылады. Олар арқылы мемлекет экономиканың жекелеген стратегиялық салаларында қызмет ете алады.

Ұлттық компаниялар барлық өндіріс процесі бойынша тігінен интеграцияланған компаниялар болып табылады және де ол өзге компаниялардан әлдеқайда мықтырақ болып келеді. Ұлттық компаниялар республика қауіпсіздігінің мүдделері, мемлекеттің әлемдік рынокқа абыроймен шығу мақсаттары бірінші кезекте ескерілетін Қазақстан экономикасының жаңа деңгейде дамуы үшін жағымды жағдайлар жасауға бағытталған.

Мемлекет рыноктық экономикаға көшердің алдында-ақ көптеген шешім қабылдады және рыноктық экономикаға көшкенде қалыптасуы мен құрамындағы этаптарға реалды көрініс беретін, оптималды және тиімді (эффективті) форманы іздеуде әртүрлі ұйымдық формалар қарастырылды. Алғашқыда салалық әкімшілік сияқты формалар қолданылды: концерндер, ал ликвидацияланған салалық әкімшілік базасында мемлекеттік акционерлік және холдингтік компаниялар, т.б. құрылды. Соңғы жылдары мемлекеттік меншіктер объектілерін басқару мен қызмет жүргізудің негізгі ұйымдық формасы ұлттық банктер. 1999-2000 жылдардағы мемлекеттік мүлікті жекешелендіру және басқару бағдарламасында ұлттық банктерге қатысты мемлекет республиканың жеке маңызды стратегиялық салаларына қатысу керек делінген. Оған мұнайды алу, дайындау, тасымалдау, темір жол және әуе транспорты, электр энергиясын бөлу, уран шикізаты мен материалдарын өңдеу жатады.

Қазақстандағы ірі ұлттық компаниялар мұнай-газ, электр энегетикасы және көлік салаларында көрінеді.

Әр ұлттық компания бойынша қарыз алудың инвестициялық жоспарларын, өндірістік қуаттарды жаңартудың көрсеткіштерін, тарифтік саясат әдістері (табиғи монополиялар үшін), өнімділіктің өсуінің, шығарылатын өнімнің артуының, өнімнің (қызметтің) өзіндік құнының төмендеуінің көрсеткіштерін, табысты, оны пайдаланудың негізгі бағыттарын, өзіндік капиталды арттырудың көздерін болжауды қамтитын дамудың орта мерзімді индикативтік жоспарлары бекітіледі.

Ұлттық компаниялардың мемлекеттік акциялар пакетін пайдалану және иелену құқығы салалық министрліктерге берілген. Мемлекеттік акциялар пакетіне билік ету бойынша шешім қабылдау құқығы тек үкіметтің құзырында.

Ұлттық компанияларды эффективті басқару критериі ретінде алғашқы рет Қазақстандық қор биржасында компаниялық меншікті алуды қарастырып жатыр.

Үкімет ұлттық компанияларды басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету үшін бірінші басқарушылардың (топ менеджерлердің) сайлануын енгізеді. Мұнда екі әдіс қолданылады: сәйкес білімі, іскерлік репутациясы, бизнесте немесе мемлекеттік қызметте жақсы қызмет тәжірибесі бар жеке тұлғалар арасынан топ менеджерлерді конкурстық таңдау; заңды тұлғалар арасында бірнеше топ менеджерлерді тағайындау құқығына белгілі бір қаржылық және өндірістік көрсеткіштерге қол жеткізу кепілдігі бойынша конкурстық таңдау жүргізіледі. Мұндай конкурсқа отандық, сонымен қатар шетел компаниялары да қатыстырылатын болады [6].

Қазақстан Республикасында ұлттық компаниялар мемлекеттік меншіктің ұйымдық (организациялық) формасы болып табылады. Ұлттық компаниялар акционерлік қоғам ретінде қалыптасқан, оның 100% акциясы мемлекет меншігінде, ал акционерлік қоғамдардың өз кезегінде бірнеше компанияларды, мемлекеттік холдингті құру процесі өз бастауын алды.

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетінің бұйрығымен, «Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі кейбір шаралар туралы» «Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 13 қазандағы №669 Жарлығын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 17 қазандағы № 962 қаулысын орындау үшін, «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» Акционерлік қоғамы оның жарғылық капиталына мемлекеттің жүз пайыз қатысуымен құрылды.

«Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» Акционерлік қоғамы «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі» және «Қазына» орнықты даму қоры» акционерлік қоғамдарын біріктіру жолымен қайта ұйымдастырылды.

Қазіргі уақытта «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-ның әділет органдарында мемлекеттік тіркеуі жүзеге асырылды және қоғам акцияларының эмиссиясы тіркелінді. «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ құрамына келесідей компаниялар кіреді және мемлекеттік акция пакеттерінің үлесі келесі кестеде көрсетілген:

1 кесте

«Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ-на кіретін компаниялар тізімі және мемлекеттік акция пакеттерінің үлесі (пайыз есебімен)*

Рет саны	Компаниялар тізімі	Мемлекеттік акция пакеттерінің үлесі
1.	«ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ	100
2.	«Қазақстан темір жолы» Ұлттық компаниясы» АҚ	100
3.	«Қазақстандағы электр желілерін басқару компаниясы» («KEGOC») ААҚ	100
4.	«Қазақтелеком» АҚ	51
5.	«Қазпошта» АҚ	100
6.	«Эйр Астана» АҚ	51
7.	«Қазақстан Инжиниринг» Ұлттық компаниясы» АҚ	100
8.	«Самұрық – Энерго» АҚ	93,42
9.	«Қазмортрансфлот» Ұлттық компаниясы» АҚ	50
10.	«Академик Ш.Ч.Чокин атындағы Қазақ энергетикалық ғылыми-зерттеу институты» АҚ	50
11.	«Қазақстандық электр энергиясы және қуаты рыногының операторы» АҚ	100
12.	«Повладар Аэропорты» АҚ	100
13.	«Ақтөбе Халықаралық Аэропорты» АҚ	100
14.	«Қамқор» Жөндеу корпорациясы» ЖШС	100
15.	«Самұрық – Инвест» ЖШС	100
16.	«Телеком Самұрық – Инвест» ЖШС	100
17.	«Қазақстан Даму Банкі» АҚ	100
18.	«Kazyna Capital Menagment» АҚ	100
19.	«Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қоры» АҚ	100
20.	«Ұлттық инновациялық Қор» АҚ	100
21.	«Экспорттық несие және инвестицияны сақтандыру бойынша Мемлекеттік Сақтандыру корпорациясы» АҚ	100
22.	«Қазақстанның инвестициялық Қоры» АҚ	100
23.	«Экспорттың дамуы бойынша «Kaznex» корпорациясы» АҚ	100
24.	«Астана – Финанс» АҚ	26
25.	«Қазақстандық ипотекалық компания» АҚ	91
26.	«Қазақстандық ипотекалық несиені кепілдендіру Қоры» АҚ	89
27.	«Қазақстанның тұрғын-үй, құрылыс жинақтық Банкі» АҚ	100
28.	«Сарыарқа» Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы» ҰК» АҚ	100
29.	«Оңтүстік» Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы» ҰК» АҚ	100
30.	«Ертіс» Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы» ҰК» АҚ	100
31.	«Жетісу» Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы» ҰК» АҚ	100
32.	«Каспий» Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы» ҰК» АҚ	100
33.	«Тобыл» Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы» ҰК» АҚ	100
34.	«Батыс» Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы» ҰК» АҚ	100
35.	«Қазатомпром» АҚ	100
36.	«Майкаинзолото» АҚ	25
37.	«Kazakhmys PLC» (Ұлыбритания)	14,99
38.	«Eurasian Natural Resources Corporation» (Ұлыбритания)	11,65

*Дерек көзі: Кесте «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-ның http://www.samruk-kazyna.kz сайтының мәліметтері негізінде автордың идеясымен құрастырылған

Осы жұмыста келесідей ұлттық компаниялардың қызметтері қарастырылған: «ҚазМұнайГаз»ҰК, оның құрамындағы «ҚазТрансОйл» АҚ, «Қазақтелеком» АҚ, «Қазақстан темір жолы ҰК» АҚ, «Қазақстандағы электр желілерін басқару компаниясы» («KEGOC») ААҚ, «Қазпошта» АҚ, «Қазақстан инжиниринг» Ұлттық компаниясы» АҚ.

Ұлттық компаниялар өз мақсатын өндіріс қуатының жаңа көрсеткішерін, өнімділік бөлімін, өндірілетін продукцияның жоғары сапалылығын, продукция құнының түсуін, кірістің дәлелі мен болжамын, оны қолданудың негізгі бағыттары, меншік капиталының бастауының өсуі деп түсінеді. Ұлттық компаниялардың эффективті критерийлері:

— Қазақстан қор биржасының митинг алуы;

— индикативті орта мерзімді жоспарды, ұлттық компанияның жылдық кәсіпкерлік жоспарын жүзеге асыру;

— есеп беру кезеңіне дейін ұлттық компания қызметінің қаржылық нәтижелері;

— ұлттық компанияның экономика және оған сай секторының дамуына әсер ету.

Әлі де болса ұлттық компаниялардың қызмет ететін мемлекеттік активтерін басқару мәселелері әлі толық шешілген жоқ. Олар таза коммерциялық кәсіпорындарға айналмай, ең алдымен мемлекет мүддесін қамтамасыз етуі қажет. Қазіргі күні ұлттық компаниялардың табыстары мен шығыстары көбінесі формалді түрде бақыланады, олардың үкімет және сәйкес құзіретті органдар алдындағы қызметі жиі регламенттелмеген, транспарентті емес болып келеді. Мемлекеттің бюджеттегі және жалпы ішкі өнімдегі үлесін анықтайтын мемлекеттік кәсіпкерліктің негізі ретіндегі ұлттық компаниялардың басқару мәселесін қолға алу қажеттілігі пісіп жетілді. Ұлттық компаниялардың қызметін реттейтін нормативті заң актілерінің пакетін бекітуді кейінге қалдыруға болмайды.

Олардың заңнамалық базасын қамтамасыз ету үшін ұлттық компаниялардың статусы, қызмет ету режимі, оларды қолдау және дамыту бойынша шаралар бекітілетін Қазақстан Республикасының «Ұлттық компаниялар туралы» заңын қабылдауымыз қажет. Ұлттық компаниялар негізінде шикізаттық бағыттан дайын өнім өндірісіне қарай өз қызметін кеңейтетін жалпы ұлттық компанияларды қалыптастыру қажет.

1.2 Ұлттық компанияларды басқарудың шетелдік тәжірибесі

Мемлекеттік және аралас меншік нысанындағы кәсіпорындарды басқару жүйесін зерттегенде түрлі елдерде қолданылатын терминологиядағы айырмашылықтарды ескеру керек. Мәселен, АҚШ-та осы зерттеу мәселесі төңірегінде басты назар федералдық меншік мәселесіне аударылады, Францияда алдыңғы орынға қоғамдық кәсіпорындар мен қоғамдық сектор шығады. Бұл жерде жалпы қолданыстық сипатына қарамастан «қоғамдық кәсіпорын» категориясының нақты заңды сипаттамасы жоқ. Қоғамдық кәсіпорын ретінде әдетте аралас, мемлекеттік және ұлттандырылған кәсіпорындарды, т.б. түсінеді. Мемлекеттік кәсіпорындарды жалғыз ресми тізімі ретінде жыл сайын жасалатын мемлекеттің қатысуы 30%-дан асатын ұлттық кәсіпорындардың номенклатурасын санауға болады.

Мемлекеттік меншік субъектісінің өкілеттілігін жүзеге асыру шегінде үкімет барлық қоғамдық, оның ішінде мемлекеттік кәсіпорындарда болатын әкімшілік кеңес, ал жекелеген жағдайларда — бақылау кеңесін тағайындайды. Бұл кеңестер мүдделер өкілдігі жүйесіне сәйкес құрылады. Олар мемлекет, жұмыскерлер, тұтынушылар мен біліктілігі жоғары тұлғалардың мүддесін білдіретін 3 немесе 4 басқарушылар тобынан тұрады.

Мемлекет өкілдерін үкімет тағайындайды; жұмыскерлердің өкілдерін кәсіподақ таңдайды; тұтынушылардың өкілдерін Сауда палатасы секілді өкілетті органдармен сайлануы мүмкін, бірақ әдетте оларды үкімет тағайындайды. Біліктілігі жоғары тұлғалар-мемлекеттік және жеке сектордың ірі өкілдері, олар өздерінің ірі кәсіпорындарды басқару саласындағы жетістіктері арқылы танымал болған адамдар. Оларды жоғарыда тұрған министрлік тағайындайды [7].

Францияда 1953 жылдан бастап мемлекет кәсіпорынды басқаруға үкімет тағайындаған өкілдерді енгізетін жүйе қызмет етеді. Бұл жерде сонымен қатар олардың экономикалық және қаржылық біліктілігі ескеріледі.

Мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін бақылау тек олардың басшыларын тағайындау және алып тастау арқылы ғана жүзеге аспайды. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметін реттейтін заңнамаға сәйкес белгілі бір шешімдерді қабылдау үкімет пен жекелеген министрліктердің алдын ала келісімін қажет етеді. Мұндай шешімдерге стратегиялық сипаттағы, қаржылық қызметті бейнелейтін және оның техникалық аспектілерін бейнелейтін шешімдер жатады.

Үкімет қаржылық мәселелерге келгенде өте «сезімтал» келеді, сондықтан экономика және қаржы министрлігінің өкілдері автоматты түрде барлық мемлекеттік кәсіпорындардың «қамқоршысы» болып табылады. Сонымен қатар әрбір кәсіпорын қандай да бір салалық министрлікке тіркелген: «Эр Франс» және «Темір жолдың ұлттық компаниясы» — көлік министрлігіне, «Франция электрик» және «Рено» — өнеркәсіп министрлігіне қарайды.

1948-1976 жылдар арлығында қоғамдық кәсіпорындардың қаржылық бақылауы Есеп палатасы жанындағы қоғамдық кәсіпорындар есебін тексеру жөніндегі комиссияға жүктелді. 1976 жылы оның өкілеттілігі Есеп палатасына берілді. Реформа екі маңызды сәтке тіреледі. Біріншіден, Есеп палатасы заң шығарушы және атқарушы билік органдарынан тәуелсіз болып табылады, ал комиссия жай ғана экономика және қаржы министрлігі жанындағы консультативті орган болған. Екіншіден, Есеп палатасының бақылау өкілеттілігі кәсіпорындардың көбісіне таралады, өйткені оған мемлекеттің капиталы қатысушы барлық кәсіпорындардың қаржылық бақылауы жүктеледі.

Мемлекеттік бақылау дәрежесі кәсіпорынның қаржылық жағдайына байланысты болады. Қоғамдық кәсіпорындарды үш топқа біріктіруге болады. Біріншісіне жақсы қызмет ететіндері кіреді, бұл олардың өндіріс қарқынының өсуінде, өнімділік пен рентабельділігінің артуында т.б. көрінеді; екіншісіне-жиі жақсы нәтижеге қол жеткізетін, бірақ кезеңдік дағдарыстарға ұшырайтын, сондықтан мемлекеттің көмегін қажет ететін кәсіпорындар; үшіншісіне-шығынды қызмет жүргізуші кәсіпорындар кіреді.

Бірінші топтағы кәсіпорындардағы мемлекеттік бақылау тек дербес коммерциялық және ағымдағы саястты жүргізу кезінде ең маңызды деген инвестицияларды алдын ала бекітумен шектеледі. Екінші топқа кіретін кәсіпорындар үшін ең алдымен, ағымдағы өндірістік қызмет және инвестициялар саласындағы кейбір қаржылық шектеулер тән. Бірақ, жалпы даму стратегиясын айқындау кәсіпорын құзырында болады. Үшінші топтың кәсіпорындары дамуының стратегиялық бағыттарын анықтайтын мемлекеттің толық араласуы жағдайында қызмет етеді (мысалы, пошта және байланыс).

Жеке кәсіпорындармен салыстырғанда қоғамдық, ең алдымен мемлекеттік кәсіпорындар жиі өздеріне оларға тән емес, бірақ оларды қарастыруға, орындауға мемлекет қоғамдық мүдде үшін мәжбүрлейтін міндеттерді алуына тура келеді. Бұл міндеттер кәсіпорындардың қаржылық ресурстарының көлеміне елеулі ықпал етеді; оларды екі топқа біріктіруге болады. Бірінші топқа табыстарды жоғалтумен байланысты міндеттер кіреді. Оның көрнекті мысалы ретінде тұтынушылардың кейбір категорияларына: көп балалы отбасыларға, әскери қызметкерлерге, қарттарға, зейнеткерлерге және т.б. ұсынылатын бағалар мен тарифтердің төмендетілуі немесе олардан мүлде босату. Екінші топ шығындардың мәжбүрлі түрдегі салыстырмалы өсуіне қатысты. Оған әртүрлі залалды линиялар мен жабдықтарды пайдалануды жатқызуға болады.

Францияда жобамен барлық қоғамдық кәсіпорындарды басқарудың мемлекеттік қызметін мемлекеттік билік және басқарудың орталық органдары, сонымен қатар ресми сипаттағы түрлі ассоциациялар мен қорлар атқарады. Осыған қарамастан орталық мемлекеттік меншікті басқару мен оның дамуына жергілікті, ең алдымен аймақтық басқару органдары белгілі бір деңгейде (көбінесе жанама) ықпал етеді.

Мемлекет бірінші кезекте жергілікті органдарды оларға келісімді негізде қандай да бір басқарушылық қызметтерін табыстау, мемлекеттік кәсіпорындарды жалға беру, әкімшілік кеңес қызметіне аймақтық және жергілікті басқару органдарының қызметкерлерін тарту арқылы мемлекеттік кәсіпорындарды басқаруға қатыстыра алады. Жергілікті басқару органдарының қоғамдық кәсіпорындарға әсер етуінің негізгі формасының бірі болып фискалды әдістер табылады. Қалыптасқан жүйе шегінде жергілікті басқару органдарын жалпыұлттық сипаттағы төрт негізгі салықтардың ставкасын өздері бекітуге, кей жағдайларда салықтық жеңілдіктерді және де арнайы, таза жергілікті алым-салықтарды енгізуге құқылы. Мемлекеттік меншіктің дамуына аймақтардың әсер етуінің өзге формасы бастамашылдық сипатта болады [8].

Батыстың дамыған елдерінде соңғы он жылдықта экономикаға кеңінен араласатын өнеркәсіптің белгілі бір салаларын мемлекеттік тұрғыда қатты қолдайтын орталықтандырылған мемлекеттік саясат әдістерінің орнына әлсіз реттеу, деұлттандыру, салық реформасын, сонымен қатар негізінен ғылым сыйымдылығы жоғары технологиялармен байланысты салалар тобына, және де әлеуметтік маңызы жоғары салаларға таңдамалы негізде көмек көрсетуді қамтитын рынокқа бағдар алған саясат келді. Оған әкімшілік мақсаттағы шектен тыс бюджеттік шығындарды азайту; тіршілік етіп болған әкімшілік құрылымдарды ликвидациялау негізінде тиімділік пен ынталандыруды жоғарылату, өнеркәсіптік ұйымдардың жаңа формаларының – «жаңа бизнес » типіндегі құрылымдардың дамуына мемлекеттік қызметтердің бақылауы түріндегі кедергілерді жою; ақпараттық кешеннің жаңа сапалық типін қалыптастыру; осы негізде экономиканың жалпы жандануын қамтамасыз ету қажеттілігі түрткі болды.

АҚШ-та мемлекеттік меншіктің құрамдас бөлігі болып 774 млн. акр мемлекеттік жер қоры, пошта қызметінің, сумен қамтамасыз ету жүйесінің мүлкі, каналдар, жолдар, автожолдар және порттық шаруашылық, электр станцияларының желісі және т.б. табылады. АҚШ-та мемлеткеттік сектордың дамуы мемлекеттік инвестициялар есебінен жүзеге асырылды. Мәселен, екінші дүние жүзілік соғыс жылдары бюджет қаражаты есебінен 2600 ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар, көбінесе әскери зауыттар салынды. Сонымен қатар машина жасау, химиялық, металлургиялық, кеме жасау кәсіпорындары, электр станциялары, синтетикалық каучук өндіретін зауыттар құрылды. Соғыстан кейінгі кезеңде бұл зауыттардың едәуір бөлігі жеке компанияларға сатылды.

АҚШ-та мемлекеттік меншік елдің ұлттық байлығы шамамен 20%-ін құрайды, бұл Франциядағыдан төмен, бірақ Германия мен Ұлыбританиядағыдан жоғары болып табылады. Мемлекет капиталды көп қажет ететін объектілер құрылысын қаржыландыруды өз мойнына алады, жеке капитал үшін коммерциялық қызығушылық тудырмайтын шаруашылық салаларына инвестициялар салады. Сонымен қатар мемлекеттік қаражат есебінен жаңа жоғары технологиялық салалардың-атом өнеркәсібі, электроника, лазерлік және ғарыштық өнеркәсіптің дамуы қаржыландырлады. Мемлекет қаражаты есебінен құрылған кәсіпорындар кейіннен жеке корпорацияларға басқаруға беріледі. Мемлекеттің реттеуші ролі оларды жеңілдікті негіздегі несиелермен, субсидиялармен, пайдалы тапсырыстармен қамтамасыз етуде және т.б. көруге болады.

Бұл елде мемлекеттік меншікке ғылыми-зерттеу мекемелері, лабораториялар, университеттер, колледждер кіреді. Ғылыми зерттеулер мемлекеттің капитал салымдарының өте маңызды объектісі болып табылады. Мемлекеттік қаражаттар авиациялық өнеркәсіпке және ракета жасауға жұмсалатын қаржының 90%-дан астамын,электроника мен электр техникасына жұмсалатын қаржының 1/3 бөлігін жабады.

АҚШ-та мемлекеттік кәсіпорындарды басқаруды сәйкес министрліктер мен Конгресс шешімімен құрылатын арнайы тұрақты қызмет етуші комиссиялар жүзеге асырады. Мәселен, энергетикалық сектордың кәсіпорындары ауылдық аудандарды электрлендіру әкімшілігі, Теннеси жазығының басқармасы, табиғи ресурстарды игеру бюросы секілді т.б. ұйымдармен басқарылады. Атом өнеркәсібіндегі мемлекеттік кәсіпорындар атом энергиясының федералды комиссиясына, игеруші өнеркәсіп кәсіпорындары АҚШ-тың шахталар бюросына бағынады [9].

Мемлекеттік секторды басқарудың американдық моделінің өзіне тән ерекшелігі болып мемлекеттік пакеттерді әкімшіліктердің басқаруына беру болып табылады. Кәсіпорынның меншік иесі ретінде мемлекет оның өнімін өткізуді өз қамқорлығына алады, сәйкес тапсырыстармен қамтамасыз етеді.

Италияда мемлекеттік меншіктің үлесі өте жоғары — 39-42 %, оның ішінде өнеркәсіпте -30%, бұл экономикасын Батыстың өзге елдерінің экономикасымен салыстырғанда әлсіз болуына байланысты. Италия үшін жеке компанияларды банкроттықтан құтқару жөніндегі мемлекеттің ауқымды операциялары, жаңа мемлекеттік кәсіпорындарды құру, екінші дүние жүзілік соғыстан кейін мемлекеттік сектордың тұрақты дамуы тән болды. Осы уақытқа дейін мемлекеттік сектор аталмыш елдің халық шаруашылығының ажырамас бөлігі болып табылады және рыноктық қағидалармен дамиды. Ол негізгі өнім және қызмет түрдерін өндіруші және жеткізуші, рыноктық қатынастардың белсенді реттеуіші ретінде қолданады.

Басқару сипатына қарай мемлекеттің тікелей бақылауындағы, үкіметтің және парламенттің ұзақ мерзімді қаулылары негізінде қызмет ететін министрліктер мен ведомстволарға қарасты акционерлік емес кәсіпорындар (мемлекеттік кәсіпорындардың 30-35 %-ы); сәйкес органдар мен мекемелер арқылы мемлекетпен жанама түрде бақыланатын аралас мемлекеттік –жеке капиталы бар акционерлік қоғамдар, холдингтер және де «автономды» кәсіпорындар (мемлекеттік кәсіпорындардың 65-70%-ы).

Федералды, аймақтық және муниципалды меншік объектілерін және түрлі деңгейлердегі мемлекеттік меншкті басқару механизмдерін ажырату мәселесі принципиалды маңызға ие. Федералды меншіктегі кәсіпорындар федералды бюджет қаржысына құрылады немесе федералды үкіметтің жеке меншік объектілерін ұлттандыру нәтижесінде құрылады. Сәйкесінше бұл кәсіпорындардың қызметін басқару және бақылау осы кәсіпорын тікелей мемлекеттік басқару объектісіне жатады ма немесе жанама реттеуге жататындығына байланысты белгілі бір федералды басқару органдары, министрліктер, ведомстволар, комитеттер және комиссиялармен жүзеге асырылады.

Мемлекеттік меншік көлемі мен үлесі, оның экономика салаларын қамту дәрежесі әрбір елде әлеуметтік-экономикалық жөнділігімен, оның әлемдік шаруашылық байланыстардағы орнымен, экономиканы бәсекеге қабілеттілігімен, сонымен бірге тарихи-мәдени дәстүрлермен, халық шаруашылығын қалыптастырудың ерекшеліктерімен анықталады.

Мемлекеттік сектор кәсіпорындарын тікелей мемлекеттік басқару, қоғамдық корпорациялар қызметін жанама реттеу, аралас мемлекеттік — жеке құрылымдарда мемлекеттің өз пакетін, соның ішінде бақылау пакетін басқаруы, жеке сектордың жекелеген қызметтерін мемлекеттік құқықтық нормалар, қаржылық, ақша-несие, өнеркәсіптік саясаттар арқылы реттеу әдістерін үйлестіру мемлекетке меншік иесі және кәсіпкер, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық процестердің реттеуші , соның ішінде рыноктық механизмнің әлеуетін белсенді түрде жүзеге асыруға жағдай жасау ретінде өз қызметтерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік сектор кәсіпорындар үшін ережелердің әртүрлілігіне қарамастан, оларға істі ашу және жабу, оның мазмұны мен дамуы бір ведомствомен емес, биліктің тұтас иерархиясымен (парламент, қаржы министрлігі, арнайы және салалық ведомстволар) қатаң регламенттеліп, тексерілуі ортақ болып келеді. Мұндай регламентация дербес шешімдерді болдырмайды, тәуекелге орын қалдырмайды және де теориялық тұрғыда теріс пайдалануды болдырмауды мақсат етеді. Оның негізі болып халық ақшаларын пайдалануды тексерудің толық заңды демократиялық талаптары табылады. Осылайша, мемлекеттік секторда қатаң тәртіп орнайды, ал оның қоғамдық бақылау қоғам мүддесін саналы түрде қорғау ретінде шығады [10].

70 жылдардың соңында Батыс елдерінде қоғамның мемлекеттік секторға деген сенімі ауытқи бастады. Көптеген елдердің үкіметі өз алдына оның масштабтарын, жұмыстың әкімшілік шығындарын қайта бағалау, регламентация сипатын қайта қарау, тиімсіз кәсіпорындарды жеке меншікке сату мақсатын қойды. Кәсіпкерлік тиімсіздіктің жалпы себебі «әкімшілік басқарудың жарамсыздығы» формуласына келіп саяды. Мемлекеттік кәсіпорындардың не заңдардың сапасына, не әкімшіліктің сапасына тәуелсіз бір «ақауы» бар. Белгілі венгер экономисі Я.Корнаидің пікірінше, бұл – олардың мінез–құлқының «жұмсақ бюджеттік шектеулері». Әкімшілік бақылаудың барынша қатаңдығында мемлекеттік кәсіпорындар өз шығындарын өз табыстары есебінен өтей алмайды. Банкроттықтың мүмкін еместігі басқарушылардың жауапкершілігінің болмауына әкеледі. Бірде бір мемлекеттік фирма акцияларының қор рыногына шығармайды. Жеке инвесторлар оған ақша салуға және оның басқарылуын қайта құруға (қажетті болса) мүдделі емес. Әрине, фирма жұтылу тәуекеліне қорғалған, бірақ сонымен бірге ол қор рыногы орнататын тәртіптен шеттетілген. Рыноктық тәртіптің болмауының келесі бір жағы бар, ол – фирма шығынға ұшырағанда шығынды барлық салық төлеушілер көтереді. Қазыналық кәсіпорын мен қоғамдық корпорацияның таза табысын иемдену құқығы бюджетпен бекітілген кез келген мемлекеттік фирманың мүлігін шеттету (сату, жалға беру, т.б.) құқығы, және де шешім қабылдау, бақылау құқығы ведомстволарға бөлінген. Бюрократия бекіткен менеджерлер тұтынушылар сұранысына, қаржылық рыноктарға бейімделмейді, олар билік иерархиясына бейімделеді. Мемлекеттік кәсіпорын мүліктік құқықтарды бере (сата) алмайды және қаржы, сонымен қатар тауар рыноктарының сыртқы бақылауынан қорғалған. Бұған кінәлі «әкімшілік» бақылау. «Бақыланушы» фирманы қадағалап тұру үшін заңдар оған мәжбүрлі мамандануды бекітеді және қаражаттарды қызметінің өзге де түрлеріне салуға құқық бермейді. Бұл басқару тиімділігінің төмендеуіне әкеледі.

