Дипломдық жұмыс. Халықты әлеуметтік қорғауды қаржылық қамсыздандырудың жетілдіру жолдары

МАЗМҰНЫ

Кіріспе	5
1.Халықты әлеуметтік қорғаудың қаржылық қамсыздандыру теориялық негіздері	8
1.1. Халықты әлеуметтік қорғаудың мәні, мазмұны және оның түрлері	8
1.2. Стратегиялық жоспарлауға түсінік, оның экономикалық негіздері	17
1.3 Стратегиялық жоспарлаудың әлемдік тәжірибесі және оның аймақтық жоспарлауда қолдану мүмкіндіктері	23
2.ОҚО экономикасынДа Халықты әлеуметтік қорғауды қаржылық қамсыздандыруДЫҢ соңғы жылдардағы даму тенденциясы	27
2.1 ОҚО экономикасында халықты әлеуметтік қорғауды қаржылық қамсыздандыруды салаларының дамуы	27
2.2 Оңтүстік аймақтағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер динамикасы	35
3 Халықты әлеуметтік қорғауды қаржылық қамсыздандыруДЫҢ жетілдіру жолдары	41
3.1 ОҚО экономикасының стратегиялық даму бағыттары	41
3.2 Халықты әлеуметтік қорғауды қаржылық қамсыздандыруды жоспарлауды жетілдіру жолдары	50
Қорытынды	67
Қолданылған әдебиеттер тізімі	69

           Кіріспе

 

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы ұзақ мерзімге арналған «Қазақстан — 2030» даму Стратегиясынан бастау алатын, еліміздің жақын жылдарға дамуын болжайтын бағдарламалық құжат болып табылады. [1]

Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCP0-ның бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.

Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.

Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн жүйелi жағдайды қамтамасыз етуге тиiс.

Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi өзгеруге тиiс.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi. Мемлекеттің экономикасының бәсекелікке төтеп беретін өнім өндіру және әлемдегі экономикасы бәсекеге барынша қабілетті дамыған 50 елдің қатарына кіру стратегиясын іске асыру болып отыр. Сол үшін стратегиялық жоспарлаудың аймақтық астарының дамуы қажетті қозғаушы күшке айналуда.

Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруге тиiс. Жаһандану мен халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.

Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын iздеумен айналысуға тиiс.

Дипломдық жұмыстың мақсаты. Стратегия, экономикалық кеңiстiктiк және халықты таратып орналастыруды қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен өзара байланыстыра отырып аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса алғанда, елдiң аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және тиiстi мемлекеттiк, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе түзетудiң негiзi болып қызмет атқаратын болады. [2] Бұл жұмыстың негізгі мақсаты ұлттық экономиканың тұрақты даму жағдайында стратегиялық жоспарлауды жетілдіру жолдары мен  формаларының жоғарғы нұсқаларын таңдап алуын ғылыми түрде негіздеу болып табылады.

Бұдан басқа, бұл құжат республикалық, өңiраралық және облыстық маңызы бар өндiрiстiк, энергетикалық, инженерлiк, көлiк-коммуникациялық және әлеуметтiк инфрақұрылымдарды үйлестiре дамытуға бағытталған мемлекеттiк инвестициялардың (ұлттық компаниялардың қаражатын қоса алғанда) негiзгi басымдықтарын айқындауға мүмкiндiк бередi.

Стратегияда белгiленген iс-қимыл өздерiнiң ағымдағы жоспарлары мен ұзақ мерзiмдi даму стратегияларын әзiрлеу мен iске асыру кезiнде кәсiпкерлiк сектор, оның iшiнде сыртқы инвесторлар үшiн бағдар болуға тиiс.

Зерттеуге негіз болған материалдар. Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының жоспары 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары; Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiне және Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi жоспары. Негізгі сапалы объекті болып шаруашылық құрылымдарының қызметі, әр түрлі ұйымдастыру-құқықтық Оңтүстік Қазақстан облысының және Қазақстан Республикасының мәліметтері пайдаланылды.

Болжау  мен жоспарлау экономиканы мемлекеттік реттеудің  негізгі механизмі, олардың экономиканы  басқаруда алатын рөлі, маңызы  өте жоғары екені дәлелденді. Енді осы құралдарды тиімді  пайдаланудың ғылыми және методикалық негіздеріне тереңірек  тоқтауымыз  керек. Оның ең басты  себебі бұл негіздерді білмейінше экономист толыққанды маман бола алмайды. Мәселе, экономика мамандықтары бойынша жоғары білім мектебін бітіріп жастардың біразы аталған негіздерді білмейтінін өмірде жиі кездестіруге болады. Бұған себепкер болған  факт 90- жылдардың  басында «Экономиканы жоспарлаудың керегі жоқ, оның дамуын нарықтық өзі-ақ реттейді» — деген үшқарылау жасалған тұжырым болса керек.

Кез-келген қоғам, мейлі оны капиталистік дейік мейлі социалистік дейік, өзінің болашақтағы  даму  перспективасын анықтап,  жоспарсыз өмір  сүре  алмайды. Экономикалық  жоспарлау  негізінде  қоғамның  даму мақсатын  сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық  ресурстар  көлемін- ұзақ, орта, қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық, техникалық саясаттарының  негізгі бағыттарын анықтау үшін қажет.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және 33 қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстын мазмұны 70 бет, оның ішінде  кесте және суреттер берілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Халықты әлеуметтік қорғаудың қаржылық

      қамсыздандыру теориялық негіздері

 

• Халықты әлеуметтік қорғаудың мәні, мазмұны және оның түрлері

 

Өзінің жұмыс істеуі үшін кез келген экономика тұрақты экономикалық өсуді ұстап отыру үшін экономикалық жүйені нығайтуға және тұрақтандыруға ұмтылу үшін қолдануға болатын басқарудың ең пәрменді тетіктерін пайдалануды көздейді. Бұл үшін оларды ылғи іздеу керек.

Мұндай тетіктер көп. Бірақ, басқарудың шеберлігі — қажетті кезеңде бір немесе бірнеше тетікті таңдап, олардыњ қолданылуы экономикалық қалыпты жұмыс істеуге әкелетінінде болып тұр. Осындай өзін-өзі тарихи ақтаған тетіктердің бірі — жоспарлау. Басқару жүйесінде ол экономикалық тәуелсіздік экономикалық өсу жолына түскен әлемнің көптеген елдерінде XX ғасырдан бастап кеңінен қолданыла бастады. [16]

Халық шаруашылығын жоспарлаудың бұрынғы тәжірибесін екі тұрғыдан бағалауға болады. Бір жағынан, ол волюнтаристік (өмірдің негізі ерік деп санайтын реакцияшыл философиялық ағым) және нұсқаушылық (директивті) сипатта болады. Мемлекеттік жоспарларға заңды күш берілді, бекітілген көрсеткіштердің біреуін орындамаудың өзі өте жағымсыз салдарларға әкеліп соқтырады. Мемлекеттік жоспар экономикалық үстемдіктің формасын, бұрынғы кеңестік республикалардың әлеуметтік-экономикалыќ дамуында бүркеленбеген құлдырауды өзінше көрсететін. Бұл жерде экономикалық үстемдіктің жоспарында жоспарлаудың өзі басқарудың әдісі ретінде емес, керісінше субъект (мемлекет, үкімет) шешуші рөлін атқаратын.

Жоспарлау процесінің өз болмысынан туындайтын волюнтаризмді атап көрсеткен И. Кант: «Жоспар құру жеңіл және даңғой іс, сол арқылы өзің атқара алмайтынды талап етіп, өзінше шығармашылық дана түр танытасың, өзің жөндей алмайтынды бетіне басасың, өзің қайдан табарыњды білместен, бірдеңе ұсынасың…» деп жазды. Мұндай жоспарлау жоғарыдан экономика дамуының барлық салалары мен аймақтарының ерекшеліктерін және әлеуетті мүмкіндіктерін мұқият жете зерттемей беретін, шектеулі параматрлерді зорлап міндеттейтін  барлығын жаппай қамтитын (тотальды) жүйеге тән. Жоспарлау объективті экономикалық заңдарды бейнелеуге, адамдардың еркіне сүйеніп, тежелуге тиісті емес, өйткені ол бұлардың органикалыќ бірлігі, мұнда өзгеріс мәніне субъективті фактор ие болады. Экономикалық теорияның құрамдас бөлігі болып табылатын ғылыми жоспарлаудың мәні де осында. Жоспарланатын процестердің жиынтық негізінде халықтың қажеттіліктерін көрсететін басқарудың осы объектісінің іс жүзіндегі нақты әлеуметтік-экономикалық процестері жатады. [20]

Жоспарлауға басқару элементі ретінде қарау жөніндегі басқа ұстаным басқару жүйесінен өзіне-өзі бас тартпаудан емес, оның жаңа, көбінесе нарықтық жағдайларға бейімделуі мен бұл жүйенің сапалық, шығармашылық өзгеруінен тұрады. «Процесті қозғайтын, өндіргіш күштердің дамуын күшті тездететін және тиімділікті арттырудың тетігі меншіктілік формасының емес, экономикалық немесе шаруашылық тетігі болып табылады. Еркіндікті дәл сол дамытады, пысықтықты көтермелейді, тәуекелділікті тудырады» (Л. Абалкин). Осындай күшті тетіктердің бірі жоспарлау болып табылады. Ол меншік түріне, басқару объектісінің орналасу кеңістігіне қарамастан қолданылады.

Жоспарлау — кез келген шаруашылық қызметі жетістігінің маңызды бөлігі. Оны елемеу кєсіпкерге қымбатқа түседі: өйткені фирма істері бойынша ол байланысқандардың барлығы жабдықтаушылар, тұтынушылар, бєсекелестер, банктердің өз жоспарлары бар және кәсіпкер оларды ескеруге міндетті; сонымен қатар өз қызметін жоспарлауы тиіс. Жоспар, сондай-ақ қызметкерлерге жеке өзіне қойылатын талаптар туралы, фирманың мақсаттары мен міндеттері жайлы айқын түсінігі болуы үшін де керек. Егер жоспарлы жүйе принциптерінен бас тартылса, егер меншік плюрализмі (дүниенің негізі бірімен-бірі байланыссыз, белгілі бір бастамасы жоқ рухани мәндерден тұрады деп санайтын ғылымға жат философиялық концепция) жағдайында қандай да болсын жоспарлау өткенге оралу деген қатып қалған қағидашыл (догматизм) пікірді ұстанса, алға қарай жылжу өте қиын болады. Мұндай пікір көптеген экономикалық жағынан дамыған елдерде жоспарлауды қолданумен оп-оңай теріске шығарылады. Сөз индикативті жоспарлауды тиімді қолдану жайында.

Индикативті жоспарлау әкімшілік тәсіл болып саналмайды. Егер индикативті жоспарлаудың рөлі әкімшілік ету деп түсінілсе, бұл — жаңылысу. Ол ойластырылѓан стратегияның бар болуы сияқты, макро-, мезо- және микродеңгейде жүріп жатқан әр түрлі процестердің қиысуы ретінде қарастырылуы тиіс. Директивті жоспарға қарағанда индикативті жоспарда шаруашылық жүргізуші субъектілер орындауға міндетті тапсырмалар болмауы керек және басқарудың көптеген буындарының қатысуымен жасалады. Олар шаруашылық жүргізуші субъектілердің еркін, дербес жұмыс істеуіне кедергі келтіреді және алда тұрған келешектегі жұмыс үшін бағдар болып табылады.

Индикативті жоспарлау мынадай түрлерді қиыстыру (үйлестіру) рәсімдерінің (процедураларының) жиынтығы ретінде шығады.

Макроэкономикалық жоспарлау — өндірістік біріккен тәсілі немесе жаңа уақыттың экономикалық шындықты бейнелейтін қазіргі заманғы ғылыми категориясы. Барлық фазалары (өндіріс, бөліс, айырбас, тұтыну) біртұтас деп алынатын кеңейтілген өндіріс макроэкономикалық жоспарлаудыњ ерекшелікті көлемі болып табылады. Макрожоспарлау мемлекет жасайтын болжамдарды, бюджеттік жоспарларды, макробағдарламаларды қамтиды. Бюджеттік-жоспарлық реттеу мен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік болжау макрожоспарлаудың дамуын мемлекеттік болжау макрожоспарлаудың құрамдастары болып табылады.

Жоспарлаудың осы деңгейіндегі субъект болып макроэкономикалық меншік иесі шығады, оның стратегиялық мақсаты дамудың тұрақтылыѓғы мен бәсекеге қабілеттілік белгілеріне сай беретін экономикалық өсуі.

Аумақтық жоспарлау индикативті жоспарлаудың түрі ретінде мемлекет деңгейіндегі (макрожоспарлау), бірақ аймақтық және жергілікті билік деңгейінде жүзеге асырылатын процестерді қамтиды. Оның негізгі айырмашылығы — аумақ пен халықтың ерекшеліктерін ең көп шамада ескеруте тиісті жергілікті өзін-өзі басқару тұжырымдамасына негізделеді.

Мезожоспарлау — салаларда, сала тармақтарында, аумақтық-өндірістік кешендерде, ірі корпорацияларда және т.б. болып өтетін процестерді қамтитын индикативті жоспарлаудың бір түрі. [19]

Микрожоспарлау — менеджменттің ең көп тараған түрі. Ол микродеңгейде қолданылады және кәсіпорынның жоспарларында жүзеге асады. Бұл деңгейде жоспарлау мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді, өйткені нақтылы кәсіпорында пайда болатын процестер, тауардың (өнімнің) тағдырын, оның бәсекеге қабілеттілігін, ақыр соңында, экономикалық бәсекеге қабілеттілігін айқындайды.

Индикативті жоспарлаудың әр қилы түрлерінің мәні жайлы айтқанда, олар экономиканың мемлекеттік бағдарлануының маңызды элементі екендігін түйіндеуге болады. Мемлекет — экономикалық өмірдің басты дирижері.

Индикативті жоспарлаудың түсінігін анықтауға арналған бірнеше амал-тәсілдердің бар екендігін еске сала кеткен жөн. Біріншіден, ол кєсіпорынның дербестігі кезіндегі макрожоспарлау ретінде түсіндіріледі. Мемлекеттік кәсіпорындардың қызметі экономикалық дербестік жағдайында, бірақ жоспар белгілеген белгілі бір бағдармен атқарылады. Екіншіден, индикативті жоспарлау жеке кәсіпорындардың мемлекет қалыптастыратын міңдеттерді орындауға бейімделуі болып табылады. Бұл — мемлекеттің жеке кәсіпорындарға жалпы мемлекеттік мүдделердегі осындай бағдарламаларды орындауға бейімделген мемлекеттік бағдарламаларға айналған өзіндік мемлекеттік тапсырысы. Индикативті жоспардың бұл негізгі міндеті — ақпараттың бағдарлаушылық және ол мәнісі жағынан себептемелік болып табылады. Үшіншіден, индикативті жоспарлауда мемлекет пен мемсектор үшін міндетті тапсырмалар бар. Төртіншіден, ол мемлекет пен экономиканың басқа субъектілердің іс-әрекеті мен мүдделерін үйлестірудің тетігі болып саналады. Индикативті жоспарлаудың дәл сол үйлестіретін міндетті ісі негіз болып табылады.

Индикативті жоспарлау — жоспарлы кезеңдегі мемлекттік экономикалық саясаттың негізгі мақсаттары мен бағыттарына сай  міндеттерді, басыңқыларды, әлеуметтік-экономикалық дамудың индикаторларын  қалыптастыру процесі және көзделген нәтижелерге қол жеткізу үшін әлеуметтік және экономикалық жағдайларға әсер ететін мемлекеттік шараларды анықтау болып табылады.

         Индикативті  жоспарлаудың негізгі мақсаты  — ұлттық экономиканың бір қалыпты  дамуын,  оның құрылымдық өзгерістерін, дағдарысты жағдайлардың алдын алу және олардың ықпалын жұмсарту,  елдің экономикалық және саяси тәуелсіздігін  қамтамасыз ету. Сондықтан индикативті  жоспарлау төмендегі  талаптарға сай болуы шарт:

а) республика экономикасын  мемлектеттік реттеуде  қолданылатын құралдардың тиімді болуына  қол жеткізу;

ә) нарық механизмдерінің  әрекеті негізінде экономиканың өзін-өзі реттеу деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз ету  және шаруашылық жүргізуші субъектілердің  өзіндік экономикалық белсенділігін пайдалануына кеңінен жағдай жасау;

б) әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген және тиімділігі дәлелденген  экономикалық талдау,  болжау мен реттеу әдістерін пайдалану.

в)  аумақтық экономикалық саясаттың тиімділігін қамтамасыз ету.