Осы уақытқа дейін жоғарыда аталып өткен дамыған ірі мемлекеттердің экономикасының, соның есебінен ұлттық компанияларының даму деңгейі, рынокта алатын орындарының ерекше екендігі белгілі. Алайда 2007 жылдан басталып, 2009 жылы жалғасын тауып келе жатқан Әлемдік дағдарыс жоғарыда аталған елдердің экономикасын да әлсіретіп отыр.

1.3 Мемлекеттік компаниялардың меншіктерін басқару негізінде оларды реттеу қағидалары

Меншік экономикалық категория ретінде адам қоғамының дамуында шешуші рөл атқарады. Қоғамдық экономикалық формация бір-бірінен не өндіріледі дегенмен емес, қалай өндіріледі, қандай өндіріс құралдарымен, кімнің қолымен, және бұл өндіріс құралдары кімнің меншігінде дегенмен айрықшаланады. Әкімшілік-әміршілік жүйеден нарықтық экономикаға өту кезеңінде нарықтық қатынастардың барлық әлеуметтік-экономикалық жүйесінің басты негізі экономикадағы меншіктің әртүрлі пішіндері болып табылады [11].

Рыноктық экономика бұл, ең алдымен рыноктық, экономикалық, өндірістік қатынастар. Мұндағы басты мәселе – меншіктілік. Меншіктіліктің әрбір қоғам мүшесінің, тауар өндірушінің қолында болуы экономика тұрақтылығының кепілдігі.

Меншік деген терминнің экономикалық мағынасы – адамдар арасындағы барлық мүлікті, шаруашылықты пайдалану және иемдену жөніндегі қатынастар. Меншіктің экономикалық мазмұны иемдену–шектетілу қатынастарын көрсетеді [12].

Меншіктің субъектілері: жеке тұлға, отбасы, әлеуметтік топ, өндірістік ұжым, халық, басқару органдары. Меншіктің объектілері болып өндіріс құралдары, мүлік, құнды қағаздар, ақпарат, жұмыс күші табылады.

Тарихта меншіктің екі үлгісі белгілі, олар – жеке меншік пен қоғамдық, мемлекеттік меншік. Бұл үлгілердің әрқайсысы әртүрлі формаларда өмір сүреді. Тарихи тұрғыда мемлекеттік меншіктің формалары мемлекеттің қоғам үстінде тұрған және қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық құрылымды қорғаудың спецификалық қызметін атқаратын ерекше аппарат ретіндегі қажеттілігінен туындайды. Мұндай қызметтерді атқару үшін мемлекет мемлекеттік билік органдарын, полиция, әскер, соттарды және т.б. материалдық қамтамасыз ету үшін қажетті табыстар мен мүлікке ие болуы керек. Бұл басты орынды қазынаның ақшалай құрамы мен мемлекеттік бюджеттің ақшалай құралы басты орынды алатын мемлекеттің меншіктің қарапайым және таза түрі болып табылады.

Бүгінгі күні экономиканың мемлекеттік секторы қандай да бір тауар және қызмет өндіруші түрлі кәсіпорындарды қамтиды. Сондықтан да саяси жүйе және меншік субъектісі ретіндегі мемлекетті және экономикалық қызмет субъектісі ретіндегі суперкәсіпкер мемлекетті ажырата білген абзал.

Мемлекет заң шығарушы, атқарушы және сот органдары қызметінің саласы болып табылады. Мемлекет материалды ешнәрсе жасамайды, ол билік және басқару аппараты болып табылады.

Ал экономиканың мемлекеттік секторына келсек, ол тек тұтынбайды, сонымен қатар өнім өндіріп, табыс әкеледі. Мазмұны бойынша ол халық шаруашылығының өзге секторларының кәсіпорындары секілді шаруашылық өмірдің қатысушысы болып табылады.

Жеке меншік мемлекеттік меншікпен салыстарғанда қарапайымдау категория. Ол меншік объектісіне тек бір адам ғана билік етуін білдіреді.

Мемлекеттік меншіктің ерекшелігі оның әскер, полиция және т.б. қолдайтын саяси билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты. Ең алдымен осы себепке байланысты қоғамның саяси жүйесін реформаламай меншікті мемлекет иелігінен алуды қандай да бір кең көлемде жүргізуге болмайды.

Бір жағынан, мемлекеттің тікелей мәжбүрлеуінсіз оның меншігі үстем болмас па еді, екінші жағынан — бұл форма оның бөліну және қайта бөліну процесінде мемлекеттің тұрақты араласуынсыз бірнеше онжылдықтар бойы тіршілік етпес еді. Осы тұрғыдан мемлекеттік меншікті тоталитарлық саяси жүйенің басты ерекшеліктерінің бірі ретінде қарастыру қажет.

Мемлекеттік меншік иерархиялық принцип бойынша құрылған алуан түрлі және өзара байланысты қарым-қатынастарды қамтиды. Біріншіден, бұл мемлекет иелігіндегі меншіктің иемдену, пайдалану және билік етумен, мемлекеттік бюджетті бекіту және толтырумен байланысты мемлекеттік билік және басқару органдарының ішіндегі қатынастар; екіншіден, билік пен басқарудың орталық және жергілікті (аймақтық) органдар арасындағы, үшіншіден, мемлекет аппараты және нақты тауар өндіруші және шынайы кәсіпкерлер ретіндегі мемлекеттік кәсіпорындар арасындағы қатынастар.

Мемлекеттік меншікке оның субъектілерінің және иемдену, пайдалану, билік ету қатынастарының иерархиялық құрылымы тән. Батыс елдерінде мемлекеттік меншікті жеке меншіктің бір түрі ретінде бейнелеуі дұрыс емес. Мемлекеттік меншік әрдайым жеке меншікке қарама-қарсы қойылады және оның әр түрлі елдердегі ерекшеліктері ең алдымен оның нақты тарихи формасының ерекшеліктеріне әкеліп тіреледі.

Мысалы, Батыс елдеріндегі мемлекеттік кәсіпорындар КСРО-дағымен салыстырғанда тарихтың кез келген кезеңінде дербестеу болды. Тек соңғы жылдары ғана Ресейлік мемлекеттік кәсіпорындар өз формалары бойынша батыстық типке жақындай бастады. Бірақ олардың ауылы жеке меншіктен тек «бүкіл халық мүддесі» үшін қызмет етуден секілді алыс, өйткені меншігі бар мемлекетте өзге меншік иелерінің мүддесінен айрықша мүдделері қалыптаспауы мүмкін емес.

Кеңестік ғылыми әдебиетте және заңнамада мемлекеттік меншікті жеке меншіктің бір түрі ретінде саналатын буржуазиялық мемлекеттердің меншіктерінен айырмашылығы «бүкіл халықтық» деп түсіндірілуінде. Бірақ саяси декларацияларға қарамастан ешбір мемлекет барша халықтың ерігі мен мүддесін білдіре алмайды. Халық ең алдымен экономикалық өмір жағдайының айырмашылығының нәтижесінде әр түрлі әлеуметтік кластарға, топтарға, ұлттарға және т.б. дифференциацияланған. Олар бір бірінен қоғамдық өндіріс жүйесіндегі алатын орны бойынша ерекшеленеді. Сонымен қатар, мемлекеттің өзі халықтың үстінде тұрған және ерекше мүддесі бар айрықша аппарат болып табылады. Сондықтан мемлекеттің саясатыда, оның ішінде меншікке қатысты саясаты да тең дәрежеде баршаның мүддесіне сай келе бермейді. Яғни, қоғамның әлеуметтік құрылымы тұрғысынан да, мемлекеттің мәні тұрғысынан да мемлекеттік меншік жалпы халықтық сипатта бола алмайды. Ол қатысушылары мемлекет меншігінің объектілерін қамтитын мүлікті нақты пайдалану нәтижесінде теңсіздік жағдайында болатын және өз қажеттіліктерін әр түрлі дәрежеде қанағаттандыратын қатынастарды білдіреді [13].

Рыноктық шаруашылық белгілі бір жағдайларда инфрақұрылымды дамыту, өнеркәсіптің кейбір салаларын реконструкциялау, халық шаруашылығын арзан электр энергиясымен және шикізатпен қамтамасыз ету, жалпымемлекеттік деңгейдегі ғылыми-зерттеу, экспериментальдық және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру және ұйымдастыру мәселелерін шеше алмайды. Аталмыш мәселелерді мемлекеттік сектор өз мойнына алуға мәжбүр.

Жалпы, мемлекеттік секторға тек кәсіпорындар ғана кірмейді. Мемлекеттік бағалы қағаздар қор рыногының бір секторын құрайды, ал мемлекеттік акциялар пакеті — унитарлы кәсіпорындар секілді басқару объектісі болып табылады. Бұл мәселе мемлекеттік несиелерге де, табиғи қазба байлықтардың барланған қорына және өзге де ресурстарға қатысты. Бірақ, әдетте мемлекеттік сектор туралы айтқанда мемлекеттік кәсіпорындарды меңзеп тұрады.

Көптеген елдерде орталық үкіметке тиесілі халықтық меншік және жергілікті басқару органдарының меншігіндегі коммуналды меншікті ажыратады [14].

Мемлекеттік сектор көптеген елдерде капитализмнің дамуынан көп бұрын болған. Оған мемлекет иелігіндегі жер массивтері, ормандар, жылжымайтын мүлік, провианттық және отын қоймалары, қару қоймасы, әскери базалар және өзге де әскери шаруашылық, пошта, көлік қызметінің бір бөлігі, кейбір зауыттар, ең алдымен әскери зауыттар кіреді.

Капитализмнің дамуы барысында мемлекет құрылыс жүргізді, жеке меншік иелерінен шаруашылық объектілерін сатып алды, бірінші кезекте инфрақұрылым, ауыр өнеркәсіп саласында. Бұлардың қызмет етуі ел экономикасы үшін қажетті, бірақ жеке меншік капиталы тұрғысынан әрдайым тиімді бола бермейді.

Қандай да көлемде болмасын кез келген ел экономикасына мемлекеттік сектор қажетті және Еуропаның, Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген елдерінде, дамушы елдерде мемлекеттік секторға маңызды орын беріледі. Қазіргі таңда Еуропалық қауымдастықта мемлекеттің шаруашылық объектілерінде 8 млн адам жұмыспен қамтылған, бұл жалданып жұмыс істеушілердің 11% — ы. ЖІӨ-гі мемлекеттік сектордың үлесі максималды ел Греция — 23,2 %, минималдысы Нидерландыда — 8,3%. Мемлекеттік кәсіпорындар энергетикада (Еуропалық қауымдастықта осы салада жұмыс істеушілердің шамамен 70%-ы), көлік және байланыста (шамамен 60%); қаржы секторында (30%) басым. Мемлекеттік сектордың әсері әсіресе Францияда, Италияда, Австрияда, Испанияда, Португалияда металлургия, кеме және машина жасау, химия, тамақ өнеркәсібі, көлік жасау, атом энергетикасы, ғарышты зерттеу секілді маңызды салаларда жоғары болып келеді.

Италияда мемлекет меншігіндегі акциялар пакетін басқару жөніндегі арнайы министрлік бар [15].

Мемлекеттік секторда отын, шикізат және азық-түліктің мемлекеттік резервтері елеулі орын алады. Олар елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және экономикалық тұрақтылыққа себеп болады. Әлемдік саудада АҚШ-тың түсті және сирек металдарының стратегиялық қорының ролі белгілі. Әлемдік бағалар көтерілген кезде АҚШ үкіметі осы қордың бір бөлігін сатады. Энергетикалық дағдарыс дүмпуінен кейін көптеген Батыс Еуропа елдерінде және Жапонияда ұлттық шаруашылықты болуы мүмкін мұнай эмбаргосы немесе бағалардың бірден көтерілуінен қорғау үшін сұйық отынның мемлекеттік резервтері құрылды [16].

Мемлекеттік сектордың басым бөлігі — бұл инфрақұрылым объектілері, көбінесе рентабельді емес, келесі бөлігі — үлкен инвестицияларды қажет ететін және капитал айналымдылығы баяу шикізат және энергетикалық саладағы мемлекеттік кәсіпорындар. Мемлекеттік фирмалардың рентабельділігі жеке меншік фирмалардыкінен төмендеу болады (көбінесе). Мемлекеттік сектордың енді бір бөлігі — аралас компаниялардың акциялары.

Мемлекеттік сектор көлемі, оның ұлттық экономикадағы үлесі тек жаңа құрылыс нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге рентабельді, қайта құрылған мемлекеттік меншік объектілерін жеке меншік капиталға сату нәтижесінде де өзгереді [17].

Мемлекеттік сектор өзге құралдармен бірге жобамен барлық әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін реттеу құралы ретінде қолданылады.

Мемлекеттік сектордың үлесі қомақты болып келетін елдерде ол экономикалық циклді тегістеу және жұмыспен қамтылуды қолдау үшін қазық ретінде қызмет етеді. Конъюктураның нашарлауы, депрессия және дағдарыс жағдайында мемлекеттік объектілер өндірісті қысқартпайды. Және де мемлекеттік темір жолдардағы негізгі капиталдың жаңартылуы, пошта және телеграфтың қымбат жабдықтарды сатып алуы, автомобиль жолдарын салудағы бум, порттар мен әуежайлар реконструкциясы әдетте дағдарыстық кезеңдерге келеді. Осылайша, мемлекеттік шаруашылық объектілері реттеу органдарының инициативасы бойынша өндірістің құлдырауы мен жұмыссыздықтың өсуіне қарсы тұруға ұмтылады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жеке секторда жаппай кәсіпорындар жабылып, жұмыстан босатулар байқалғанда мемлекеттік объектілер мен фирмаларда мұндай жағдай болмаған. Керісінше, Солтүстік Швеция мен Финляндияда инфрақұрылым және энергетика объектілері құрылысының өсуі конъюктураның нашарлауы жағдайында жүрген. ХХ ғасырдың ең үлкен екі құрылысы Батыс Еуропадағы — Ла-Манш астындағы тоннельдің және Германия территориясындағы Рейн-Майн-Дунай каналының құрылысы осы елдердегі экономикалық өсімінің төменгі қарқыны байқалған жылдары жүрген болатын.

Мемлекеттік сектор мемлекеттік құрылымдық саясатта елеулі роль ойнайды. Мемлекет жаңа объектілерді салады, кеңейтеді, жеке меншік иелерінен сатып алады және ескілерін реконструкциялайды. Ағылшынның көмір өнеркәсібі мен қара металлургиясын 40-шы жылдардың соңы мен 50-ші жылдардың басында лейбористік үкімет бұл салаларды ұлттандыру процесін жүргізбегенде құлдырап кетер еді [18, 20 б.].

Мемлекеттік сектор қаржы рыногында бірқатар маңызды қызметтерді атқарады:

— ақша қаражаттарын аккумуляциялайды және оларды дамуына елдің халық шаруашылығының экономикалық конъюктурасы мен құрылымы байланысты салаларға бағыттайды;

— қарыз капиталы рыноктарында проценттік ставкаларды анықтайды, осылайша экономиканың өсу қарқынына әсер етеді;

— бағалы қағаздар рыногында қызмет ете отырып, экономикадағы өтімді құралдардың болуын реттейді және бюджетке қосымша қаражаттардың түсуін қамтамасыз етеді.

Қаржылық рыноктардың жағдайы шешуші түрде елдің даму жағдайы мен перспективаларына әсер ететіндіктен дамыған елдердің қаржылық рыноктарындағы мемлекеттік сектордың үлесі өте қомақты: Франция мен Италияда — 50%, Германияда — 1/3 бөлігі [18, 21 б.].

Мемлекеттік сектор Ғылыми зерттеу технологиясы және конструкторлық жинақтау саласында (ҒЗТКЖ) үлкен рөл атқарады, әсіресе университеттік ғылымда, кадрларды қайта даярлауда. Мемлекеттік сектордың мекемелері көптеген елдерде мемлекеттік қаржыландыру есебінен жүзеге асырылатын ғылыми-зерттеу жұмыстарының басты орындаушылары және экономиканың барлық салаларына ҒЗТКЖ-ң нәтижелерін жеткізуші болып табылады.

Экономиканы мемлекеттік реттеу аралас компаниялар саясатына ықпал ету арқылы да жүзеге асырылады. Оларда мемлекетке бақылау пакеті немесе акциялардың едәуір пакеті тиесілі болып келеді. Мемлекеттік органдар акциялар пакетін басқара отырып, инвестициялар ағымын реттейді, экономиканың дамуы үшін ірі кәсіпорындардың инвестициялық және техникалық саясатты жүргізуге ынталандырады, оның ішінде өзіндік даму бағдарламаларын қаржыландыруға бағытталатын қаражаттар көлемін арттыру және осы кезде негізінен отандық кәсіпорындардың өнімін пайдалану.

Жекелеген елдерде мемлекеттік сектор ұлттық экономикалық және саяси мүддені шетелдік экспанциядан қорғаудың спецификалық ролін атқарады. Егер ұлттық капитал әлсіз, әрі бұл мәселені шеше алмаса, мемлекеттік сектор алғашқы индустриализацияда кейбір салаларды, өндіріс түрлерінің, аймақтарды шетел капиталының басып алуынан қорғаудың маңызды қызметін атқарады: олар жай ғана мемлекеттік секторға қосылады.

Мемлекеттік меншік құрылымы өзгеріссіз болып қала бермейді. Мемлекеттік сектор рентабельді емес, бірақ халық шаруашылығы тұрғысынан қажетті объектілерді құрғаннан немесе қайта ұйымдастырып, қайта жабдықтағаннан кейін жеке меншік капиталдың белсенділігі жеткіліксіз жаңа салалар мен объектілерге ауысады немесе дағдарыстағы салалар мен объектілерді санациялау үшін немесе өтелмейтін шығындарды көтеруші ретінде қажет болғанша дейін артқа шегіне тұрады [19].

Монополді пайда, жалпы пайданың өзі инфрақұрылым, энергетика, шикізаттық салалар, ғылыми зерттеулер саласы, кадрларды даярлау, қоршаған ортаны қорғау салаларындағы мемлекеттік сектордың бірінші кезекті мақсаты болып табылмайды, өйткені одан ешкім жоғары пайданы талап етпейді, ал шығындар бюджет есебінен жабылып отырады. Сондықтан мемлекеттік сектор көлік, пошта-телеграф, электр энергиясы мен шикізат жеткізу бойынша арзан қызметті жеткізуші болды. Ол осы арқылы жеке сектордың шығындарын төмендетеді.

Рыноктық шаруашылық жағдайында өз қызметінде өзге принциптерді басшылыққа алатын сектордың болуы жалпы мемлекеттік экономикалық мәселелерді шешуге, жеке шаруашылықтың рентабельділігін арттыруға көмектеседі.

Мемлекеттік сектор арқылы мемлекеттік реттеудің басты артықшылығы: ол бюджеттен қаржыландырылатын шаралардан арзанырақ түседі. Мемлекеттік фирмалардың рентабельділігі қаншалықты төмен болса да олардың өзіндік қайта өндіру қорлары бар, бағалы қағаздар шығарады, банктік несиені пайдаланады, сондықтан олардың капитал салымдары толығымен немесе бір бөлігі олардың өз қаражаты есебінен қаржыландырылады. Кейбір кәсіпорындар бюджетке табыс әкеледі, сол арқылы мемлекеттік сектордың өзге объектілерінің шығындарын жабады.

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ БАСҚАРУ МЕН ДАМУЫН ТАЛДАУ («ҚАЗМҰНАЙГАЗ» ҰК» АҚ МЫСАЛЫНДА)

2.1 Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау

Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін мұнай-газ саласын басқарудың мемлекеттік жүйесін қалыптастыру басталды. 1991 жылдың шілдесінде «Қазақстан мұнайгаз» корпорациясы құрылды. 1992 жылдың қаңтарында — «Қазақстан мұнайгаз» ұлттық мұнай компаниясы болып өзгерді. Осы жылдың аяғында «Мұнайгаз» мемлекеттік холдингтік компаниясы болып қайта құрылды. 1992 жылы Энергетика және Отын ресурстары министрлігі де құрылды.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1992 жылдан бастап республиканың мұнай-газ саласына шетелдік инвестицияларды тарта бастады. Осы уақытта мұнай мен газ кен орындарын игеру секілді, көмірсутегін өңдеу және тасымалдау бойынша да шетелдік қатысуымен көптеген кәсіпорындар құрылды.

Олардың ішінде ең ірі және неғұрлым белгілісі Теңізшевройл, Қарашығанақ Интегрейтед Оперейтинг, Каспий Құбыр Концорциумы, Қазақстанкаспийшельф Халықаралық Консорциумы (1997 жылға дейін) және Аджип ККО ( бұрынғы ОКИОК) болып табылады.

10 жылдан астам уақыт ішінде біраз жобалар, оның ішінде төмендегідей бірегей жобалар табысты іске асырылды:

— Каспий теңіз шельфінің қазақстандық секторында Қазақстанкаспийшельф халықаралық консорциумының геофизикалық зерттеулер жүргізуі аяқталды (1997 жылы). Орындалған жұмыстардың нәтижесінде мұнай мен газдың 100-ден астам перспективалық құрылымы айқындалды;

-Теңіз-Новороссийск КҚК мұнай құбырының бірінші кезегінің пайдалануға берілуі (2001 жыл);

-Қашаған кен орынындағы коммерциялық ашылым жарияланды (2002 жыл).

1997 жылы Қазақойл (Қазақстан Республикасы Президентінің 04.03.1997 жылғы Жарлығы және Үкіметтің 24.03.1997 жылғы № 461 қаулысы) құрылды.

Бизнесті табысты кеңейту және әртараптандыру (диверсификациялау) нәтижесінде ҚазТрансОйл қызметін газ тасымалдау, телекоммуникациялық және басқа да қызметтер көрсету саласында жүзеге асыратын бірқатар кампаниялардың активтеріне ие болды. Қазақстан Үкіметі ҚазТрансОйл мен басқа да компаниялардың ҚазТрансОйл сатып алған активтерін жаңа компанияға беру арқылы «Мұнай және газ тасымалдау» ұлттық компаниясын құру туралы шешім қабылдады.

2002 жылы «Қазақойл» ҰМК» ЖАҚ және «Мұнай және газ тасымалдау» ҰК» ЖАҚ біріктіріліп, «ҚазМұнайГаз» Ұлттық кампаниясы» құрылды (Қазақстан Республикасы Президентінің 20.02.2002 ж. Жарлығы және ҚР Үкіметінің 25.02.2002 ж. № 248 қаулысы) [20].

Бүгінгі таңда «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы – Қазақстандағы жаңа әрі қарқынды дамып келе жатқан компаниялардың бірі. Ол ел экономикасының ең маңызды секторларының бірін қамтығандықтан ғана емес, өзінің сыртқы және ішкі сындарлы саясатының стратегиясы нәтижесінде өзін көрсете білді. Компания – тың ой-саналы және ең жаңа технологиялы деген мұнай саласының тәжірибесі мен дәстүрінің жемісті қоспасының жарқын көрінісі.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 ақпандағы № 811 Жарлығымен «Қазақойл» ҰМК» ЖАҚ және «Мұнай және газ тасымалдау» ҰК» ЖАҚ біріктіру арқылы «ҚазМұнайГаз» Ұлттық кампаниясы» ЖАҚ құрылды. 2004 жылдың 16 наурызында компания қайта тіркеліп, «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамы деп аталды. Құрылтайшысы – Қазақстан Республикасы Үкіметі болып табылады.

Компания энергетикалық ресурстардың тиімді және ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ететін, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына және оның әлемдік экономикаға табысты интеграциялануына жәрдемдесетін Қазақстанның мұнай-газ саласын кешенді дамыту мақсатында құрылды. Компания:

мұнай-газ саласында мұнай-газ ресурстарын тиімді әрі ұтымды игеруге және олардың орнын толтыруға және тиісті инфрақұрылымды дамытуға бағытталған бірыңғай мемлекеттік саясат пен стратегияны әзірлеуге және іске асыруға қатысады;
мұнай-газ операцияларын жүзеге асыратын инвесторлармен келісім-шарттарда мемлекеттік мүдделерді білдіреді, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында мұнай-газ операцияларын жүргізуге конкурстар ұйымдастыруға қатысады;
Қазақстанда және шетелде көмірсутекті шикізаты мен оның өңделген өнімдерін барлау, игеру, өндіру, өңдеу, тасымалдау және сату бойынша жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің толық циклін, сондай-ақ мұнай-газ құбырлары мен өндірістік инфрақұрылымды жобалауды, авиатасымалдау және телекоммуникациялар саласында да кең ауқымды қызметтер көрсетеді. Ірі еншілес кәсіпорындары:
«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру».
«ҚазТрансОйл» (мұнай тасымалдау);
«ҚазТрансГаз» (газ тасымалдау);
Атырау мұнай өндіру зауыты;
«Қазтеңізкөлікфлот» (танкерлік тасымалдау);
«Атырау халықаралық әуежайы»;
«Еуразия – Эйр» тікұшақ компаниясы;
«ҚазТрансКом» телекоммуникациялық компаниясы.

Сондай-ақ аталған еншілес компанияларынан басқа компанияның құрылымына көптеген әр түрлі бейінді компаниялар мен кәсіпорындар кіреді.

«ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ көптеген халықаралық және ішкі мұнай-газ жобаларында мемлекеттің мүдделерін білдіретін Өкілетті орган болып табылады. Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі жұмыс органының мұнай және газды кейінге сақтап, көліктің басқа түрлеріне ауыстырып тией отырып, арнайы мұнай құбырлары бойынша тасымалдауға байланысты мұнай-газ тасымалдау инфрақұрылымының объектілерін жоспарлау, жобалау және салу мәселелері бойынша құрылыс қызметінің саласындағы кейбір функциялары Компанияға жүктелген.

Компания Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешені кәсіпорындарының мемлекеттік пакеттерін бір орталықтан басқарады және оның өндірістік, коммерциялық, қаржылық және инвестициялық қызметіне басшылық етеді. Сонымен қатар Компания бас офисінің қызметі мына бағыттарда шоғырландырылған:

жаңа учаскелер мен кен орындарындағы мұнай мен мұнай өнімдерін сату;
ішкі және халықаралық рынокта мұнай мен мұнай өнімдерін сату,
Қазақстандағы, ал болашақта шетелдегі инвестициялық қызмет,
өзінің инвестициялық бағдарламаларын қаржыландыру және еншілес және бағынышты қоғамдар бойынша күрделі салымдар үшін несие ресурстарын тарту.

ҚазМұнайГаз орталық аппараты мен еншілес компаниялары қызметкерлерінің саны 34 мыңнан астам адамды құрайды.

Компанияның аудиторы Ernstg young аудиторлық компаниясы болып табылады. Компания қызметінің қорытындылары бойынша шоғырландырма қаржы есебі жасалады [21].

«Қазақтелеком» АҚ – Қазақстанның жетекші телекоммуникациялық операторы, байланыс қызметінің толық тізбесін көрсететін кеңестік дәуірден кейінгі ең қарқынды дамып келе жатқан компаниялардың бірі.

Компанияның орталық офисі Қазақстан орталығы – Астана қаласында орналасқан.

Компанияда 33 мыңнан астам адам жұмыс істейді. Қазақстан Республикасының бүкіл аумағындағы әрбір адамға байланыс қызметін көрсетудің кепілдігі болып табылатын елдің әр бір облысында «Қазақтелекомның» аймақтық бөлімшелері бар.

Қазақстан өз алдына тәуелсіздік алып, экономикалық қатынастардың рыноктық түрлеріне көшкеннен кейін 1994 жылы Қазақстан Республикасы Байланыс министрлігінің электр байланысы кәсіпорындары мен ұйымдары базасында «Қазақтелеком» Ұлттық акционерлік компаниясы құрылды, ол 1997 жылдың 20 ақпанында «Қазақтелеком» Ашық акционерлік қоғамы болып қайта тіркелді және 2003 жылы «Қазақтелеком» Акционерлік қоғамы болып қайта тіркелді.

Қазір «Қазақтелеком» бизнес-бағдарланған компанияға түрлендірілуде, жыл сайын “үлкен төрттік” аудиторларымен тұрақтылығы мен ізгілік беделі дәлелденуде. Бұның өзі шетелдік әріптестерімен өзара тиімді бірлесіп қызмет істеуді нығайтуға және атқарып жатқан қызметіміздің өрісін кеңейтуге көмектеседі.

«Қазақтелеком» халықаралық оператор ретінде әлемнің 230 — нан астам елімен байланысты қамтамасыз ете отырып, 154 алыс шетелдермен және 23 ТМД және Балтық елдерімен тығыз ынтымақтастық қатынастарды жүзеге асыруда.

Компанияның акциялары Қазақстан қор биржасының ресми тізіміне енгізілді және “көгілдір фишкалар” мемлекеттік пакеттерін іске асыру бағдарламасына кірді.

Fitch халықаралық рейтинг агенттігі негізінде «Қазақтелеком» АҚ-на “ВВ” деңгейіне жетті және шетел валютасымен ұзақ мерзімді корпоративтік несиелік рейтинг тағайындалды. Компанияның рейтингілік келешегін агенттік “тұрақты” деп бағалады. «Қазақтелеком» АҚ-ның бұл рейтингті республиканың егемендік рейтингісімен бір топта тұр.

2004 жылы «Euromoney» халықаралық журналы «Қазақтелеком» АҚ-ны Орталық Азияда жетекші компания деп тапты.

«Қазақтелеком» телекоммуникация қызметін көрсету сапасына және оған жалпының бірдей қол жеткізілуіне аса көңіл бөле отырып, «Қазақтелеком» АҚ телекоммуникациялар желілерін жаңғырту мен дамыту бойынша ірі ауқымды Бағдарламаны табысты іске асыруда.

Қазіргі кезде «Қазақтелеком» телефон байланысын пайдаланатын 1,92 миллионнан астам қалалық телефон абономенттеріне және 452 мың ауыл тұрғындарына шаққанда телефон саны 22,7-ге тең, ауылдық жерде – 7 телефон.

«Қазақтелеком» АҚ Ұлттық Ақпараттық Супермагистраль (ҰАСМ) салу жобасын іске асыруды жалғастыруда. Супермагистраль Қазақстанның барлық аймақтарын бірімен-бірі оңтайлы жалғайды және дүниежүзілік ақпарат желісіне қатынауға мүмкіндік береді.

Супермагистраль республикада қазіргі заманның байланыс қызметін көрсетуді дамытуға, жедел деректер беруді енгізуге, сондай-ақ Азия, Орталық Азия және Еуропа арасындағы халықаралық транзитті ұлғайтуға септігін тигізетін болды. Бүгінде елдің автоматты қалааралық станцияларының бәрі – цифрлық, желіде 3 Халықаралық Коммутация Орталығы (ХКО) жұмыс істейді. ХКО құру Қазақстанның басқа ұлттық телекоммуникациялар желілерімен байланыс ұйымдастырудың халықаралық қағидаларына көшуге мүмкіндік берді. Магистралдық және аймақтық телефон арналарының 90%-ына жуығы хабар таратудың цифрлық жүйелері болып табылады.

Құрылған спутниктік байланыс желісі Қазақстанның қатынауы қиын және кішігірім елді-мекендері тұрғындарының ең жаңа қазіргі заманның телекоммуникациялық қызмет көрсетулерімен қамтамасыз етуге мүмкіндік беруде.

Көрсетілген қызмет спектрінің өсуімен қатар «Қазақтелеком» абонементтеріне қызмет көрсету сапасын да белсенді түрде жалғастыруда. Атап айтқанда, барлық технологиялық үрдістердің ISO 9000:2001 бойынша сапа сертификатын Компанияның 4 филиалы алды және 2005 жылдың аяғына дейін қалған филиалдарды сертификаттауды, содан кейін, бүкіл компанияны сертификаттауды аяқтады.

Саланы ырықтандырудың белсенді сатысында және Қазақстанның ДСҰ-на кіру алдында «Қазақтелеком» Қазақстан телекоммуникациялық рыногында ең ірі оператор тұғырын сақтауда және келешекте де мемлекеттің телекоммуникациялық инфрақұрылымын дамытуда өзінің жетекші ролін сақтап қалу ниетін ұстануда.

Осыған байланысты, «Қазақтелекомның» бәсекелестікке қабілеті жоғары деңгейлілігін қамтамасыз ететін тиімді менеджментті қалыптастыру, үздіксіз жаңартпалар, халықаралық бизнесті дамыту сияқты жаңа міндеттер тұр. Бұл міндеттер сратегиялық жоспарлар енгізу, қазірде бар бизнес-үрдістерді оңтайландыру, табысты инвестициялық бағдарламаны іске асыру және басқаруды жаңғырту жолдарымен шешілетін болды. Соңғы жылдардағы компанияның тиімді қызметтері нәтижесінде бірқатар ауылды жерлерге телефон желілерін жүргізу жұмыстары да атқарылды.

Филиалдар бүкіл Қазақстан Республикасы аумағында орналастырылған және мынадай түрде қолданылған:

14 облыстық филиал – Облыстық телекоммуникациялар дирекциялары,
2 қалалық телекоммуникациялар орталығы – «Астанателеком» және «Алматытелеком»;
«Алыспен байланыс» бірлестігі;
«Телекомкомплект» дирекциясы;
Корпоративтік сату дирекциясы;
Пайдалану-шаруашылық бірлестігі;
Телекоммуникациялар және инфрақұрылымдар нысандары құрылысын салу жөніндегі дирекция;
Радиоландыру орталығы [22].

«Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан Компаниясы» Ашық акционерлік қоғамы («KEGOC» ААҚ) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылдың шілдедегі Қаулысына сәйкес құрылды.

«KEGOC» ААҚ Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Мемлекеттік комитеті қоғамының құрылтайшысы болып табылады. Қоғамның мемлекеттік акциялар пакеті 100%-ды құрайды.

Оның мемлекеттік кешеніне Ұлттық электр торабын құрайтын кернеуі 110-ден 1150 кВ-қа дейінгі электр жеткізу желілері мен станциялар кіреді. Ол мемлекетаралық ағындарды, оған жасалған электр станциялары қуаттарының аймақтық электржелілік кампаниялары мен ірі тұтынушыларға берілуін қамтамасыз етеді.

«KEGOC» (ағылшынша: Kazakhstan Electricity Grid Operating Company — электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы) ААҚ маңызды стратегиялық орынға ие бола отырып, Ресей мен Орталық Азия энергожүйелерінің арасында энергетикалық көпір болып табылады. Компания- Қазақстанның біртұтас электр энергетикалық жүйесіндегі электр энергия көтерме рыногының техникалық операторы, бұл дегеніміз «KEGOC» ААҚ-нің біртұтас диспетчерлік басқаруындағы электр энергиясын өндірудің, жеткізу мен таратудың орталық технологиялық түзімімен біріктірілген электр станциялар мен электр желілері кешені екенін көрсетеді. Қазақстан Республикасының БЭЖ-дегі орталық диспетчерлік басқару Алматы қаласынан 9 аймақтық диспетчерлік орталықтар мен аудандық тарқатушы электржелілік компаниялардағы 18 диспетчерлік бекеттер арқылы жүзеге асырылады. «KEGOC» ААҚ электр энергетикалық саласы дамуының стратегиясын айқындауға, оның техникалық саясатын түзілдіруге, келешек жоспарлар мен бағдарламаларды жасақтауға қатысады. «KEGOC» ААҚ энергиямен жабдықтау жүйесіндегі өз орны бойынша электр энергиясының көтерме рыногы мен мемлекет аралық ағындар субъектілері үшін электр энергиясын жеткізу мен техникалық диспетчерлендіруді атқаратын табиғи монополист болып табылады. «KEGOC» ААҚ қызметінің тарифтерін Қазақстан Республикасының табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау мен шағын бизнесті қолдау жөніндегі Агенттік реттейді .

2007 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі электр энергетикасы саласында бірқатар айтарлықтай нарықтық өзгерістерді жүзеге асырды. 2008 жылдың ақпан айында электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрі жетілдіру тұжырымдамасы қабылданды. 2007 жылдың шілде айында Республика Парламенті «Электр энергетикасы туралы» жаңа Заң қабылдады. Қазақстан Республикасының Энергетика және Минералдық ресурстар министрлігінің бұйрығымен Қазақстанның БЭЖ Жүйелік операторының жоғарыда келтірілген функциялары мен мәртебесі «KEGOC» АҚ-ға жүктелді.

Сала жұмысының алдын-ала қорытындылары Қазақстанның энергетикалық тәуелсіздігін нығайту жөніндегі нақты қадамдар соңғы жылдар ішіндегі республикамыздың оң серпінді дамуын сипаттайды.

2008 жылы электр энергиясын өндірудің күтілетін көлемі 66,8 млрд. кВт.с, бұл 2007 жылға қарағанда 5%(3,1 млрд. кВт.с.) көп. Электр энергиясын тұтыну 64,7 млрд. кВт.с. – бұл 2007 жылға қарағанда 4,5% (2,7 млрд. кВт.с.) көп. Электр энергиясын экспорттаудың күтілетін көлемі 2007 жылғы деңгейден 30% (1,2 млрд. кВт.с.) асып түседі. Ол 5,3 млрд. кВт.с. құрайды. Экспорт-импорттың оң сальдосы – 2,0 млрд. кВт.с. Компания қызметінің негізгі көрсеткіштері Компания қызметінің 2009 жылы күтілетін көлемі: Электр энергиясын жеткізу көлемі жөнінен – 33,2 млрд, кВт.с. (өткен жылға қарағанда 23,3% көп) техникалық диспетчерлендіру жөнінен – 64,2 млрд, кВт.с. (2008 жылға қарағанда 9,5% көп). Компания тораптары бойынша жеткізу көлемінің өсуі республиканың бірқатар өндірістік тұтынушылары үшін қызметтер көлемінің, «Орталық Азия – Ресей» бағыттарындағы электр энергиясының транзиттік көлемінің артуымен (1,8 млрд, кВт.с. немесе өткен жылмен салыстырғанда 2 есеге көп) байланысты болды. Бұған қоса, жыл басынан бері Қазақстанның аумағы арқылы қырғыз электр энергиясының транзиті бойынша қызметтерге ақы төлеуге арналған шарт қолданысқа енгізілді. Осы шарт бойынша транзиттің күтілетін көлемі 2,3 млрд. кВт.с. құрайды.

«KEGOC» АҚ қызметінің қаржы-экономикалық көрсеткіштері осы жылдың басынан бері салыстырғанда Компанияның активтері 7,6 млрд. тенгеге өсті, 2009 жылдың 30 қарашасында 94,5 млрд тенгені құрайды деп болжануда. Компанияның жеке капиталы 75,0 млрд. тенгені (жыл басынан бері салыстырғанда 2,0 млрд тенгеге өсті) құрады.

2009 жылы күтілетін негізгі қызметтен түсетін табыс 17,1 млрд. тенгені құрайды, бұл 2008 жылғы деңгеймен салыстырғанда 8,7 % көп. Алдын-ала бағалау бойынша 2009 жылғы компания таза табысының деңгейі 1,1 млрд тенгеге артады.

«KEGOC» АҚ қаржы-шаруашылық қызметінің көрсеткіштері халықаралық рейтинг агенттіктері Компанияға берілген кредиттік рейтингте көрсетілген. 2008 жылғы 3 қарашада «Standard & Poor’s» халықаралық рейтинг агенттігі «ВВ» бастап «Оң» болжауынан, «ВВ+» «Тұрақты» болжауына дейін «KEGOC» АҚ-нің кредиттік рейтингін өсірді. 2008 жылдың 6 желтоқсанында «Moody’s investors Service» халықаралық кредиттік рейтинг агенттігі «KEGOC» АҚ-ға «Вааз», «Оң» болжаулы кредиттік рейтингін берді. Қазақстан Республикасы Банкінің 2004 жылғы 10.10 қаулысымен компания бір күнтізбелік жылға арналған мерзімге бірінші сыныпты вексель эмитенттері тізбесіне қосылды. 110-1150 кВ кернеулі 3 508 шақырымдық электр жеткізу желісі (2007 жылмен салыстырғанда 129 шақырымға көп және жоспарлы көлемнің 100% құрайды), қосалқы станциялардың 95 пайызын құрайды [23].

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан азаматтарының тұрмысын жақсартуды арттыру — мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Жолдауын түсіндіру және насихаттау бойынша әдістемелік ұсынымда аталып өткен негізгі мәселелердің бірі – электр энериясы саласын дамыту болып табылады. Сонымен қатар электр энергиясы бойынша тапшылықтың айқын байқалуы – халықтың және кәсіпорындардың электр қуатын үнемдеуді қажет етіп отыр. Осыған сәйкес электр энергетика саласын дамыту және жетілдіру бойынша арнайы сызбанұсқа ұсындым. (А қосымшасын қараңыз).

«Қазпошта» Акционерлік қоғамы. Халықаралық деңгейдегі құрылымдық өзгерістер, нарық либерализациясы, сонымен қатар технологиялық эволюция нәтижесінде туындаған әлемдік және аймақтық деңгейде пошта айырбасы күрт төмендеген жағдайда пошта индустриясының жаңа даму стратегиясын жасау қажеттілігі 1999 жылы тамыз – қыркүйек айларында өткен Халықаралық Пошта Қоғамының XXII конгрессінде айтылды. Бұл конгрессте 2000-2004 жылдарға арналған Пекиндік пошта стратегиясы бекітілді. Осы стратегияның негізін қалаушы принцип ретінде түрлі қызмет түрлерін, ең алдымен қаржылық нарыққа бейімделген қызметтерді енгізу және пошта қызметінің сапасын жоғарылату қабылданды. Осыған байланысты қазақстандық пошта елімізде пошта–жинақтау жүйесін құруға бағыт алды. Бұл Қазақстан Республикасының пошта саласын дамыту және 2000 – 2003 жылдары пошта–жинақтау жүйесін қалыптастырудың мемлекеттік бағдарламасында көрініс тапты. Нәтижесінде, тек пошта емес, сонымен бірге кең ауқымды қаржылық қызметтерді көрсету мүмкіндігі берілді. Негізгі факторлар ретінде келесілерді көрсетуге болады: ел территориясын шамамен толық қамтитын, 3385 бөлімшеден тұратын (олардың 617 – қалаларда және 2768 – ауылдарда орналасқан) өте кең таралған пошта бөлімшелер жүйесінің болуы; қалыптасқан ақпараттық және ақша ағымдары жүйесінің болуы; жалғыз құрылтайшы және қатысушы болып мемлекет табылады. Қазақстан тәуелсіз мемлекетке айналғаннан кейін арнайы байланыс қызметін реттейтін меншікті құқықтық базаны қалыптастыру қажеттігі туындады.

1993 жылдың қаңтар айында ҚР Министрлер Кабинетінің қаулысымен мемлекеттік құрылыстың өзгерістері мен нарықтық қатынастарға өтуді ескеретін, Қазақстан Республикасының арнайы байланыс Қызметі туралы Ереже бекітілді.

Қазақстан үшін пошта–жинақтау жүйесін құру ауылдағы халықтың көп үлесін және ондағы коммуникацияның және қаржылық инфрақұрылымдардың дамымағандығын ескергенде үлкен маңызға ие. Мәселен соңғы 6 жылдың ішінде Халық Банкінің Есептік Кассалық Байланысының саны 65% кеміді және көбінесе тек қалалық және аудандық деңгейлерді қамтиды.

Пошта–жинақтау жүйесі көрсететін негізгі қаржылық қызметтер арасында келесілерді бөліп көрсетуге болады: есептік – кассалық қызмет көрсету, валюталық – айырбас операциялары, халық депозиттерін қабылдау, ақша аударымдары, әлеуметтік жәрдемақылар мен еңбекақыны төлеу, салықтық және коммуналды төлемдерді қабылдау, ақша мен құндылықтарды тасымалдау және инкассация, бағалы қағаздар нарығындағы брокерлік қызметтер және тағы басқалары.

«Қазпошта» Акционерлік қоғамы үшін мұндай қызмет жаңа болып табылатындықтан 2000-2003 жылдар аралығында құқықтық негіздері мен пошта бөлімшелерін банк жабдықтарымен жабдықтау үшін технологиялық база жасалынды. Мәселен, 2003 жылдың ақпанында Қазақстан Республикасының «Пошта туралы» заңының шығуы және банкілік операциялардың жекелеген түрлерін көрсету құқығына Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкпен лицензия алу нәтижесінде қаржылық қызметтерді көрсету заңнамалы түрде бекітілді. Пошта–жинақтау жүйесінің қызметін дамыту бойынша мемлекеттік саясатты жүргізуші ретінде «Қазпошта» Акционерлік қоғамы анықталды. Аталмыш заңда үлкен маңызға ұлттық пошта операторы жедел депозиттерге тарататын халық салымдарын мемлекеттік бағалы қағаздарға және өзге де өнімді (ликвидті) қаржылық құралдарға орналастыру арқылы халық салымдарының сақталуын мемлекетпен қамтамасыз ету жолымен жеке тұлғалардың салымдарының сақталуын қамтамасыз етудің банкілік әдісі мен механизіміне балама енгізу ие.

2 кесте

Ұлттық пошта операторының қаржылық қызметтерінің динамикасы*

Көрсеткіш атауы

Өлш. бірл.

2005 жыл

2006 жыл

2007 жыл

2008 жыл

саны

өткен жылы

саны

өткен жылы

саны

өткен жылы

саны

өткен жылы

жалғасы

Ақшалай аударым-дар

млн бірл.

0,7

116,7%

0,72

102,9%

0,7

97,2%

0,78

111,4%

Зейнетақы төлеу

млрд тенге

23,5

3 есе

57,3

2 есе

70,9

123,7%

93,4

131,7%

Депозит-терді қабылдау

млн тенге

363,1

40 есе

735,5

2 есе

753,7

102,4%

1381

183,7%

Еңбекақы төлеу

млрд тенге

0,14

—

10,4

74 есе

19,9

191,3%

25,96

130,5%

Коммунал-ды төлемдерді қабылдау

млрд тенге

1,5

18 есе

2,0

133,3%

2,5

125,0%

11,3

4 есе

Салықтар-ды қабылдау

млрд тенге

—

1,4

—

3,8

2 есе

5,4

142,1%

Ақша инкасса-циясы

млрд тенге

43,3

33 есе

91,0

2 есе

141,6

155,6%

184,7

130,7%

*Дерек көзі: Кесте «Қазпошта» АҚ сайты: www.kazpost.kz мәліметтерінің негізінде автордың идеясымен құрастырылды.

Кестеде көрсетілген қаржы қызметтері көлемінің динамикасы олардың соңғы төрт жылда қол жеткізген өсімін дәлелдейді.

Соңғы 10 жыл ішінде пошта айырбасының төмендеуі жағдайында қызметті диверсификациялау компанияның қаржылық жағдайын жақсартуға мүмкіндік берді. Мәселен, 2008 жылғы қаржылық нәтиже 2006 жылмен салыстырғанда 60 есе – 2,2 млн- нан 131,3 млн теңгеге дейін, ал жиынтық табыс 1,5 есе, яғни 5003,1 теңгеге дейін өскен.

Бірақ сапалы және ассортименті кең қызметке деген қажеттіліктің өсуін сезіне отырып, болашақта “Қазпошта” Акционерлік қоғамы құрал–жабдықтардың модернизациясы мен қазіргі заманғы банкілік технологияларды енгізуді қарастыратын кешенді инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру арқылы жаңа қызмет түрлерін енгізуге бағытталады.

Ұлттық банкаралық төлем карточкалар жүйесін дамыту бағдарламасын жүзеге асыру үшін Қазақстанның аймақтарында банкоматтар желісі мен POS – терминалдарды орнату жоспарланып отыр. Сонымен қатар операциялық терезелерді орнату арқылы пошта жүйесін компьютерлендіру жалғастырылуда, тек қалалық және аудандық деңгейлерде емес, сонымен қатар ауылда да.

Бұл жабдықталған пошта кеңселерін құруға мүмкіндік береді. Оларда келесідей қызметтер көрсетіледі:

шектеулі мерзімдерде пошта жіберулерін салып жіберу;
дәстүрлі жеткізуді электрондық өңдеумен бірге жүргізетін гибридті пошта;
күнбе күн жедел пошталық аударымдар;
интернет – коммерция;
микропроцессорлық карточкаларды енгізуге негізделген электронды элемент (зейнетақы, еңбекақы төлеуді, салықтық коммуналдық және өзге де төлемдерді төлеуді, тұрғылықты жерінде зейнетақы жинақтарын төлеуді қамтиды);
тұрғын үй құрылыс жинақтары жүйесінің қызметі;
шағын және орта бизнес субъектілерін микронесиелеу бойынша агенттік қызметтер;
сонымен қатар трансорер – агенттік желіге қосылу және үкіметтің электронды ақпараттық ресурстарына кіру.

Осылайша, ауылдық территорияларды дамыту бағдарламасын, тұрғын үй құрылыс жинақтар жүйесін, зейнетақы жүйесін, шағын және орта бизнесті дамыту бағдарламасын, сонымен бірге Ұлттық банкаралық төлем карточкалары жүйесін және “электронды үкімет” жүесін қамтитын мемлекеттік даму бағдарламаларын жүзеге асыруда пошта инфрақұрылымын пайдалану арқылы мемлекет дамиды, халық және пошта операторы мүдделерінің үйлесуі жалпы елдің жедел экономикалық дамуына әрекеттеседі. «Қазпошта» АҚ ТМД аумағында бірінші болып пошта-жинақ жүйесін құрастырып енгізген бірден-бір пошта әкімшілігі болып табылады. «Қазпошта» АҚ-ның сапалы пошта-жинақ жүйесін құрастырудағы жұмысының нәтижелері Байланыс саласындағы аймақтық достастықпен сәтті деп танылды. Ал Қазақстандағы жаңа пошта жүйесінің үлгісі Достастық елдері пошта әкімшіліктері үшін болашағы мол даму жолы ретінде атап өтілді. Бүгінгі күні қазақстандық пошта 21 000-ға жуық қызметкер, республика бойынша 3200 байланыс бөлімшелері, 14 облыстық және 4 республикалық мәндегі филиалдан тұрады.
Қазіргі кезде қазақстандық поштаны көп функционалды қаржылық супермаркетке айналдыру үрдісі жедел іске асырылуда. Мұнда жақын арада пошталық, қаржылық және басқа да қызметтер көрсетіледі. Қазақстан сияқты үлкен мемлекетте ақпараттық қоғамның дамуы жағдайында әмбебап логистикалық операторының қызметінсіз мүмкін емес. Пошта саласында жүріп жатқан өзгерістер, тұтастай алғанда компанияның алға жылжуына негіз қалады. «Standard & Poor’s» халықаралық рейтингтік агенттігі 2005 жылы «Қазпошта» АҚ-ға ұзақ мерзімді несиелік ВВ+ «Тұрақты» рейтингісін берді. Бұл компанияның тұрақты дамып келе жатқан кәсіпорын екенін дәлелдейді. «Қазпошта» АҚ 2006 жылдың қаңтарынан «Самұрық» мемлекеттік холдингісіне кірді. Бұл даму институтын құрғанда алға қойған басты мақсаттар корпоративтік басқару, мемлекеттің қызығушылығын қорғау мен макроэкономикалық тұрақтылықты одан әрі қолдау болды. Бір жыл ішінде алға қойған міндеттер мен мақсаттарды орындауда бірлесіп жасалған жұмыстар жемісті болды. Директорлар кеңесінде жай ғана поштаның даму тұжырымдамасын емес, сонымен қатар ұлттық пошта операторының инфрақұрылымын жаңартатын бағдарламаны қамтитын 2007-2009 жылдарға дамудың стратегиялық бағыттары бекітілді. Мұндай жаңартудың негізгі міндеттері пошта байланысы бөлімшелерінің жеке желісін оларды жан-жақты қамтып, техникалық нығайту мен ақпараттық коммуникациялық және банктік жабдықтармен қамту арқылы жетілдіру болып табылады [24].

«Қазақстан инжиниринг» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамы — машина жасау саласында қызмет атқарады. Компанияның кәсіпорындары мұнай-газ, темір жол, агроөнеркәсіп, жылу-энергетика кешендерінің өкілдері болып саналатын тапсырыс берушілер үшін өнімдер шығаруға және қызметтер көрсетуге, сондай-ақ қару-жарақ пен әскери техника өндіруге және жөндеуге мамандануда. Компанияның сапа менеджменті жүйесі 2006 жылдан бастап ТЮФ Халықаралық органында ИСО 9001: 2000 сәйкес сертификатталды. Компанияның миссиясы — мемлекеттің қорғаныс өнеркәсібін дамытудағы, Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің және басқа да күш ведомстволарының қажеттіліктері мен экспорт үшін сапалы әскери-өнеркәсіптік өнім өндіру мен қызмет көрсетудегі стратегиялық мүдделерін қамтамасыз етуге негізделеді. Компанияның нарықтық басымдықтары:

ҚР күш ведомстволары мен экспорт үшін өнімдер өндіру және арнайы мақсаттағы қызметтер көрсету;
Мұнай-газ кешені үшін жабдықтар өндіру;
Темір жол кешені үшін жабдықтар өндіру;
Ауыл шаруашылығы машиналарын жасау;
Радиоэлектроника.

«Қазақстан инжиниринг» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамы мен оның еншілес кәсіпорындары таяу және алыс шетелдердің түрлі кәсіпорындарымен ойдағыдай қарым-қатынас жасауда. Қазақстан рыногында жұмыс істей отырып, компания «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ, «Қазақстан Темір Жолы» АҚ сияқты компаниялармен және басқаларымен берік байланыс орнатты, республиканың күш министрліктерімен және ведомстволарымен тығыз қарым-қатынас реттелді. «Singapore Technologies Engineering» компаниясымен (Малайзия) бірлесіп «Каз-СТ Инжиниринг Бастау» бірлескен кәсіпорны құрылды, оның міндеті қазіргі заманғы технологияларды, менеджмент пен инвестицияларды тарту жолымен бірлескен инвестициялық жобаларды іске асыру болып табылады. 2004 жылғы қарашада «ZTE Corporation» Қытай корпорциясының қатысуымен «Казнуртел» ЖШС кәсіпорны тіркелді. Оның қызметінің мәні телекоммуникациялық жабдықтар мен CDMA 450 стандарты байланыс жүйелерінің шеткі терминалдарын шығару, сондай-ақ CDMA-ға сымсыз қол жеткізу стандарты негізінде Қазақстан Республикасының селолық және қалалық аудандарында телекоммуникациялық желілерді дамыту болып табылады. ҚХР Төрағасы Ху Цзиньтаоның Қазақстанға соңғы ресми сапары барысында жобаны қаржыландыру туралы «Казнуртел» ЖШС мен Қытайдың Даму банкі арасында кредиттік келісімге қол қойылды.