Индикативті жоспардың негізгі көрсеткіштері индикаторлар және реттегіштер түрінде беріледі. Әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі индикаторлары ел экономикасында қалыптасқан тенденцияларды,   конъюнктуралық,  құрылымдық өзгерістерді, қаржылық жағдайды,  халықтың өмір сүру деңгейін,  экологиялық көріністерді сипаттайды. Негізгі индикаторлар  экономикамен әлеуметтік сфераны  мемлекеттік реттеу саясатын қалыптастыру  мен жүзеге асыруға негіз болып  саналады. [20]

Экономикалық реттегіштер жүйесі  натуралдық, құндық және нормативтік  көрсеткіштер кешенінен тұрады. Олардың көмегімен  үкімет  индикативті жоспарда  көзделген мақсаттарға қол жеткізу  үшін экономикаға әсер етеді. Олар төменде көрсетілген көрсеткіштерден тұрады:

а) жекелеген қызмет түрлерін, жекелеген өнімдерді экспорттау  және импорттауды  лицензиялау;

ә) әр түрлі меншік нысанындағы  кәсіпорындарға мемлекет қажеттілігін қамтамасыз ету  мақсатында өнім (қызмет) көлемін өндіруді тапсыру (мемлекеттік тапсырыс);

б) мемлекеттік бағдарламаларды, ғылыми-техникалық процестің  басыңқы бағыттарын жүзеге асыруға және жекелеген салаларды, аумақтармен кәсіпорындарды қолдауға қажетті орталықтандырылған қаржылық,  валюталық, несиелік қорлар көлемі;

в) орталықтандырылған күрделі қаржы  (инвестициялар)  көлемімен осы қаржына пайдалану арқылы салынатын маңызды  құрылыс объектілерінің тізімі және де шет елдерден  тартылатын инвестиция көлемі мен олардың көмегімен жүзеге асырылатын  жобалардың тізімі;

г) салық мөлшерлемесінің, несие пайызының, кедендік алымдар мен басқа да салымдардың мөлшерлері;

ғ) мемлекеттік кәсіпорындарды қаржыландыру мен экономиканы реформалау жағдайларын  анықтайтын көрсеткіштер;

д) әлеуметтік мәселелерді шешу және халықты әлеуметтік қорғау шаралары.

Әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды  шешу мерзімінің ұзақтығына  байланысты индикативтік жоспарлар  жүйесі  стратегиялық, орта мерзімдік,  және жылдық жоспарлардан тұрады, олар макро, аумақтық, салалық деңгейді қамтиды.

Жалпы мемлекеттік  жоспарлаудың экономиканы басқарудағы орны,  маңызы туралы осы жұмыстың  алғашқы бөлімдеріне  көп  айтылады, енді оның  ғылыми- методикалық  негіздеріне тоқталайық.

Жоспарлау- экономиканың объективті  заңдары мен заңдылықтарын зерттеп  түсіне білу және оларды саналы түрде пайдалану арқылы әлеуметтік-экономикалық  дамудың жоспарларын ғылыми негізде  дайындау мен олардың орындалуын ұйымдастыру  процесі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты- экономикада баланстық үйлесім мен макроэкономикалық  тұрақтылықты  қамтамасыз еті үшін белгілі  бір, пропорциялар  мен  пропорционалдыққа  қол жеткізу.

Экономикалық  пропорциялар дегеніміз  өндірістің   әр түрлі  элементтері (машиналар, құрал-саймандар, шикізат және  материалдық қорлар, жұмыс күші) арасындағы,  әртүрлі өндіріс салаларынның өнім көлемдері арасындағы, түптеп  келгенде  өндіріс құрылымдары мен  өндіру  көлемдері және тұтыну көлемдері  арасындағы  белгілі  сандық қатынастар.

Экономикалық пропорциялар өздігінен (стихиялық) және адамның  мақсатты  түрде жүргізген  әрекеттері нәтижесінде құрылуы мүмкін.

Капиталистік экономикалық  формацияның    қалыптаса  бастаған  алғашқы  кезеңінде, пропорциялар нарықтық үйлестіру механизмі  арқылы және  кризистер  арқылы қалыптасады. Оған  экономиканың даму  заңдары үздіксіз ықпал етіп отырады. Тауар  өндірушілер  экономикалық заңдардың  бар-жоғын  сезбесе де, ол  заңдардың талабына  сәйкес қызмет  жасайды. Мысалы, ол  өндірілген  тауарына  баға  қойған кезде, тек өзінің жұмсаған шығынын есептеп қоймай, сонымен  бірге базарда қалыптасқан жағдайды  ескереді.  Оған  құн заңы  ықпал етеді.  Сонымен  бірінен-бірі туындап  отыратын,  бірімен-бірі  тығыз байланыстағы  тауар өндірушілер қызметі арқасында экономикада пропорциялар жүйесі құрылады. Яғни,  экономиканың  құрылымдық  бөліктері арасында белгілі бір сандық  қатынастар  қалыптасады.

Оны біз  пропорционалдық дейміз.

          Өндіріс  күштерінің  дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде (қоғамдық  еңбектің  бөлінуі  тереңдеген, шаруаралық байланыстар  күрделенген  кезеңде),  нарықтық үйлестіру  механизмі де,  кризистер  де экономикалық  пропорцияларды құруға жеткілікті  бола алмайды.

         Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін,  пропорционалдықты саналы түрде құру қажеттілігі туындайды. Саналы түрде құрылған  пропорционалдық-жоспарлылық болып табылады.

         Жоспарлау төменде көрсетілген  міндеттерді  атқарады:

1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық  дамуының  басыңқы (негізгі) бағыттарын  анықтайды.
2. жоспарлы кезең экономикасының сандық және сапалық сипаттамаларын белгілеу;
3. материалдық, еңбек және қаржы  ресурстарын (қорларын) орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық, әлеуметтік  және  экономикалық  мәселелерді  шешудің  тиімді жолдарын  таңдау;
4. жекелеген салалар мен аумақтардың даму қарқыны мен пропорцияларын (өз ара сандық қатынастарын) анықтау т.с.с.

Жоспарлаудың ғылыми  негіздеріне объективті  экономикалық  заңдарды тану және  саналы түрде  қолдану, ұдайы өндіріс теориясы, жүйелілік, кешенділік, жоспар жасау тәртібі, реті  мен логикасының бірлігі және жоспарлау қағидалары  (принциптері) мен әдістері жатады.

Жоспар жасау логикасы – барлық деңгейде жалпы мемлекеттік  жоспарларды әзірлеумен байланысты нақтылы әрекеттердің тәртіпке  бағындырылған реті. Оның  негізгі идеясы барлық жоспар  жасау процесінің басталатын және соған бағынатын  негізгі  пунктін анықтау.

 Жоспар  жасау логикасының  негізгі элементтеріне төмендегілер жатады:

а) жоспарлау  кезеңіндегі экономика дамуының  мақсаттарының жүйесін қалыптастыру  (логиканың негізгі пункті);

ә) базистік  кезеңдегі экономика дамуын талдау және оның деңгейлерінің параметрлерін анықтау;  

б)  қоғамның  қор  көлемін,  қаржылық  мүмкіндіктерін  анықтау;

в) жоспарлы кезеңдегі қоғамның қажетіліктерінің көлемі мен құрылымын анықтау;

г) қоғамның қорлары мен қажеттіліктерін  үйлестіру және жоспаралы кезеңдегі экономика дамуы  жоспарының  жобасын  әзірлеу

д) жоспар жобасын  талқылау және бекіту.

Жоспар жасау логикасы жоспарлау қағидалары деп аталатын  белгілі бір заңдылықтарға сүйенеді.

 Олардың негізгілерінің қатарына  төмендегілерді жатқызуға болады.

1. Басқарудың ғылыми нақтылы және  тиімді болу қағидасы яғни, жоспарлауда экономика дамуының  объективті заңдарының талаптары, отандық және шет елдік тәжірибе  мен ғылымның  жетістіктері назардан тыс қалмауы тиіс. Жоспардың ғылыми нақтылынуы жиналған тәжірбиені, нақты қалыптасқан жағдайларды елемеумен және жоспарлаудағы жағымпаздықпен (басшы адамның  кез-келген идеясын дұрыс деп табумен) сиыспайды.
2. Жоспарлаудың үздіксіз болуы. Ұзақ мерзімдік жоспарлар бірнеше орта мерзімдік, ал орта мерзімдік жоспарлар, қысқа мерзімдік жоспарлардан құрылуы тиіс.
3. Жалпы мемлекеттік және жеке мүдделерді үйлестіру қағидасы. Жоспарды ойдағыдай орындау көбінесе жалпы халықтық мүдделлердің, ұжымдар мен жеке адамдардың мүдделерімен қаншалықты тиімді үйлескеніне байланысты. Аталған мүдделерді назарға ілмеу, экономиканы басқарудың тиімділігін төмендетеді.
4. Жетекші салаларды белгілеу арқылы экономикада тиімді үйлесімділікті (сандық қатнастарды) қалыптастыру қағидасы. Жетекші салаларды, басыңқыларды белгілеу – бар қорларды дамудың сол кезеңі үшін аса маңызды салалар мен аумақтарды дамытуға, ірі әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге жұмылдыруға мүмкіндік береді.
5. Жалпы мемлекеттік жоспарлардың бірлігі мен кешенділігін қамтамасыз ету қағидасы. Жоспарлардың бірлігін қамтамасыз ету екі жақтан тұрады.

Бірінішісі – жоспардың методологиясының (әдістемесінің), көрсеткіштер жүйесі мен реттегіштерінің бірлігі;

 екіншіден – материалдық (әр деңгейдің өзіндік қорларының көлемінің анықтылығы) бірлігі.

Жоспарлардың кешенді болуы кез келген деңгейдің (аудан, сала, республика) жоспарлы экономиканың барлық жақтарын, байланыстыратын бір-бірінен ажыратпай қамту керек екенін білдіреді.

         Біз тек жоспарлаудың негізгі қағидаларына ғана тоқталып өттік. Жоспарлау методологиясына, сонымен  қатар жоспар жасау әдістері де кіреді. Жоспарлау әдісі жоспардың бөлімін, көрсеткішін анықтау үшін қолданылатын техникалық есептеулер мен амал- тәсілдердің жиынтығын білдіреді.

         Жоспардың жасалу ерекшеліктеріне, қамтитын ауқымына байланысты жоспар жасау үшін бірнеше әдіс қолданылады. Олар: экономикалық анализ (талдау), нормативтік, баланстық, экономикалық-математикалық, бағдарламалық – мақсаттық т.б. әдістер.

         Жоспар жасау ісі, біріншіден, экономика дамуының өткен мерзімдегі көрсеткіштерін талдауды, зерттеуді талап етеді. Бұл жұмысты орындау үшін экономикалық талдау әдісі қолданылады. Оның негізгі мақсаты экономикалық даму деңгейін, пайдаланылмаған ресурстарды тауып, оларды қолдану жолдарын, салааралық қатынастардың тиімділігін, өткен мерзімдегі жоспардың орындалуы, не орындалмау себептерін, жоспарлау ісінде жіберілген кемшіліктерді анықтау болып табылады. Ол үшін экономикалық анализ және синтез, топтастыру, теңеу, индекстер мен корреляциялық коэффициенттерді есептеу, т.б. статистикалық талдау әдістері қолданылады.

         Экономика дамуы жоспарының барлық көрсеткіштерін нақтылау үшін, әсіресе, пайдаланылатын  материалдармен шикізат ресурстарының қажетті көлемін анықтау үшін жоспарлау органдары мен ғылыми-зерттеу институттары жасайтын прогрессивті жоспарлау нормалары мен нормативтері пайдаланылады.

         Баланстық әдіс, жоспар көрсеткішін тығыз байланыстыру үшін қолданылатын негізгі әдіс. Бұл әдіс экономикадағы барлық пропорцияларды құру құралы болып саналады. Жоспарлау ісінде баланстардың қалыптасқан жүйесі қолданылады. Баланстар негізінде үш топқа бөлінеді. Олар: материалдық, еңбек ресурстары, құндық баланстар. Бұлардан басқа салааралық және халық шаруашылығы баланстары қолданылады. [17]

 

1 кесте — Қарапайым материалдық баланс

Қор	Көрсеткіш	Тұтыну	Көрсеткіш
1. Жылдың басындағы қалдық		1. Өндірісте тұтыну көлемі
2. Өндіру		2. Күрделі құрылыста тұтыну
3.Импорт		3.Халыққа сату қоры
4. Басқа көздері		4. Экспорт
		5. Резервтер қорын толықтыру.
		6. Жылдың аяғындағы қалдық
Барлығы		Барлығы

        

Еңбек баланстарының көмегімен экономика салаларында еңбек ресурстарын тиімді пайдалану жолдары, халық шаруашылығын жұмысшы және маман кадрларымен қамтамасыз ету көрсеткіштері анықталады.

         Құндық баланстар арқылы қоғамдық жиынтық өнім мен  ұлттық табысты бөлудегі дұрыс экономикалық пропорциялар құрылады. Мемлекеттің, кәсіпорындардың, халықтың қаржылық ресурстарын дұрыс пайдалану жолдары анықталады.

Жоспардың экономикалық тиімділік тұрғысынан оптималды вариантын  анықтау үшін экономикалық-математикалық әдіс қолданылады. Осы әдіске сүйене отырып, экономикалық құбылыстардың математикалық модельдері  құрылады. Мысалы, болжамдық халық шаруашылығы балансының моделі, салааралық өнім өндіру және тұтыну балансының моделі, т.б.

         Сызықтық программалау әдістерін пайдалану арқылы өндірісті жоспарлау ісінің көптеген күрделі мәселелері шешіледі.

         Жоспарлаудың бағдарламалық–мақсаттық әдісі экономикалық құбылыстарға, ірі мәселерді шешуге жүйелік, кешенді көзқарас керектігіне негізделген. Себебі, кез келген саланың дамуы басқа да салалардың – шикізат беретін, отын-энергия, қосалқы бөлшектер шығаратын және сол саланың өнімдерін пайдаланатын, сол салаға әр түрлі қызмет көрсететін (тасымал, байланыс т.б.) салалардың даму көрсеткіштері мен тығыз байланысты болады. Сондықтан, алға қойған мақсатқа жету жолдарын көрсететін жоспар жасалған кезде осы байланыстардың бәрі ескерілу керек.

         Бағдарламалық-мақсаттық әдіс мемлекеттік, салааралық және аймақтық бағдарламалар жасағанда қолданылады. Бағадарламаларда алға қойған мақсат анықталады және сол мақсатқа жету жолдары мен құралдары көрсетіледі. Кез келген ірі бағдарлама бірнеше кіші бағдарламалардан тұрады. Бұл бағдарламалардың өзіндік маңызы болады, өзіндік экономикалық тиімді жолдары көрсетіледі.

         Бағдарламалық-мақсаттық әдіс: біріншіден, экономика дамуындағы күрделі мәселелер ішінен ең негізі, ең көкейкесті ғылыми-техникалық, экономиикалық, әлеуметтік мәселені айқындауға мүмкіндік береді; екіншіден,  — сол мәселені шешу үшін керекті материалдық еңбек және қаржылық ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын көрсетеді; үшіншіден, кешенді мәселелерді шешу мақсаты мен мерзімін экономика мүмкіндіктері мен ресурстарын үйлестіреді, соның арқасында жоспардың баланстық үйлестіру деңгейін көтереді; төртіншіден – кешенді бағдарлама көрсеткіштерін салалық және аумақтық жоспарлардың көрсеткіштерімен байланыстырады.

         Әлемдік тәжірибенің көрсетуінше, қазіргі кезде жалпы мемлекеттік макроэкономикалық жоспарлауды бюджеттік, стратегиялық, индикативті, директивті формалары бар. Солардың ішінде Қазақстан үшін стратегиялық және индикативті жоспарлардың маңызы зор болып отыр.

 

 

1.2. Стратегиялық жоспарлауға түсінік, оның экономикалық негіздері

 

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы ұзақ мерзімге арналған «Қазақстан — 2030» даму Стратегиясынан бастау алатын, еліміздің жақын жылдарға дамуын болжайтын бағдарламалық құжат болып табылады. [1,2,3]

Стратегиялық жоспарлау —  көптеген мемлекеттер, ірі және орта компаниялар  соңғы кездері кеңінен  қолдданылып жүрген  арнаулы білім  (қызмет) саласы. Ол басқаруда  ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде  қолданылуы екінші дүниежүзілік  соғыс кезінен  басталды және тек әскери ғана емес, сонымен қатар азаматтық қызмет  пен бизнес  сферасында да кеңінен қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы  ретінде қалыптасты.

Стратегиялық жоспарлаудың мәні айқындалған, шекті қор көлемі бойынша  дамудың магистральді бағытын, қазіргі экономиканың қолайлы тұстарын дұрыс пайдалану және жағымсыз жақтарының әсерін  бейтараптандыру арқылы  болашаққа нақты қойылған мақсатқа қол жеткізетін іс-әрекеттерді анықтауда.

Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалау жөніндегі  Агенттігі  әзірлеген  «Министірліктер  мен ведомстволарға  арналған жылдық стратегиялық жоспарларды дайындау  жөнінде әдістемелік  ұсыныстарына» (1997 жылдың мамыр айы) сәйкес стратегиялық жоспарлар төмендегі  бөлімдерден тұрады:

1. саланың ағымдағы қал-күйіне баға беру;
2. жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау;
3. басыңқылар;
4. SWOT — мақсаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау;
5. мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы;
6. стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, намесе аралық мақсаттар.

Жоспардың бірінші бөлімінде  бастама (старттық) кезеңге және саланың реформалауына  баға беріледі. Бастапқы жәй-күйді  әлемдік стандарттармен, ТМД елдерінің, дамыған және дамушы елдердің көрсеткіштерімен  салыстыру қажет. Сонымен қатар, ағымдағы жәй-күйді  бағалау саланың  (министрліктің) алдында тұрған бірінші кезектегі мәселелерді қамтуы шарт.