Қазіргі уақытта Компания «Saqem», «France Conversia», «Bae systems», «Рособоронэкспорт», «Tales» және т.с.с. бірқатар басқа да ірі шетелдік компаниялармен ынтымақтастықтың негізін қалады. Ішкі, сол сияқты халықаралық ынтымақтастықты кеңейту Компания үшін басымдықты бағыттардың бірі болып табылады, осыған байланысты компания жаңа байланыстар мен таныстықтар орнатуға әрқашан да қуанышты және ынтымақтастықтың кез келген түріне дайын [25].

2.2 Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау

Есепті жылы «Экономикалық стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 4 қарашадағы Заңын іске асыру тетіктерін әзірлеу жөнінде жұмыс жүргізілді, Үкіметтің мынадай қаулылары әзірленіп, қабылданды:

«Экономикалық стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі мәселелері» туралы 2008 жылғы 2 шілдедегі № 730 қаулы, онда стратегиялық маңызы бар экономикалық салалардағы меншіктің мемлекеттік мониторингін өткізуге уәкілетті мемлекеттік орган деп Комитет анықталды және Меншіктің мемлекеттік мониторингі ақпаратына қол жеткізу ережесі бекітілді;

«Экономикалық стратегиялық маңызы бар салаларының өздеріне қатысты меншіктің мемлекеттік мониторингі жүзеге асырылатын объектілерінің тізбесін бекіту туралы» 2008 жылғы 30 шілдедегі № 810 қаулы; тізбеге 47 кәсіпорын енгізілді.

Комитеттің 2008 жылғы 13 тамыздағы № 227 бұйрығымен Стратегиялық маңызы бар экономика саласында меншіктің мемлекеттік мониторингін жүзеге асыру жөніндегі әдіснамалық кепілдеме бекітілді.

«Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңын iске асыру жөнiндегi шаралар туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 29 тамыздағы № 194-ші үкімін орындау үшін Комитет мынадай:

«Ұлттық компаниялардың тiзбесiн бекiту туралы» 2004 жылғы 16 ақпандағы № 182 қаулыны;

«Жекешелендiруге жатпайтын мүлiктi ұлттық компанияларға беру ережесiн бекiту туралы» 2004 жылғы 31 желтоқсандағы № 1454 қаулыны әзірленіп, оны Қазақстан Республикасының Үкіметі қабылдады.

Қазақстан Республикасы Президентiнiң «Мемлекеттiк кәсiпорын туралы» 1995 жылғы 19 маусымдағы № 2335 заң күшi бар «Жарлығына толықтыру енгiзу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы әзірленіп, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 қаңтардағы № 93 қаулысымен Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізілді. Қазақстан Республикасының Президенті 2007 жылы 11 маусымда қол қойды.

«Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiне (Жалпы бөлiм) толықтыру енгiзу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы әзірленіп, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 20 тамыздағы № 871 қаулысымен Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізілді. Қазіргі уақытта осы заң жобасын Парламент Мәжілісінің депутаттары 2008 жылғы 22 желтоқсандағы жалпы отырыста бірінші оқылымда мақұлдады.

Жарғылық капиталда қатысудың басым мемлекеттік үлесi бар акционерлiк қоғамның атқарушы органының басшысымен жасалатын үлгілiк келiсiм-шартқа акционерлік қоғамның бірінші басшысының акциялардың мемлекеттiк пакетiне дивидендтердің уақытылы аударылуына жауапкершілігін күшейту бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізуді көздейтін «Қазақстан Республикасы Yкіметiнiң 1999 жылғы 1 шiлдедегi № 909 қаулысына өзгерiстер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 25 маусымдағы № 702 қаулысы қабылданды.

«Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 7 наурыздағы № 336 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 14 қазандағы № 963 қаулысымен Мемлекеттiк республикалық кәсiпорындардың шаруашылық жүргiзуiндегі немесе жедел басқаруындағы мүлiктi, оның ішiнде жекешелендiруге жатпайтын мемлекеттiк меншiк объектiлерiн мүлiктiк жалға беру ережесiне мемлекеттік сатып алу заңнамасына сәйкес мемлекеттік мекемелер өткізетін мүліктік жалдау бойынша қызметтерді сатып алуға конкурстарға қатысуға республикалық мемлекеттік кәсіпорындарға рұқсат бөлігінде толықтыру енгізілді.

2003-2006 жылдарға арналған Үкіметтің бағдарламасы мен Қазақстанның Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясына сәйкес өңірлік электр желілері компанияларын жекешелендіруді аяқтау және электр энергиясы салаларын одан әрі реформалау мақсатында «Кейбір өңірлік электр желілері компаниялары акцияларының мемлекеттік пакетін жекешелендіру туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 10 маусымдағы № 640 қаулысы қабылданды.

Бұдан басқа, 2008 жылы республикалық мемлекеттік меншікті пайдаланудан бюджетке түскен салықтан тыс түсімдердің толық және уақытылы түсуін қамтамасыз ету мақсатында мынадай:

1) «Республикалық мемлекеттік меншік объектілерін пайдаланудан түскен салықтан тыс түсімдер туралы ақпарат беру тәртібі туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің «2003 жылғы 7 мамырдағы № 188 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қаржы министрлігінің 2008 жылғы 4 сәуірдегі № 143 бұйрығы;

2) «Республикалық мемлекеттік меншік объектілерін пайдаланудан түскен салықтан тыс түсімдер туралы ақпарат беру тәртібі туралы» Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетінің 2008 жылғы 8 сәуірдегі № 102 бұйрығы қабылданды.

Осы Бұйрықтарға сәйкес Қаржы министрлігінің ведомстволары (Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті, Салық комитеті, Қазынашылық комитеті және Қаржылық бақылау комитеті), олардың аумақтық бөлімшелері арасында ақпарат берудің нысандары әзірленді, оны берудің мерзімі нақтыланды [26].

«Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 16 мамырдағы Заңының 24-1- бабын іске асыру үшін «Активтерді басқарудың тиімділігіне талдау жүргізу, жекешелендіру объектілерінің құнын және олардың қаржылық жай-күйін бағалау жөніндегі қызметтерді мемлекеттік сатып алуды жүргізу, инвестициялық міндеттемелерді орындау ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 13 маусымдағы № 593 қаулысы қабылданды.

Шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындардың таза табысын бөлу, нормативтерін белгілеу, келісу және бекіту ережесін заңнамаға сәйкес келтіру, сондай-ақ қызмет аясы 1995 жылғы 19 маусымдағы «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 18-бабына қосымша қосылған шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың таза табысының бір бөлігін республикалық бюджетке аударудың ең төменгі мөлшерін белгілеу мақсатында «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 10 желтоқсандағы № 1297 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 8 сәуірдегі № 315 қаулысы қабылданған болатын.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 4 сәуірдегі № 327 қаулысымен бекітілген Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне мемлекеттiк меншiктiң пайдаланылмайтын объектiлерiн кейiннен меншiкке өтеусiз беру құқығымен мүлiктiк жалға алуға (жалға беруге) немесе сенiмгерлiк басқаруға беру ережесін «Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы № 131 Заңына сәйкестендіру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 22 шілдедегі № 765 қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Өзге мемлекеттік мүлікті мемлекеттік мекемелерге бекітіп беру тетіген реттеу мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 1 наурыздағы № 185 қаулысымен Өзге мемлекеттiк мүлiктi мемлекеттiк мекемелерге бекiтiп беру Ережесi бекiтілді. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 24 желтоқсандағы № 1359 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарының 9-тармағын іске асыру мақсатында Комитетпен келесі акционерлік қоғамдар акцияларының пакеттерін: «Қазмырыш» (5%), «Қазхром» трансұлттық компаниясы (5%), «Павлодар мұнайхимия зауыты» (5%), «Қазтеңізкөлікфлот» ұлттық кеме жүзу теңіз компаниясы» (10%) сатуды көздейтін «Кейбір акционерлік қоғамдар акцияларының пакеттерін сату туралы» қаулысының жобасы әзірленді және Қазақстан Республикасы Үкіметіне енгізілді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылдың 25 маусымдағы № 627 қаулысымен «Қазмырыш» акционерлiк қоғамының акциялары мемлекеттiк пакетiнiң 5% сату туралы шешім қабылданды.

Акциялардың мемлекеттік пакеттерін (мемлекеттік үлестерін) басқару.
2008 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша республикалық мемлекеттік меншікте 170 акционерлік қоғамның (АҚ) акцияларының мемлекеттік пакеттері және 7 жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің (ЖШС) қатысу үлесі бар. 120 АҚ акцияларының мемлекеттік пакеттерін және 4 ЖШС қатысу үлестерін иелену және пайдалану құқығы салалық министрліктер мен ведомстволарға берілді. 50 АҚ акцияларының мемлекеттік пакеттерін және 3 ЖШС қатысу үлестері Комитеттің қарамағында, оның 19 АҚ–банкроттық және оңалту процедурасынан өтуде, 2 АҚ–қаржы-шаруашылық қызметті жүзеге асырмайды, 8 АҚ–сенімгерлік басқаруда, 8 АҚ – жаңадан құрылған, олардың акцияларының мемлекеттік пакеттері салалық министрліктер мен ведомстволарға беріледі, қалған объектілер жекешелендіргенге дейін Комитеттің қарамағында болады. Есептік кезеңде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 5 наурыздағы № 210 қаулысымен бекітілген Мемлекет басшысының Қазақстан халқына 2005 жылғы 18 ақпандағы Жолдауын iске асыру жөнiндегi Жалпыұлттық iс-шаралар жоспарын орындаудың желiлiк кестесiне (бұдан әрі – Желілік кесте) сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің бірқатар қаулыларын орындау барысында келесі акционерлік қоғамдарды құру жөніндегі жұмыстар: «Халықаралық бағдарламалар орталығы» АҚ – Желілік кестенің 27.3 тармағын орындау барысында; «Қаржы орталығы» АҚ – Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Қаржы орталығы» мемлекеттік мекемесін қайта ұйымдастыру жолымен; «Қазғарыш» ұлттық компаниясы» АҚ – Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 17 наурыздағы № 242 «Қазғарыш» ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамын құру туралы» қаулысын орындау барысында жүргізілді.

Сонымен бірге, «2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы ғарыш қызметін дамыту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 25 қаңтардағы Жарлығын іске асыруда «Бәйтерек» Қазақстан-Ресей бірлескен кәсіпорны» Акционерлік қоғамы құрылды.
Есептік кезеңде белгіленген тәртіпте «ҚазҚуат», «Бәйтерек», «Қазғарыш» ұлттық компаниясы», «Ипотекалық кредиттерге кепілдік берудің қазақстандық қоры», «Қазақстандық ипотекалық компания» акционерлік қоғамдар акцияларының мемлекеттік пакеттерін иелену және пайдалану құқықтары салалық министрліктер мен ведомстволарға беру жүзеге асырылды.
Сонымен қатар, ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 12 мамырдағы № 405 қаулысымен бекітілген 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бойынша жедел шараларды іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарының 4-тармағы бойынша тапсырмаларды орындауға байланысты Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі мен ҚР Үкіметіне орта мерзімді кезеңге арналған жекешелендіруге жатпайтын объектілердің тізбесі бекітілетін ҚР Үкіметі қаулысының жобасына қатысты жұмыстардың басталғандығы туралы ұсыныс енгізілген болатын (2005 жылғы 25 маусымдағы № КГИП 4-4/5703 хат). Қазіргі уақытта ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 6 шілдедегі № 17-80/002-571 тапсырмасына (5-тармақ) сәйкес осы бағытта жұмыстар жүргізілуде. 2008 жылдың 9 айында республикалық бюджетке акциялардың мемлекеттік пакеттеріне дивидендтердің түсімі 2 183 млн. теңге сомасында жоспарланды, іс жүзінде 7 845,5 млн. теңге түсті.

Сенімгерлік басқару.

2008 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша сенімгерлік басқаруда 10 шарт (келісім-шарт) бар, оның біреуі аумақтық мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетімен жасалды. Акциялардың 8 мемлекеттік пакетінен басқа, сенімгерлік басқаруда мемлекеттік меншіктің объектілері бар: ішкі және халықаралық газ тасымалдау жүйесі, «Жетісу» қонақ үйі» МК. 2007 жылдың 24 мамырынан 27 мамырына дейінгі кезеңде Комитетпен 2007 жылдың жұмыс қорытындысы бойынша сенімгерлік басқару (концессия) шарттарының (келісім-шарттар) міндеттемелерін орындауы жөніндегі басқарушы компаниялар есептерінің кезекті тыңдауы өткізілді. Комитеттің 2006 жылғы 6 мамырдағы №161 бұйрығымен ведомствоаралық комиссия құрылды, оның құрамына барлық мүдделі министрліктер мен ведомстволардың өкілдері кірді.

Комитет «Алтыналмаз» АҚ-пен 1995 жылғы 25 шілдедегі № 20/95 «Ақбақай ТБК» АҚ акцияларының мемлекеттік пакетін сенімгерлік басқару шартының күші жойылды деп тану туралы 2005 жылғы 30 қыркүйектегі № 4/26-2005 актіге қол қойды.

Ұлттық компаниялар.

Қазақстан Республикасы Үкіметімен 10 ұлттық компанияны дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған жоспары бекітілгені белгілі:
«Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы» АҚ (2004 жылғы 24 желтоқсандағы № 1372 қаулы); «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ (2005 жылғы 1 ақпандағы № 82 қаулы); «Қазпошта» АҚ (2005 жылғы 3 ақпандағы № 98 қаулы); «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық атом компаниясы» АҚ (2005 жылғы 13 сәуірдегі № 344 қаулы); «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ (2005 жылғы 4 мамырдағы

№ 425 қаулы); «Қазақстан инжиниринг» ҰҚ» ААҚ (2005 жылғы 18 ақпандағы № 472 қаулы); «Қазақтелеком» АҚ (2005 жылғы 19 мамырдағы № 479); «Астана халықаралық әуежайы» ЖАҚ (2005 жылғы 20 мамырдағы № 483 қаулы); «KEGOС» АҚ (2005 жылғы 26 маусымдағы № 637); «Қазақ ақпарат агенттігі» ҰК» АҚ (2005 жылғы 21 қыркүйектегі № 932 қаулы).

Қаржы министрлігімен «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ ұлттық компанияның даму жоспары келісілді. Бұдан басқа, Комитет «Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы» АҚ, «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ, «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ, «Қазақтелеком» АҚ, «Қазпошта» АҚ ұлттық компанияларын дамытудың орта мерзімді 2006-2008 жылдарға арналған жоспарларын қарастыруға қатысты. Сонымен бірге, Қаржы министрлігі ҚР Ақпараттандыру және байланыс жөніндегі агенттігі ұсынған Қазақстан Республикасының телекоммуникация саласын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасын қарастырды, жоба бойынша ескертулер 2005 жылғы 5 шілдедегі №КГИП-4-4/6051 хатпен берілді.
Есептік кезеңде Комитет «Қазақстан темір жолы», «Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы», «ҚазМұнайГаз», «Қазақстан инжиниринг» Ұлттық компанияларының ірі корпоративтік жобалары бойынша шешімдерді дайындауға қатысты:

«Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ. Қоғамның директорлар кеңесі отырысының 2007 жылғы 30 наурыздағы хаттамасымен Қоғамның 100 пайыз қатысуымен негізгі қызмет түрлері Қазақстан Республикасы аумағы арқылы жаңа жүк ағымдарын тарту және транзиттік тасымалдарды дамыту, оның ішінде Трансқазақстандық темір жол магистралін қаржыландыру мен салуды және жаңа желілерді әрі қарай пайдалануды ұйымдастыру болып табылатын «Қазақстандық транзит» АҚ құру туралы шешім қабылданды.

«Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамы маршруттық жеделдетілген контейнерлік поездарды ұйымдастыру бойынша белсенді жұмыс жүргізіп отыр. Бүгінгі күні мұндай поездар Оңтүстік-Шығыс Азиядан, Қытайдан Қазақстанға және әрі қарай Орта Азия елдеріне және Балтық порттарынан Қазақстан мен Орта Азияға тағайындалып ұдайы қатынап тұрады. 2008 жылдың 4 айы ішінде Алматы — Алашанькоу (91 поезд), Находка — Локоть — Алматы (19 поезд), Находка — Локоть — Сарыағаш — Ассаке (8), Ляньюньган — Алматы (121), Тяньцзинь — Алматы (50), Балтика — Транзит (10), Ляньюньган — Ош (1), Қазақстандық вектор (4), Мууга — Алматы (2), Жіңішке -Клайпеда (3) маршруттары бойынша Қазақстан Республикасының аумағы арқылы 336 контейнерлік поезд ұйымдастырылған.

«Азық-түлік корпорациясы» АҚ. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің мынадай (жалғыз акционердің шешімі): Қоғамның директорлар кеңесінің «Ақ Бидай-Терминал» АҚ қызметіне Қоғамның аталған кәсіпорынның жарғылық капиталына 66 млн. теңгеге дейінгі мөлшерде ақшалай қаражаттарды енгізу жолымен қатысуы туралы шешімін бекіту жөніндегі 2008 жылғы 29 маусымдағы № 424 «Азық-түлік корпорациясы» АҚ кейбір мәселелері туралы»; Қоғамның міндеттемелерін 10 млрд. теңгеден көп емес сомаға астық және басқа да ауыл шаруашылығы дақылдарын мемлекеттік сатып алу үшін кредиттік қаражаттарды тарту жолымен арттыруды көздейтін 2008 жылғы 26 мамырдағы № 363 «Азық-түлік корпорациясы» АҚ міндеттемелерін арттыру туралы» бұйрықтары келісілді.

«ҚазАгро» Ұлттық холдингі» АҚ инвестициялық активтерді тиімді басқаруды және оның құрамына кіретін акционерлік қоғамдардың корпоративтік мәдениетін дамытуды қамтамасыз ету жолымен Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытуды ынталандыру жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыру.

Ұлттық холдингтің міндеттері :

Инвестицияларды агроөнеркәсіптік кешеннің басым міндеттерін шешуге шоғырландыру және бағыттау .
Агроөнеркәсіптік кешен саласындағы мемлекеттік инвестициялардың тиімділігін арттыру.
Аграрлық өндірістік және сервистік инфрақұрылымды дамыту.
Агроөнеркәсіп кешеніндегі кластерлердің қалыптасуына және дамуына жәрдемдесу.
Агроөнеркәсіптік кешен өнімінің экспортын дамыту.
Ішкі азық-түлік нарықтарын реттеу және тұрақтандыру.
Корпоративтік басқарудың тиімділігін арттыру

«ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ. Директорлар кеңесі отырысының 2008 жылғы 26 сәуірдегі № 2 хаттамасымен «Аджип Каспиан Си Б.В.», «Шелл Қазақстан Девелопмент», «ЭксонМобил Қазақстан Инк.», «Тоталь Э және П Қазақстан», «Филипс Петролеум Қазақстан Лтд.» және «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ арасында Солтүстік Каспий жобасына қатысу үлесі жалпы сомасы 900 млн. АҚШ долларына жуық сатып алу-сату шартын жасасу туралы шешім қабылданды.
Қоғамның директорлар кеңесі отырысының 2007 жылғы 6 мамырдағы № 3 хаттамасымен «Хвалынское» кен орнын игеру жобасы бойынша жарғылық капиталына 50 % қатысу үлесімен «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ «Каспий мұнай-газ компаниясы» ЖШҚ құруға қатысуы туралы шешім қабылданды.
«ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ директорлар кеңесінің 2008 жылғы 26 сәуірдегі №2 кейбір шешімдерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлігінің 2008 жылғы 27 сәуірдегі № 124 бұйрығы келісілді. Директорлар кеңесі отырысының 2008 жылғы 5 тамыздағы хаттамасымен:

1997 жылғы 18 қарашадағы Солтүстік Каспий өнімін бөлу туралы келісімнің Мердігерлік учаскесі шегінде мұнай операцияларын жүргізу үшін еншілес ұйым құру туралы; «Мұнайгаз саласы ұйымының Қазақстандық қауымдастығы» заңды тұлғалар бірлестігін құруға қатысу туралы шешімдер қабылданды.

«Қазақстан инжиниринг» ҰК» АҚ. Директорлар кеңесінің: Қоғам міндеттемелерін «ТұранӘлемБанк» АҚ жасалған 2007 жылғы 25 наурыздағы № 2000/04/30 Бас кредиттік келісімге (кредиттік лимитті белгілеу туралы) қосымша келісім жасау жолымен 10 млн. АҚШ долларына арттыру туралы; «КАМАЗ Инжиниринг» ЖШС құруға және қызметіне қатысу туралы шешімдері дайындалды және мақұлданды.

Мемлекеттік холдингтерді, даму институттарын, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды өздерінің ішкі инвестициялық ресурстарын белсенді ету міндетіне және қысқа мерзімді және орта мерзімді міндеттерді шешуге жұмылдыру қажет. Оның ішінде мұнай және тау-кен – металлургиясы салаларын қоса алғанда өндіруші сектор сияқты басым бағыттарды атап өту қажет. Металлургияны жаңа сапалы технологиялық деңгейде дамыту және әлемдік металлургиялық нарықтағы позициясын нығайту үшін «Самрұқ-Қазына» Ұлттық Әл-ауқат Қорының құрамына кіретін ұлттық тау-кен-металлургиялық компаниясын құру керек. Оның басты міндеті — тау-кен металлургиясы саласының бәсекеге қабілеттілігін тиімді дамыту және арттыру. Бұл үшін оған қазіргі тау-кен металлургия компаниялары акцияларының мемлекеттік пакеттерін, сондай-ақ сирек кездесетін металдарды қоса алғанда, қара және түсті металдардың барланған кен орындары қойнауын пайдалану құқығын беру қажет.

Тау-кен металлургиясы компаниясын құруға өндірістік кәсіпорындармен қатар, жаңа технологиялар салаларында ғылыми еңбектері бар химия-металлургия институты, «Казчерметавтоматика» кенді кешенді игеру мәселелері институты қатысады. Соның арқасында металл ренийін (1 кг құны АҚШ-тың 2500 долларды құрайды) өндіріп алуға, осмии, сондай-ақ машина жасауда қолданылатын әртүрлі маркалы болат өндірісін қайта бастауға болады. Басқаша айтқанда құн салығы жоғары өнім алынады.

Ішкі резервтерді дамытуды экономиканың негізгі секторларын озық инфрақұрылымдық қамтамасыз ету, оның ішінде электр энергетикасын дамыту, қуат жинақтаушы және экологиялық таза технологиялар енгізу арқылы қол жеткізу қажет (А қосымшасын қараңыз).

«Қазақмыс» корпорациясы Қарағанды ГРЭС-2-де станцияны қайта құрып, қуаттылығын 55 мВт-қа арттыру бойынша жобаны жүзеге асыруда, жұмыстың аяқталу мерзімі 2008 жыл.

2007 жылы облыстық және жергілікті бюджеттерден 22 селолық елді-мекендерде тоқтаусыз орталықтандырылған электрмен қамтамасыз етуді қалпына келтіру үшін электрқуатын беруші желілер құрылысына және қайта құруға, ЖЭҚ әзірлеуге қаржы бөлінді.

Машина жасаушы күніне Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрінің 2003 жылғы 26 маусымдағы № 196 бұйрығымен бекітілген, Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің Көтермелеу ережесіне сәйкес машина жасау саласының кәсіпорындарында жаңа техника мен технологияларды, еңбекті ұйымдастыру мен басқарудың ілгерішіл нысандарын жасау мен енгізуде жеткен жетістіктері, сондай-ақ машина жасау саласын дамытуға және кәсіпорындардың білікті кадрларын даярлауға қосқан сүбелі үлесі үшін көтермелеу мақсатында «Қазақстан инжиниринг» ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамының президент А.Қосыновтың және Қазақстан Республикасы машина жасау қызметкерлері кәсіподағының орталық комитеті төрағасының 2007 жылғы 19 қыркүйектегі № 896-и Ұсыным хаты негізінде Компанияның еншілес кәсіпорындарының елу қызметкері «Құрметті машина жасаушы» кеудеге тағатын белгісімен марапатталды (ҚР ИСМ министрінің 2007 жылғы 25 қыркүйектегі № 281 бұйрығы).

«ҚазТрансГаз» компаниясы — Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 5 ақпандағы № 173 қаулысына сәйкес құрылды.

2002 жылдың ақпан айынан бастап «ҚазТрансГаз» «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ құрамына кірді.

«ҚазТрансГаз» АҚ құрамындағы компаниялар тобына газ және оны қайта өңдеу өнімдерін өндіретін, тасымалдайтын және сататын, электр және жылу энергиясын генерациялайтын және жеткізетін, сервистік қызметтер көрсететін кәсіпорындар кіреді.

«ҚазТрансГаз» АҚ қазіргі уақытта магистралді газ тасымалдау жүйесіне, алты облыстағы өңірлік таратушы газ құбырларына, елдің энергетикалық кәсіпорындарының акцияларына ие. Сонымен бір уақытта компания Қазақстан Республикасынан тыс жобаларды іске асыра отырып, газ тасымалдау базасын дамытуда және өткізу рыноктарын кеңейтуде. Негізгі бағыттары:

магистралды газ құбырлары бойынша газды тасымалдау, ішкі тасымал, экспортқа тасымалдау, табиғи газды халықаралық транзиттеу және газды жер астындағы газ қоймаларында (ЖАГҚ) сақтау;
газды таратушы газ құбырлары бойынша тасымалдау;
ішкі рынокта табиғи газды сату;
газды өндіру мен қайта өңдеу болып табылады;
электр энергиясын өндіру мен сату;
Қазақстан Республикасының газ саласын дамыту жөніндегі бағдарламаны іске асыру.

«ҚазТрансГаз» АҚ компаниялар тобының құрамы:

«АмангелдіГаз» ЖШС — Амангелді газ конденсатты кен орнындағы газды өндіру және қайта өңдеу операторы;
«Интергаз Орталық Азия» АҚ — газды магистралді тасымалдау операторы;
«ҚырҚазГаз» ЖШҚ («ҚырғызГаз» АҚ-пен бірлескен кәсіпорын) — Қырғыз Республикасының аумағынан өтетін «Бухара Газды Аймақ — Ташкент — Бішкек — Алматы» магистралді газ құбырларының учаскелерін пайдалану және күту;
«ҚазТрансГаз Аймақ» АҚ — республика өңірлерінде табиғи газды кәсіпорындарға, ұйымдарға және тұрғындарға бөлшектеп сату, тұрғындарды және өнеркәсіптік кәсіпорындарды таратушы желілер бойынша газбен жабдықтау;
«ҚазТрансГаз Алматы» АҚ — Алматы қаласы және Алматы облысы бойынша газ және газ таратушы кәсіпорындарды басқару;
«ҚазТрансГаз-Тбилиси» ЖШҚ — Тбилиси қ. газбен жабдықтау;
«KazTransGas LNG» ЖШС — Жаңажол кен орнындағы табиғи газды Ақтөбе қ. тұтынушылары үшін тазалау және қайта өңдеу жөніндегі операторы;
«Самұрық-Энерго» АҚ — «Т.И. Батуров атындағы Жамбыл ГТЭС» АҚ, «Алматы Пауэр Консолидейтед» АҚ, «КМГ-Энерго» АҚ энергетикалық активтерін тиімді басқаруды ұйымдастыру, қолданыстағы генерациялаушы қуаттылықтарды жаңғырту және жаңаларын пайдалануға енгізудің ұзақ мерзімді мемлекеттік саясатын жасау және іске асыру.

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы экономикасының басым бөлігі шикізаттық, яғни өндіруші сектормен тығыз байланысты. Алайда болашақта дайын өнімді өңдеуші салаларды дамыту басты міндет болып табылады. Мұнай-газ және тау-кен металлургия өнімдері сарқылатын табиғи ресустар екендігі белгілі, осыған орай мемлекет өндіруші сектордың алдына жаңа міндеттер қойды. Мемлекеттік холдингтерді, даму институттарын, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды өздерінің ішкі инвестициялық ресурстарын белсенді ету міндетіне және қысқа мерзімді және орта мерзімді міндеттерді шешуге жұмылдыру қажет.

Мемлекеттің халықаралық мұнай рыноктарына рыноқтары ықпалды және жауапты қатысушы ретіндегі ұстанымын күшейту

Қосымша құн салығы үлесі жоғары дайын өнімді халықаралық рынокқа шығару

Қазіргі тау-кен металлургия компаниялары акцияларының мемлекеттік пакеттерін нақты басқаруға кірісу

Сирек кездесетін металдарды қоса алғанда, қара және түсті металдардың барланған кен орындары қойнауын пайдалану құқығын өз қолымызға алуымыз қажет

Жаңа кен орындарын барлау мәселесін шешу қажет

Қосымша құн салығы үлесі жоғары дайын өнімді халықаралық рынокқа шығу

1 сурет. Өндіруші сектордың жаңа міндеттері [27]

Мемлекеттік меншікті пайдалану тиімділігінің мониторингі.

Мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ақ меншігінде мемлекеттің үлесі бар объектілердің жұмыс істеуіне және оларды басқарудың тиімділігіне кешенді мониторинг жүргізу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 24 шілдедегі № 998 қаулысында көзделген 2008 жылдың бірінші жарты жылдығында 24 объекті зерттелді, оның 8 объекті – сенімгерлік басқаруда, 1-уі– ұлттық компания, 3-уі – даму институттары. Жоғарыда қаралғандығы туралы көрсетілген консультанттардың есептері сенімгерлік басқарудағы объектілер есептерінен басқа, Комитеттің 2008 жылғы 11 наурыздағы бұйрығымен құрылған комиссияның қарауына ұсынылған болатын. 2008 жылдың 28 және 29 маусымында өткен комиссия отырыстарына салалық министрліктердің өкілдері, тексерілген объектілердің мамандары қатысты. Комиссия жұмысының қорытындылары бойынша 6 акционерлік қоғам қызметінің жалпы тұрақтылығы, акционер мен қоғам менеджментінің өзара іс — қимылында проблемалық мәселелердің жоқтығы, қоғам менеджменті тарапынан заңнаманы бұзушылықтың жоқтығы байқалды. Мониторинг нәтижесінде бірқатар қоғамдардың қоғам менеджменті, мемлекеттік органдар тарапынан бақылауды жүзеге асыру сияқты жұмыстарында кемшіліктер анықталды. Анықталған кемшіліктерді жедел жою мақсатында комиссия акциялардың мемлекеттік пакетін иелену және пайдалану құқығын жүзеге асыратын мемлекеттік органдарға консультанттардың есебін жіберу шешімін қабылдады.

Республикалық мемлекеттік кәсіпорындар.

2008 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 431 республикалық мемлекеттік кәсіпорын бар, оның ішінде 254 – жедел басқару құқығында (РМҚК) және 176– шаруашылық жүргізу құқығында (РМК). Желілік кестені орындау барысында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 30 наурыздағы № 70 өкіміне сәйкес шағын және орта орта бизнесті дамыту үшін кәсіпорындардың бейіндік емес қызмет түрлерін бәсекелі ортаға беру мақсатында республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың қызмет түрлерін қарастыру жөніндегі жұмыс топтары құрылды. Жұмыс топтары отырысының қорытындылары бойынша 19 РМК-ны жарғылық капиталына мемлекет жүз пайыз қатысатын акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге қайта ұйымдастыру, 4 РМК-ны қайта ұйымдастыру мен қайта атау және 5 РМК тарату туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 6 маусымдағы №563 қаулысы қабылданды.
Жалпы алғанда, есептік кезеңде Қазақстан Республикасының Үкіметі мынадай шешімдерді қабылдады:

1) қайта ұйымдастыру туралы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің «Қайта өңдеу және тамақ өнеркәсібі ғылыми-өндірістік орталығы» РМК – оған Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің «Помологиялық бақ» РМК қосу жолымен; «Өрт қауiпсiздiгi мен азаматтық қорғаныстың арнайы ғылыми-зерттеу орталығы» РМҚК «Өрт қауiпсiздiгi мен азаматтық қорғаныстың арнайы ғылыми-зерттеу орталығы» РМК болып қайта құру жолымен; «Қазақстанэнергия» ҰЭЖ» РМК оған «Алматыэнергия» РМК және «Қарағандыэнергия» РМК қосу жолымен; Қазақстан Республикасы Президенті Іс Басқармасының «Материалдық-техникалық қамтамасыз ету базасы» РМК, «Қаржы жүйесін ақпараттандыру орталығы» РМК, «Ақпараттық-есептеу орталығы» РМК, «Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің шаруашылық басқармасы» РМҚК, «Қазақконцерт» мемлекеттік гастрольдік-концерт бірлестігі» РМҚК, «Гүлдер» ансамблі» РМҚК, «Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» ұлттық компаниясы» РМҚК, «Республика сарайы» РМК, «Алматы протездік-ортопедиялық орталығы» РМК, «Петропавл протездік-ортопедиялық орталығы» РМК, «Семей протездік-ортопедиялық орталығы» РМК, Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқармасы Медициналық орталығы «Оқжетпес» клиникалық шипажайы» РМҚК, «Өрт сөндіруші РМК – жарғылық капиталдарына мемлекет жүз пайыз қатысатын акционерлік қоғамдарға қайта құру жолымен; «Жалын» республикалық әдеби-көркем журналы» РМҚК, «Сақшы — На страже» РМК, «Қазақ мәдениет және өнертану ғылыми-зерттеу институты» РМҚК, «Республикалық және халықаралық мәдени бағдарламалар» РМҚК, «Көркемсурет көрмелері және аукциондар дирекциясы» РМҚК, «Материалдық мәдениет ескерткіштерінің ғылыми-зерттеу және жобалау институты» РМК, «Спорт» газетінің редакциясы» РМҚК, Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлігінің «Өндірістік-пайдалану кәсіпорны» РМҚК – жарғылық капиталдарына мемлекет жүз пайыз қатысатын жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге қайта құру жолымен;

2) жекешелендіру туралы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің «Мелиоратор» РМК;

3) құру туралы: Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігінің «Қазавиақұтқару» РМК Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігінің «Өрт сөндіруші» РМК-дан бөлу жолымен;
«Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты әкімшілік ғимаратының дирекциясы» РМҚК; «Мектепке дейінгі балалық шақ» республикалық орталығы» РМҚК; «Республикалық біліктілікті растау және беру орталығы» РМҚК; «Оқулық» республикалық ғылыми-практикалық орталығы» РМҚК; «Ұлттық аккредиттеу орталығы» РМҚК; «Ұлттық білім беру сапасын бағалау орталығы» РМҚК; «Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының Инженерлік-техникалық орталығы» РМК;

4) беру туралы: Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің қарамағына Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «С.Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университеті» РМК;

5) тарату туралы: «С.Х.Сұбханбердин атындағы Қазақстан медицинасы мен денсаулық сақтау тарихы мұражайы» РМҚК, «Республикалық оқу-әдістемелік орталық» РМҚК, «Республикалық жіті бақыланатын мамандандырылған үлгідегі психиатриялық аурухана жанындағы емдеу-еңбек шеберханасы» РМҚК, «ҚазАлкоОрталық» РМК, «Ғылым» ғылыми баспа орталығы» РМҚК. 2008 жылдың 9 айында республикалық бюджетке республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың таза кірісінің үлесі 617,5 млн. теңге сомасында жоспарланды, іс жүзінде 782,3 млн. теңге түсті.
Мемлекеттік мүлікті жалға беру.

Республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың шаруашылық жүргізуіндегі немесе жедел басқаруындағы мүлікті мүліктік жалға беру (жалдау) «Республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың шаруашылығы жүргізуіндегі немесе жедел басқарудағы мүлікті, оның ішінде жекешелендіруге жатпайтын мемлекеттік меншік объектілерін мүліктік жалға беру ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 7 наурыздағы № 336 қаулысына (бұдан әрі – Ереже) сәйкес жүзеге асырылуда. Ережеге сәйкес министрліктер және ведомстволар ведомстволық бағынысты республикалық мемлекеттік кәсіпорындарға олардың қарамағындағы мүлікті мүліктік жалға беру жөніндегі жиынтық есептерді тоқсан сайын береді. 2008 жылдың 9 айында 19 министрлік пен ведомствоның ведомстволық бағынысты республикалық мемлекеттік кәсіпорындары 2123 мүліктік жалға беру шартын жасасты, алаңы 233,2 мың шаршы метр үй-жайлар, 687 бірлік жабдықтар және 11 мың га жер мүліктік жалға берілді. Ведомстволық бағынысты республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың кірісіне 629,8 млн. теңге аударылды. Республикалық мемлекеттік мекемелердің теңгерімдеріндегі жабдықтарды мүліктік жалға беру (жалдау) мониторингі тоқсан сайын Комитеттің 2001 жылғы 3 сәуірдегі № 72 бұйрығымен бекітілген А-1, А-2, А-3 есептілік нысандарына сәйкес жүзеге асырылуда.

2008 жылдың 9 айында аумақтық мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеттері республика бойынша 1 952 мемлекеттік тұрғын үйге жатпайтын қордың жалпы алаңы 239,8 мың шаршы метр үй-жайлары мүліктік жалға беру шартын және 53 басқа республикалық меншік объектілерін жалға беру шарттарын жасасты. Республикалық бюджетке 271,9 млн. теңге, оның ішінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 30 қыркүйектегі № 1006 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерiнiң, басқа да әскерлерi мен әскери құралымдарының қару-жарағын, әскери техникасын, қорғаныс объектiлерi мен басқа да әскери мүлкiн беру, мүлiктiк жалдауға беру (жалға беру), сату және пайдаға асыру ережесiне сәйкес Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің пайдаланылмайтын қорғаныс объектiлерi мен басқа да әскери мүліктерін жалға беруді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің «Қазарнаулыэкспорт» республикалық мемлекеттік кәсіпорны 10,7 млн. теңге аударды. 2005 жылдың 9 айында республикалық бюджетке мемлекеттік меншік мүлкін жалға беруден түсетін түсімдер 192,1 млн. теңге сомасында жоспарланды, іс жүзінде 272 млн. теңге түсті.

Жекешелендіруден кейінгі бақылау.

2008 жылғы 1 қазанда Комитеттің бақылауында инвестициялық және басқа міндеттемелермен республикалық мемлекеттік меншік объектілерінің 236 сатып алу-сату шарттары бар (73 – орталық аппарат, 163 – Комитеттің аумақтық органдары). Сатып алушылардың алған міндеттемелерінің орындалуын бақылауды Комитет, Комитеттің аумақтық органдары және консалтингтік фирмалар жүзеге асырады. Сонымен қатар, шарт жағдайына байланысты келісім бойынша министрліктердің аумақтық бөлімшелері мен жергілікті атқарушы органдардың қызметкерлері тартылады.

Есептік кезеңде 186 шарттың міндеттемелеріне тексеру жүзеге асырылды, оның 141-ін Комитеттің аумақтық органдары, 44-ін консалтингтік фирмалар, 1-ін Қаржы министрлігінің Қаржы бақылау және мелекеттік сатып алу комитетінің аумақтық басқармасы тексерді. Тексеру қорытындылары бойынша Комитеттің орталық аппаратында және оның аумақтық комитеттерінде жұмыс жүргізетін жекешелендіруден кейінгі бақылау жөніндегі ведомствоаралық комиссия шешімінің негізінде 57 шарт, оның ішінде міндеттемелерді орындауға байланысты – 49 шарт, басқа негіздемелер бойынша – 8 шарт жекешелендіруден кейінгі бақылаудан алынды.
«Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы» Қазақстан Республикасының Заңының шеңберінде мынадай 7 ұйымның: «AES Шульба ГЭС» ЖШС, «AES Өскемен ГЭС» ЖШС, «Шығыс Қазақстан ӨЭК» АҚ, «Қазақстан алюминийі» АҚ, «Қазфосфат» ЖШС, «Алматы халықаралық әуежайы» АҚ, «Алматы Пауэр Консолидейтед» АҚ активтерін басқару тиімділігінің мониторингі аяқталды. Мынадай 10 объектінің: «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы» АҚ еншілес кәсіпорындары – «Локомотив», «Қазтеміржолкөлік», «Көліктік сервис орталығы», «Жолаушылар тасымалы», «Транстелеком» акционерлік қоғамдары; «Қазақтелеком» АҚ; «Кателко» АҚ; «GSM Қазақстан» ЖШС; «Нұрсат» АҚ активтерін басқару тиімділігіне мониторинг ұйымдастырылды. Құрамында орталық және жергілікті атқарушы органдар мен консалтингтік фирмалардың өкілдері бар мониторинг жүргізу жөніндегі топтар аталған кәсіпорындарды тексеру жөніндегі іс-шараларды бастады. Меншіктің мемлекеттік мониторингінің жергілікті электрондық деректер қорын жүргізу жөніндегі жұмыстар жалғасуда, оған техникалық қызмет көрсетуді мемлекеттік сатып алу туралы заңнамаға сәйкес Комитет шақырған арнайы консалтингтік фирма жүзеге асырады. Үкіметтің 2004 жылғы 30 шілдедегі № 810 қаулысымен бекітілген Стратегиялық маңызы бар экономикалық салалар объектілерінің тізбесіне енген кәсіпорындардың жылына бір рет тапсыратын мониторинг объектілерінің қызметі туралы жедел кезеңдік ақпаратты жинауы аяқталды.

2.3 «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметі

«ҚазМұнайГаз» Ұлттық Компаниясы» Акционерлік қоғамы — ұлттық мұнай-газ саласында қазақ мүддесін қорғаушы, Қазақстанның ірі мұнай-газ компаниясы. Он бес жылдан астам Қазақстан өз табиғи байлықтарын, сонымен қатар көмірсутек қорларын да өздері игеруде. Қазақстанның мұнай туралы ғасырлық тарихы болса да, ең айрықша мәнді оқиғаның біразы – Қазақстан өз егемендігін алып, мемлекет болғаннан кейін болды:

1991 жылдың аяғында, жалпы республикада мемлекетті басқару ісінде өзгерістер болғандықтан, Қазақстанның энергетикалық секторын басқаруда да өзгерістер болды. Бұл сала, Қазақстан Республикасының энергетика және электрлендіру министрлігіне және Қазақстан Республикасы геология және жер қойнауларын күзету атты мемлекеттік комитеттің басқармасына өтті;

1992 жылы мұнай шығатын Теңізден – Новороссискіге, одан әрі Қара теңіз портына дейін мұнай тасымалдау үшін жол салу және жабдықтандыру жайын жоспарлай отырып, Қазақстан мен Ресей, Оман-Каспий құбыр консорциумын құрды. Дәл осы жылы Қарашығанақ мұнайгаз шығатын кен орнын игеруге, Қазақстан Республикасымен, «Аджип» (Италия) және «Бритиш газ» (Ұлыбритания) компанияларымен келісім шартқа қол қойылды;

1993 жылы 4 ақпанда ең алғаш Республикамызда газ мұнай саласындағы кәсіпорынмен бірлесе – Қазақстан-Түрік «ҚазақТүрікМұнай» кәсіпорны құрылды. 1993 жылы наурызда, Қазақстан секторындағы Каспий теңізіне барлау өткізу қажеттілігімен, Қазақстан үкіметі қаулысымен «ҚазақстанКаспийШельф» компаниясы іске қосылды. 1993 жылдың 6-сәуірінде «ғасыр келісім шарты» жасалынды. Қазақстан Республикасы үкіметі мен Американың «Шеврон» компаниясының ұзақ мерзімді (40 жыл) келісім шарт осылай атанды. 1993 жылдың 3-желтоқсанында Қазақстан Каспий шельфінде геологиялық барлау жұмыстарын жасау үшін, осы жобада оператор ретінде өздерін көрсететін жеті шетел компанияларынан («Аджип», «Бритиш Петролеум», «Статойл», «Бритиш Газ», «Мобил», «Тоталь», «Шелл» ) және «Қазақстан-КаспийШельф» құралған. Халықаралық консорциум жасау туралы келісімге, мұнай саласы аймақтарына үш жыл қатарынан геологиялық зерттеулер туралы келісімге де қол қойылды. 1993 жылы республикада Германия қаржысының үлесімен ең үлкен компания – Қазақстан-Герман кәсіпорны «ҚазГерМұнай» құрылды;

1994 жылдың 13 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысы бойынша, Қазақстан Республикасы Энергетика және жанармай ресурсы министрлігінен, Қазақстан Республикасы Энергетика және көмірөнеркәсіп министрлігі және мұнай және газ өнеркәсіп министрлігі болып бөлінді. 1994 жылы шілдеде Қазақстан Каспийдің қорларын өңдеу туралы әлемдік деңгейде жоба ұсынды, ол жобада Каспий табиғи қорларын игеру және өндеу туралы сұрақтар бойынша өздерінің принципалдық көзқарсатарын білдірді. 1994 жылдың аяғында ең маңызды шешімдер бойынша, Республика Үкіметі, Қазақстанда мұнайгаз кешені бағдарламасын қабылдады: 1. Өңдеу қуаттылығын нығайту; 2. Мұнай өніміндегі ішкі қажеттеліктерді толық қамтамысыз ету; 3. Мұнай экспортын өсіру;

1995 жылдың наурызында «Қарашығанақ» атты өндіріс жерінде Қазақстан Республикасы өзінің «Қазақгаз» және «Аджип» (Италия), «Бритиш Газ» (Ұлыбритания) және «Газпром» (Ресей) арасындағы бөлісім келісім — шартқа қол қойды. 1995 жылы 28 шілдеде Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысымен «Мұнай туралы» күші бар заң қабылдады. Бұл заңның ең негізгі мақсаты – республикамызға мұнай газ қорларын өңдеуіне, шетел инвесторларын тартуға көмектесу. 1995 жылдың 4 қазанында Қазақстан Республикасы Үкіметінен газ құбырының экономикалық техникасын негізге ала отырып, «Ақсай-Қостанай-Көкшетау-Ақмола» атты ұзындығы 480 км және көлемі 4,7 шаршы млн. құрылысын бекітті. 1995 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметімен Қазақстандағы көмірсутек шығатын жерлерді және оның қартасын бекітті;

1996 жылдың сәуірінде Қазақстан, Ресей, Оман және халықаралық мұнай компаниялар консорциуының арасында, «Тенгиз-Тихорецк-Новороссиск» сапарының желісі бойынша, өтімділік қабілеттілігі 67 млн.тонн. мұнай құбырының құрылысы жайында келісімге қол қойылды. Бұл келісім бойынша Ресей үлесі – 24% , Қазақстанның үлесі — 19%, Оман үлесі -7% құрады, ал қалған бөлігін 8- мұнай компаниясының еншілігіне таратылды. 1996 жылдың 9 шілдесінде Каспий жағалауындағы мемлекеттер ынтымақтастық ұстанымдары туралы келісімге қол қойылды. 1996 жылы тамызда ҚКШ халықаралық консорциум Каспий шельфіндегі Қазақстанның мұнай шығаратын жерлеріне типографиялық түсірілім жасалынып бітті. Аймақ потенциалы 26-дан 60 млрд баррельге бағаланды. 1996 жылы Грузия жерімен өтетін, «Баку-Батуми-Супса» атты мұнай құбырының құрылысына келісім жасалынды. Бұл жол арқылы Каспий мұнайының жартысын Украинаға және одан әрі Еуропаға жеткізу еді;

1997 жылдың 4-наурызында Қазақстан Республикасы мұнайгаз өндіру Министрлігін қысқартып, Қазақстанның ең ірі Ұлттық газмұнай компаниясы «ҚазақОйл» құрылды. Компания Қазақстан атынан барлық ірі мұнайгаз кәсіпорын салалар жобаларына қатысу құқығына ие болды. 1997 жылдың 2-сәуірінде мұнай тасымалдайтын «ҚазТрансОйл» Ұлттық компаниясы құрылды. 1997 жылы республикамызда газ мұнай кәсіпорындарын жекешелендіру басталды. 1997 жылы ең бірінші болып АҚ «Ақтөбемұнайгаздың» (60%) бақылау акция пакеттері Қытай Ұлттық мұнай компаниясына (ҚҰМК) сатылды. 1997 жылдың 18 қарашасында Президент Нұрсұлтан Назарбаев Вашингтонда болған уақытында «Қарашығанақ» мұнайгаз кен орын жеріндегі газмұнай өнімінің бөлісуіне соңғы келісім шарт жасалды. Қазақстан Республикасының үлесі – 80% құрады. Құрамға «Интеграцияланған Қарашығанақ ұйымдары» (ИҚҰ, Karachaganak Petroleum Operating b.v.), (Италяндық) «Аджип» (32,5%), Британдық «Бритиш Газ» (32,5%), Америкадық «Тексако» (20 %), ресейлік «ЛУКойл» (15%) кірді. 1997 жылдың 18 қарашасында Каспийдің солтүстігіндегі өнімдерді, компания «Аджип», «Бритиш Газ», «Бритиш Петролеум», «Статойл», «Мобил», «Шелл», «Тоталь», және «ҚазақстанКаспийШельфі» арасында бөлісу туралы келісімге қол қойылды. Бұл СРП шарт бойынша келісімге қол қойылғаннан бастап барлау әдісі 6 жылды құрайды, егер қажет болған жағдайда СРП өз күшін жоймаған уақытына дейін, тағы, екі жылға ұзартуға рұқсат етілген, мердігерлік учаскіні екі жылдан он жылға дейін ұзартуға, өнімді өндіру – 20 жылға дейін;

1998 жылдың қаңтарында Қарашығанақ кен орнының өнімін бөлісу туралы келісім орындала басталды. 1998 жылдың 14 шілдесінде Қазақстанның Каспий шельфіндегі ең бірінші мұнай ұңғымасын бұрғылау бастады. Ұңғыма «Кұлтұқ өлген» деген жерде, мұнайды, біріккен қазақстан-америка кәсіпорны «Арман» бұрғылады. Ұңғыманы бұрғылау үшін, арнайы таяз жерден жасанды берма аралы салынды. 1998 жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынысымен шетел инвесторлардың кеңесі болды, оған Қазақстанда жұмыс істейтін ең үлкен мұнай компанияларының басшылары қатысты;

1999 жылдың мамыр айында Каспий құбырының Консорциум құрылысы басталды. 1999 жылдың маусым айында Астрахан кәсіпорынының «Астрахан кемесі» суға «Сұңқар» атты жүзетін бұрғылау биржасын жіберді. 1999 жылдың 12 тамызында Қазақстан секторындағы Каспий шельфі ОКИОК бірінші «Шығыс Қашаған — 1» ұңғымана бұрғылау ісін бастады. 1999 жылдың қыркүйегінде Атырауда, Қазақстан аймағынан алғашқы рет мұнай алғаннан бергі – 100 жылдық мерейтойы тойланды;

2000 жылдың ақпай айында мұнай тасымалдаушы Ұлттық «ҚазТрансОйл» компаниясы, «ҚазТрансГаз» еншілес компаниясын құрды. 2000 жылдың жазында «ҚазТрансгаз» республика бойынша энергетика және газ тасымалдау жүйесін толық иемденді. 2000 жылдың ең жарқын жаңалығы болып, Қазақстанда Солтүстік Каспий шельфінен мұнай кен орны табылды. (Қашаған мұнай кен орны) . 2000 жылдың маусымында Қазақстан, «Қазақойл» Ұлттық компаниясы «Шеврон» компаниясына 5 % үлесін 450 млн. долларға сатты, өзінде 20 % акция пакеті сақталынуда. 2000 жылдың шілдесінде «ҚазТрансГаз» Жамбыл облысындағы Амангелді тобымен мұнай кен орнын өңдеу жұмысына кірісті. 2000 жылдың қарашасында Теңіз мұнай кен орнының Новосибирск портымен қосылатын КТК құбыр проводын соңғы құбыры жапсарласты. 2000 жылы Қазақстан Республика Президентінің бұйрығымен, «Ұлттық қор» құрылды. Бұл болашақ ұрпақ үшін, қаржының жиналуы елдің экономикасын ішкі және сыртқы қауіпсіз факторлардан сақтау үшін өте қажет. Қордың активтары Қазақстандан секторындағы ірі шикізат кәсәпорындарынан (ең бастысы мұнай компаниялары) және инвестициялық табыс соммалары есептілінеді;

2001 жылдың ақпанында Қазақстандағы Солтүстік Каспий мұнай кен орнын өңдеуге Италяндық топ «ЭНИ» компаниясы оператор ретінде таңдалынды. 2001 жылдың 26 наурызында Атыраудағы КТК құбыр желісі жүйесі бойынша «Тенгиз-Новосибирск» мұнай айдау ісі басталды. 1480 километрлік құбыр жүйесін толтыруға 1 млн.тонн мұнай керек. 2001 жылдың 2 мамырында Қазақстан Үкіметінің жарлығымен мұнай және газ магистарлды құбырын басқару үшін, Ұлттық «Мұнай және газ тасымалдау» компаниясы құрылды. МГТ) Жаңа компанияға ЖАҚ «ҚазТрансОйл» және «ҚазТрансГаз» мемлекеттік пакет акциялары берілді. 2001 жылдың 3 тамызында Мәскеу Каспий құбырынан мұнай тасу консорцум (КТК) келісім шартын бекітті. 2001 жылы 30 тамыздан – 2 қыркүйек аралықтарында Атырау облыстарынан «Доссордың» 90-ға жуық мұнай кен орны анықталды. Үздіксіз мұнай өндірі бұл мұнай кен орнында 1991 жылдан бастап іздестіріліп келеді. 2001 жылдың 28 қарашасында бірінші рет Қара теңіз портынан Новосибирскіге теңіз мұнайымен танкер жолға шықты;

2002 жылдың 20 ақпанынан бастап Қазақстан Республикасы Президентінің үкімімен, мұнайгаз эконимака секторында, Қазақстан Республикасының қызуғышылығын қолдайтын, тиімділіктің деңгейін көтеру және мұнайгаз кешені дамыту үшін Ұлттық акционерлік қоғам «ҚазМұнайГаз» құрылды – 100% мемлекеттік үлеспен. АҚ «ҚазМұнайГаз», ЖАҚ «ННК «Қазақойл» және ЖАҚ «НК «Мұнай және Газ тасымалдау» құқықытық мирасқор болып келеді. 2002 жылдың 3 мамырында Н.Назарбаев және В.Путин тарихи құжатқа қол қойды – яғни, Каспий теңізінің солтүсті бөлігін, Ресей және Қазастан өзара ынтымақтастықта бөлу туралы протоколға қол қойылды. 2002 жылдың 23 маусымында «Кенқияқ-Атырау» мұнау құбырының құрылысы басталды;

2003 жылдың 16 мамырында Қазақстан секторындағы Каспий теңізін игеру туралы мемлекеттік бағдарлама бекітілді. 2003 жылы тамызда Н.Назарбаев ҚТК экспорт құбыры арқылы өтетін бірінші Қарашығанақ мұнай кен орнындағы мұнайын жіберу рәсіміне қатысты. Интеграцияланған Қарашығанақ ұйымы (ИКҰ), Қарашығанақ мұнай кен орны ҚТК мұнай құбырымен байланысқан мұнай құбыры арқылы тамыз айында, шикізат өндеу туралы жаңа кешен құрылысын бастады. Іске асатын кешен, тұрақты түрде конденсат алуға және тербетілген артық газды қайта жер қойнауына бағыттау болады. 2003 жылдың желтоқсан айының аяғында «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ және «Лукойл» компаниялары, Қазақстан секторындағы Каспий теңізіндегі «Аташ» және «Тюб-Қараған» жерлерін өңдеу туралы СРП қол қойды;

2004 жылдың 9 қаңтарында қазақстан-ресей келісімімен Каспийдегі Тюб-Қараған және Аташ теңіз жобалары берілді. 2004 жылдың қазанында «Атасу-Алашанкөл» (Қазақстан-Қытай) мұнай құбырының құрылысы басталды. Осы жылы Қазақстанда мұнай сапа банкі ашылды. Бұл Қазақстандағы өнімдерді, көмірсутекті шикізат компанияларын туралы негіздік. Бұл Қазақстандағы партиялардың, өңдеудегі әртүрлі кезеңдерін, сақтауды теңестіреді;

2005 жылы наурызда АҚ «ҚазМұнайГаз» Солтүстік-Каспий жобасымен, Бритиш газдың жарты үлесін 8,33 % иемденді. 2005 жылдың мамырында Ақтауда «Астана» мұнай танкерінің рәсімі болып өтті, Қазақстандағы Теңіз флотының алғашқы туу кезеңі. 2005 жылдың маусымында АҚ «ҚазТрансГаз», АҚ «Алматы Пауэр Консолдейтед» 100% пакет акциясын иемденді, сонымен қатар «Тбилгаз» газ тасымалдау компаниясының 100% пакет акциясында алуға, меморандумға қол қойды. 2005 жылдың 6 маусымында «Құрманғазы» жүйесін АҚ МНК «ҚазМұнайТениз» және «РН — Қазақстан» біріге отырып атқаратын іс-шаралар туралы СРП қол қойды. 2005 жылдың 11 қарашасында ААҚ «Газпроммен» 2006-2010 ж.ж. аралықтарында Қазақстан Республикасының аймағы арқылы, Орта Азия және ресей газын тасымалдау туралы келісім қиылды.