Министрліктердің алға қойған мақсаты  барынша аз болуы тиіс және де үштен аспағаны жөн. Мақсаттардың сандық өлшемде болғаны дұрыс. Сандық индекаторларды қалыптастыру мүмкін болмаған жағдайда мақсат нақты, айқын бақылауға, тексеруге мүмкіндік беретіндей  болуы шарт.  Мақсаттар  жалпы мемлекеттік стратегиялық жоспарға, оның басыңқыларымен қорларына, Үкіметтің реформа жөніндегі бағдарламасы мен индекативті жоспарларына сәйкес белгіленеді.

Жоспардың үшінші бөлімінде министрліктің іс-әрекеттерінің  басыңқы бағыттары  анықталынады. Басыңқылардың саны үш-бес, жекелеген ведомстволар үшін жеті болуы керек. Басыңқылар неғұрлым аз болса,  стратегиялық жоспарды орындауда  қолда бар қорлармен мүмкіндіктер  соғұрлым «шашылмайды».

SWOT – талдау – жоспардың төртінші бөлімін құрайды.

SWOT – ағылшын әріптерінің  аббревиатурасы. Қазақ тілінде күшті  (ұтымды) және әлсіз жақтар, мүмкіндіктермен қатерлер  мағынасын береді. Ол сыртқы және ішкі  жағдайларды  жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға  жету стратегиясын жасау үшін  қолданылады.

Күшті (ұтымды) жақтарға төмендегілер жатқызылуы мүмкін:

— салада реформалардың жеткілікті жүргізілуі және олардың нәтижелелегі;

— өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндігі, сыртқы ортаға тәуелделегінің  төменділігі;

— шығындармен бағалардағы артықшылықтар (бұл мүмкіндіктерде де аталуы мүмкін);

— сәйкес (барабар) құқықтық және нормативтік қамтамасыз етілгендігі;

— барабар информациялық қамтамасыз етілгендігі;

— прогрессивтік (перспективалық) технологиялар;

— күшті (ұтымды) менеджмент;

— жоғары  профессионалды  министрлік аппараты және оның жақсы  ұйымдастырылуы;

— ғылыми қамтамасыз етілуі  және жақсы интелектуалдылық қорлар;

— жеткілікті қорлар (жер, су, қаржылық т.б.);

— жақсы әлеуметтік қызметтер ( салалық, ведомсволық т.б.).

Бастапқы кезеңнің әлсіз жақтары төмендегілерді қамтиды.

— нақты стратегилар мен жоспарлардың болмауы;

— іс-әрекеттердің бірі мен бірі байланыссыз жан-жақты бағытталуы;

— нашар реформалануы  немесе реформалардың дұрыс нәтиже бермеуі;

— Министрлік апаратының  нашар ұйымдастырылуы;

— нашар құқықтық кеңестік;

— ақпараттармен нашар қамтамасыз етілуі;

— нашар технологиялр;

— экологиялық мәселелердің болуы;

— іс- әрекеттердің  өзара байланысының нашарлығы;

— көлік жолдарымен коммуникациялардың болмауы, т.б.

Егер күшті (ұтымды) және әлсіз жақтарды талдауда  саланың ішкі факторлары  қаралатын болса, онда мүмкіндіктер мен қателерді  бағалауда сыртқы факторлар зерттеледі.  Мүмкіндіктер сыртқы нарықта кездеспейтін, кездессе де айқын көрінбейтін  белгелі бір факторлар түрінде болса, онда қауіп-қатерлер сыртқы нарықтың қатерлі бәсекелестік  (осы сала үшін қауіпті басқада жағдайлар) түрінде сипатталуы мүмкін. Мысал ретінде мүмкіндіктермен қауіп-қатерлердің қатарына төмендегілерді жатқызуға болады (бұл тізім түгел әрі міндетті бола алмайды).

         Мүмкіндіктер:

• табиғи байлықтардың болуы (жер, су, пайдалы қазбалар және т.б.) ;
• жаңа сыртқы нарықтарды жаулап алуға жағдай жасайтын өндірісті ұйымдастыру мүмкінішілігінің болуы;
• жаңа технологияларды игеру;
• халықаралық көлік байланыстары мен коммуникациялардың болуы;
• басқа ұйымдармен, компаниялармен көлбеу интеграция жүргізу;
• бәсекелестердің сыртқы нарықтардағы әлсіздігі;
• баға мен шығындарды төмендетудегі ірі мүмкіндіктер;
• мемлекет тарапынан қолдау және т.б.

Қауіп-қатерлер:

• күшті бәсекелестер тарапынан қысымның болуы;
• қорлардың жеткіліксіздігі (мүмдем болмауы);
• сыртқы нарықтарға шығуға мүмкіндіктердің болмауы;
• ішкі нарықты жоғалтып алмау қаупі, т.б.

Барлық жұп комбинациялар талданады, олардың ішінен тек стратегияны әзірлеуге ескерілетіндері зерттеледі. Мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлердің диалектикасын  естен шығармау керек. Өйткені, пайдаланылмаған мүмкіндік, оны бәсекелестер дұрыс пайдаланған жағдайда, керісінше, қауіп-қатер болып шығу мүмкін.

Аймақ бойынша өңдеуші өнеркәсіпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерінді қамтамасыз ету, 2001 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнімділігін кемінде 3 есе арттыру және ЖІӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету; өңдеуші өнеркәсіптің негізгі қорларының өнімділігін арттыру көзделген:

• кәсіпкерлік ахуалды, құрылымды қалыптастыру және жеке секторды ынталандыратын әрі бәсекелестік артықшылықты жетілдіретін қоғамдық институттарды қамту, қосылған құнға барынша қол жеткізе отырып, нақты өндірістерде қосылған құндар тізбегіндегі элементтерді игеру;
• ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру;
• елдің экспорттық  әлеуетін   қосылған  құны   жоғары   тауарлар   мен қызметтердің пайдасына қарай эртараптандыру;
• сапаның әлемдік стандартына көшу;
• дүниежүзілік ғылыми-техникалық   және   иновациялық   процестерге қосыла     отырып,     өңірлік     және     дүниежүзілік     экономикамен ықпалдасуды күшейту қарастырылған.

Стратегиялық жоспарлаудың 2004-2015 жылдар бойынша жүзеге асу кезеңдері:

1-кезең — 2004-2005 жылдар

2-кезең — 2006-2010 жылдар

3-кезең — 2011 -2015 жылдар

Стартегияны іске асыруға  жұмсалатын инвестициялық сипаттағы тікелей шығындардың болжамды көлемі жылына 1,2 млрд. АҚШ долл. құрайды. Бұл ретте Стратегияны іске асыруға  жұмсалатын мемлекеттік шығындардың құны 2003 жылғы бағалармен жылына 260 млн. АҚШ долл. құрайды. [3]

Республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландыру көлемі тиісті жылға бюджетті қалыптастыру кезінде нақтыланатын болады.

Стратегия іс-шарларын қаржыландыру үшін Даму Банкінің, Инвестициялық қордың, Инновациялық қордың қаражаты тартылатын болады. Бұл ретте жаңа инвестициялық және инновациялық институттарды күру ірі қаржы ресурстарын іздестіруді қажет етеді.

Индустриялық-инновациялық саясатты белсенді жүргізу экономиканың өсу қарқынын жылына кемінде 8,8-9,2% қамтамасыз етеді. Бұл 2001 жылмен салыстырғанда 2015 жылы ЖІӨ көлемін 3,5-3,8 еседей үлғайтуға мүмкіндік береді. Бұдан басқа өңдеуші өнеркәсіпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4%-ке дейін жеткізуге, 2001 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнімділігін кемінде 3 есе арттыруға және ЖІӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендетуге мүмкіндік береді.

Стратегияны   іске   асыру   нәтижелері   2015   жылы   мұнай,   газ   кен орындарын  қарқынды  игеру  жағдайында экономиканың  және  өнеркәсіптік өндірістің құрылымын түбегейлі өзгеріске үшыратпайды.

Стратегияны іске асыру:

• ЖІӨ құрылымында өнеркәсіптің үлестік салмағын 2015 жылы 46,5%-тен 50-52%-ке дейінгі мөлшерде үлғайтуға;
• ЖІӨ құрылымында ғылыми және ғылыми-инновациялық қызметтің үлестік салмағын   2001   жылғы   0,9%-тен   2015   жылы   1,5-1,7%-ке арттыруға.

ЖІӨ құрылымында өңдеуші өнеркәсіп үлесінің төмендеу қарқынын 2001 жылғы 13,3%-тен 2015 жылы 12-12,6 %-ке дейін төмендеуін бәсеңдетуге (салыстыру үшін бұл көрсеткіш индустриялық саясат жүргізілмесе, 2015 жылы 10,9%-ті құрайтын еді). Сонымен қатар Стратегия іске асырылмаса, өнеркәсіптік өндірістегі кен өндіру салаларының қосылған құнының үлесі, оның ішінде мұнай өндіру 2001 жылғы 31,0 және 25,6% қарғанда 2015 жылы тиісінше 55-56 % және 50-51%-ке жетуі мүмкін. Стратегияны іске асыруды есепке алғанда кен өндіру кәсіпорындарын 46-47%-ті ғана құрайды. Бұл ретте ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық өндіріс орындарының үлесі 2001 жылғы ЖІӨ 0,1%-нен 2015 жылы 1-1,4 %-ке дейін артады. Өңдеуші өнеркәсіптің қосылған құнының құрылымында сапалық өзгерістер болады. Металлургияның және металдарды өңдеу үлесі өвдеуші өнеркәсіптің қосылған құнының жалпы көлемінің 40,1%-нен 27-28 %-ке дейін төмендейді, ал ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу үлесі 38,1%-тен 45-46%йін өседі. Бұл ретте ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялы өнімнің үлесі 2001 жылғы 0,6%-пен салыстырғанда 9-11%-ті құрайды.

Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейінгі кезеңге арналған мемелекеттік экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын эртараптандыру арқылы дамудың шикізаттық бағытынан қол үзу арқылы елдің тұрақты дамуына қол жеткізуге бағытталған.

Өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге кабілетті және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер өндірісі мемлекеттік индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы болып табылады.

Дүниежүзілік экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы бірқатар проблемаларға тап болып отыр. Негізгі проблемаларға мыналарды жатқызуға болады: бір жақты шикізат бағыттылығы, әлемдік экономикаға ықпалдасудың әлсіздігі, ел ішіндегі салааралық және өңіраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, ішкі рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның дамымауы, кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндірістің арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрі — ҒЗТКЖ) қаржының аз бөлінуі, менеджменттің экономиканы Ғаламдану процестеріне және сервистік-технологиялық өтуге бейімдеу міндеттеріне сәйкес келмеуі.

Проблемеларды шешу және Стратегия аясында алға қойылған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу үшін Даму Банкінің қызметін жандандырумен қатар Қазақстанның инвестициялық қоры, Экспортты сақтандыру жөніндегі корпорация, Инновациялық қор сияқты арнайы даму институттарын құру көзделіп отыр.

Бұл ретте осы институттар қосылған құны жоғары жаңа өндірістерді құруға және олардың жұмыс істеп тұрғандарын дамытуға және келелі салаларды кешенді талдау, олардың ең маңызды элементтерін анықтау негізінде ғылыми және ғылыми-техникалық зерттеулер мен әзірленімдерге қолдау көрсетуге инвестициялау саясатын жүргізетін болады.

Стратегия елде ғылымды және инновациялық қызметті ынталандыруға бағытталған белсенді мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясат жүргізуді көздейді. Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қаржы рыногын одан әрі дамыту және фискалдық, білім беру, монополияға қарсы, инфрақұрылымдық саясатты жетілдіру көзделіп отыр. Стандарттау саясаты шеңберінде экономиканың және басқарудың барлық салаларында әлемдік стандарттарға көшу көзделуде.

1.3 Стратегиялық жоспарлаудың әлемдік тәжірибесі және оның

аймақтық жоспарлауда қолдану мүмкіндіктері

 

Жоспар сыртқы және iшкi факторларға қарай 2007-2009 жылдарға арналған экономиканы дамытудың қарқындарын негiздейдi әрi орталық және жергiлiктi органдардың экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын дамыту үшiн қолайлы жағдайлар жасау саласындағы iс-қимылын айқындайды.

Жоспар стратегиялық жоспарларда, Қазақстан Республикасы Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауларында, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң бағдарламаларында айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу және басымдықтарды iске асыру үшiн экономика салаларын дамыту жолдарын айқындайды.

Әлемдік тәжрибе сәтті де, сәтсіз де стратегияларға бай.  Кейде, бір қараған да орындалуы мүмкін емес тәрізді стратегиялардың нәтижелі жүзеге асқандары бар, керісінше, керемет стратегилар ұйымдаспағандықтан, іс-әрекеттердің байланыссыз жүргізілгендігінен, басшылардың жігерсіздігінен іске аспай қалғандығын айтуға болады. Дегенмен, ғылыми және практикалық тәжірибелерді зерттеп тұжырымдау бірнеше эталондық стратегияны бөліп шығаруға мүмкіндік береді:

а) құнарлы өсу стратегиясы — өндірілетін өнім түрлерін, салалық ерекшеліктерді өзгеріссіз қалдыра отырып, жалпы көрсеткіштердің өсуіне  қол жеткізу;

ә) диверсификациялық өсу стратегиясы – қызмет жүргізу шеңберін өзгерту,  өндірісті жаңа өнім түрлерін шығаруға бағдарлау;

б) интеграциялық өсу стратегиясы – жаңа құрылымдарды қосу және осы қызмет  шеңберіндегі күшті  ұйымдармен интеграция  жүргізу арқылы өсу;

в) шығындарды қысқарту стратегиясы.

Жоспарланған стратегия аралас болуы да мүмкін, яғни нақты жағдайға  байланысты жоғарыда аталған стратегиялардың элементтерінен құрылуы мүмкін.

Жоспардың соңғы бөлімінде көзделген  мақсаттарды жүзеге асыру  кезеңдерімен аралық  мақсаттар көрсетіледі. Аралық мақсаттар қысқа мерзімдік стратегияларға тән болғандықтан, ақырғы мақсаттармен бірдей бола бермейді. Стратегиялардың орындалуын кезеңдерге бөлу ішкі  және сыртқы бақылау үшін қажет. Стратегияны жүзеге асыру кезінде оқтын-оқтын оның орындалуын бақылап, бағалап отыру керек.

Шет елдердегі стратегиялық жоспарлау түрлерінің эволюциясы назар аудартады. Оларда бұл процесс ондаған жылдарға созылады. Стратегиялық жоспарлау түрлерінің эволюциясы тұрғысынан алғанда мемлекеттік кірістердің ІЖӨ-ге үлғаю шамасына қарай экономикалық өсу қарқыны мен үйлесіміне бюджет ықпалының күшеюіне байланысты конъюнктуралық түрі бірінші болады.

Әлемдік тәжірибе дағдарысты уақытта, дамудың үлкен, шұғыл кезеңдерінде мемлекет еркін нарықтық «өз еркімен көңіл білдіруге» кедергі келтіріп, кең ауқымды міндеттерді өз мойнына алатынын айғақтайды. Ф. Рузвельт (АҚШ президенті) осылайша кейнсиан ережесін қолданды, бұған өндірісті жоспарлау, бюджет шығыстарын ұлғайту, ішкі нарықты кеңейту кіреді. Жоспарлау АҚШ-та көбірек дамыды. Орталықтандырылған жоспарлау екі шығу көзінен: муниципалды және аймақтық деңгейдегі жоспарлау; ірі фирмалар деңгейінде жоспарлаудан бастау алады. Алғашқы бесжылдық жоспар АҚШ-та 1928 ж. қабылданды, ол индустрияның жаңа ірі саласы авияцияны дамытуға арналды. Жоспарлы тапсырмаларды белгілегенде ешқандай волюнтаризмге жол берілмеді.

Стратегиялық жоспарлауды қолдануда Францияның бай тәжірибесі бар. 1946 ж. бастап жалпы мемлекеттік жоспарлар жасала бастады. Олардың жасалуын жоспар жөніндегі бас комиссариат ұйымдастырды. Жоспарлаудың француздық жүйесінің негізін қалаушының атымен «Моне жоспары» деп аталған бірінші мемлекеттік жоспар 1947 жылдан 1953 жылға дейін жұмыс істеді. Қазіргі уақытта он бірінші бесжылдық жоспар іске асуда. Бұл жоспарлар директивті сипатта болмаса да, жалпы алғанда ел осы жоспарлардың бағытын ұстанады және бұл елді экономикалық прогреске әкелген, басқарудың қуатты тетіктерінің бірі болып қызмет етеді.

Жоспарлауды қолдану саласында Жапония ірі табыстарға жетті. Индустрияландыруда жоспарлау негізінде ірі өзгерістер болып өтті. 1950, 60, 70-жылдары нарықтық экономиканың жоспарымен бірлескен үш онжылдықты — капитализм мен социализм арасындағы «үшінші жолдың» классикалық нұсқасы деп санауға болады. Мұндай синтез жақсы нәтижелер беретін болып шықты. Жапонияның әлеуметтік-экономикалық дамуының алғашқы үш жалпы мемлекеттік жоспары: экономикалық өзін-өзі қамтамасыз етудің бесжылдық жоспары (1956-1960 ж.ж.), жаңа ұзақ мерзімді экономикалық жоспар (1958-1962 ж.ж,), ұлттық табыстың екі еселену жоспары (1961-1970 ж.ж.) деп аталды. Бұл жоспарларда орташа жылдық экономикалық өсу тиісінше 5,0; 6,5; 7,2% болса, ал жеткен орташа жылдық экономикалық өсуі 9,1; 10,1 және 10,4 құрады. Бұл жоспарлардың ерекшеліктері мынада: олардың атауларында дамудың басты мақсаты бейнеленеді және межеленген қарқын шынайы іс жүзіне асарлықтай болып шығатындығында.

XX ғ. 50-жылдарынан бастап әлеуметтік-экономикалық дамудың он үш жалпы мемлекеттік бағдарламасы жасалды. Жалпы мемлекеттік жоспарлау Жапонияда индикативті сипатта болғандықтан, бұл жоспарлар шын мәнісінде заңдар болып табылмайды, оларда үкіметке арналған болжамдар мен ұсыныстар болады.

Өсу көрсеткіштері жөніндегі бағдарламаның көпшілігі нұсқаушылық (директивті) деп саналса да, орындалады және асыра орындалады. Бұл жоспарлар экономикада болып жатқан нақты тенденциялар мен процестерді көрсететініне айғақ, сондықтан менеджменттің әсіресе, микродеңгейдегі тиімді тәсіліне айналуда.

Жалпы алғанда Жапонияның нарықтық жағдайларда жалпы мемлекеттік экономикалық жоспарлау саласындағы қырық бес жылдық тәжірибесі оның шаруашылықты мемлекеттік реттеудің икемді және тиімді түрі екендігіне дәлел болады. Жапонияда материалдық және ақшалай ресурстарды өнеркәсіптің негізгі секторларының дамуына, сондай-ақ валюталық резервтерді озық технологияның импорты үшін қолдана отырып, шоғырландырады.

Жоспарлау Қытайда кеңінен қолданылады. Бұл елдің мемлекеттік секторында қатаңдығы елеулі түрде жұмсартылған директивті жоспарлау сақталды. Мемлекеттік емес секторда жоспар мен нарықтың өзара әрекет жасауы қамтамасыз етіледі. 1997 ж. дейін жеткен; жалпы ішкі өнім (ЖҰӨ) 5,7 есе өсті, жыл сайынғы өсу 9,6% құрайды. Елде жүзеге асып жатқан жоспарлау жүйесінің ерекшеліктері көбінесе даму стратегиясымен айқындалады.

Қытайда үш кезеңдік жоспар XXI ғ. ортасына дейінгі кезеңге арналып қабылданды. Бірінші кезеңде (1990 ж. дейін) өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының жалпы өнімін екі еселеп, халықты азық-түлікпен және киіммен қамтамасыз етті; екінші кезеңде (1991 -2000 ж.ж.) жалпы ұлттық өнімді (ЖҰӨ) екі еселеу, бұл есептеулерге қарағанда қоғамда «орташа ауқатты» іс жүзінде орындалды; үшінші кезеңде (2050 ж. дейін) жан басына шаққандағы ЖҰӨ шамасы бойынша орташа дамыған елдер деңгейінде және негізінде халық шаруашылығын кешенді жаңғыртып, жетілдіруді аяқтау.

Оңтүстік Кореяда жарты ғасырға жуық уақыт бойы жоспарлау басқарудың экономикалық тәсілдерінің бірі ретінде қолданылады. 1954 ж. БҰҰ сарапшыларының қатысуымен жоспары жасалды. 60-жылдары төрт бесжылдық жоспары бар, ұзақ мерзімді (20 жылға) даму бағдарламасы құрылды. 1963 ж. кейіннен министрлікке айналдырылған экономикалық жоспарлау басқармасы құрылды.

Бұл елде нақты өндірістік тапсырмалар мен оларды орындау мерзімі белгіленіп, орталықтандырылған жоспарлау (орташа және ұзақ мерзімді жоспарлар мен мақсатты бағдарламалар) қолданылды.

Үндістанда жоспарлау экономиканы басқару жүйесінде ұзақ уақыт бойы қолданылды. Бірінші бесжылдық жоспар бойынша (1951-1956 ж.) ауыл шаруашылығы, жер суландыру, энергетика мен көлік салалары, яғни өнеркәсіптің болашақ дамуы үшін инфрақұрылымы артықшылықты деп танылды. Екінші бесжылдық жоспарға сәйкес (1956-1961 ж.ж.) артықшылықты ретінде ауыр өнеркәсіп саласы бөліп көрсетілді. 1960-1970 ж.ж. кезеңде импортты алмастыру мен стратегиялық салаларды (энергетика, банк, сақтандыру) ұлттандыру (жеке меншікті мемлекет меншігіне айналдыру) саясаты жүргізілді.

1994 жылы АҚШ-та тауар көлемінің үнемі өсуіне мүмкіндік беретін өндірістің бес жылдық даму жоспары бекітілген. Сонымен қатар, батыс елдерінің ірі концерндері өз кәсіпорындарына жыл сайынғы орта мерзімді және егжей-тегжейлі өндіріс жоспарларын жібереді.

Басшылық өзінің ұзақ мерзімді жоспарларымен сәйкес келетін қысқа мерзімді жоспарлар жасауға тиіс. Мұндай қысқа мерзімді стратегия тактика деп аталады. 

Жоспарлауды шет елдерде әлеуметтік-экономикалық дамуды басқару тәсілі ретінде қолдану жайлы жоғарыда қаралған сұрақтар оны экономикалық тетіктің құрамдас бөлігі ретінде пайдаланудың тиімділігін айғақтайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• ОҚО экономикасынДа Халықты әлеуметтік қорғауды қаржылық қамсыздандыруДЫҢ соңғы жылдардағы даму тенденциясы

 

 

2.1 ОҚО экономикасында халықты әлеуметтік қорғауды қаржылық қамсыздандыруды салаларының дамуы

 

Соңғы жылдары жалпы республикамызда, сондай-ақ облысымызда құрылыстың қарқынды дамуы байқалады. 2006 жылы тұрғын үйлерді іске қосудан Оңтүстік Қазақстан облысы Астана қаласынан кейін, екінші орынды алып отыр. Құрылыс және жөндеу жұмыстары көлемінің өсуі жергілікті құрылыс материалдарын өндірушілерді өндіретін өнімдерінің сапасын жоғарылатуы мен өндіріс көлемінің ұлғайтуына ынталандырады. Жоғарыда көрсетілген-дерді қорытындылай келе,  өнеркәсіптің аталған саласының атқаратын ролі зор.  Өнеркәсіп саласындағы өзге де металл емес минералды өнімдердің өндірісі. Бүгінгі күні аталған қызмет түрі кәсіпорындарының үлесі облыстың өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінің  5,8%, өңдеу өнеркәсібінің — 7,6% құрады.

1 сурет — Жалпы өнеркәсіп өндіріс көлеміндегі өзге де металл емес минералды өнімдер өндірісінің үлесі, өндіріс көлемі  және нақты көлем индексі, пайызбен

 

2007 жылдың қаңтар-сәуірінде өзге де металл емес минералды өнімдерді өндіретін кәсіпорындар 2732,8 млн. теңгенің  өнімін шығарды, нақты көлем индексі 2006 жылдың тиісті кезеңіне 142,5% құрады.

Жылдан-жылға цементтің өндіріс көлемі үздіксіз өсіп жатыр. 2007 жылдың қаңтар-сәуірінде цементтің өндіріс көлемі 306,0 мың тоннаны құрап, 2006 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда нақты көлем индексі 50,9% өсті.

 

2 сурет — Өзге де металл емес минералды өнімдерінің аса маңызды түрлерінің құрылымы, пайызбен

2007 жылдың төрт айында әктің өндіріс көлемі 68292 тоннаны құрады, бұл 2006 жылдың қаңтар-сәуірінен 3,1 есе артық.

Сонымен бірге, ағымдағы жылдың қаңтар-сәуірінде сала кәсіпорындарын-да  25,8  мың текше м.  құрылыс кірпіштері өндірілді, бұл 2006 жылдың қаңтар-сәуірінен 33,5% төмен. 2007 жылдың I тоқсанында облысқа Ресей, Германия, Қытай және Түркия елдерінен 2282,0 тонна, 1609,4 мың АҚШ доллар соммасында құрылыс кірпіштері әкелінді.

 Тауарлық бетонның өндіріс көлемі  40683 тоннаны құрады, өндіріс көлемінің  жартысына жуық бөлігі (48,8%) шағын кәсіпорындардың үлесіне тиесілі.

Ағымдағы жылдың қаңтар-сәуірінде сала кәсіпорын-дары (шағын кәсіпорындарды қосқанда) 7632 тонна бетоннан жасалған құрама құрылыс құрылымдарын өндірді.

Жұмыспен қамтылған қызметкерлер саны және орташа айлық жалақысы.  2007 жылдың қаңтар-наурызында өзге де металл емес минералды өнімдерді өндіретін кәсіпорындарда қызметкерлердің саны 2270 адамды құрады, осы саладағы қызметкерлер саны өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 13,8% артты.

 

 

3 сурет — Жұмыспен қамтылған қызметкерлер саны, адам

Аталған сала қызметкерлер санының өсуімен қатар, олардың орташа айлық жалақысы да жоғарылағаны байқалуда. Сонымен, 2007 жылдың I тоқсанында сала қызметкерлерінің орташа айлық жалақысы 33406 теңгені  құрады және 2006 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 16,6% өсті.

 

 

4 сурет — Өзге де металл емес минералды өнімдерді өндіретін кәсіпорындардағы қызметкерлердің орташа айлық жалақысы

 

2006 жылы өзге де металл емес минералды өнімдерді өндірумен айналысатын кәсіпорындармен 1573,7 млн. теңге мөлшерінде салық салынғанға дейінгі жиынтық табыс алынды. Аталған саладағы ірі және орта кәсіпорындардың дебиторлық берешегі  2006 жылы 3525,2 млн. теңге, оның ішінде мерзімі өткен дебиторлық берешектің үлесі  3,5% (124,2 млн. теңге) құрады. Дебиторлық берешек құрылымының негізгі көлемін, немесе 31,2% (1098,1 млн. теңге), сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі алып отыр. Мұнда мерзімі өткен берешектің көлемі 62,5 млн. теңгені немесе 5,7% құрады.

Осы сала өндірісінің есеп берген ірі және орта кәсіпорындарының міндеттемелер бойынша жалпы бере-шегі 7298,7 млн. теңгені құрады және дебиторлық берешектен 2,1 есе артық болды. Міндеттемелер бойынша берешектің құрылымында банктің кредиттері – 44,2%, кредиторлық берешектер 24,0% және жеткізушілер мен мердігерлердің есебі бойынша берешек 15,3% үлес салмағын алды.

5 сурет — Өзге де металл емес минералды өнімдерді өндіретін

кәсіпорындардың қаржылық нәтижесі, млн. теңге

2007 жылдың қаңтар-сәуірінде  өнеркәсіптің дамуына 17998,9 млн. теңге инвестиция жұмсалды немесе жалпы облыс көлеміндегі инвестиция жұмсаудың  36,3% құрады. Оның ішінде өзге де металл емес минералды өнімдерді өндіретін кәсіпорындардың жағдайын жақсартуына  –  613,2 млн. теңге немесе 3,4% тиесілі.

6 сурет — Өзге де металл емес минералды өнімдерді өндіру саласы бойынша  негізгі капиталға бағытталған инвестициялар, млн. теңге

 

Соңғы жылдары тұрғын үйлердің құрылыстары, сонымен қатар ауруханалар, мектептер мен бала бақшаларда жөндеу жұмыстарының көлемі ұлғаюда. Құрылыс жұмыстары көлемінің ұлғаюына байланысты, Оңтүстік Қазақстан облысындағы аталған сала кәсіпорындарының негізгі өнім түрлерінің өндіріс көлемінің өсу қарқыны байқалды.

Материалдық-техникалық базаның төмендігі мен технологиялық құралдарды жаңарту жұмыстарының  жеткіліксіздігіне қарамастан, аталған сала кәсіпорындары-ның  өндіріс көлемінің  жағдайы оң серпінді және өндірістік қызметін белсенді жалғас-тыруда. Отандық өнімдер өндірісін ұлғайту үшін, сала кәсіпорындарының өндірістік қуаттылығын арттыру керек, яғни қосымша ақшалай қаражаттар қажет.

Шағын кәсіпорындар нарықты тауар және қызметтермен толықтыруға, салалық  және аумақтық монополизмді, бәсекелестіктің өсуін жеңуге себепші болады.   

 Облыстың шағын кәсіпорындарының дамуы эконо-миканы тиімді реформалаудың индикаторларының бірі болып табылады. Кәсіпкерлік топ нарықтық қатынас-тардың дамуының ажырамас атрибуты, экономикалық қатынастардың дербес субъектісі ретінде қатысады.   

 Шағын кәсіпорындардың  артықшылығы күрделі салымдардың орнын тез толтыруы, өнім  өндіруші-лердің аймақтық рынокқа бейімделуі болып табылады.

2007 жылдың 1 қаңтарына облыс бойынша Әкімшілік регистрінде 1829 шағын өнеркәсіп кәсіпорындары тіркел-ген, оның 1314 бірлігі немесе  жалпы санының 71,8%  жұмыс істейтін кәсіпорындар. 

7 сурет —  Облыс бойынша  өнеркәсіп өндірісінің тіркелген, іс-әрекеттегі  шағын кәсіпорындардың саны, бірлік

 

2007 жылдың II тоқсанында шағын өнеркәсіп кәсіп-орындарында жұмыс істейтін қызметкерлердің тізімдік саны 542 адамды құрады, осы саладағы қызметкерлер саны өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 27,2% артты.

2007 жылдың 1-шілдесіне облыстың шағын өнер-кәсіп кәсіпорындарында жұмыс істейтін қызметкерлерінің  орташа айлық  жалақысы 24503 теңгені құрады, бұл өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 45,7% жоғары.

Алайда, шағын өнеркәсіп кәсіпорындарында жұмыс істейтін қызметкерлерінің орташа айлық жалақысы облыс  деңгейінен төмен болып отыр. 2007 жылдың 1-шілдесіне бұл көрсеткіш облыс деңгейінің 69,4 пайызы болды.

8 сурет — Шағын өнеркәсіп кәсіпорындарында жұмыс істейтін қызметкерлердің  саны және орташа айлық жалақысы

 

2007 жылдың II тоқсанында өнеркәсіп өндірісінің шағын кәсіпорындары 3471,9 млн. теңгенің өнімін өндірді, бұл 2006 жылдың тиісті кезеңінен 57,0% артық, сондай-ақ жалпы  өндірілген өнім көлемінің едәуір бөлігі өңдеу өнеркәсібіндегі кәсіпорындарға тиесілі болып, жалпы өндірілген өнім көлеміндегі олардың үлесі 94,8% құрады.

Кен өндіру өнеркәсібінің шағын кәсіпорындары 2007 жылдың II тоқсанында 108,1 млн. теңгенің өнімін өндіріп, алдыңғы жылдың тиісті кезеңіне нақты көлем индексі 108,9% құрады. Бұл әк және гипс өндірісі көлемінің 27,6% ұлғаюынан болды.

9 сурет — Шағын өнеркәсіп кәсіпорындарының өндіріс көлемі және нақты көлем индексі

 

2007 жылдың II тоқсанында өңдеу өнеркәсібінің кәсіпорындары 3291,3 млн. теңгенің өнеркәсіп  өнімдерін өндірді, бұл 2006 жылдың II тоқсанының деңгейінен 59,3% жоғары.

Тамақ өнеркәсібі экономикадағы өмірлік маңызы жоғары салалардың бірі болып табылады.  2007ж. II тоқсанында  облыстың сусындар мен темекі өнімдерін қоса алғанда, азық-түлік өнімдерін өндіретін кәсіпорындарда 875,6 млн. теңгенің өнімі өндірілді, нақты көлем индексі 2006 жылдың тиісті деңгейіне 101,4% құрады. Тамақ өнеркәсібі  құрылымының  негізгі  бөлігі ұн өнімдерін өндіру өнеркәсібіне 36,3% және сусындарды шығару өндірісіне 29,4% тиесілі. Өндіріс  көлемінің өсуі азық түлік өнімдерінің мынадай түрлерінің өсуімен бейнеленеді: макарондар, кеспе, кускус және осыған ұқсас ұн  өнімдері – 10,3е., шұжық  өнімдері – 4,7е., дәннен және  өсімдіктен  жасалған ұн; олардың  майда тартылған қоспасы – 50,1%, кептірілген  нан  және  печенье, кондитерлік заттар және ұзақ мерзімде сақтайтын  тәтті  нанның  көлемі – 16,0%. Тамақ өнімдері  өндірісінің ұлғаюы тауарды өткізу нарығын кеңейту және дайын өнімге тұтыну сұранысының өсуінен  болды.