2006 жылдың 12 мамырында мемлекет Басшысының қатысуымен Атыраудағы МӨЗ реконструкция жобасының аяқталғанын және зауытқа жаңа қондырғылардың қоюына байланысты салтанатты рәсім болып өтті. 2006 жылдың маусымында АҚ «ҚазМұнайГаздан» PetroKazakhstan – 33% акция үлесін және ЖШС «ҚазГерМұнай» 50% акция үлесімен өз келісімдерін аяқтады. 2006 жылдың 20 маусымында «Атасу-Алашонкөл» (Қазақстан-Қытай) мұнай құбырына коммерциялық эксплуатация басталды. 2006 жылдың қазанында Лондондық қор биржада «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру» компаниясының акциясы қосылды.

2007 жылдың қаңтар-наурыз айыларында Компанияның кенорындарында 2 293 мың тонна мұнай мен газ конденсаты өндірілген. Мұнысы былтырғы жылдың соған сәйкес кезеңінде өндірілген көлемнен 12 мың тонна артық. 2007 жылдың алғашқы тоқсанында арналы мұнай құбырлары жүйесі арқылы сатып алушыларға 2 263 мың тонна мұнай жеткізілді, соның ішінде экспортқа арнап 1 808 мың тонна мұнай жеткізілді, мұнысы былтырғы жылдың дәл сол кезеңіндегі көлеммен салыстырғанда 7% артық.

«ҚазМұнайГаз» компанияларының тобы бойынша мұнай мен газ конденсатының шоғырланған көлемі 2009 жылдың қаңтар-наурызында 4436 мың тонна құрады, бұл 2008 жылдың тиісті кезеңіндегі осындай көрсеткішінен 0,3% жоғары. 2009 жылы «ҚазМұнайГаз» компанияларының тобы бойынша мұнай мен газ конденсатын өндірудің шоғырланған көлемі 19062 мың тонна мөлшерінде жоспарланған болатын. 2009 жылдың қаңтар-наурызындағы мұнай өңдеудің шоғырланған көлемі 2293 мың тоннаны құрады, бұл 2008 жылдың тиісті кезеңіндегі осындай көрсеткішінен 5,6% төмен. Бұл ішкі және сыртқы рыноктардағы мұнай өнімдеріне деген сұраныстың азаюына байланысты объективті жағдайды көрсетеді. 2009 жылы ҚМГ тобы бойынша мұнай өңдеу 10440 мың тонна деңгейінде жоспарланды. 2009 жылдың қаңтар-наурызындағы мұнай тасымалдау көлемі шоғырланған деректер бойынша 14868 мың тонна құрады, бұл 2008 жылдың тиісті кезеңіндегі осындай көрсеткішінен 0,8% төмен. Бұл республика мұнай өңдеу зауыттарына мұнай жеткізілімдерінің азаюымен түсіндіріледі. Сонымен бірге, мұнайды экспортқа жеткізудің ұлғаюына байланысты, мұнай жүк айналымының көлемі 0,6% артты. 2009 жылы мұнай тасымалы 60199 мың тонна көлемінде көзделеді. Ресей транзитінің азаюына байланысты 2009 жылдың қаңтар-наурызындағы газ тасымалдау көлемі 26375 млн. текше метр құрады, бұл 2008 жылдың тиісті кезеңіндегі осындай көрсеткішінен 0,9% төмен. Бұл ретте, орта азиялық газ транзитінің ұлғаюына байланысты тауар-тасымалдау жұмыстарының көлемі 6,7% ұлғайды.

2009 жылы газ тасымалы шоғырланған деректер бойынша 112882 млн. текше метр көлемінде жоспарланды. «ҚазМұнайГаз» компаниялары тобының шоғырланған кірісі 2009 жылдың қаңтар-наурызында 653,6 млрд. теңге құрады, бұл 2008 жылдың тиісті кезеңіндегі осындай көрсеткіштен 1,9% жоғары. Компания инвестициялық саясатты дәйекті түрде іске асыруды жалғастыруда. 2009 жылдың қаңтар-наурызындағы өз қаражаты есебінен жасаған күрделі салымдары 52,6 млрд. теңге құрады, бұл өткен жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 2,4 есе жоғары болды. «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ 2009 жылдың қаңтар-наурызында Қазақстан Республикасының бюджетіне жалпы сомасы 76,1 млрд. теңгеге салықтар мен төлемдер енгізді, бұл 2008 жылдың тиісті кезеңнен 1,5% жоғары. Бұндай ұлғаю, негізінен, салықтың жаңадан енгізілген түрлерін, соның ішінде пайдалы қазбаларды өндіру салығы мен экспортталатын шикі мұнай мен газ конденсатына ренталық салықты төлеуге, сондай-ақ қоршаған ортаны ластау үшін төлемінің ставкасының және мүлікке салық ставкасының көтерілуіне байланысты.

«ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ президенті — Қабылдин Қайыргелді Мақсұтұлы.

Компания мына үш бағытта жұмыс жүргізеді:

экономикалық мүддені көздейді;
стратегиялық мүддені қамтамасыз етеді;
тиімділігі жоғары халықаралық сыныптағы мұнай-газ компаниясын құрады.

Экономикалық және стратегиялық мүддеге мына бағыттағы іс-әрекет арқылы қол жеткізуге болады:

Ресурстық базаны дамыту;
Мұнай-газ саласының инфрақұрылымын дамыту;
Мұнай өңдеуді және мұнай химиясын дамыту;
Бизнес географиясын кеңейту;
Көмірсутекті тасымалдау бағытын диверсификациялау;
Көлемді жобалардағы қазақстандық үлесті көбейту.

«ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ-ның миссиясы – Қазақстан Республикасы үшін оның ұлттық мұнай-газ саласына қатысуынан барынша жоғары пайданы қамтамасыз ету. Стратегиялық бағыттар мен мақсаттар «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ-ның даму стратегиясында» белгіленген және оларға төмендегілер кіреді:

Компанияның құнын арттыру;
Қаржылық-экономикалық көрсеткіштерін жақсарту;
Қорларды көбейту;
Өндірісті арттыру;
Мемлекеттің стратегиялық мүдделерін қамтамасыз ету;
Ірі көлемді мұнай-газ жобаларын (Теңіз, Қарашығанақ және Солтүстік-Каспий жобалары) жүзеге асырудан болатын экономикалық әсерді арттыру;
Көліктік мүмкіншіліктерді дамыту;
Қосылған құны жоғары болып келетін мұнай-химиялық өндірістерді дамытуға ықпал ету. Тиімділігі жоғары мұнай-газ компаниясын құру;
Компанияның басқару жүйесін жетілдіру.

Стратегиялық мақсаттарға «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ-ның 2006-2010жж. арналған Стратегиялық бастамалардың жиынтық жоспарында (Стратегиялық даму жоспары)» көрсетілген шараларды орындау мен «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ-ның 5 жылға (2007-2011жж.) арналған стартегиялық даму бағыттарын» жүзеге асырудың арқасында қол жеткізу ескеріліп отыр.

«ҚазМұнайГаз» ҰҚ» АҚ 2004-2010 ж.ж. мұнай химиялық өнеркәсіпті дамыту туралы бағдарламаға белсенді түрде ат салысуда. Жақын арадағы жылдарда республикамыз көмірсутекті қорларға бай болғандықтан, қазіргі заманда технологиялық үлгідегі мұнайхимиялық өнеркәсіп ашуды көздеп отыр. Бұл өнеркәсіптен экономика саласына керекті қажеттілікпен және өңдіруші өнімдерін бәсекеге қабілетті сапалы мұнайхимиялық тауар етіп дайындауды көздеп отыр. Болашақта инвестициялық жоба бойынша бұдан да кең, көп көлемде мұнайхимиялық өнімдерінен ассортимент алу жоспарлануда (синтетикалық каучук, аромат қосылулары, матор майлары, және т.б.) соның ішіне мұнай қалдықтарын және мұнайды негізге ала отырып қолдану. Негізінен өнімнің өндіріс қоры, көзі – әртүрлі мұнай шығатын орындар мен жолай және табиғи газдар болып табылады. Деректер бойынша 1 тонна дайын және жартылай ғана өңдірілген өнімнің мұнайхимиялық қоры 1,5 тоннадан 4 тоннаға жеткен. Мысалы, Тенгиз мұнай орнынан 1 млн.кубометр жолай газдан, пиролиза әдісі бойынша 200 тонна этан алуға болады. Бұл этанның көлемінен сутексіздендіру жолымен 130 тонна этилен және ары қарай 85 және 60 тоннаға сәйкес көлемінде полиэтилен және полистирол өндіруге болады.

Қазақстанның мұнайхимилық кешені 2015 жылға дейін 7 млрд. АҚШ долларын құрайтын болады.

Қарашығанақ мұнай-газ конденсаттық кеніші (ҚМГКК) 1979 жылы ашылып, кенорнын игеру ісі 1984 жылы басталды.

Қарашығанақ жобасы Қазақстан Республикасы Үкіметі мен өзіне Бритиш Газ, Аджип, ШевронТексако және Лукойл компаниялары кіретін шетелдік компаниялар Одағының өзара жасасқан Өнімді Бөлістіру туралы Ақырғы Келісім (ӨБАК) шеңберінде жүзеге асырылуда. Қазақстан Республикасының Үкіметі 2002 жылдың 20 ақпанынан бастап жоба бойынша Уәкілетті орган ретінде «ҚазМұнайГаз»ҰК»АҚ компаниясын тағайындады.

ӨБАК-ға 1997 жылдың 18 қарашасында қол қойылды, 1998 жылдың 27 қаңтарында күшіне енді, келісімнің мерзімі 40 жыл.

Қазіргі кезде кенорнын игеру әрекеті НИПИмұнай-газ (Ақтау қ.) құрастырған және Қазақстан Республикасының Энергетика және минералды ресурстар министрлігінің Орталық игеру жөніндегі комиссиясы 2000 жылдың 31 наурызында бекіткен «Қарашығанақ кенорнын игерудің технологиялық сұлбасына» сәйкес жүргізілуде. ӨБАК (2007 жылдың сәуіріне дейін) күшіне енгізілген уақыттан бері Қарашығанақ кенорнында 54 млн. тоннадан астам сұйық көмірсутегі (СК) шамамен 58 млрд. текше метр газ өндірілген.

Аталмыш кенорнын 3-кезең шеңберінде толық ауқымды игерген жағдайда өндіру саласына сәйкес келісімшарттық кезең ішінде шамамен 347,2 млн. тонна сұйық көмірсутегі мен 988,4 млрд. текше м газды өндіру жоспарланып отыр.

Қарашығанақ жобасының экономикасы ӨБАК күшіне енген уақыттан бері және 2007 жылдың басында іс-жүзіндегі күрделі және пайдалану шығындарының жиынтық сомасы 7,4 млрд. АҚШ долларынан артық шаманы құрайды. 2004 жылдан бастап мердігерлік компаниялар корпоративтік табыс салығын төлей бастады. 2006 жылы салықтық төлемдер 785,9 млн. АҚШ долларынан артық шаманы құрады, мұнысы 1998-2005 жж. аралығында түскен салықтардың қосынды жиынтығынан асады. ӨБАК әрекет ете бастаған уақыттан бері және 2007 жылдың II-тоқсанына дейін салықтық түсімдердің жалпы сомасы 1,4 млрд. АҚШ долларынан жоғары соманы құрады. ӨБАК-пен ескерілген өнімді бөлістіру механизміне сәйкес Келісімнің бүкіл мерзімі бойы жобаның табыстары 98,2 млрд. АҚШ долларынан (АҚШ долл.) артық соманы құрамақ.

Жалғыз акционер

Директорлар кеңесі Ішкі аудит қызметі

Басқарма

Басты директор көмекшісі Басты директор Кеңесшілер тобы

Заңдық депортамент Жұмыс күшін басқару депортаменті

ҒТП, тех. тапсырыстар мен Пресс-қызмет

жобалар депортаменті

Техникалық қамсыздандыру ISO стандарттарын енгізу

депортаменті қызметі

Әкімшілік депортаменті Концелярия

Басты директор 1-ші Мат. тех. қамсыздандыру Келісімдер

орынбасары депортаменті депортаменті

Өндіріс бойынша Қолданысқа енгізу депортаменті

бас. директордың

орынбасары Телекомуникация депортаменті

БЖА депортаменті

Құрылыс бойынша Өндірістік активтер депортаменті

бас. директордың

орынбасары Әлеуметтік-азаматтық құрылыс

депортаменті

Тасымалдау бой- Тасымалдау бойынша Москва қ. өкілеттілік

ынша бас. дирек- атқарушы директор

тордың орынба-

сары және Москва Тасымал депортаменті Киев қ. өкілеттілік

Киев қ.қ. басты

өкілеттіктері Тасымалдау. Логистика Орск қ. өкілеттілік

депортаменті

Басты диспетчерлік Самара қ. өкілеттілік

басқару

Экон. және қар. Орталық бухгалтерия

бойынша бас.

директордың Қазналық

орынбасары

Экон. талдау департаменті

Корпоративті қаржы депортаменті

Даму бойынша Жобаларды басқару депортаменті

бас. директор-

дың орынбасары Инжиниринг депортаменті Филиалдар

2 сурет. «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ ұйымдық құрылымы [26]

Қазақстан Республикасының ДСҰ кіруіне, яғни негізінен мемлекеттік мұнай өңдеу нарығында «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ байланыс бөлшегі болып табылуы мүмкін. Сондықтан 2010 жылы Қазақстан Республикасының барлық аймақтарында мұнай өнімдерінің бағасын тұрақты ету мақсатында ЖҚС 500 байланыс тәртібін дамытатын болады. Нарықтың шамалаған түрдегі үлесі 12% жоғары. «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ байланыс бөлшегін стратегия рамкасында дамыту үшін, мұнай өнімдерінің сапасын лабораторияларға экспуатацияға жіберілді. Мұнымен қоса, еншілес және тәуелді ұйымдар, компания туралы бірдей (SAP) ақпараттық жүйеде басқару шарт, интеграцияланған жүйені басқару туралы куәлік алу керек, оның ішінде ISO 9001:2000, ISO 14001:1996 және OHSAS 18001:1999; халықаралық жүйенің болуы шарт. Еншілес ұйымдармен және АҚ ҰК«ҚазМұнайГаз» қорлары мен өнімдерін бір ақпараттық жүйеде басқару мақсатында, ақпараттық платформалар технологияларының бірігуі бойынша жұмыстар атқару.

«ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ Біріккен Ұлттардың ынталандырылған ұйымдарымен, компания глобалді келісім шартқа отыруды құптады.

Глобалді келісім шарт БҰҰ кәсіпкерлерімен барлық деңгейде, негізгі құндылықтарында ынтымақтастық көрсете алады. Глобалді келісім шарт өзінің жұмыс шартын, адам құқықтарын сақтау айналасында, еңбек қарым-қатынасында норманың болуын және қоршаған ортаны қорғау шараларында тоғыз негізгі ұстанымдары бар. Компания өзіне келесі принциптардың орындалуын қамтамасыз етеді, ол, Компанияның Глобалді келісім шарттында анықталынған.

Дағдарысқа қарсы шаралардың шеңберінде және Елбасының Жолдауын іске асыру үшін ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ өз күш-жігерін шығыстарды оңтайландыруға, отандық өндірушілердің әлеуетін барынша пайдалануға, өңірлерді жұмыспен қамтуға және әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға шоғырландырды.

Жергілікті үлесті дамыту бөлігінде ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ 2009 жылы өз сатып алуында қазақстандық тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің үлесін 144 млрд. теңгеге немесе 90% дейін ұлғайтуға ниетті. 2008 жылы ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы» АҚ компанияларының жалпы сатып алу көлемі 142 млрд. теңгені құрады, бұл орайда қазақстандық үлес 108 млрд. теңгені (76%) құрады.

2009 жылдың қаңтарында бекітілген «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы» АҚ ұзақ мерзімді стратегиясына сәйкес топты интеграциялаған мұнай-газ компаниясы ретінде одан әрі дамыту басымдық болып табылады.

ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ компаниядағы басқару деңгейінің санын оңтайландыруды, шешімдер қабылдау жүйесін жеңілдетуді, өз құрамынан бейінді емес және табыс әкелмейтін активтерді шығаруды көздеп отыр. 2013 жылдың соңына қарай «ҚазМұнайГаз» тобындағы компаниялардың санын екі еседен астамға қысқарту жоспарлануда.

Филиалдың әлеуметтік және кадр саясаты:

— жұмыс бастылық саясаты, оған құрылымды, штатты қалыптастыру, еңбек ресурстарының қажеттігін жоспарлау, еңбек нарығын зерттеу, мамандарды іріктеп алу және бөлістіру («қызметкерлер әрқашан да бар») шаралары жатады;

— ақпаратты, құндылықтар мен мақсаттарды жариялау саясаты, ақпарат пен біліммен тігінен, сондай-ақ көлденеңі бойынша еркін және уақытында өзара алмасып отыруға арнап жағдай тудыруға, корпоративтік мәдениетті дамыту мен жетілдіруге, мақсаттарды жариялау мен алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуді бақылау жүйесін («қызметкерлер Компанияның мақсаты мен құндылықтарын біледі және соған қосылады») құруға арналған;

— оқыту мен дамыту саясаты, қызметкерлерді даярлауға, оқытуға, дамытуға және кадр әлеуетін жоспарлауға арнап («қызметкерлер мақсатына қол жеткізе алады») қажетті жағдай тудырады;

— ынталандыру саясаты, марапаттаудың Компания үшін әрбір позицияның құндылығымен және адам жұмысының нәтижелілігімен нақты байланысын тудырады, Компания қызметкерлерін белгілі бір әлеуметтік кепілдіктер мен жеңілдіктер жиынтығымен қамтамасыз етеді («қызметкерлер мақсатына жеткісі келеді»).

Кадр саясаты жоғарыда аталған адами ресурстарды басқару салаларын дамытуда ықпалдастырылған көзқарасты қолданады.

ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ кадр саясатының, еңбек ресурстарын болжамдау мен жоспарлаудың беталыстарын, негізгі көрсеткіштері мен проблемалық жақтарын зерттеу мақсатында жыл сайын кадр жағдайына талдау жасап отырады. Қызметкерлердің сандық және сапалық құрамы бойынша белгілі түрдегі критерийлер қол жеткізген нәтижелерді талдау және қысқамерзімді және ұзақмерзімді кезеңдерге арнап мақсаттар қою үшін мұнай-газ компанияларының соған сәйкес көрсеткіштерімен салыстырылады

2008 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша қызметкерлердің жалпы саныеншілес кәсіпорындардың есебінен 34 мың адамды құрады.

Білім деңгейі бойынша қызметтегілердің тізімдік құрамы мынадай:

— Жоғары білімді: 20533 адам

— Аяқталмаған жоғары білімді: 329 адам

— Арнаулы орта білімді: 5475 адам

— Орта білімді: 2617 адам

Бұдан басқа, компания қызметкерлері жоғары және арнаулы орта оқу орындарында өздерінің білім деңгейін арттыруда.

2007 жылы компанияда 1480 адам біліктілігін көтерді. Филиалдарының ұсынуға арналған резерві жасақталған, жұмысшылар қатарынан 845 адамның жоғары білімі бар.

Қажетті еңбек жағдайларын жасау, жеке және ұжымдық тұрғыдан даму мүмкіндіктерін ұсыну – Компанияның әлеуметтік және кадр саясатының басымдылығы.

Қызметкерлердің біздің Компаниясыздың стратегиялық даму бағыттарын жүзеге асырудағы рөлінің артуы қызметкерлерді басқару саласындағы ортақ саясатты әзірлеуге негіз болды [28].

3 кесте

«ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ – ның қызмет түрлерінен түскен түсім,

(млн. теңге)*

Қызмет түрі	Жылдар
Қызмет түрі	2007	2008
Мұнай тасымалы	34 192	38 390
Газ тасымалы	14 839	18 004
Мұнай айналымы	24 604	25 135

*Дерек көзі: Кесте «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ – ның сайты: http://www.kmg.kz мәліметтерінің негізінде автордың идеясымен құрастырылған.

Халықаралық рейтингтік агенттігі Moody’s Investor Services былтырғы жылдың 17 тамызында «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ-ның несиелік рейтингісін Қазақстан Республикасының егемен рейтингісі – ВааЗ жағымды болжал деңгейіне дейін көтерді.

Қоғамға инвестициялық рейтингісінің берілуі – Компания таңдаған корпоративтік және қаржылық стратегиясының дұрыстығын тағы бір дәлелдейді. Оны жүзеге асыру тәуекелшілдікті төмендетіп, халықаралық инвесторлардың алдында «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ-ың беделін асырды.

Келесі халықаралық рейтингтік агенттігі Fitch Ratings былтырғы жылдың 5 қарашада «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ-ның ұзақмерзімдік рейтингісі мен оның 150 миллион долларға арналған еурооблигациясын «ВВ»-дан «ВВ+»-ге дейін көтерді. Және Компанияның қысқа мерзімдік рейтингісі «В» деңгейінде мақұлданды. Берілген бағаға сәйкес, болжам «Тұрақты».

Қоршаған ортаға өз қызметінің тигізетін әсерінің потенциалды ықтималдығын ескере отырып, ISO 9001:2000 және ISO 14001:1996 халықаралық стандарттарына сәйкес Компанияға сапа мен қоршаған ортаның менеджменттік интеграцияланған жүйесі енгізілген.

Компанияның негізгі өндірістік мақсаттары:

— мұнай мен газды барлау және өндіру секторында он жылдың ішінде қорларды 2 млрд. тонна мұнай баламасына дейін ұлғайту мақсат етіп қойылды;

— мұнай мен газ тасымалдау саласында тасымалдау қуаттарын тиісінше жылына мұнайды 170 млн. тоннаға дейін және газды 180 млрд. тонна текше метрге дейін ұлғайту жоспарланып отыр;

— мұнай өңдеу саласындағы мақсат — өңдеу тереңдігін 82% дейін жеткізу, өнімді 2015 жылға қарай Еуро-3 стандартына дейін жеткізу, Қазақстан мұнай өнімдерінің бөлшек нарығындағы ҚМГ үлесін 20% дейін ұлғайту;

Energy Intelligence Group бағалауы бойынша ҚазМұнайГаз әлемдегі ең ірі 50 мұнай-газ компаниясының қатарына енді.

3 ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Ұлттық компанияларды басқаруды жетілдіру мәселелері

Мемлекеттік меншікті масштабтары мен құрылымы тарихи, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар мен дәстүрлерге тәуелді. Мемлекеттік меншік ұлттық мүддені қорғау және экономикаға реттеушілік ықпалын тигізу үшін шешуші экономикалық тірек қызметін атқарады.

Мемлекеттік меншікті басқару оның обьектілерін сапалы пайдалануға, неғұрлым көп қайтарым алуға, практикаға стратегиялық шешімдерді оперативті енгізуге, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мен табыстарды бюджеттік жүйеге мобилизациялауға бағытталуы қажет.

Қазақстанда мемлекеттік меншікті сақтау және дамыту саясатын жүргізу, әсіресе инфрақұрылымдық салаларды бюджеттік қаражаттардың бақылауын бір мезгілде қатаңдату, құру, қызметтерге деген тарифтерді бекітуден бастап табысты пайдалануға дейін мемлекеттік құрылымдардың, қоғамдардың және кәсіпорындардың қызметін қатаң регламентациялау арқылы мемлекеттің экономикадағы ролін күшейту қажет [28].

Мемлекетік меншікті басқару мемлекеттік меншіктің обьектілері мен субьектілерін нақты анықтауды және олардың ерекшеліктерін ескеруді талап етеді. Осыған орай, ең алдымен республика индустриясы мен экономикасы қазіргі кездегі әлеуетінің әлеуметтік және институционалдық аспектілерінің статистикалық тұрғыда толық жасалмағандығын айта кеткен жөн. Меншік обьектілерінің салалары бойынша құрылымы туралы жүйелі ақпарат мүлде жеткіліксіз. Республикамызда мемлекеттік меншік обьектілерінің толыққанды есебі қамтамасыз етілмеген, әсіресе экономиканың нақты секторында. Мемлекетік унитарлы кәсіпорындардың тізімі (қазыналық және шаруашылық жүргізу құқығындағы) меншіктің толық акционерлік немесе аралас нысандарының критерилеріне жауап бермейді. Бұл олардың қызметінің жүйелі талдауы мен есебін қиындата түседі. Олардың активтері және негізгі қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы жеткілікті ақпарат жоқ. Мемлекеттік және жеке кәсіпорындар арасындағы айырмашылықтар айқын емес, көптеген аралық ұйымдық нысандар қызмет етуде. Мәселен, мемлекеттік меншікті сақтағанның өзінде де акционерлеу кәсіпорындапрды қатаңырақ бюджеттік шектеулер мен өзін-өзі қаржыландыру мүмкіндіктерінен тәуелді етеді. Бұл жағдайда мемлекеттік кәсіпорындар әлеуметтік мәселелерді шешуге көп көңіл бөлмей, өндірістиің жалпы көрсеткіштерін арттыруға мүдделі болады.

Салалар мен кәсіпорындардың баланстары туралы «мөлдір» ақпарат жоқ, әсіресе меншіктің барлық түрлеріндегі бюджет құраушы ірі кәсіпорындардағы оның ішінде мемлекеттік, мемлекет қатысатын бірлескен кәсіпорындарды және олардың ұйымдық-құқықтық статусында. Бұл олардың өміршеңдігі, өсу перспективасы, бәсекелік артықшылықтарының болуы, инвестицялық тартымдылығы тұрғысынан алғанда маңызды болып табылады.

Республикада түбегейлі реформалар жүрген жылдары, өкінішке орай мемлекеттік меншіктің үлесін жедел, жасанды түрде қысқартуға мүмкіндік берілді, әсіресе жекешелендіру кезінде шектеулер қойылуы қажет стратегиялық маңызды объектілердің. Бұл объективті түрде ұлттық қауіпсіздік мүддесіне нұқсан келтіреді. Арнайы заң мен стратегиялық маңызы бар кәсіпорындар, салалар мен сфералардың жаңа тізімін бекіту қажеттілігі пісіп жетілді.

Мемлекеттік меншікті басқару принциптері ұдайы өндірісті ұйымдастыруға, оның объектілерін пайдалану мен иемденіп алуға бағытталуы қажет. Олар келесілерді көрсетуі керек:

Әлеуметтік тиімділік. Басқаруға жұмсалатын шығындар қоғам алатын игіліктермен бара-бар.
Экономикалық тиімділік. Басқаруға жұмсалатын шығындар халық шаруашылығының тиімділігіне бара-бар.
Прогрессивті ынталандыру. Бұл жерде ғылыми негізі бар дивидендтер саясаты, прогрессивті еңбекақы жүйесі, лауазымдар сатысы бойынша жылжыту, әлеуметтік қамсыздандыру, қорғау және сақтандыру жүйелері және т.б. қолданылады.
Басқару субъектілерінің меншіктің кеңейтілген ұдайы өндірісінің тұрақтылығы мен оның объектілерін тиімді пайдалану үшін әлеуметтік және экономикалық жауапкершілікті, мемлекеттік меншікті басқару субъектілері өздерінің біліксіз әрекеттері немесе әрекетсіздігі салдарынан қоғамға және мемлекетке тиетін зияны үшін жауапкершілікті алуы қажет.
Басқарудың кешенділігі және жүйелілігі. Бұл принцип меншікті басқару функцияларының өзара байланысында, басқару элеиенттері жүйесінің бағытталғандығын қамтамасыз ету үшін басқарудың ортақ мақсатында; заң шығарушы және атқарушы билік органдарының, барлық басқарушы құрылымдар мен тұлғалар әрекеттерінің бірлігінде; басқарудың экономикалық және әкімшідлік әдістерінің жақсы үйлесуінде; басқару тиімділігін бағалау кезінде ортақ критерилерді қолдануда және т.б. көрініс табады.
Кәсіпқойлық. Бұл принципті жүзеге асыру басқару субъектілерін тарту кезіндегі конкурстық жүйені және оларды қабылдау кезінде жемқорлықты болдырмауды қарастырады.