Ағымдағы жылдың II тоқсанында облыстың  тоқыма және тігін өнеркәсібінің өндіріс көлемі 45,7 млн. теңгені құрады, 2006 жылдың деңгейінен 66,2% жоғары, бұл өзге де жұмыс киімдері – 2,2е., ерлердің жұмыс киімдері – 17,7%  өндіріс көлемінің ұлғаюынан болды. Өнеркәсіптің аталған саласындағы өнімдерді өндіру көлемінің ұлғаюы тапсырыс көлемінің артуынан болып отыр.

Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі және баспа ісінде 2007 жылдың II тоқсанында 374,3 млн. теңгенің өнімі өндірілді, бұл 2006 жылдың тиісті деңгейінен 2,3 есе жоғары, бұл газеттер, жорналдар және аптасына төрт реттен аз шықпайтын мерзімдік басылымдар – 3,2 есеге артық шығарылуынан   болды. 2007 жылдың II тоқсанында резина және пластмасса бұйымдарын өндіруде 935,0 млн. теңгенің өнімі өндірілді, бұл 2006 II тоқсанынан 2,4 есе жоғары.

2007 жылдың II тоқсанында пластмассадан жасалған тақтайлар, табақтар, фольгалардың өндіріс көлемі 480883 тоннаны құрады, 2006 жылдың II тоқсанынан 4,5 есе артық.

Ағымдағы жылдың II тоқсанында аталған саланың шағын кәсіпорындары 54747 кг пластмассадан жасалған  есіктер, терезелер, есік қораптары және терезе жақтаулары, есікке арналған босаға, терезе қақпағы, терезе жапқыш және соған ұқсас бұйымдар мен олардың бөлшектері өндірді, бұл 2006 жылдың тиісті кезеңінен 54,8% артық. Аталған өнім өндірісінің ұлғаюы тұтыну сұранысының артуынан болды. Бұл негізінен облыста тұрғын құрылысының қарқынды дамуымен байланысты болып отыр.

Пластмассадан жасалған орауыш бұйымдардың өндіріс көлемі 682,5 млн. теңгені құрады, бұл 2006 жылдың тиісті кезеңінен 2,2 есе жоғары.

Электр энергиясын, газ бен суды өндіру және бөлу секторында 72,5 млн. теңгенің өнімі өндірілді, бұл 2006 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 7,2% жоғары.

2007 жылдың II тоқсанында өнеркәсіп өндірісіндегі  шағын кәсіпорындарда өнімдерді өткізуден (тауарлар, қызмет көрсетуден) түскен табыс 10305,6 млн.теңгені құрады немесе жалпы шағын кәсіпорындардың   табыс көлемінің 14,3% құрады. Өткізілген өнімнің өзіндік құны 8677,8 млн.теңгені құрды. Өнімдерді өткізуден (тауарлар, қызмет көрсетуден) түскен табыстың негізгі көлемі (94,3% немесе 9714,8 млн.теңге) өңдеу өнеркәсібіне тиесілі.

2007 жылдың II тоқсанында осы саладағы кәсіпорындардың 59,7% тиімді жұмыс істеп, олар 898,0 млн.теңгенің табысын алды. Бірақ, сол уақытта осы саладағы кәсіпорындардың 40,3%,  2562,0 млн. теңге соммасында  шығынға ұшырады.  

 

10 сурет -Салық салынға дейінгі табыс (шығыс), мың теңге

 

Өнеркәсіп өндірісіндегі шағын кәсіпорындардың дебиторлық берешегі 2007 жылдың II тоқсанында 44673,3 млн.теңгені құрады (барлық шағын кәсіпорындар-дың дебиторлық берешегінің 53,2%).

Өнеркәсіп өндірісіндегі шағын кәсіпорындарындағы дебиторлық берешектердің едәуір бөлігін (51,2%), өңдеу  өнеркәсібі, тау-кен өнеркәсібі – 48,5%, газ, электр энергиясын және су өндіру және бөлу өнеркәсібі  – 0,3%  алып отыр.

Өнеркәсіп өндірісіндегі шағын кәсіпорындардың  мін-деттемелер бойынша берешегі  50358,0 млн.теңгеге жетті. Міндеттемелер бойынша  берешектің  құрылы-мында кредиттік берешек – 69,3%, жеткізушілер мен мердігерлерге — 23,0%, басқа да міндеттемелер – 6,7% және еңбекақы бойынша – 0,3 пайызын алып отыр.

2007 жылдың II тоқсанында өнеркәсіп өндірісіндегі шағын кәсіпорындардың дамуына негізгі капиталға бағытталған инвестицияның жалпы соммасы 356,8 млн. теңге болып, жалпы облыс бойынша шағын кәсіпорындардың инвестиция көлемінің 66,1% құрады. Бүгінгі күні шағын өнеркәсіп кәсіпорындарындағы негізгі капиталға бағытталған инвестиция көлемі өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 91,9% төмендеді.

Бүгінгі күні өнеркәсіп өндірісіндегі шағын кәсіпорындардың саны көбейіп келеді, соған сәйкес қызметкерлер санының  өскені де байқалуда. Талдау кезеңінде, өнеркәсіп өнімдерін өндіру көлемінің артуы негізінен тамақ өнімдерін өндіру өнеркәсібі, тоқыма және тігін өнеркәсібі, сондай-ақ резина және пластмасса бұйымдарын өндіру өндірістерінің ұлғаюынан болды.

Осы уақытта, айта кету керек, шағын өнеркәсіп кәсіпорындарының орташа айлық жалақысының көлемі айтарлықтай төмен деңгейде болып отыр.

Шағын өнеркәсіп кәсіпорындарының дамуына бағыт-талған инвестиция көлемінің бірқатар төмендегені байқалып отыр.

Статистикалық көрсеткіштердің талдауы көрсеткендей, өндіріс саласындағы шағын кәсіпорындар көп көңіл бөлуді қажет етеді. Ол үшін мемлекет тарапынан салықтық преференциялар, сонымен қатар отандық кәсіпорындарға  тендерлерге қатысу үшін жеңілдікті шарттар қолдану арқылы шағын өнеркәсіп кәсіпорындарының дамуына қолайлы жағдай жасау қажет.

 

2.2 Оңтүстік аймақтағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер динамикасы

 

Қазақстан Республикасының экономикасындағы оңды өзгерістер және мемлекетіміздің әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына қосылуға ұмтылысы, қызметкерлердің білім деңгейіне кәсіби біліктілігіне жоғары талаптар қоя отырып, олардың қазіргі заманғы ақпараттық, сервистік технологияларға лайықты болуын қажет етеді.  

Жақын болашақта еліміздің әлеуметтік және экономикалық келбетін қалыптастыруда жастар маңызды орын атқаратын болады. Қазіргі уақытта, қоғам жастардың әлеуметтік шығу тегі жағына қарамастан барлығына теңдей мүмкіндектер беріп отырма және жас азаматтардың еңбек нарығындағы мүмкіндіктерін теңестіруде  тегін білім алу сапасы жеткілікті деңгейдеме деген сияқты өзекті мәселелер барлық дамушы мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық саясатында өзекті сипат алып отыр. 

Бұл сараптамалық жазбада 15-24 жас аралығындағы жастардың Оңтүстік Қазақстан облысындағы еңбек нарығындағы жағдайы туралы статистикалық мәліметтер келтірілген.

Соңғы уақытта облыс экономикасында болып жатқан оңды өзгерістер жастарға да елеулі әсерін тигізді. Жастардың еңбек нарығындағы орнын қалыптастыруда олардың экономикалық тұрғыдан белсенділігі негізгі фактор болып есептеледі.  Зерттеу мәліметтері бойынша облыста 2006 жылы 15-24 жастағы экономикалық тұрғыдан белсенді жастар саны 234,7 мың  адамды құрады, бұл 2005 жылмен салыстырғанда 16,3 мың адамға немесе 7,5% артық.

11 сурет — 15-24 жас аралығындағы  жастардың экономикалық тұрғыдан белсенділігі, мың адам

 

Экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың жасы бойынша құрылымында 15-24 жастағы жастардың үлесі – 22,3%, қалалық жерде – 14,0%, ауылдық жерде —  27,6% құрады.

15-24 жас аралығындағы экономикалық тұрғыдан белсенді жастардың  басым бөлігі 75,7% немесе 177,8  мың адам ауылдық жерде, ал қалалық жерде – 24,3% немесе 56,9 мың адам тұруда.

Сондай-ақ, облыс экономикасында жұмыспен қамтылған жастардың саны 209,2 мың адамды құрады, бұл 2005 жылмен салыстырғанда 16,7 мың адамға немесе 8,7%-ға  артық. Облыста жұмыспен қамтылған жастар санының өсуі негізінен жалдамалы қызметкерлер санының артуы есебінен болып отыр.

2006 жылы, 2005 жылмен салыстырғанда 15-24 жас аралығындағы жалдамалы жұмыспен қамтылған  жастар саны 24,5%  артып  84,7 мың адамды құрады. Жалдамалы жұмыспен қамтылған жастардың басым көпшілігі, 52,6 мың адам  немесе 62,1% ауылдық жердің тұрғындары, қалалық жерде – тиісінше – 32,1 мың адам немесе жалпы санының  37,9% құрады.

2005ж.                                                                       2006ж.

12 сурет – Жұмысбастылық деңгейі бойынша жұмысбасты жастар құрылымы, пайызбен

 

Облыс экономикасында жұмыспен қамтылған жастардың басым көпшілігін, 124,5 мың адамды немесе 59,5% өздігінен жұмыспен қамтылғандар құрап отыр.

Өздігінен жұмыспен қамтылған жастардың басым көпшілігі, 87,3% немесе 108,7 мыңы ауылдық жердің тұрғындары.

Өздігінен жұмыспен қамтылған жастардың басым көпшілігі, 43,1% жеке аулада, 38,3% — жұмыспен өзін-өзі қамтығандар, 5,4% — өндірістік кооператив мүшелері ретінде, 12,6% — отбасылық кәсіпорындағы ақы төленбейтін жұмыскер ретінде жұмыспен қамтылды.

2006 жылы 16-24 жас аралығындағы жұмыспен қамтылған жастар (кәсіпкерлік қызметімен айналысатын шағын кәсіп-орындарды қоспағанда) саны 28,1 мың адамды құрады, бұл 2005 жылмен салыстырғанда 3,3%-ға немесе 0,9 мың адамға артық болды. Жұмыспен қамтылған жастардың басым көпшілігі 11,3 мың адам немесе барлық  жұмыспен қамтылғандардың 40,2% білім саласында жұмыс істеді, өнеркәсіпте – 5,3 мың адам (18,8%), денсаулық сақтауда – 2,5 мың адам  (8,9%), мемлекеттік басқаруда – 2,1 мың адам (7,6%), құрылыста – 1,2 мың адам  жұмыс істеді (4,3%).

Соңғы жылдары жастар жұмыссыздығының өзгеру динамикасы облыста жастар арасында жұмыссыздар санының және жұмыссыздық деңгейінің  төмендегенін көрсетіп отыр. Іріктеп зерттеудің мәліметтері бойынша, 2006 жылы бұл жас аралығындағы жұмыссыздар саны 25,3 мың адам болып, жалпы жұмыссыздар санының 33,4% құрады.  Бұл 2005 жылмен салыстырғанда 533 адамға (2,1%-ға)  кем болып отыр. Жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі 10,8% құрап, бұл облыс бойынша орта деңгейден 3,6 пайыздық  бірлікке жоғары.

13 сурет — 15-24 жас аралығындағы жұмыссыз халық,  адам

 

Оқу орындарын бітірушілерінің жұмысқа орналасуын реттейтін механизмнің жоқтығы, бұл тұрғыда келесі мәселелердің  пайда болуына әкеліп соғуда. Мәселен, іріктеп зерттеудің мәліметтері бойынша 2006 жылы оқу орнын бітірушілерден 10,8 мың адам жұмыссыз болған. Сондай-ақ жұмыс берушілердің басым көпшілігі жұмысқа қабылдау кезінде тиісті мамандық бойынша ең кемі екі жылдық еңбек тәжірибесінің болуын талап  етеді.  Жастардың  әсіресе еңбек нарығында жаңадан пайда болған жоғары оқу орнын бітірушілерінің  осы кезеңде еңбек тәжірибесі жоқ немесе жеткіліксіз деңгейде болады және  көп жағдайда олардың іскерлік қабілеттері қойылған талаптарға сай келе бермейді.

Облыстық жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар Департаментінің мәліметтері бойынша тіркелген жұмыссыз жастардың (16-24 жастағы) саны 2006 жылы 0,5 мың адам болып, 2005  жылмен салыстырғанда 1,1 мың адамға кеміді.

14 сурет — 2006 жылғы, жұмыспен қамту орталықтарына өтініш білдіріп жұмысқа орналастырылған 16-24 жас аралығындағы жастардың саны, адам

 

Жұмыспен қамту мекемелері арқылы облыста 2006 жылы 3,9 мың 16-24 жас аралығындағы азаматтар жұмысқа орналастырылса, одан ауылдық жерде орналасқаны – 2,0 мың болды.

Сондай-ақ, 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда экономикалық тұрғыдан  енжар жастардың (15-24 жастағы) саны 6,8 мың адамға өсіп (3,2%), 217,5 мың адамды құрады.

Облыстың еңбек нарығындағы жастардың жағдайына жүргізілген талдау  көрсеткендей, соңғы жылдары  оң өзгерістер байқалады. Бұл негізінен облыстағы экономикалық жағдайдың тұрақтануына байлынасты болды, ол өз кезегінде экономикалық тұрғыдан белсенді және жұмыспен қамтылған жастар санының артуына ықпал етті.

Алайда, экономикада жұмыспен қамтылған жастар санының артуына қарамастан, олардың жұмыссыздығы жоғары деңгейде қалып отыр. Жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі 10,8% құрап, облыс бойынша орта деңгейден 3,6 пайыздық  бірлікке жоғары.

Қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы, облыс жастарының жұмыспен қамту мәселесін шешуде, шетелдік тәжірибені ескере отырып жастарды жұмысқа орналастыру  жөнінде арнайы бағдарламалар дайындау қажет. Сондай-ақ дамыған әлеуметтік серіктестік жүйесін құру  арқылы кәсіптік білім берудің құрылымы мен сапасын жұмысберушілердің талаптарына сәйкес қалыптастыруға баса назар аудару кажет етеді.

Жалпы алғанда аймақтағы әлеуметтік – экономикалық даму көрсеткіштерін сипаттайтын ОҚО бойынша негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторларын қарастырайық. (2 кесте)

 

2 кесте — Негізгі әлеуметтік – экономикалық индикаторлар

 

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2007 ж.	2007 ж. 2006 ж.  қарағанда, %-бен
1	Өнеркәсіп өнімінің көлемі	млн. теңге	169271,5	116,7
2	Жалпы ауыл шаруашылығы	млн. теңге	113762,9	55,1
3	Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру:
	сойылуға жіберілген мал мен құс (тірідей салмағымен)	мың тонна	145,6	106,7
	сүт	мың тонна	566,6	103,3
	жұмыртқа	млн. дана	238,8	90,8
	қой жүні	мың тонна	6,0	—
4	Темір жол көлігінен басқа көліктің барлық түрімен тасылған жүк	мың тонна	66676,8	95,5
5	Бөлшек сауда тауар айналымы ның көлемі	млн. теңге	52969,9	117,7
6	Сыртқы сауда айналымы	млн. АҚШ долл.	2416,5	135,9
7	Негізгі капиталға инвестиция	млн. теңге	110634,3	114,2
8	Бір қызметкердің орташа айлық жалақысы:	теңге	37059	100,3
9	Туылғандар саны	мың адам	64,1	84,5
10	Өлгендер  саны	мың адам	15,5	97,2
11	Іске қосылған тұрғын үйлер	шаршы метр	815795	132,8

 

Бұл кестеден 2007 жылы 2006 жылға қарағанда өнеркәсіп өнімдерін өндіру, мал шаруашылығы өнімдерін өндіру, бөлшек сауда тауар айналымының,  сыртқы сауда айналымы көлемінің артқанын көруге болады. Ал,  жалпы ауыл шаруашылығы бойынша өнім өндіру, темір жол көлігінен басқа көліктің барлық түрімен тасылған жүк көлемдерінің және туылғандар саны мен өлгендер санының кемігенін байқауға болады.

 

 

 

 

 

     3  Халықты әлеуметтік қорғауды қаржылық  

          қамсыздандыруДЫҢ жетілдіру жолдары

 

   3.1 ОҚО экономикасының стратегиялық даму бағыттары

 

Қазіргі заманға барабар болатын Қазақстан даму стратегиясын жасау үшін ағымдағы геосаясаттық және геоэкономикалық үдерістерді, басталған жиырма бірінші ғасырмен әкелінген мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлерді түсіну қажет. Социалистік жүйені қиратқаннан кейін әлем жаңа әлем тәртібіні құру дәуіріне кірді. Өз негізінде қос полярлы әлем тәртібі бір полярлық тәртібіне ауысты. Бірақ әлемдік қауымдастық дамуды белсенді түрде жалғастырып жұр. Дамудың маңызды факторы әлемдік экономиканы ғаламдандыру болып табылады.Соңғы 30 жылдың ішінде Шығыс Азия аймағының қарқынды дамуы күштердің жаңа орналастыруын әкелді. Осы уақытта әлемде үш дамыған экономикалық орталықтар бар: АҚШ, Еуропалық Одақ және Жапония. Бізбен көрші Қытайда да экономикалық алыпқа айналдырудың шын келешегі бар.

Мемлекеттің рөлін төмендету туралы болжамдарға қарамастан жиырма бірінші ғасырдағы әлемдік үдерісте басты әрекет істейтін тұлғалары болып егеменді мемлекеттердің қалатындығы анық. Басқа сөзбен айтқанда, мемлекет арасындағы бәсекелестік тарихтың бас қозғалтқышы болып қалмақ.

Жалпы, осы уақытта әлемдік саясат дамыған мемлекеттер шектелген шеңберінің мүдделерімен анықталады. Табиғи ресурстар таусылған жағдайларда ірі елдер стратегиялық маңызды шикізатқа бақылауды билеп алуға тырысады. Маңызды энергетикалық ресурстарға ие болып жүрген Қазақстан тиісті қауіп-қатерлерді басынан кешуде.

Әлемдік экономикада, шын айтқанда дамыған елдердің ұлттық компаниялары болып табылатын, трансұлттық корпорациялардың (ТҰК) мүдделері үстемдік етіп жүр. Осы уақытта ТҰК-лар әлемдік өнеркәсіптік өндірістің жартысын бақылайды. ТҰК-дағы өзгешелік белгілер: нарықтарды ғаламдық көру және әлемдік көлемде бәсекелестікті жүзеге асыру; әлемдік нарықтарды бөлу; компаниялар мүдделерін алға басуы үшін өз елдерінің мемлекеттік аппаратын пайдалану; ТҰК-лар әрекет ететін мемлекеттерге экономикалық және саяси ықпалын жүзеге асыру болып табылады.

Ірі мемлекеттер өз ТҰК-ын белсенді түрде қолдайды, ал ТҰК-лар өз кезегінде оларға халықаралық қызметтен салық қаражаттарын түсіруді, олардың экономикалық және саяси ықпалын таратуды қамтамасыз етеді.

Осы уақытта ТҰК-лар әлемдік экономиканың негізін қалайды.

ТҰК-дың дамушы елдерге жағымсыз ықпалынан келесі негізгі жағдайларды бөліп шығаруы мүмкін:

ТҰК-лар жергілікті компанияларға күшті бәсекелестікті көрсетеді және оларды дамытуға мүмкіндік бермейтін ішкі нарықта қысады;

трансұлттық капиталдың қауырт ауысуы ұлттық валюталардың тұрақтылығын бұзып тастауы және дамушы елдердің ұлттық қауіпсіздігі үшін қауіп-қатерді жасауы мүмкін.

Ұзақ мерзімді жоспарда бәсеке қабілеттілігі бар экономиканың негіздерін құру. 2010 жылға қарай жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) көлемін екі есе арттыру.

Экономика саласында:

— мемлекетті экономикалық өсудің “локомотивіне” айналдыру;

— мемлекеттің қатысуымен жүйе құрылымдайтын ірі компанияларды жасау, оларды аймақтық, мүмкіндігінше, әлемдік деңгейге шығару;

— ТМД аймағында экономикалық өктемдік жүргізу.

Мемлекеттік басқару саласында:

— тиімді, мемлекеттік кәсіпкерлікті басқара алатын Үкіметті құру;

— биліктің орталық және жергілікті органдарының қызметін анық бөлу;

— заңнамамен белгіленген құзыреті шегінде мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарға дербестігін беру;

— мемлекеттің бюджеттік жүйені жетілдіру арқылы негізгі әлеуметтік салаларға бақылауы.

ТҰК-ға қарсы тұру үшін Қазақстан сияқты халқының саны аз болған елдерде отандық компаниялардың көлемі ұлттық экономиканың көлемімен салыстырылатын болуы тиіс. Бұл, мемлекет оларды басқарудан және олардың қызметін реттеуден шеттетілуі мүмкін емес деп көрсетеді.

Мемлекетке әрбір қаржы-өнеркәсіптік тобы немесе ірі корпорация бойынша осы бизнесте оның мүдделері қандай, оның меншік үлесі және бағытталған қаражаттарын қалай пайдаланады деген мәселені шешу керек. Ұлттық мақсаттарды жүзеге асыруға қатысатын қаржы-өнеркәсіптік тобы, бұл топтарда бар болған мемлекеттік меншік үлестің негізінде, мемлекеттік қамқорлықта және бақылауда болуы тиіс.

Келешекте мемлекет жоғарғы технологиялар саласында қаржы-өнеркәсіптік тобына дамудың мүмкіндігін туғызуы тиіс. Отандық қаржы-өнеркәсіптік тобынан үздік технологиялармен және қазіргі менеджментпен нағыз трансұлттық компанияларды жасау керек. Өз қаржы-өнеркәсіптік тобты басқа елдердің нарықтарына барынша жылжытып, оған тұрақты түрде өздерінің сыртқы экономикалық саясатын бағдарлап, мемлекет өз ықпал аясын кеңейтіп және әлемдік экономикада өз маңызын жоғарлатып алады.

Сонымен, тарихтың жаңа айналымда мемлекетке экономиканың кіліті салаларына қайта оралуы қажет. Бірақ, бұл қайта оралу – социалистік (кеңес үлгісіндегі) мемлекеттің оралуы емес, нарық жағдайындағы елдің ішінде де, шетелде де бәсекелесетін мемлекеттің оралуы болу тиіс.

Ғаламдандыру жағдайларында кедергілерді қою, тұйық экономиканы жасау мүмкін емес және керек емес. Бұл, отандық кәсіпорындар шетелдік компаниялармен елдің ішінде де, шетелде де бәсекелесуі тиіс деп көрсетеді. Сонымен бірге ғаламдандыру және ақпараттық технологияларды дамыту бізге әлемдік нарықта жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

Қазақстан экономикасы ішкі нарықтың сиымдылығы бойынша үлкен емес болып табылады. Бұл, ұзақ мерзімді экономикалық өсуге жету үшін біздің экономиканың экспортқа бағдарланған болуы тиіс деп көрсетеді. Тек қана импорттың орнын басуға бағытталған стратегия қателескен болушы еді.

Мұнай секторында өндірістің алдағы өсуі бізге қауіп-қатерлерді де, жаңа мүмкіндіктерді де әкеледі.

Қауіп-қатерлер көрші елдер кәсіпорындарының ұқсас өнімімен біздің кәсіпорындардың өнімін салыстырғанда оның бәсеке қабілеттілігі төмендетуімен байланысты. Қазақстанда еңбек ақысының деңгейі мейілінше жоғары болғаны көршілерде жоқ болған немесе нашар дамыған кәсіпорындардың салаларын дамытуға бізді бағдарлауға мәжбүрлетеді. Бұл, жоғары қосылған құнмен жоғары технологиялық өндірісіне бағдарланған өнеркәсіптік стратегияны әзірлеу, ақпараттық технологияларды енгізу керек деп санайды.

Қазақстанда ондай стратегияны іске асыруға мүмкіндіктер бар. Олар алдымен, мемлекетпен мұнай секторынан қосымша табыстарды алуымен байланысты. Басқа жағынан зейнетақы реформасының басталымы ішкі жинақтарын көбейтуге және жинақтаушы зейнетақы қорлар түрінде ірі инвесторларды құруға мүмкіндік береді. Мемлекет бұл екі сектордан пайда болған ресурстарды шоғырландыру және экономиканы жаңғыртуға бағыттауы тиіс: әрекеттегі кәсіпорындарды қайта құру, экономиканың жаңа стартегиялық салаларын құру.

Экономиканы жаңғырту үшін ірі көлемдік ұзақ мерзімді инвестициялар керек болады. Осы кезеңде тек қана мемлекет осындай жаңғыртудың “локомотиві” болуы мүмкін, өйткені жеке секторда әлі ұзақ уақыт өнеркәсіптің жаңа технология жағынан күрделі салаларына ірі ұзақ мерзімді инвестицияларды жүзеге асыруға қабілетті бола алмайды. Тек қана мемлекет өнеркәсіптік дамудың қажетті стратегиясын іске асыру үшін адам және қаржы ресурстарын шоғырландыру мүмкін. Сонымен, біздің стратегиямыз – экономиканың барлық кілті секторларында мемлекеттің қатысуымен жүйе құрылымдайтын компанияларды құру болып табылады.

Жүйе құрылымдайтын компаниялар қазақстандық экономиканың негізін жасауы тиіс. Бұл компаниялардың айналасында ұсақ және орта кәсіпорындар құру және олардың тапсырыстар бойынша жұмыс жасауы тиіс. Жүйе құрылымдайтын компанияларда мемлекеттің қатысу нысаны экономиканың саласымен және жалпы экономикалық ахуалмен байланысты “алтын акция” иелігінен ақциялардың жүз пайыздық иелігіне дейін құбылту мүмкін (жүйе құрылымдайтын компаниялар ұлттық экономикаға әсер ететін ірі кәсіпорындарды басқаратын болған соң, бұдан әрі оларды ұлттық компаниялар деп атаймыз).

Экономика ны жаңғырту стратегиясын іске асыру үшін тиісті қаржы жүйесін құру қажет. Мемлекеттік инвестициялық бағдарламасына сәйкес өнеркәсіптің жаңа салаларын инвестициялармен қамтамасыз етуге бейімделген мемлекеттік қаржы институттарды құруы керек. Қызмет ететін Ұлттық қормен қатар даму бюджеті, мемлекеттік несиелік даму ұйымдары осындай институттар болуы мүмкін.

Бұдан әрі ұлттық компанияларға Қазақстаннан тыс экономикалық өктемдік жүргізу, оларға таяу шетелде Қазақстанға қажет өнеркәсіптік объектілерді және инфрақұрылымды, ең алдымен энергетика және құбыр көлігі саласында, сатып алуы қажет.

Қаражаттарды бірінші кезекте қазақстандық жүктерге қажет порттарға және терминалдарға, құбырларға, мұнай өндіру зауыттарына, Орталық Азиядағы су электр стансаларын инвестициялауы қажет.

Қазақстандық экономиканың дамуына қарай ұлттық компаниялар өз қызметінің аясын кеңейту мақсатымен ТҰК-мен альянсқа кіреді.

Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары (бұдан әрi — Жоспар) мынадай құрамда бекiтiлсiн: Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған негiзгі бағыттары (1-бөлiм); Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған мемлекеттік реттеуіштерi (2-бөлiм); қолданыстағы және әзiрленетiн мемлекеттiк және салалық (секторалдық) бағдарламалардың тiзбесi (4-бөлiм); қолданыстағы және әзiрленетiн мемлекеттiк және салалық (секторалдық) бағдарламалар бөлiнiсiндегі 2007-2009 жылдарға арналған басымды бюджеттiк инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың) тiзбесi (5-бөлiм). [4]

Жоспар құрамында Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған аса маңызды көрсеткіштерiнiң болжамы (3-бөлiм) бекiтiлсiн.

Ұлттық компанияларды дамытудың 2007-2009 жылдарға арналған негізгі бағыттары мен негізгi көрсеткіштерiнiң болжамы назарға алынсын (6-бөлiм).

Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкiмдерi тиiстi облыстар мен қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспарларын заңнамада белгiленген тәртiппен уақтылы әзiрлеудi және бекiтудi қамтамасыз етсiн.

Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлiгi орталық атқарушы және өзге де мемлекеттiк органдармен бiрлесiп, елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуы және Жоспардың iске асырылу барысы туралы Қазақстан Республикасының Үкiметiн тоқсан сайын хабардар етсiн.

Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары

Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған негізгі бағыттар

Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары (бұдан әрi — Жоспар) Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiне және Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi жоспарын әзiрлеудiң ережесiне сәйкес әзiрлендi. Жоспар сыртқы және iшкi факторларға қарай 2007-2009 жылдарға арналған экономиканы дамытудың қарқындарын негiздейдi әрi орталық және жергiлiктi органдардың экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын дамыту үшiн қолайлы жағдайлар жасау саласындағы iс-қимылын айқындайды.

 Жоспар стратегиялық жоспарларда, Қазақстан Республикасы Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауларында және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005-2009 жылдарға арналған бағдарламасында айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу және басымдықтарды iске асыру үшiн экономика салаларын дамыту саласындағы 2005-2007 жылдарға арналған мiндеттердi және оларды шешу жолдарын айқындайды.

2005-2007 жылдарда экономиканың жұмыс істеу жағдайлары экономиканың қарастырылып отырған кезеңде дамуы сыртқы және iшкi факторлардың әсерімен жүретін болады. [5]

2007-2009 жылдарда әлемдiк экономиканың даму үрдiсi басты түрде оның төрт негiзгi орталығының — АҚШ, Еуроаймақ елдері, Жапония және Қытай — өсу серпiнiмен айқындалатын болады.

Халықаралық Валюта Қорының болжамы бойынша әлемдiк экономиканың өсу қарқыны 2004 жылы 4,6%-ды, 2005 жылы 4,4%-ды құрайды. ХВҚ экономистерi мұнай бағасының ұлғаюы соңғы уақытта бұрынғыға қарағанда әлемдiк экономика жағдайына аз дәрежеде әсер ететінін атайды, өйткенi әлемнiң көптеген державалары энергия ресурстарын неғұрлым тиiмдi пайдалануды үйрендi. Сонымен қатар, олар iрi экономикалардағы инфляциялық қысымның пайда болуының ықтимал қаупi туралы ескертедi.

Экономикалық Ынтымақтастық және Даму ұйымы (ЭЫДҰ) әлемдiк экономиканың өсу қарқыны жөнiндегi өзiнiң болжамын 2004 жылы 3%-дан 3,4%-ға дейiн және 2005 жылы 3,1%-дан 3,3%-ға дейiн өсiрдi. ЭЫДҰ экономистерінің пiкiрi бойынша, өсу импульсi АҚШ-тан, Қытайдан және Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерінен байқалады.

 ХВҚ болжамына сәйкес, АҚШ экономикасы 2004 жылы 4,6 %-ға, 2005 жылы 3,9%-ғa өседi.

 ХВҚ болжамдары бойынша, Қытай ЖIӨ-нің өсуi 2004 жылы 8,5%-ды, ал 2005 жылы 8%-ды құрайды. ЭҰД экономистерінің пікірi бойынша, Қытай экономикасының өсуi жылдам өсiп жатқан экономиканы бәсеңдету жөнiнде Қытай Yкiметi қабылдап жатқан шаралар салдарынан неғұрлым қалыпты көрсеткіштерге дейін азаюы мүмкiн және 2004 жылы 8% шегінде күтiліп отыр.

 ХВҚ Жапония ЖIӨ-нiң өсуi жөнiндегi болжамын 2004 жылы 1,4%-дан 3,4%-ға дейiн арттырды, бұл ретте еңбек рыногы конъюнктурасының жақсаруы және iскерлiк инвестициялардың өсуі нәтижесiнде ішкі сұраныс саласындағы өрлеудi атап өттi. ЭҰД-да жапон экономикасының өсу қарқындарының болжамдарын ағымдағы жылы 1,8%-дан 3%-ға дейiн арттырды, алайда 2005 жылға арналған болжамдарды 2,8%-ға дейiн азайтты.

 Тұтынудың өсуi төмен болып отырған және соңғы айларда бiрқатар базалық экономикалық көрсеткіштерi нашарлаған Еуропалық Одақ (EO) елдерiндегі экономикалық өрлеудің тұрақтылығы аздау.

 ХВҚ болжамы бойынша, Еуроаймақ ЖІӨ-i 1,7%-ға өседi, бұл бұрын болжамдалғаннан аз (1,9%). ЖIӨ-нің ең төменгі өсу қарқыны Германияда (1,8%), ең жоғарғысы Грецияда, Испанияда және Ирландияда болады. ХВҚ экономистерінің пiкiрi бойынша, скандинавия елдерi мен Ұлыбританиядағы, сондай-ақ экономикасы 2004 жылы 4,5%-ға және 2005 жылы 4,4%-ғa өсетін EO-тың жаңа мүшелеріндегі ағымдағы жылға арналған ЖIӨ-нің өсу перспективалары жақсы.

2003 жылы Орталық және Шығыс Еуропаның 27 елi арасында ТМД өсу бойынша ең жоғарғы орында болды, бұл ретте Ресей, әзiрбайжан және Қазақстан алда болды. Еуропа Қайта Құру және Даму Банкi (ЕҚДБ) экономистерiнiң болжамы бойынша, ТМД елдерiндегi экономикалық өсу 2003 жылы 7,6%-дан 2004 жылы 5,6%-ға дейін бәсеңдейдi.

Мұнай мен газ бағаларының өсуі әлемдік экономикалық өсудi азайтуы мүмкiн келеңсіз фактор болып табылады. The Federal Reserve Ваnk of Dallas бағалауы бойынша, жақын арадағы үш жыл бойы әлемдік экономиканың төмендеуi жылына 0,3%-ды құрайды.

АҚШ-тың, Еуроаймақ елдерiнiң, Жапония мен Қытайдың күтiлiп отырған экономикалық серпiнiне негізделе отырып, әлемдiк экономиканың өсу қарқыны 2005-2007 жылдары жылына 3,3-4,0% болып бағаланып отыр.

Тауар рыноктары

Шикiзаттың әлемдiк тауар рыноктарындағы ақуалы, тұтастай алғанда Қазақстанның экспорттық тауарлары үшiн қолайлы.