Қазақстанда мемлекет кәсіпкер және акционер ретінде мемлекеттік және жеке меншік кәсіпорындардың қызмет ету шарттарын жақындастыруға бағытталған мемлекеттік меншікті басқаруға тиімді түрде қатысуы тиіс. Бұл әлеуметтік-экономикалық мәселелерді, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігінің мәселелерін шешу мақсатында кәсіпорындар қызметінің пайдасын максимизациялау үшін жеткілікті түрде тиімді шараларды жасауға мүмкіндік береді. Мемлекеттік кәсіпорындар перспективті салалар мен өндірістердің дамуына, жұмыспен қамтуды қолдауға және экономиканы тұрақтандыруға әрекеттесе отырып, ұлттық өндірушілердің бәсекелестік позицияларын нығайту мақсатында құрылуы қажет. Рыноктық экономикада мемлекеттік кәсіпкерлік объективті қажеттілікке айналады. Мемлекет қоғам мүддесін қорғай отырып, белгілі бір салалар мен өндірістерде оның мүддесін экономика саласында да қорғайды. Мемлекеттік кәсіпорын тек шаруашылық мақсатта ғана емес, мемлекеттік экономикалық саясатты жүзеге асыру мүддесі үшін де құрылады. Бүгінгі күні республикадағы мемлекеттік кәсіпкерліктің ахуалы және оның қоғамның әлеуметтік-экономикалық қайта құрылуында маңызының арта түсуі мемлекеттік меншікті басқарыдың кешенді тұжырымдамасын және орындалу кезеңдері нақты бөлініп көрсетілген оның жүзеге асуының ұзақ мерзімді бағдарламасын жасауды қажет етеді.

3.2 Қазақстан Республикасындағы ұлттық компанияларды дамытудың негізгі бағыттары

Қазіргі таңдағы әлемдік экономиканың дамуында ерекше рөл глобалді корпорациялардың еншісінде. Бүгін глобалді трансұлттық компаниялар халықаралық еңбек бөлінісінің маңызды және өте тиімді құралы болып келеді, ал нақты елдердің экономикалық жетістіктері көбінесе осы еңбек бөлінісінде, аталмыш корпорациялар басқаратын әлемдік экономикалық технологиялық тізбектерде қандай орынға ие болатындығына байланысты.

Мемлекеттің әлемдік қауымдастыққа сәтті интеграциялануы оның барлық элементтерімен, және де ең алдымен оның негізгі субъектілері-трансұлттық корпорацияларының оңтайлы өзара байланыс механизмінің қалыптасуын болжайды. Ол үшін елдің ішкі рыноктарында сол трансұлттық корпорациялардың тарапынан болатын шетелдік бәсекеге төзе алатын ғана емес, сонымен қатар сыртқы рыноктарда да бекіне алатын мықты отандық экономикалық құрылымдарды жасау қажет болып тұр. Басқаша айтқанда, ірі қазақстандық корпорацияларды, соның ішінде трансұлттық бағыттағы корпорацияларды құру ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігің арттырудың шешуші факторы бола алады.

Әлемдік экономикада дамушы елдердің ұлттық компаниялары болып табылатын трансұлттық корпорациялардың мүддесі үстемдік етеді. Бүгінгі күні трансұлттық корпорациялар әлемдік өнеркәсіптік өндірістің жартысына дейін бақылайды.

Ірі мемлекеттер халықаралық қызметтен салықтық қаражаттар түсімін, өздерінің экономкалық және саяси ықпалының таралуын қамтамасыз ететін трансұлттық компанияларын белсенді түрде қолдайды. Халық саны аз Қазақстан секілді мемлекеттердің отандық компаниялары трансұлттық корпорацияларға төтеп бере алуы үшін ұлттық экономика масштабына бара-бар масштабқа ие болуы қажет. Бұл мемлекет оларды басқарудан және олардың қызметін реттеуден шеттетіле алмайтындығын білдіреді.

Ұлттық мақсаттарда жүзеге асыруға қатысушы компаниялар осы топтардағы мемлекеттік меншік үлесі негізінде мемлекеттің бақылауында болуы тиіс.

Отандық ірі компаниялардан озық технологиясы және қазіргі заманғы менеджменті бар трансұлттық корпорациялар жасауымыз қажет. Мемлекет өз корпорацияларын басқа елдердің рыноктарына барынша жылжыта отырып, осыған қарай өзінің сыртқы экономикалық саясатын бағыттай отырып ықпал ету өрісін кеңейте алады және өзінің әлемдік экономикадағы маңызын арттырады.

Осылайша, тарихтың жаңа соқпағында мемлекеттің экономиканың шешуші салаларына қайта оралуы қажет. Стратегилық мәні экономиканың барлық шешуші салаларында мемлекеттің қатысуымен жүйе құрушы компанияларды жасауда болып табылады. Жүйе құраушы компаниялар Қазақстан экономикасының негізін құрауы керек. Бұл компаниялар айналасында шағын және орташа кәсіпорындар құрылып, олардың тапсырысы бойынша жұмыс істеуі қажет. Жүйе құрушы компанияларға мемлекеттің қатысу формасы экономика санына және жалпы экономикалық жағдайға байланысты «алтын акцияны» иемденуден акциялардың жүз процентін иемденуге дейін болуы мүмкін (жүйе құраушы компаниялар ұлттық экономикаға ықпал ететін ірі кәсіпорындарды басқаратындықтан оларды енді ұлттық компаниялар деп атаймыз) [29].

Ірі корпорациялар мен кәсіпорындардың экономикалық қызметінің транснационализациясы әлемдік экономикада ұлттық капиталдың тиімді қатысуының маңызды және қажетті шарты болып табылады. Халықаралық экспанция әлемнің көптеген елдерінің даму стратегиысының бөлігі сияқты мақсат ретінде оның жүзеге асуынан бұрын қойылған.

Келесідей экономикалық мәселелерді шешу ұлттық капиталдың әлемдік шаруашылық жүйеге сәтті енуін қамтамасыз ете алады:

1) ішкі рынокты қалпына келтіру. Тек қалыпты қызмет етуші тауарлық және қаржылық рыноктар ғана елдің әлемдік шаруашылыққа сәтті интеграциялануына ықпалдаса алады;

2) бірлескен кәсіпкерлікті дамыту, трансұлттық корпорациялардың филиалдарын құру, инвестициялық белсенділікті күшейту саясаты секілді бағыттарда мемлекет жүзеге асыратын ұлттық экономиканың интернационализациясы;

3) бірлескен кәсіпкерлік, қаржылық-өнеркәсіптік топтар және трансұлттық банкілер, олардың филиалдары мен шетелдердегі еншілес компанияларының механизмін пайдалана отырып қазақстандық корпорациялар мен банктерді транснационализациялау [30]. Мемлекет неғұрлым тиімді өз меншігін басқаратындығының негізгі индикаторларының бірі болып ел бюджетіне мемлекеттік меншікті пайдаланудан бюджетке түсетін қаражаттар көлемі табылады.

Мемлекеттік меншікті пайдаланудан бюджетке түсетін салықтық түсімдердің өсуі сырттай жағымды тенденцияларды көрсетіп отыр. Мәселен, 2008 жылдың бірінші жарты жылдығында «ҚазТрансОйл» АҚ-ның 9869662 мың теңге мөлшерінде салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді төледі, Бұл 2007 жылдың сәйкес көрсеткіштерінен 36,2%-ке жоғары. «Қазақойл» ЖАҚ алты айда 27 млрд 538 млн теңге сомасында салық төледі, бұл 2007 жылдың сәйкес кезеңіндегіден екі есе көп. Бірақ мемлекет қатысатын шаруашылық жүргізуші субъектілерде салық ауыртпалығының деңгейі төмен. Республиканың өнеркәсіптік кәсіпорындарының салық ауыртпалығының орта коэффиценті 20-21% болса, «Қазақойл» ЖАҚ-да ол 8,4%-ті, «Маңғыстаумұнайгазда»-4,5%-ті, «Қазхромда»-2,8%-ті, «Қазақстан алюминиінде»-3,5%-ті құрады.

Мемлекеттік шаруашылық жүргізуші құрылымдардың қызметіне төмен салықтық емес қайтарылым тән. Мәселен 2000 жылы республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың пайдасынан бюджетке мүлде түсімдер болған жоқ. Мемлекеттің қатысуы бар акционерлік қоғамдардың тек 1/10 бөлігі мемлекеттің қатысуы бар акционерлік қоғамдардың тек 1/10 бөлігі ғана мемлекеттік акциялар пакетіне дивидендтерді аударған. 2001 жылы тек 4 ұлттық компания ғана мемлекеттік акциялар пакетіне дивидендтерді аударды. Бүгінгі күнге дейін ұлттық компаниялардан тек «ҚазТрансОйл» ғана дивидендтерді аударып отыр. Мемлекеттің қатысуы бар акционерлік қоғамдарда оларды еркін негізде аудару тәжірибесі бар. Мысалы, әр түрлі табыс көрсеткіштері бар «Қазхром» және «Қазақстан алюминиі» 2001 жылдың бірінші жарты жылдығында 157 млн теңгеден төлеген. Дамыған елдерде дивидендтер орта есеппен кәсіпорын пайдасының 7% мөлшерінде есептелінеді.

Сондықтан да дивидендтердің төленуін мәжбүрлі түрде ашылған шоттарда бұл төлемдерді арнайы бөлу арқылы қатаң қадағалау дұрыс болып табылады (қазынашылықтың территориялық органдары немесе Қазақстан Республикасының ұлттық банкінің территориялық мекемелерінің міндеттеріне қаражаттардың түсуін қадағалауға беріп, бақылауды Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне жүктеу арқылы), алты айдың ішінде бұл шоттарға дивидендтердің түспеуі қаржы жылының аяғында Мемлекеттік меншік және жекешелендіру коммитеті және салалық министрліктер үшін қарамағындағы кәсіпорындардың ахуалы мәз емес екендігінің сигналы болады. Дивидендтік төлемдердің төленбеуі акционерлік қоғамдардың қызмет етуіне мемлекеттің белсендірек араласуы, оның ішінде мемлекеттің өкілін және кәсіпорын басшылығын ауыстыру, аудиторлық тексеру жұмыстарын жүргізу, оның қаржылық дербестігін шектеу жөнінде бірқатар шешімдерді автоматты түрде қабылдауға әкелуі қажет. Кәсіпорын сауыққан кезде оның қалыпты қызмет ету режиміне оралуын жүзеге асыру қажет.

Кейбір ұлттық компаниялардың негізгі қорлары құнының көп мөлшерде төмендетілуімен сипатталады. Мәселен, 2008 жылдың бірінші жарты жылдығында қайта бағалау жүргізіліп, «Өзенмұнайгаз» АҚ-ның («Қазақойл» Ұлттық компаниясының бөлімшесі) негізгі қорларының құны 12,9 есе төмендетілгенін анықтады (қайта бағалауға дейін 10,3 млрд теңге болса қайта бағалаудан кейін негізгі қорлардың құны 125,5 млрд теңгені құраған ). Келесі бөлімше «Қазақойл-Ембіде» негізгі қорлардың құны 5 есе төмендетілген. «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы негізгі қорларының құны 1,5 есе төмендетілген [31]. Сондықтан да бюджетке ақша қаражаттарын тарту және мемлекеттік кәсіпорындарға инвестицияларды тартудың маңызды факторы ретінде негізгі қорларды қайта бағалауды кеңінен қолдану қажет.

Ұлттық компаниялардың қызмет ету тиімділігін арттыру үшін олардың қызметін мемлекет тарапынан бақылауды күшейту керек. Мысалы, қазіргі кезде олардың даму жоспарларының жүзеге асуы мен есептік саясаты жеткілікті деңгейде бақыланбайды. Республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттің қатысуы бар акционерлік қоғамдардың қаржылық-шаруашылық қызметі нәтижелерінің жүйелі мониторингі және талдауы қамтамасыз етілмейді, ал оларды ескере отырып осы кәсіпорындардың табысын бөлу көлемдері туралы шешімдер қабылдануы тиіс. Жаңа заңнамалық актілер бойынша ұлттық компаниялар директивті органдарға (сәйкес министрліктер мен ведомствалар) өзінің қаржылық жағдайы, сонымен қатар еншілес кәсіпорындардың қаржылық жағдайы туралы толығырақ ақпарат беруге міндеттенеді. Бұл ұлттық компаниялардың қаржылық-шаруашылық қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуге, олардың инвестициялық бағдарламалары мен дивидендтік саясатының экономикалық негізділігін бақылауға мүмкіндік береді. Осы тұрғыда республикалық меншікті пайдаланудан бюджетке түсетін түсімдер үлесін арттыру мақсатында шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың таза табысын бөлу нормативтерін анықтау және құқықтық реттеуді қажет етеді. Мәселе мемлекеттің екі негізгі қызметті жүзеге асыру тұрғысынан шешіледі:

Шаруашылық жүргізуші субъектілерге салық салуды басқару;
Меншікті тиімді басқару, оның ішінде акциялар пакетін олардың нақты кәсіпорындағы үлесіне байланысты.

Ұлттық компаниялардың қызмет етуіндегі өзекті проблемалардың бірі -дивидендтерді төлеу мәселесі болып табылады. Дивидендтік саясатты қалыптастыру кезінде оны анықтаушы факторларды ескеру қажет:

1.Ұлттық компаниялардың инвестициялық мүмкіндіктері (кәсіпорындардың өз инвестициялық бағдарламаларын кеңейту қажеттілігі, тиімділік дәрежесі жоғары жекелеген инвестициялық жобалардың дайын болу дәрежесі);

2.Альтернативті көздерден қаржылық ресурстарды қалыптастыру мүмкіндіктері (өзіндік капитал резервтерінің жеткіліктілігі, қосымша қарыз капиталын тартудың құны, қаржы рыногындағы несиелердің қол жетерліктей болуы, мемлекеттің қатысуы бар акционерлік қоғамдардың ағымдағы қаржылық ахуалының анықталатын несие қабілеттілік деңгейі);

3.Объективті шектеулер (дивидендтерге салық салу деңгейі, алынатын пайданың іс жүзіндегі мөлшері және өзіндік капиталдың рентабельділік коэффиценті).

Батыста жүргізілген зерттеулер ірі мемлекеттік компанияларға тән келесідей ақауларды анықтады: инновациялық процеске аз көңіл бөлу; әлемдік рыноктағы бәсекелік күрес динамикасын және бәсекелестер стратегиясының жеткіліксіз түрде ескерілуі; масштаб тиіміне қол жеткізу үшін ірі масштабтағы инвестициялық бағдарламаларға аса көп назар аудару; шетелдік операцияларды дамытуға ұмтылыстың болмауы; өнімді бөлу және өткізу мәселелеріне аз көңіл бөлу; сұраныстың шындыққа жанаспайтын болжамдары.

Көрсетілген кемшіліктердің негізгі себептерінің бірі ретінде батыстық ғалымдар мемлекеттік компаниялар басшылығының мемлекет оларға көмектесетіндігіне сенімділігін және саяси ықпалға ұшыраған басқару персоналын таңдау принциптерін атап көрсетеді [32].

Сонымен қатар мемлекеттік компанияларды басқарышылардың дайындық деңгейі де өз ролін ойнайды.

Менің пікірімізше, мемлекеттік кәсіпорындардың тиімсіз қызметінің аталмыш себептері біздің ұлттық компанияларға да тән. Осыған байланысты мемлекеттік кәсіпорндарды басқарудың американдық тәжірибесі қызығушылық тудырады. Егер ХІХ ғасырдың аяғында Америкада мемлекеттік шенеунік үшін шыншыл болу жеткілікті болса, ал ХХ ғасырдың басында экономика және тиімділік мәселелеріне көңіл бөліне бастады [33]. Мемлекет өкілі өз ісінің маманы-«мықты шаруашылық жүргізуші» болуы шарт еді. Тиімділік ретінде өндірістік тиімділік түсінілді, яғни жұмыстың еңбек және материалдардың аз шығындалуымен орындалуы. Ақша қаражаттарының үнемі және бюджеттің қосымша табыстары қосалқы тиім ретінде түсінілді.

Қазіргі таңда АҚШ-та басқару әдістерін жеке сектордан мемлекеттік кәсіпорындарды басқару тәжірибесінде пайдалану жалғасып жатыр.

Экономиканың мемлекеттік секторын басқаруды жетілдіру мақсатында стратегиялық мәні бар салаларды, индустриялық-инновациялық даму, сондай-ақ агроөнеркәсіптік кешенді дамыту мен ғылыми-техникалық дамуды ынталандыру саласында ұлттық холдингтер – «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі», «Қазына» орнықты даму қоры», «ҚазАгро» ұлттық холдингі», «Самғау» ұлттық ғылыми-технологиялық холдингі» акционерлік қоғамдары құрылды. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетінің бұйрығымен, «Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі кейбір шаралар туралы» «Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 13 қазандағы № 669 Жарлығын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 17 қазандағы № 962 қаулысын орындау үшін, «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» акционерлік қоғамы оның жарғылық капиталына мемлекеттің жүз пайыз қатысуымен құрылды. «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі» және «Қазына» орнықты даму қоры» акционерлік қоғамдары «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» акционерлік қоғамына біріктіру жолымен қайта ұйымдастырылды.

Қазіргі уақытта «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-ның әділет органдарында мемлекеттік тіркеуі жүзеге асырылды және қоғам акцияларының эмиссиясы тіркелінді.

Холдингтерді құрудың негізгі мақсаты корпоративтік басқаруды жетілдіру және елдің қор нарығын дамыту жолымен мемлекет қатысатын компнаиялар холдингтерінің құрамына кіретін ұзақ мерзімді құндылықты барынша көбейту болып табылады. Мемхолдингтер бүкіл Қазақстанның бизнесі үшін корпоративтік жүріп-тұрудың моделіне айналуға тиіс.

Барлық мемхолдингтердің, оларға кіретін ұлттық компаниялардың және басқа да ұйымдардың басты міндеттерінің бірі корпоративтік басқарудың халықаралық практикасын, есептілігін және айқындылығын енгізу арқылы олардың қызметін ретке келтіру болып табылады.

Осы мақсатта мемхолдингтердің қызметі Корпоративтік басқару кодексіне сәйкес мынадай негізгі қағидаттарда құрылуға тиіс:

— стратегияны жүргізу және қаржы-шаруашылық қызметті басқаруды, оның қаржысын және нәтижелерін тиімді бақылауды жүзеге асыру;

— қызметтің айқындылық деңгейін арттыру және жұртшылықты мемхолдингтердің даму стратегиялары, олардың меншік құрылымы, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы хабардар ету жолымен олардың қызметін жария түрде бағалауды қамтамасыз ету;

— айқын конкурстық рәсімдер өткізу негізінде персоналды іріктеуді жүзеге асыру.

Халықаралық стандарттарға сәйкес корпоративтік басқару қағидаттарын енгізу бәсекеге қабілеттілікті және оларға кіретін ұлттық компаниялар мен ұйымдар қызметінің экономикалық тиімділігін арттыруды, ел ішінде де, халықаралық аренада да олардың имиджін жақсартуды болжайды, бұл өз кезегінде компаниялардың құнын ұлғайтуға және ел ішінде де, халықаралық қор биржаларында да осы компаниялардың бағалы қағаздарын табысты орналастыру перспективасына оң әсер етуге тиіс.

Ұлттық холдингтер қызметінің негізгі бағыттары:

— бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету және Қазақстанның әлемдік және өңірлік экономикаға табысты кірігуіне бағытталған ұлттық стратегияны іске асыру;

— нақты «серпінді» жобаларды іске асыру жолымен әлемдік және өңірлік нарықтарда экспорттық «тауашаларды» қалыптастыру;

— экономиканың шикізаттық емес секторларында халықаралық компаниялармен бірлескен жобаларды жасау және Қазақстанның экономикасына олардың кіруіне жәрдемдесу;

— шағын және орта бизнесті ынталандыру және қолдау жолымен экономиканы әртараптандыруды қамтамасыз ету [34].

Мәселен қазіргі таңда Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетіне ұлттық компаниялар туралы біртекті емес, бір-бірін қайталайтын, кейде біріне бірі қарама-қайшы ақпараттар келіп жатады. Яғни, ақпаратты жинау және талдауда жүйелілік жоқ, шынайылық тапшы. Жүйелілікті қалыптастырып, тапшылықты қанағаттандыру үшін елімізге ұлттық компаниялар қызметі жөніндегі ақпараттарды жинау ,сақтау және өңдеу жөніндегі орталық ауадай қажет. Ал сол ұлттық компаниялар қызметінің қайтарылымын бағалау мәселесі онан да күшті ақпараттық-әдістемелік қамтамасыз етуді қажет етеді. Оларды жетілдіру мәселесімен Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті, салалық министрліктер және де ұлттық компаниялардың өздері белсенді түрде айналысуы қажет. Олардың біріккен әрекетінен үкімет инвестициялық бағдарламалардың тиімділігін, қаржылық қызметінің қорытындыларын бағалау және жоспарлау, сонымен қатар дивидендтер көлемін анықтау және мемлекет иелігіндегі акциялар пакетінің құнын өсіру үшін әдістемелік ұсыныстарды күтуге құқылы.

Келесі қадам ақпараттық-аналитикалық әдістемелер мен жүйелерді құруға қарағанда қосымша шығындарды қажет етпейді, бірақ үкіметтен саяси ерікті талап етеді. Ол «Акционерлік қоғамдар туралы » заңды бұзатын үкімет қаулыларын алып тастау үшін қажет. Ең алдымен-акционерлік қоғамдарды басқару қағидасының толық бекітілуі үшін. Соған сәйкес ұлттық компаниялардың акционерлерінің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесінің шешімдері өз құзіреті шегінде соңғы шешім болып табылады және үкімет қаулыларымен өзгертілмейді. Ал қазір үкімет өзін стратег-жетекші емес, ұлттық компанияларды басқарудың өмірі маңызды шешім қабылдауда кешеуілдейтін жұмыс органына айналдырған.

Үкіметтің ұлттық компаниялардың жоғарғы басшылығымен еңбектік қарым-қатынастары жетілдіру мен біріздендіруді қажет етеді. Қазір олардың арасында ұлттық компаниялар басшылығын директорлар кеңесі мен үкімет шешімі бойынша марапаттауды қарастыратын типтік контрактілер әрекет етеді және де ұлттық компаниялар мен республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың президенті мен вице-президенттерін марапаттаудың бүгінгі таңдағы басты критериі-өндірістік жоспарларды орындау. Ал оларды жасайтын сол кәсіпорындардың өзі жәнеә де олардың жүзеге асырылуы мемлекет мүддесіндегі тиімділіктің айғағы емес. Сондықтан да контрактілерді халықаралық тәжірибеге жақындату, яғни бас менеджерлердің марапатталуын тонна, километр, проценттерге таңып қоймай, салық салынатын база мен мемлекет дивидендтерінің динамикасына (мәселен, 3 жыл ішіндегі) байланыстыру қажет. Сәйкесінше қаржылық нәтижелерден ең алдымен ұлттық компаниялардың өзге де жалдамалы жұмыскерлерінің еңбекақысы мен премиялары тәуелді болуы керек.

Біздің ойымызша, Қазақстан Республикасында ұлттық компанияларды басқаруда жоғарғы және орта басшылықтың іс-әрекеттері немесе әрекетсіздігі үшін жауапкершілікті арттыру керек. Тиімді жоспарлау жүйесін жасап, қойылған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізудің бақылауын күшейткен жөн. Мемлекеттік қызметтегілерді ынталандырудың қазіргі заманғы әдістерін белсенді түрде енгізу қажет (ақшалай төлемдермен шектелмей). Менеджерлерді жеке сектордан мемлекеттік секторға тарту керек, ол үшін, мысалы, сенімді басқару саласында нормативті актілерді мұқият түрде жасау қажет.

Осылайша, ұлттық компанияларды басқару жүйесін реформалау автоматизацияны, басқарушылық және қаржылық есепті енгізуді, бюджеттеуді, шығындардың төмендеуі мен мемлекеттік меншікті пайдаланудан бюджетке түсетін табыстардың артуына әкеледі.

Ұлттық компанияларды дамытудың негізгі бағыттары ретінде төмендегілерді атауға болады:

— ұлттық компанияларды корпоративтік басқару жүйесін жетілдіру және олардың құнын ұлғайтуды қамтамасыз ету;

— холдингтің еншілес және тәуелді ұйымдарының бағалы қағаздарын шығару арқылы ішкі қор нарығын дамытуды қолдау жөнінде шаралар қабылдау;

— ұлттық және салааралық ауқымда тұжырымдамалық инвестициялық шешімдер әзірлеу және инфрақұрылымдық қызметтерді отандық тұтынушылардың барлығына, сыртқы нарықтардағы экономиканың шикізаттық емес салаларына бәсекелі басымдықты қамтамасыз ететін инвестициялық жобаларды іске асыруды қамтамасыз ету;

— жинақтаушы зейнетақы қорларының, даму институттарының және жеке меншік ішкі және сыртқы инвесторлардың қаражатын тарту жолымен тиімді даму стратегиясын қамтамасыз ету.

Осы шаралар ұлттық компаниялар үшін экономикалық тиімділігі және ішкі әрі сыртқы нарықтарда олардың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету тұрғысынан тарифтік шектеулер мен коммерциялық емес мақсаттарды ескере отырып, ұлттық компаниялардың және холдингтің құнын ұлғайтуды қамтамасыз етуге тиіс.

3.3 «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметін жетілдіру

Орта және ұзақ мерзімді кезеңде минералдық-шикізат ресурстарын игеру және өндіруші өнеркәсіпті дамыту елдің экономикалық даму қарқынын айқындайтын болады және экономиканың қалған секторлары үшін – өсу, ал жеке перспективада даму орнықтылығының локомотиві болып табылады.

Осыған байланысты минералдық-шикізат ресурстары саласында басты міндеттердің бірі жер қойнауын пайдалану тиімділігін арттыру арқылы жер қойнауын ұтымды әрі кешенді пайдалануды қамтамасыз ету, елдің минералдық-шикізат базасын дамыту және нығайту, пайдалы қазбалардың қорларын ұлғайту болып табылады. Осыған орай әлемдік даму үрдістерін, ұзақ мерзімді, сондай-ақ елдің көлік-коммуникациялық желісін дамыту сасятымен өзара байланысты ұлттық мүдделерді қамтамасыз ету қажеттілігін ескере отырып, минералдық-шикізат ресурстарын игеру және ұлттық компаниялардың қызметінің тиімділігін талдау маңызды болып табылады.

Компанияның қаржылық жағдайын бағалау үшін оның қаржылық есебінің мәліметтеріне (баланс және қаржылық-шаруашылық қызмет нәтижесі туралы есеп) сүйенеміз. Осы қаржылық есебінің мәліметтеріне сүйене отырып, арнайы белгіленген есептік формулалар арқылы «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының:

іскерлік белсенділік;
өтімділік көрсеткіші;
кәсіпорын капиталы құрылымының көрсеткіштері;
рентабельділік көрсеткіштері есептелінді (Б қосымшасын қараңыз).