 Мұнай. 2004 жылғы маусымның басында мұнай бағасының күрт өсуi байқалды. International Petroleum Exchange-де (IРЕ) солтүстік теңіз Brent мұнай қоспасының ресми бағасы жеткiзудiң жақын арадағы айында 2,50 долларға көтерiлдi және 39,08 долл./баррель белгiсiнде тұрақтанды. IРЕ-гі баға көрсеткiштерi 1990 жылғы 12 қазаннан бастап ең жоғарғы шекке жетті.

 Goldman Sachs және Моrgаn Stanley инвестициялық банк тобы экономистерiнiң пiкiрi бойынша әлемдiк энергетикалық рыноктарды тұрақтандыру жөнiндегі ОПЕК қабылдап жатқан шараларға қарамастан, мұнай бағасы бір баррель үшін 20 доллардан төмендемейдi және жақын арадағы бес жылда 30-35 долларды құрайтын болады. Болжау кезiнде сарапшылар мұнай өнімдерiне Қытай тарапынан өсіп отырған сұранысты, таяу Шығыс өңiрiндегi күрделi геосаяси ахуалды, саяси шиеленiс себебінен бағаларды белгiлi бiр деңгейден төмендете алмайтын OПЕК-кe мүше елдердің қаржы проблемаларын, жаңа кен орындарын игеруге инвестициялардың жеткiлiксiздігі себебінен басқа мұнай өндiрушi компаниялар тарапынан бағаларды төмендетудің мүмкін болмауын назарға алды.

 Бидай рыногы. БҰҰ азық-түлiк-ауыл шаруашылығы ұйымының  мәлiметтерi бойынша, астықтың әлемдік қоры бес жыл қатарынан азаю үстінде және 2004-2005 жылдары 2000-2001 жылдарға қарағанда екі есе дерлік азаяды. FАО болжамы бойынша, 2004-2005 жылдары ол 360 млн. тоннадан сәл ғана артық болады. Дамушы елдер, әсiресе Үндiстан мен Қытай тарапынан жоғарғы сұраныс мұның себебі болып табылады. FAO бағалауы бойынша, әлемдiк рыноктағы астықтың жоғары әрі тұрақсыз бағасы мұндай дамудың салдарына айналуы мүмкін.

FАО бағалауы бойынша, бидай өндiрiсi 2004/05 маркетинг жылында өткен жылғы көрсеткіштерден 6,3%-ға асып түседі және 595 млн. тоннаны, жемдiк астық дақылдары 951 млн. тоннаны (+2,1%) құрайды. Астығы жөнiндегі Халықаралық Кеңес (AXК) болжамдары бойынша, әлемдiк бидай тұтыну көлемi 2004/05 МЖ 602 млн. тоннаны құрайды, бұл 2003/04 МЖ қарағанда 13 млн. тоннаға көп.

 2004/05 МЖ әлемдiк бидай саудасының көлемi соңғы 5 жыл iшiндегі ең төменгі дерлiк деңгейде қалады және 99 млн. тоннаны құрайды, бұл өткен маусымның деңгейiне сәйкес келедi. Еуропадағы және ТМД-дағы егiннiң едәуiр ұлғаюы импорт қажеттiктерiнiң азаюына әкеп соғады, мұндай жағдай Солтүстiк Африка мен Таяу Шығыс Азияда да байқалады. Сауда көлемi ұлғаюының көп бөлігі Азияға, әсiресе Қытайға келедi.

 Әлемдегі iрi бидай сатушы болып табылатын Бидай жөнiндегi Канада Кеңесi  бидай бойынша 2012 жылға дейiн ұзақ мерзiмдi болжам жасады, бұған сәйкес өндiрiстiң өсуiне байланысты бидай бағалары үздiксiз төмендейтiн болады.

 Бұл ретте әлемдiк бидай саудасының көлемi 2006-2007 жылдары 107,2 млн. тоннаға жетедi, ал 2011-2012 жылдары 115 млн. тоннаға дейiн өседi, бұл оған экспортшы жаңа елдер қатысуының кеңейтiлуiне байланысты. Қазақстан экспорты 5 млн. тонна деңгейiнде болжанып отыр.

 Металдар рыногы. Barclays Capital компаниясының ұзақ мерзiмді факторлардың металдар рыногының дамуына әсерiн бағалаған талдаушыларының пiкiрi бойынша, соңғы бiрнеше жылда едәуiр өскен түстi металл бағалары осы он жылдықтың соңына дейiн жоғары деңгейде қалады. Қытай, Үндістан және Ресей экономикаларының мақсатты өсуi — болып жатқан баға қозғалыстарының басты себептерiнің бiрi.

 Iшкі жағдайлар

      Соңғы жылдары белгіленген экономика дамуының оң үрдiстерiн сақтау үшiн қысқа мерзiмдi кезеңде де, орта мерзiмдi және ұзақ мерзімді кезеңдерде де макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету қажет.

Сыртқы қарызды және ЖIӨ-ге пайыздық қатынастағы бюджет тапшылығын бiртiндеп қысқартуға бағытталған саясат жүргiзілетiн болады.

 Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорында қаражат жинақтау жалғасады.

 Ұлттық банк жүргiзiп отырған ақша-кредит саясаты инфляцияның орташа жылдық деңгейін 2005-2007 жылдары 4,1%-6,5% шегiнде ұстауға мүмкiндiк бередi.

 Инфляцияны азайту 2007 жылы қайта қаржыландырудың ресми ставкасын 6%-ға дейін азайтуға мүмкiндiк бередi.

 Теңгенiң айырбас бағамының серпiнi сыртқы жағдайлармен де, Ұлттық Банктiң бағамды iшкi валюта рыногына шетел валютасының ағынына байланысты қалыпты өзгеруiн қамтамасыз ете отырып, теңге бағамының күрт ауытқуларын болдырмауға бағытталған саясатымен де айқындалатын болады.

 Алдағы кезеңде өнеркәсiптi дамыту негiзiнен басты екі стратегиялық құжатта: Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттік бағдарламасында және Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi индустриялық-инновациялық даму стратегиясында айқындалатын болады.

 Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттік бағдарламасына сәйкес елдiң мұнай-газ секторын серпiндi дамыту ұйғарылуда. Аталған бағдарламаға сәйкес мұнай мен газ конденсатын өндiру көлемiн 2003 жылға қарағанда 2015 жылға қарай 2,7-3 есеге ұлғайту көзделуде.

 Мұнай секторы экономиканың аралас секторларында тауарлар мен қызметтер өндiрiсiн дамытуды қамтамасыз ете отырып, ел экономикасы үшiн маңызды рөл атқарады. Мәселен, аталған сектор салааралық теңгерiм деректерi бойынша көмiр және лигнит өндiру саласы өнiмiнiң 14%-ын, аяқ киім өнеркәсібі өнiмінiң 53%-ын, химия өнеркәсiбi өнiмiнiң 5%-ын, металлургия өнеркәсiбi өнімiнің 7%-ын, қонақ үйлер мен мейрамханалар қызметiнiң 12%-ын, көлiк қызметтерінің 28%-ын, байланыс қызметтерінің 6%-ын, кәсiпорындарға жалпы қызметтiң 17%-ын тұтынады.

 Бұдан басқа, мұнай және газ өндiру саласы тауарлар мен қызметтердi мемлекеттiк тұтыну деңгейiне едәуір әсер ете отырып, республикалық бюджет кiрiстерiнің шамамен 26%-ын қамтамасыз етедi.

 Экономиканың басқа секторларына мультипликативтік әсерiн ескере отырып, мұнай секторының ЖIӨ өсиетiне үлесi бағалау бойынша 2003 жылы 30%-ды құрады, ал 2004 жылы 28%-ды құрайтын болады.

 Осылайша, мұнай-газ секторын дамыту Қазақстандағы экономикалық өсудi қамтамасыз етудiң кепілі болып табылады. Алайда тек аталған секторды ғана артықшылықпен дамыту ұзақ мерзiмдi перспективада экономикалық өсудiң жоғары қарқынын қамтамасыз ете алмайды. Міндет — аралас салаларды дамыту үшін мұнай-газ секторын «локомотив» ретінде пайдалану.

 Бұл мiндетті шешуге Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын iске асыру жәрдем ететiн болады. Оны табысты iске асырған жағдайда экономиканың түрлi салаларында экспортқа бағытталған жаңа өндiрiстер құрылатын болады.

 Телекоммуникациялар саласындағы ырықтандыру, темiр жол саласындағы қайта құрылымдау, электр энергетикасындағы реформалар экономиканы дамытуға оң әсерiн тигiзуi тиiс.

 Ұлттық Банктің ақша-кредит саясаты бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталатын болады, Ұлттық Банк, сондай-ақ қаржы жүйесiнің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ететiн болады.

 

 

3.2 Халықты әлеуметтік қорғауды қаржылық қамсыздандыруды жоспарлауды жетілдіру жолдары

Қазақстан — өнеркәсiп және ауыл шаруашылығы өнiмдерiн жеткiзушi ретiнде өзiнiң минералдық-шикiзат және аграрлық әлеуетiн, шетелдiк инвестициялар мен технологияларды басып оза тартудағы артықшылықтарын пайдалана отырып, Қазақстанның орта және жоғары технологиялы өнеркәсiптiк, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өңiр елдерiне iрi жеткiзушiлердiң бiрiне айналу мүмкiндiгi бар. [3]

Жоғары бәсекелестiкке байланысты аталған өнiмдер түрлерiмен әлемдiк нарыққа шығу проблема болып табылады, сондықтан қаралып отырған кезеңде назарды өңiрлiк нарыққа шоғырландыру мақсатқа сай келедi.

Ұстанымданудың осы бағыты шеңберiндегi негiзгi мiндеттер мыналар болады:

— өңiрлiк нарықта бәсекеге қабiлеттiлiк әлеуетi бар салаларды, оның iшiнде кластерлiк ұстанымды (тамақ өнеркәсiбi мен құрылыс материалдары өндiрiсi, металлургия мен машина жасау және басқалары) пайдалана отырып дамыту;

— технологиялық трансферт аймақтарын, жетекшi шетелдiк компаниялардың процессинг орталықтарын құру және дамыту, мысалы, «LG», «Philip Morris», «Knauf» компанияларының Қазақстанда қазiрдiң өзiнде жұмыс iстеп жатқан филиалдары сияқты «жаһандық брэндтердi» тарту;

— экспортталатын өнiм номенклатурасын ұлғайту, қазақстандық брэндтердi алға жылжыта отырып, сыртқы нарықтарда маркетингiлiк қызметтi жандандыру.

Қазақстан — қазiргi заманғы сервис орталығы ретiнде әлемде қызмет көрсетулердiң дамығандығы сондай, ол экономика жай-күйiнiң индикаторы болып отыр. Құрлықтың ортасына орналасқан Қазақстан үшiн қазiргi заманғы қызмет көрсетулер саласын дамыту өңiрде сәттi ұстанымдану мүмкiндiктерiнiң бiрi болып табылады. Қолда бар әлеуеттi пайдалана отырып, Қазақстан өңiрдiң халықаралық стандарттарға жауап беретiн қызмет көрсетулердiң кең ауқымын ұсыну бойынша дамыған сервис орталығына айналуға тиiс.

Өңiрдiң сервис орталығы ретiнде Қазақстан өзiн мыналар ретiнде көрсететiн болады:

— өңiрлiк дистрибуция орталығы, бұл елде Орталық Азия нарығына бағдарланған және әлемдiк тауар өндiрушiлерге өз өнiмдерiн өңiрде өткiзу үшiн қолайлы жағдай жасайтын iрi сауда-логистика тораптарын құруды көздейдi;

— транзиттiк-логистикалық орталық, бұл елде Еуропа мен Азия арасында жүк және жолаушылар транзитi үшiн қолайлы әрi пайдалы жағдайлар жасауды, бүкiл Орталық Азия өңiрiнiң тұтынушыларына қызмет көрсетуге бағдарланған көлiктiк-логистикалық тораптар құруды бiлдiредi;

— өңiрлiк қаржы орталығы — таяу жатқан елдерге қызмет көрсететiн халықаралық сыныптағы қаржылық қызмет көрсетулер орталығын құру;

— ақпараттық-коммуникациялық орталық — түрлi ақпараттық және мультимедиялық қызмет көрсетулер, оның iшiнде спутниктерден алынатын спутниктiк байланыс және ақпарат арналарын ұсыну; туристiк орталық — туризмдi дамыту және елдi Жiбек жолындағы тарихы мен мәдениетi бай дамыған әрi тартымды туристiк орталыққа айналдыру;

— бiлiм беру орталығы — оқу ақысының қолайлы деңгейi кезiнде өңiр елдерiнiң жастарына батыстық стандарттарға сәйкес сапалы бiлiм беру; медициналық орталық — өңiр елдерiнiң азаматтарына жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету, медицина кадрларын даярлауды және қайта даярлауды жүргiзу.

Қазақстан — өңiрдiң инновациялық орталығы ретiнде инновациялар және бiлiмдер экономикасы осы заманғы әлемдiк экономиканың негiзiне айналып келедi, сондықтан, әлемдiк дамудан қалыс қалмау үшiн Қазақстан алдыңғы қатарлы технологиялық әзiрлемелердi ел iшiне табысты енгiзу және сыртқы нарықтарға жылжыту үшiн инновациялардың дамыған өңiрлiк орталығына айналуға тиiс.

Қазақстанның мынадай салаларда инновациялық әзiрлемелердi әзiрлеуге және сыртқы нарықтарға жылжытуға мүмкiндiгi бар:

• өнеркәсiптiк әзiрлемелер, минералдық шикiзатты кешендi пайдалану және қайта өңдеу технологиялары;
• ауыл шаруашылығы саласындағы әзiрлемелер;
• химиялық және биологиялық технологиялар;
• экология және энергияның баламалы көздерi саласындағы әзiрлемелер;
• медициналық әзiрлемелер;
• ядролық технологиялар;
• ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар;
• ғарыштық зерттеулер;
• әскери-өнеркәсiптiк технологиялар.

Ұстанымданудың осы бағыты шеңберiндегi негiзгi мiндет бұрын елден кетiп қалған ғалымдар мен әзiрлеушiлердi, сондай-ақ көршiлес елдерден мамандарды тарта отырып, бiлiм беру-инновациялық, бизнес-технологиялық және қолдаушы кешендердi бiрiктiретiн өңiрлiк инновациялық жүйелердi  құру болады.

Елдiң ұстанымдануының жоғарыда аталған бағыттары экономикалық әлеуеттi және халықты таратып орналастыруды кеңiстiктiк ұйымдастыруды қалыптастыру үшiн негiзге айналады, екiншi жағынан, тиiмдi кеңiстiктiк даму әлемдiк нарықта елдiң бәсекеге қабiлеттiлiкке мамандануға қол жеткiзуiнiң аса маңызды құралына айналады.

Экономикалық әлеуеттi және халықты таратып орналастыруды одан әрi кеңiстiктiк ұйымдастыра отырып, өңiрлiк және әлемдiк экономикада ел ұстанымдануының жаңа қағидаттарының өзара байланысын қамтамасыз ету арқылы жүзеге асыруға болады.

Ел мен өңiрлердiң бәсекеге қабiлеттiлiкке мамандануының қалыптасуына, орнықты аумақтық дамуға ықпал ететiн факторларды дамыту мақсатында:

• елдiң ресурстық (жер, су, минералдық-шикiзат, рекреациялық) әлеуетiн ұтымды пайдалану;
• бизнестi аумақтық-экономикалық ұйымдастырудың және жүргiзудiң қазiргi заманғы модельдерiн енгiзу;
• экономикалық қызметтi және адами капиталды дамытуды қамтамасыз ететiн инфрақұрылымды (көлiк-коммуникациялық, тыныс-тiршiлiктi қамтамасыз етушi, әлеуметтiк, рекреациялық және басқалары) инфрақұрылымды дамыту жөнiндегi шараларды iске асыру көзделеді.

Елдiң тұтастай ұстанымдануының перспективалы мiндеттерi тұтастай алғанда елдiң бәсекелiк артықшылықтарын қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар кешенiн тұжырымдауды және iске асыруды талап етедi.

Дамыған елдердiң тәжiрибесi бәсекелiк артықшылықтар арзан жұмыс күшiнiң және табиғи ресурстардың болуы есебiнен ғана емес, сондай-ақ ұлттық деңгейде өнiмдiлiктi арттыру есебiнен де болатынын көрсетiп отыр.

Сондықтан, осы Стратегияда, орта мерзiмдi мемлекеттiк және салалық бағдарламаларда көзделетiн шаралардан басқа, жоғары бiлiктi жұмыс күшi, алдыңғы қатарлы технологиялар, инновациялық әлеует сияқты мамандандырылған факторларды дамыту есебiнен, сондай-ақ қолайлы iскерлiк және инвестициялық ахуал, инновацияларды ынталандыру үшiн жағдайлар жасау, өндiрiс технологияларын жетiлдiру және өнiм сапасын арттыру есебiнен еңбек өнiмдiлiгi мен капиталдың өсуiн қамтамасыз етуге бағытталған шаралар iске асырылатын болады. Келесі суреттерде көрсетілген мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының 2001-2015 жылдарға арналған  өнеркәсіп құрылымы және болжамы қарастырылған.

11% газ бен су элект энергиясың өндіру және бөлу

39% тау-кен өнеркәсібі

50% өңдеу өнеркәсібі

 

 

15 сурет — Қазақстан Республикасының  2001 жылғы өнеркәсіптің кұрылымы,

 %-бен

 

39% тау-кен өнеркәсібі

6,8% газ бен су элект энергиясың өндіру және бөлу

37% өңдеу өнеркәсібі

 

16 сурет  — 2015 жылы Стратегияны іске асыруды есепке алмағандағы өңдеуші өнеркәсіп құрылымының болжамы, %-бен

 

 

 

 

 

			7,1% газ бен су элект энергиясың өндіру және бөлу

 

 

47,3% тауөкен өнеркәсібі

45,5% өңдеу өнеркәсібі

 

17 сурет — 2015 жылы Стратегияны іске асыруды есепке алмағандағы ЖІӨ құрылымының болжамы, %-бен

 

Стратегияны ойдағыдай іске асыру экономиканың адам капиталын, өндірілегн және табиғи капиталды тиімді пайдалануға негізделген тұрақты өркендеуіне алып келетін оның құрылымында сапалы өзгерістер жасауға, Қазақстанның әлеуметтік дамудың және қоғам құрылысының сапалық жаңа деңгейіне шығуына ықпал етуі керек.

Елді және таратып орналастыру жүйесiн аумақтық ұйымдастыру перспективаларын атап өтсек, ел мен оның өңiрлерiнiң жаңа ұстанымдану мiндеттерiне жауап беретiн, бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiк құруды қамтамасыз ететiн, ел дамуының геосаяси және гэоэкономикалық факторларын ескеретiн экономикалық әлеуеттi және халықты таратып орналастыруды тиiмдi кеңiстiктiк ұйымдастыруды қалыптастыру.

Әлемдiк және өңiрлiк экономикада ел мен оның өңiрлерiнiң орнын айқындау, экономикалық, табиғи, еңбек әлеуетiн талдау және бағалау, сондай-ақ таратып орналастыру жүйесi негiзiнде елдiң аумақтық кеңiстiгiн қалыптастырудың осьтiк ұстанымына көшудi жүзеге асыру көзделiп отыр, оның қаңқалық негiзi қазiр баржәне қалыптастыру көзделiп отырған, сыртқы нарықтарға шығу мен елдiң  өңiрлiк және әлемдiк экономикаға кiрiгуiн қамтамасыз ететiн көлiк-коммуникация дәлiзi, ал аса маңызды тораптары — өңiрлiк және жаһандық нарықтарға кiрiктiрiлген көшбасшы iрi қалалар болады.

Солтүстiк, Оңтүстiк, Орталық аумақтық дамудың стратегиялық осьтерi:

— қалыптасқан, сол сияқты қалыптастырылып жатқан өңiрлiк және өңiрге қарасты құрылатын аумақтық-шаруашылық жүйелердi, сондай-ақ оқшауланған экономикалық тораптар мен олардың арасындағы аумақтарды байланыстырады, бұл жергiлiктi осьаралық желiлердi қалыптастырумен қатар елдiң iшкi экономикалық кеңiстiгiнiң бiртұтастығын қамтамасыз етедi;

— ортақ еуразиялық экономикалық кеңiстiк қалыптастыру аясында елдiң геоэкономикалық жағдайынан түсетiн қосымша пайданы қамтамасыз ете отырып, трансеуразиялық сауда-экономикалық, көлiк-коммуникациялық дәлiздер бағытында қалыптастырылады.

Солтүстiк даму oci Каспий (Атырау, Ақтау) және Алматы (Талдықорған, Достық) аумақтық шаруашылық жүйелерiне шығумен Өскемен — Семей — Павлодар — Астана — Қостанай (Көкшетау, Петропавл) — Ақтөбе — Орал бағытында және Ресей Федерациясының шекара маңындағы өңiрлерiне осьтiң бүкiл периметрi бойынша қалыптасады.

Ось елдiң солтүстiгi мен батысындағы «астық белдеуi» деп аталатын өмiр сүруге және шаруашылық қызметке қолайлы, дамыған сауда-экономикалық және көлiк-коммуникациялық байланыстары бар толық игерiлген аумақтарды Ресей Федерациясымен, еуропалық, таяушығыстық және шығыс-азиялық (Орталық ось арқылы) экономикалық кеңiстiкке негiзгi шығу жолдарымен байланыстырады және Солтүстiк-қазақстандық трансеуразиялық сауда-экономикалық дәлiзiн құрады.

Оське кiретiн аумақтардың қазiр бар экономикалық әлеуетiн нығайтумен қатар, Қостанай — Ақтөбе ocькe қарасты дәлiздiң әлеуетiн, сондай-ақ Каспий аумақтық шаруашылық жүйесiне (Атырау, Ақтау) шығуды ұйымдастыруды нығайту мен өсiру перспективалы мiндет болып табылады.

Оңтүстiк даму oci бүкiл периметр бойынша ортаазиялық мемлекеттердiң шекара маңындағы өңiрлерiне шығумен Қытай Халық Республикасының шекарасы (Достық, Қорғас) — Талдықорған — Алматы — Тараз — Шымкент — Қызылорда — Атырау, Ақтау бағытында қалыптасады.

Ocь елдiң оңтүстiгiндегi өмiр сүруге және шаруашылық қызметке қолайлы, дамыған сауда-экономикалық және көлiк-коммуникациялық байланыстары бар толық игерiлген аумақтарды Орталық Азия мемлекеттерiмен, сондай-ақ Қызылорда, Ақтөбе (оңтүстiк бөлiгi), Атырау және Маңғыстау облыстарының оқшауланған экономикалық тораптарын еуропалық, таяушығыстық, шығыс-азиялық және оңтүстiк-азиялық экономикалық кеңiстiктерiне негiзгi шығу жолдарымен байланыстырады және Оңтүстiкқазақстандық трансеуразиялық сауда-экономикалық дәлiзiн (жаңарған Ұлы Жiбек жолын) құрады.

Елдiң экономикалық кеңiстiгiнiң тiрек қаңқасы елдiң орталық бөлiгiнде Оңтүстiк және Солтүстiк даму осьтерiн байланыстыратын Орталық ось болады.

Орталық даму oci Балқашқа, Достыққа тармақталумен және Қытайға, сондай-ақ Жезқазғанға шығумен, Батыс Қазақстанның теңiз порттары бағытына шығу перспективасы бар «Астана — Қарағанды – Алматы» бағытында қалыптасады.

Оське қосылатын даму аумақтарының ерекшелiгi олардың игерiлу дәрежесiнiң төмендiгi, өмiр сүруге және шаруашылық қызметке қолайсыз жағдай, қалыптасқан аумақтық шаруашылық жүйелердiң оқшаулығы және көлiк-коммуникация желiлерiнiң дамымауы болып табылады. Сонымен бiр мезгiлде елдiң орталық аумақтары оның резервтiк ресурстық аймағы болып табылады.

Ocьтiң бойында орналасқан аумақтарды игеру «Ақтөбе — Атырау, Ақтау», «Семей — Өскемен – Алматы»» жергiлiктi осьаралық желiлердi дамытумен қатар, елдiң бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiгiн, Ресей Федерациясының Азиялық бөлiгi — Орталық және Оңтүстiк Азия (Солтүстiк — Оңтүстiк) бағытындағы сауда-экономикалық дәлiздердi қалыптастырудың негiзiне айналуға тиiс.

Қалыптастырылатын даму осьтерiнiң аса маңызды тораптары аумақтық-шаруашылық жүйелердiң iрi экономикалық орталықтары болып табылатын, әлемдiк, өңiрлiк және ұлттық еңбек бөлiнiсiнде бәсекеге қабiлеттi, серпiндi дамып келе жатқан көшбасшы қалалар мен тiрек қалалар болады.

Екінші деңгейдегi қалаларды басымды дамыту көзделiп отыр:

• жалпыұлттық, ал перспективада Орталық Азия деңгейiндегi 2-3 iрi көшбасшы қала, бұлар тауар, қаржы, технология және мәдениет алмасудың еуразиялық жүйесiнде аса маңызды тораптарға айналады; көшбасшы қалалар жаһандық, өңiрлiк және ұлттық нарықтарға кiрiктiрiлген, өсу полюстерiнiң орталықтарына айналуға және елдiң барлық қалған өңiрлерi үшiн «локомотив» рөлiн атқаруға тиiс;
• өзiне өз өңiрлерiндегi экономикалық белсендiлiктi шоғырландыратын және бәсекеге қабiлеттi өңiрлiк кластерлердi қалыптастырудың катализаторы болатын әрi өңiрлердiң ұлттық және сыртқы нарықтарға шығуын қамтамасыз ететiн ұлттық және өңiрлiк (облыстық) деңгейдегi тiрек қалалар.

Қалыптастырылатын ocьтер шеңберiнде аумақтарды кешендi дамыту қалыптасқан аумақтық-шаруашылық жүйелер — экономикалық макроөңiрлер (географиялық орналасуына, экономикалық мамандануына және кооперация деңгейiне, көлiк жүйелерiнiң ортақтығына байланысты елдiң екi немесе одан көп облыстарын қамтитын), өңiрлер (бiр облыс немесе республикалық маңызы бар қала шегiнде) мен өңiрге қарасты өңiрлер (бiр немесе бiрнеше аудандар шегiнде) бөлiнiсiнде көзделiп отыр.

Қалыптастырылатын стратегиялық даму осьтерi мен экономикалық макроөңiрлер (өңiрлер, субөңiрлер) халықты таратып орналастыру жүйесiнiң негiзiне айналады және таратып орналастырудың тиiстi (солтүстiк, оңтүстiк, орталық) макроаймақтары мен елдi мекендер жүйесiн (макроөңiрлiк, өңiрлiк және өңiрге қарасты өңiрлiк) қалыптастырады.

Практикада бұрын қалыптасқан жоспарлау әдiстерiне қарағанда, өңiраралық теңсiздiктердi жою емес, экономикалық әлеуеттi ұтымды аумақтық ұйымдастыру, табиғи, экономикалық және еңбек ресурстарын, географиялық жағдайды тиiмдi пайдалану үшiн жағдай жасау мiндетi тұр.

Аумақтарды бiркелкi дамыту тұжырымдамасының орнына полярлық дамыту тұжырымдамасы келуге тиiс, мұнда өңiрлiк және жаһандық нарықтарға кiрiктiрiлген әрi елдiң қалған барлық өңiрлерi, ал перспективада бүкiл Орталық Азия өңiрi үшiн «локомотивтер» рөлiн атқаратын неғұрлым серпiндi дамып келе жатқан қалалар немесе өңiрлер өсу полюстерiне айналуы мүмкiн.

Осыған байланысты алдағы кезеңде ел бойынша тұтастай экономикалық белсендiлiктiң өсуi үшiн жағдай жасауды қамтамасыз ету жөнiндегi шаралармен қатар орталық деңгейде жалпыұлттық ауқымдағы реттеу басымдығы өсу полюстерiн қалыптастыру болады.

Бұл ретте мұндай реттеу объектiлерi өз әкiмшiлiк шекаралары шегiндегi қалалар немесе көшбасшы өңiрлер ғана емес, ортақ тауар, қаржы, технология ағындарымен өзара байланысты олармен аралас жатқан әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер аумақтарының бiр бөлiгi де болады (өңiрүстi реттеу).

Өңiрлiк билiктiң күш-жiгерi өз өңiрлерi мен тiрек қалаларының даму стратегияларын (бәсекелi стратегияларды) тұжырымдауға, оларды елдiң өңiрлiк және әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының жалпы стратегиясына қоса отырып, өңiрлiк кластерлердi дамытудың нақты мәселелерiн шешуге шоғырланады.

Өңiрлiк стратегиялар елдiң басқа өңiрлерiне қатысты бәсекелiк артықшылықтарға қол жеткiзуге емес, «өңiрлердiң бәсекесiнен – ынтымақтастыққа» принципiн iске асыруға және сол арқылы өңiрлiк ауқымдағы бәсекеге қабiлеттiлiкке қол жеткiзуге бағдарланатын болады.

Геосаяси және геоэкономикалық факторларды ескере отырып, экономикалық және еңбек ресурстарын экономикалық перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн қолайлы табиғи-климаттық және экологиялық аймақтарға шоғырландыру процестерi елдiң бүкiл аумақтық кеңiстiгiн ұтымды игерумен және жайластырумен үйлестiрiлетiн болады.

Тұруға және шаруашылық қызметке қолайсыз аумақтарды игеру бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiк қалыптастыру және оны сыртқы нарықтарға (аса маңызды көлiк-коммуникация желiлерiне қызмет көрсетуге арналған инфрақұрылым) кiрiктiру, сондай-ақ оларды игерудiң ошақтық немесе вахталық әдiсiнiң негiзiнде шаруашылық айналымына минералдық-шикiзат ресурстарының перспективалы жаңа кен орындарын тарту мiндеттерiн шешу қажеттiгiнен шыға отырып жүзеге асырылатын болады.

Орта мерзiмдi кезеңде орталықтандырылған реттеу басымдығы экономикалық және экологиялық жағынан қолайсыз аумақтардың неғұрлым өзектi проблемаларын шешу, өтемдiк өңiрлiк саясат (негiзгi, мемлекет кепiлдiк берген қызмет көрсетулердiң инфрақұрылыммен қамтамасыз етiлуiн теңестiру) болып қала бередi.

Шекара маңындағы аумақтардың ауқымдылығынан шыға отырып, оларда шекаралас елдердiң шекара маңындағы өңiрлерi экономикаларының үстемдiк етуiн, сондай-ақ көршiлес мемлекеттердiң жұмыс күшi көп өңiрлерi тарапынан демографиялық қысымның (табиғи сыртқы көшi-қон) алдын алу үшiн олардың экономикалық әлеуетiн дамытуға да, сол сияқты оларға тұрғындардың орналастырылуын қамтамасыз етуге де ерекше көңiл бөлiнетiн болады.

Бұл шаралар елдiң шекара маңындағы тiрек қалаларын шекаралас мемлекеттердiң аса iрi қалаларымен симметриялық дамытумен сүйемелденетiн болады (бәсекелес қалалар принципi).

Таратып орналастыру жүйесiн одан әрi жетiлдiрудiң басымдығы урбанизация процесiнiң баяу (кеңестiк кезеңге тән) кезеңiнен қарқынды кезеңiне көшу болады.

Бұл ретте таратып орналастыру жүйесiнiң тiрек қаңқасы өсу полюстерi (көшбасшы қалалар мен тiрек қалалар) мен оларға жақын елдi мекендердiң айналасындағы, жоғары ұйымдастырылған урбанистiк өмiр сүру ортасының аймақтарын қалыптастыратын iрi қалалық агломерациялар болады.

Тұтастай алғанда, қалыптастырылатын экономикалық әлеуеттi және халықты таратып орналастыруды аумақтық ұйымдастыру елдiң әкiмшiлiк-аумақтық ұйымдастырылуын және аумақтық дамуды жоспарлау жүйесiн одан әрi жетiлдiру параметрлерiн белгiлеп бередi.

Аумақтарды экономикалық ұйымдастыру бойынша ел мен оның өңiрлерiнiң тиiмдi ұстанымдануын және кеңiстiктiк дамуын қамтамасыз ету үшiн экономикалық белсендiлiктi ынталандырудың жалпы экономикалық шараларын iске асырумен қатар мемлекеттiң күш-жiгерiн мынадай нақты мiндеттердi шешуге шоғырландыру қажет:

• өндiрiстiң аса маңызды факторы ретiнде аумақтардың ресурстық әлеуетiн ұтымды пайдалану;
• елдiң және өңiрлердiң бәсекеге қабiлеттi экономикалық мамандануын қалыптастыруға бағытталған бизнестi тиiмдi аумақтық-экономикалық ұйымдастыруды құру;
• экономиканың өсiп келе жатқан қажеттiлiктерiн қамтамасыз ететiн толыққанды инфрақұрылым қалыптастыру және адами капиталды сапалы дамыту (бюджеттiк инвестициялардың негiзгi бағыты).

Осыған байланысты орталық және жергiлiктi атқарушы органдар қызметiнiң, олардың жеке сектормен өзара iс-қимылының мынадай негiзгi бағыттары айқындалды.

Аумақтардың ресурстық әлеуетiн ұтымды пайдалану бойынша атқарылатын қызметтер анықталған.

Табиғи ресурстарды пайдаланудың тиiмдiлiгiн арттыру мен ұтымдылығын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақ үшiн ресурстық әлеуеттi сақтау.

Халықтың күтiлiп отырған өсуiне және онымен байланысты ресурспен қамтамасыз етiлудiң азаюына байланысты табиғи ресурстардың әлемдiк ауқымдағы шектеулiлiгi 21-ғасырдың ортасына қарай жаһандық сипаттағы проблемаларды туындатуы мүмкiн.

Қазақстан аумақтарының табиғи ресурстарын пайдалану стратегиясы қазiрдiң өзiнде әзiрленген (пайдаланылатын) ресурстарды (игерудiң қарқынды сипаты) тиiмдi және ұтымды игеру және ресурстарды кейiннен игеру немесе болашақ ұрпақ үшiн сақтау негiздерiн құру қажеттiгiнен шығады.

Бұл туындап отырған шикiзат