4 кесте

Акционерлік қоғамның кірістері мен шығыстары туралы есеп беру

(мың теңге)*

Көрсеткіштер атауы	2007 ж.	2008 ж.	Салыстырмалы өсу қарқыны, % есебімен
Өнімді өткізуден түскен табыс	53702761	58424521	1,4
Өткізілген өнімнің өзіндік құны	28955088	33328722	1,3
Жалпы табыс	24747673	25095799	1,1
Кезеңнің шығындары, оның ішінде:	8874240	11468457	1.7
өткізу бойынша шығындар	—	39	—
Жалпы және әкімшілік шығындар	6131547	8923900	1,5
Марапаттау (пайыз) бойынша шығындар	2742693	2544518	0,3
Негізгі қызметтен түскен табыс (шығын)	15873433	13627342	1,1
Негізгі емес қызметтен түскен табыс (шығын)	4973011	1069001	2,4
Салық салуға дейінгі жай қызметтен түскен табыс (шығын)	20846444	14696343	1,9
Заңды тұлғаларға салынатын табыс салығы бойынша шығындар	6994126	5493297	0,6
Салық салудан кейінгі жай қызметтен түскен табыс (шығын)	13852318	9203046	1,8
Төтенше жағдайлардан түскен табыс (шығын)	114723	100493	0,2
Үлестік қатысудан түскен табыс	—	108	—
Таза табыс	13737595	9303647	1,9

*Дерек көзі: Кесте «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ http://www.kmg.kz сайтының мәліметтері негізінде автордың идеясымен құрастырылған

1 Іскерлік белсенділік көрсеткіштері:

1.1 Тауарлы-материалды қорлардың айналу коэффициенті — өткізілген өнімнің өзіндік құнының айнымалы капиталдың тауарлы-материалды қорына қатынасы ретінде анықталады (1 формула) [34, 305б]:

Коб.тмз=/ (1)

Бұл жердегі:

— өткізілген өнімнің өзіндік құны;

мен — жылдың басындағы және жыл аяғындағы тауарлы- материалды қор.

Формула бойынша есептейміз (2 формула):

Коб.тмз= (2)

Тауарлы-материалды қорлардың айналым коэффициенті тауарлы-материалды қорлардың өту жылдамдығын көрсетеді. Көрсеткішті күн бойынша есептеу үшін 365 күнді оның мәніне бөлеміз. Айналым коэффицинеті жоғары болған сайын өту жылдамдығы да тез болады. Тауарлы-материалды қорлардың айналым коэффициенті әдетте 1 жыл периодына арнап есептелінеді.

1.2 Дебиторлық қарыздың айналу коэффициенті (қарыздың орташа қайтарылу мерзімі) (3 формула):

Коб.дз.=64,5 (3)

Бұл жердегі:

мен ― жыл басындағы және жыл аяғындағы дебиторлық қарыз;

― өнімді өткізуден түскен табыс.

Дебиторлық қарыздың айналым коэффициенті қарыз соммасының өткізілген өнімнің бір күндік соммасына қатынасын көрсетеді және күнмен сипатталады. Сонымен бірге есепті периодтағы дебиторлық қарыздың орташа мәні алынады. Бұл коэффициент неғұрлым төмен болған сайын, соғұрлым дебиторлық қарыздың айналу жылдамдығы тез болады.

Айнымалы капиталдың айналу коэффициент (4 формула) [35, 53б]:

Коб.ок.= = (4)

Бұл жердегі:

― барлық ағымдағы активтер;

― қысқа мерзімді міндеттемелер;

― өнімді өткізуден түскен табыс.

Айнымалы капиталдың айналу коэффициенті кәсіпорынның айнымалы капиталға инвестицияны қаншалықты тиімді пайдаланатынын көрсетеді және оның сату көлемінің ұлғаюына қалай әсер ететінін көрсетеді. Коэффициент жоғары болған сайын таза айнымалы капитал соғұрлым тиімді пайдаланылады деген сөз. Біздің есептеулерімізде осы коэффициент 1,43-ке тең, яғни бұл көрсеткіш айнымалы капиталдың тиімді пайдаланылуын көрсетіп тұр.

1.4 Негізгі қорлардың айналу коэффициенті (қор қайтарымдылық)

(5 формула):

Коб.ос. =

(5)

0,29

Бұл жердегі:

― негізгі қорлар;

― өнімді өткізуден түскен табыс;

мен ― жыл басындағы және жыл аяғындағы ұзақ мерзімді активтер.

Қор қайтарымдылық – барлық жиынтық негізгі құралдарды пайдаланудың жалпылаушы көрсеткіші болып табылады. Көрсеткіш жоғары болған сайын соншалықты оның тиімді пайдалануы сипатталады, ал егер бұл коэффициент төмен болса, онда сату көлемінің төмен немесе капитал салымдарының тым жоғары екендігін көрсетеді /36,89б/. Қор қайтарымдылықтың көлемі негізінен кәсіпорынның салалық ерекшеліктеріне, амортизацияны есептеу әдісіне, активтерді бағалау және т.б. факторларға байланысты. Қарастырылған мысалда бұл көрсеткіш жоғары мәнге ие.

1.5 Активтердің айналу коэффициенті — өнімді өткізуден түскен түсімнің активтердің орташа құнына қатынасына тең (6 формула):

Коб.ак. 0,94 (6)

Бұл жердегі:

― өнімді өткізуден түскен табыс;

― барлық ағымдағы активтер.

Активтердің айналу коэффициенті кәсіпорынның өзінің иелігіндегі барлық ресурстарды қаншалықты тиімді пайдаланатынын көрсетеді. Бұл көрсеткіш белгіленген уақыт периоды аралығында өндіріс және айналымның толық циклі қанша рет жасалғанын анықтайды. Яғни алынған мысалда толық өндіріс циклі жылына 0,94 рет жүріп отырады.

2 Өтімділік көрсеткіштері:

2.1 Ағымдағы өтімділік коэффициенті ― ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерге қатынасымен анықталады (7 формула) [37, 78б]:

Ктек.л. (7)

Бұл жердегі

― барлық ағымдағы активтер;

― қысқа мерзімді міндеттемелер.

Ағымдағы өтімділік коэффициенті кәсіпорынның ағымдағы қаржылық жағдайын анықтауға мүмкіндік береді және сонымен қатар, қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу үшін кәсіпорынның қаражаты жеткілікті ме, сәйкесінше кәсіпорын жоспарлы период ішінде өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін ағымдағы активтер арқасында өтей ала ма, соны анықтайды. Бұл көрсеткіш ағымдағы міндеттемелердің бір ақшалай бірлігіне қанша ағымдағы активтердің ақшалай бірлігі келетінін көрсетеді. Коэффициент 2-ден кем болмауы тиіс деп есептелінеді, себебі айнымалы қаражаттар кем дегенде қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуге жеткілікті болуы керек. Қарастырылып отырған мысалда осы коэффициент 3,1-ге тең, яғни бұл көрсеткіштің жоғары екендігін көруімізге болады. Кәсіпорын өзінің ағымдағы міндеттемелерін толық өтей алады [37, 57б].

2.2 Өзіндік капиталмен қамтылу коэффициенті ― өзіндік капитал мен ұзақ мерзімді капитал айырмасының барлық ағымдағы активтерге қатынасымен айқындалады (8 формула):

Кс.с.0,295 (8)

Бұл жердегі:

― өзіндік капитал;

― барлық ағымдағы активтер;

― ұзақ мерзімді активтер.

Өзіндік капиталмен қамтылу коэффициентінің мәні 0,1-ден кем болмауы тиіс, өйткені кәсіпорынның ағымдағы активтерінің (оның ақша қаражаттары, тауарлы-материалды қорлар, дебиторлық қарыз) әр ақшалай бірлігіне айналмалы капиталдың оңай өтетін элементтері суммасының кем дегенде 0,1 бөлігі келуі тиіс. Ал біздің есебімізде ол 0,295 болып тұр, яғни бұл өте жақсы көрсеткіш болып саналады.

2.3 Тез өтімділік коэффициенті ― айнымалы қаражаттардың ең тез өтімді бөлігінің (ақша қаражаттары, дебиторлық қарыз, бағала қағаздар, және т.б.) қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасымен анықталады (Формула 9)[38, 29б]

Кс.р.= 2,7 (9)

Бұл жердегі:

― ақша қаражаттары;

― бағала қағаздар;

― қысқа мерзімді дебиторлық қарыз;

― қысқа мерзімді міндеттемелер.

Тез өтімділік коэффициенті тез өтетін активтердің кәсіпорынның міндеттемелерінен қанша есе ұлғаюын немесе кішіреюін көрсетеді. Бұл коэффициент 1-ден жоғары болуы тиіс, бірақ 0,7-0,8 мәндері оптималды болып саналады. Нақты мысалымызда бұл көрсеткіш 2,7 яғни бұл өте жақсы көрсеткіш болып табылады.

3 Кәсіпорын капиталы құрылымының көрсеткіштері (төлем қабілеттілік коэффициенті):

3.1 Қаржылық тәуелсіздік көрсеткіші ― барлық міндеттемелердің (қысқа және ұзақ мерзімді) акционерлік капитал суммасына қатынасы,% (10 формула):

0,29 (10)

немесе 29%

Бұл жердегі:

― қысқа мерзімді міндеттемелер;

― фирманың ұзақ мерзімді міндеттемелері;

― акционерлік капитал.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі – бұл кәсіпорынның өзінің активтері арқасында қысқа және ұзақ мерзімді міндеттемелерді уақытында орындай алу қабілеті. Қаржылық тәуелсіздік көрсеткіші кәсіпорынның сыртқы займдардан тәуелділігін көрсетеді /39,97б/. Бұл коэффициент мәні жоғары болған сайын кәсіпорынның сыртқы займдары көп болады және төлей алмау тәуекелділігі жоғары болады, сонымен қатар ақша қаражаттарының жетіспеушілігінің туындауына потенциалды мүмкіндік бар. Кәсіпорын төлем қабілетті болады, егер оның жалпы активтері сыртқы міндеттемелерден (қарыздардан) жоғары болса. Біздің мысалымызда керісінше болып тұр, яғни міндеттемелер жалпы активтерден жоғары; сәйкесінше кәсіпорынның сыртқы займдары көп және оларды өтей алмау мүмкіндігі бар деген сөз.

3.2 Өзіндік меншік капиталы (коэффициент собственности) ― өзіндік капиталдың барлық капиталға қатынасы (кәсіпорын балансының барлық пассиві),% (11 формула):

0,77

немесе 77% (11)

Бұл жердегі:

― қысқа мерзімді міндеттемелер;

― фирманың ұзақ мерзімді міндеттемелері;

― акционерлік капитал.

Өзіндік меншік капиталы баланс пассиві құрамындағы өзіндік капиталдың үлесін анықтайды. Коэффициент көлемінің 60% шамасында болуы норма болып саналады. Бұл көрсеткіштің жоғары мәні капиталдың қаржылық құрылымының тұрақтылығын көрсетеді, бұл кредиторлардың тартылуына ықпал етеді, сәйкесінше несие алу мүмкіндігі жоғары; ал төмен көрсеткіш қарыз қаражаттарын пайдалану дәрежесінің жоғары екендігін көрсетеді. Яғни есептелген 77% мынаны білдіреді: кәсіпорынның қаржылық жағдайы несиелік ресурстардың құнына, яғни қарыздық капиталға пайыздың деңдейіне тәуелсіз.

3.3 Кәсіпорын міндеттемелері суммасының оның активтеріне қатынасы,% (12 формула):

0,29 немесе 29%; (12)

Бұл жердегі:

― қысқа мерзімді міндеттемелер;

― фирманың ұзақ мерзімді міндеттемелері;

― кәсіпорынның барлық активтері.

Кәсіпорын міндеттемелері суммасының оның активтеріне қатынасы қарыздық капиталдың активтердегі үлестік салмағын көрсетеді. Кәсіпорын бұл көрсеткішті максималды етуге тырысады егерде ол кәсіпорынның сатудан түскен табысының несиелік қарыз бойынша төленетін пайыздардан бірталай жоғары екендігіне көз жеткізсе. Бұл көрсеткіш өзіндік меншік коэффициентіне кері көрсеткіш болып табылады.

3.4 Айнымалы активтердің қарыз капиталы суммасына қатынасы

(13 формула):

0,177 (13)

Бұл жердегі:

― қысқа мерзімді міндеттемелер;

― фирманың ұзақ мерзімді міндеттемелері;

― тауарлы-материалды қор.

Айнымалы активтердің қарыз капиталы суммасына қатынасы кәсіпорынның төлем қабілетін сипаттайды: төлем қабілеттілік жоғары болып саналады, егерде айналмалы активтер құны қарыздарды толығымен жабатын болса. Яғни айналмалы активтер құны қарыздық капитал құнынан жоғары болса. Көрсеткіш 1-ден жоғары болуы норма болып саналады, ал есептелген 0,177 коэффициенті төмен болып тұр,яғни кәсіпорынның төлем қабілеті нашар, себебі айналмалы активтер суммасы міндеттемелер суммасынан әлдеқайда кем.

4 Рентабельділік көрсеткіштері:

4.1 Өткізу рентабельділігі (баланстық табыс бойынша),% (14 формула) [40, 131б]:

0,16 немесе 16%; (14)

Бұл жердегі:

― баланстық табыс;

― өнімді өткізуден түскен табыс.

Рентабельділік – пайызда немесе коэффицинт түрінде сипатталатын және өндірісте еңбектің заттанған ресурстарын пайдаланудың тиімділігін сипаттайтын қатысты шама. Ол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің деңгейін анықтау үшін қолданылады және оның саладағы орта мәнімен салыстырылады.

4.2 Активтердің рентабельділігі ― баланстық табыстың кәсіпорынның жалпы активтері суммасының орташа мәнінің қатынасына тең (15 формула):

0,49 (15)

немесе 4,9%

Бұл жердегі:

― баланстық табыс;

және ― жыл басындағы және жыл аяғындағы жалпы активтерінің суммасы.

Активтердің рентабельділігі активтерге салынған қаражаттардың қаншалықты тиімді екендігін көрсетеді. Бұл коэффициенттің төмендеуі айналмалы активтердің, тауарлы-материалды қорлардың, дебиторлық қарыздың немесе негізгі қорлардың, ұзақ мерзімді қаржылық салымдардың шектен тыс ұлғаюы кезінде болады. Әдетте бұл коэффициент орташа мәні 15-20% , яғни 4,9% мөлшерін жақсы көрсеткіш деп санай алмаймыз.

4.3 Өзіндік капиталдың рентабельділігі, % (16 формула):

6,5% (16)

Бұл жердегі:

― таза пайда;

және ― жыл басындағы және жыл аяғындағы өзіндік капитал.

Өзіндік капиталдың рентабельділігі өзіндік қаржыландыру көздерін пайдаланудың тиімділігін көрсетеді, яғни өзіндік капиталдың орташа жылдық құнының бір ақша бірлігіне таза пайданың қанша ақша бірлігі келетінін көрсетеді. Әдетте бұл көреткіш пайызбен есептеледі, оптималды вариант 5-10% болса, есептелген 6,5% мөлшері, әрине,оптималды көрсеткіш [41, 95б].

Қорыта келе, есептелінген мәліметтер негізінде компанияның қаржылық жағдайы жақсы деген қорытындыға келе аламыз. Бірақ қаржылық тәуелсіздік көрсеткішінде міндеттемелер жалпы активтерден жоғары; сәйкесінше кәсіпорынның сыртқы займдары көп және оларды өтей алмау мүмкіндігі бар деген сөз. Және де активтердің рентабельділігі төмен, сондықтан айналмалы активтердің, тауарлы-материалды қорлардың, дебиторлық қарыздың немесе негізгі қорлардың, ұзақ мерзімді қаржылық салымдардың шектен тыс ұлғаюына баса назар аудару қажет.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстан Республикасында Ұлттық компанияларды басқаруды мемлекеттік реттеу және олардың дамуына қатысты жүргізілген зерттеулер негізінде мынадай қорытындылар мен ұсыныстар алынды:

Қазақстанда мемлекеттік кәсіпкерліктің қалыптасуы мемлекеттік меншік негізінде жүзеге асуда. Мемлекеттік меншік — реттеудің маңызды құралы және кез келген мемлекет экономикасының ажырамас бөлігі болып табылады. Мемлекеттік меншік бірде бір жеке меншік құрылымның қабілеттілігі жетпейтін бірқатар қызметтерді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік сектордың мақсаты — конституциялық қызметтердің жүзеге асуын қамтамасыз ету және қоғамның өте маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру. Ел экономикасындағы нақ осы мемлекеттік сектордың үлесі, оның қызмет етуінің сипаты жалпы мемлекеттің саясаты мен экономикалық саясатын анықтайды. Мемлекеттік меншікті тиімді басқару мемлекеттің барлық әлеуметтік — экономикалық мақсаттарына жетуге әкеледі.
Қазақстанда мемлекеттік меншікті сақтау және дамыту саясатын жүргізу, әсіресе инфрақұрылымдық салаларда бюджеттік қаражаттардың бақылауын бір мезетте қатаңдату, құру, қызметтерге деген тарифтерді бекітуден бастап табысты пайдалануға дейін мемлекеттік құрылымдардың, қоғамдардың және кәсіпорындардың қызметін қатаң регламентациялау арқылы мемлекеттің экономикадағы ролін күшейту қажет. Республикада түбегейлі реформалар жүрген жылдары, өкінішке орай мемлекеттік меншіктің үлесін жедел, жасанды түрде қысқартуға мүмкіндік берілді, әсіресе жекешелендіру кезінде шектеулер қойылуы қажет стратегиялық маңызды объектілердің қысқаруына мүмкіндік берді. Бұл объективті түрде ұлттық қауіпсіздік мүддесіне нұқсан келтіреді. Арнайы заң мен стратегиялық маңызы бар кәсіпорындар, салалар мен сфералардың жаңа тізімін бекіту қажеттілігі пісіп жетілді.
Рыноктық экономикада мемлекеттік кәсіпкерлік объективті қажеттілікке айналады. Мемлекет қоғам мүддесін белгілі бір салалар мен өндірістерде қорғай отырып, экономика саласын да қорғайды. Мемлекеттік кәсіпорындар тек шаруашылық мақсатта ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің экономикалық саясатын жүзеге асыру үшін де құрылады.
Мемлекеттік кәсіпорындар перспективті салалар мен өндірістердің дамуына, жұмыспен қамтуды қолдауға және экономиканы тұрақтандыруға әрекеттесе отырып, ұлттық өндірушілердің бәсекелік позицияларын нығайту мақсатында құрылуы қажет.

Республикадағы мемлекеттік кәсіпкерліктің бүгінгі күнгі жағдайы және оның қоғамның әлеуметтік — экономикалық қайта құрылуындағы маңызының артуы мемлекеттік меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасын және оның жүзеге асуының ұзақ мерзімді бағдарламасын (орындау сатыларын нақты көрсетіп) жасау қажет.

Мемлекеттік кәсіпкерліктің тиімді ұйымдық нысанына оларға деген шетел инвесторларының сенімін арттыруға және өз міндеттемелері бойынша дербес түрде жауап беруге, инвестициялық саясатты жүргізуге мүмкіндік беретін ірі капиталы бар ұлттық компаниялар жатады. Осындай ірі капиталы бар Ұлттық компаниялардың қызметтерін қадағалау қажет.
Қазіргі күні ұлттық компаниялардың табыстары мен шығыстары көбінесі формальді түрде бақыланады, олардың үкімет және сәйкес құзіретті органдар алдындағы қызметі жиі регламенттелмеген, транспарентті емес болып келеді. Мемлекеттің бюджеттегі және жалпы ішкі өнімдегі үлесін анықтайтын мемлекеттік кәсіпкерліктің негізі ретіндегі ұлттық компаниялардың басқару мәселесін қолға алу қажеттілігі пісіп жетілді. Ұлттық компаниялардың қызметін реттейтін ноормативті заң актілерінің пакетін бекітуді кейінге қалдыруға болмайды.

Қазақстан Республикасында ұлттық компанияларды басқаруда жоғарғы және орта басшылықтың іс-әрекеттері немесе әрекетсіздігі үшін жауапкершілікті арттыру керек. Тиімді жоспарлау жүйесін жасап, қойылған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізудің бақылауын күшейткен жөн. Мемлекеттік қызметтегілерді ынталандырудың қазіргі заманғы әдістерін белсенді түрде енгізу қажет (ақшалай төлемдермен шектелмей). Менджерлерді жеке сектордан мемлекеттік секторға тарту керек, ол үшін, мысалы, сенімді басқару саласында нормативті актілерді мұқият түрде жасау қажет.

Мемлекет қатысатын акционерлік қоғамдар және олардың еншілес (тәуелді) ұйымдары үшін Корпоративтік басқарудың үлгі кодексі бекітілді. Оның қабылдануын Ұлттық компанияларды тиімді басқару үшін жасалған қадам деп есептеуге болады.

Мемлекеттік меншікті оңтайландыру үшін мемлекеттік меншікті басқару саласындағы заңнаманы жетілдіруге бағытталған шаралар кезең-кезеңімен қабылданып, іске асырыла бастады. Заңнамалық актілерге мемлекеттік кәсіпорындар қызметі салаларына және стратегиялық объектілерге байланысты мәселелерді реттеуге қатысты өзгерістер мен толықтырулар дайындалуда. Осының барлығы да мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан шаралар.

Мемлекеттік міндеттерді орындау үшін қажетті және мемлекеттік холдингтердің, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың жарғылық капиталына және бәсекелі ортаға беруге ұсынылатын мемлекет қатысатын акционерлік қоғамдардың (жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің) және мемлекеттік кәсіпорындардың тізбелері айқындалды. Бұл олардың қызметін барынша тиімді етуге жасалған іс-әрекет болып табылады.

Осы аталып өткен іс-шаралар мемлекеттік меншікті басқару тиімділігін арттыруға және мемлекетке тиесілі активтердің құнын ұлғайтуға мүмкіндік береді.

«ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ — ның қаржылық жағдайы жақсы деген қорытындыға келе аламыз. Бірақ қаржылық тәуелсіздік көрсеткішінде міндеттемелер жалпы активтерден жоғары; сәйкесінше кәсіпорынның сыртқы займдары көп және оларды өтей алмау мүмкіндігі бар деген сөз. Және де активтердің рентабельділігі төмен, сондықтан айналмалы активтердің, тауарлы-материалды қорлардың, дебиторлық қарыздың немесе негізгі қорлардың, ұзақ мерзімді қаржылық салымдардың шектен тыс ұлғаюына баса назар аудару қажет.
«ҚазМұнайГаз» ҰК» Акционерлік қоғамында корпоративтік басқару Қоғам қызметкерлерінің құқықтарын Заңнамада көзделген қорғау негізінде құрылады және әлеуметтік мәселелерді шешу мен еңбек шарттарын ретке келтіруде Қоғам пен оның қызметкерлері арасындағы әріптестік қатынастарды дамытуға бағытталуы қажет. Кадр саясатының негізгі сәттерінің бірі Қоғамның жұмыс көрсеткіштеріне қарай мүмкіндік шамасында жұмыс орындарын сақтау, Қоғамда еңбек шарттарын жақсарту және Қоғамның қызметкерлерін әлеуметтік қорғау нормаларын сақтау болып табылады. Корпоративтік басқару еңбек ұжымында қолайлы және шығармашылық атмосфера құру процесін ынталандыруы қажет. Қоғамның ішкі құжаттарына сәйкес ашық конкурстық рәсімдер негізінде қызметкерлерді іріктеуді жүзеге асырады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж.- 7б.
Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж. – 15б.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 6 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007 ж.- 9б.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Астана, 2001 ж.- 252б.
Әубәкіров Я.Ә. Экономикалық теория. – Алматы: «Қазақ университеті». – 1999. – 397б.
Мухтарова К.С. Экономическая безопасность государства. – Алматы: – 2003. – 215с.
Чигерова Г. Н. Экономическая теория (политическая экономия). – М.: «Инфра». – 1997. – 355с.
Управление государственной собственностью / Под ред. В.И.Кошкина, В.М. Шупыро. – 1997.- 422с.
Виноградов В.А. Государственная собственность в развитых капиталистических . – М.: «Мысль». — 1999. – 255с.
Лукашенко О. Государственная собственность в странах развитой рыночной экономикой (анализ опыта управления) // Вопросы экономики. – 2007. — №10. С. 34-37.
Минаев Г. Масштабы государственной собственности. Экономика и жизнь. – 1993. — №3. С. 22-28.
Мамырбаев А. Корпоративное управление // Вопросы экономики. – 2008. — №7. 28-32.
Пастушенко С. Национальные компании страны // Российский экономический журнал. – 2006. — №3. 42-47.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. – Алматы. – 1996.- 212б.
1999 жылдың 12 сәуіріндегі ҚР Үкіметінің №415 қаулысы.- 15б.
Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития. Т.1. – Алматы. – 2001.- 190б.
Мухамбетов Н. Управление государством. Учеб. пособие. – Мн.: ИП «Экоперспектива», 2005. – 278с.
Орманов М. Қазақстандағы Ұлттық компаниялар // Егемен Қазақстан. – 2009. – 25 ақпан.
Қырымов Ж. Мемлекеттік меншікті тиімді басқару // Егемен Қазақстан.– 2008. – 25 қараша.
Калменов П. Проблемы страны // Республика. – 2008. – 2 ноября.
«ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ сайты: http://kmg.kz
«Қазақтелеком» АҚ сайты: http://www.telecom.kz
«KEGOC» ААҚ сайты: http://kegok.kz
«Қазпошта» АҚ сайты: http://www.kazpost.kz
Гусманова А. Итоги 2008 года // National Business. — 2008.-№12.35-39.
ІІ халықаралық экономикалық конгрестің материалдары. – Қарағанды. – 2004.- 266б.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан азаматтарының тұрмысын жақсартуды арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Жолдауын түсіндіру және насихаттау бойынша әдістемелік ұсыным. Астана, 6 ақпан 2008 ж.
Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы.- Алматы, 2003, — 314б.
«Қазтрансойл» АҚ сайты: http://www.kaztransoil.kz
Данаева Г. Национальные компании // Казахстанская правда. – 2008. – 3 октября.
«ҚазМұнайГаз» АҚ-ның 2007-2008 жылғы қорытынды есебі. http://kmg.kz
Гончаров И. Управление государственной собственностью // Экспресс К. – 2008. – 1 ноября.
Қалжанов Т. Мемлекеттік меншік ұйымдары // Республика. – 2007. – №32. Б.54-58.
Савченко А. Экономические основы управления государственной собственностью // Проблемы теории и практики управления. – 2008. -№6.
ҚР-ның 2013 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары.- http://www.zakon.kz
Оспанов М.Т. От стабилизации к росту (Экономическая программа, 1999-2005 годы). – Астана. – 1999. – 342с.
Гусманова А. Итоги 2008 года // Панорама. – 2008. – №21. — 1 июня.
Industrial Policy. US and UK Debates. London. – 1989. – 456p.
Эффективность государственного управления: Пер. с англ. – М.- 1998.-
Золотогоров В.Г. Инвестиционное проектирование: Учеб. пособие. – Мн.:ИП «Экоперспектива», 1998.-
Герчинкова И.Н. Финансовый менеджмент: Учебное пособие. Мн.: АО «Консалтбанкир», 1997.- 421c.
Липсиц И.В., Коссов В.В Инвестиционный проект: Методы подготовки и анализа: Учебно-справочное пособие. М.: БЕК, 1996.- 453c.
Четыркин Е.М. Методы финансовых и коммерческих расчетов. – М.: «Дело», 1992.- 233c.
Экспертные системы в проектировании и управлении строительством (Гусаков А.А., Ильин Н.Н., Х. Эдем и др.). – М. Стройиздат, 1994.-387c.
Арабкин В.В., Удовенко Н.И. Бизнес-план: Практические рекомендации. – Алматы: ИД «БИКО», 2001. – 310c.
Кочович Е. Финансовая математика: Теория и практика финансово-банковских расчетов. – М.: Финансы и статистика, 1994.- 280c.
Асылбаев К. Корпоративное управление // МиСБ. 2009, — №5.С. 23.

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасының ұлттық компанияларын мемлекеттік реттеу

Ұлттық компанияларды басқаруды жетілдіру мәселелері

Жалғыз акционер

Басқарма

2 сурет. «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ ұйымдық құрылымы [26]

Журналист Юлия Латынина: Путин против Казахстана не рыпнется

В Караганде появится стадион и спортивный комплекс на 10 тысяч мест

В Нацбанке ответили на вопрос, дорастет ли доллар до 600 тенге

Даниала Ахметова обвиняют в получении взятки в виде чемодана долларов от израильтян

«Я тоже хочу размножаться» — депутат о стерилизации животных в Казахстане

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты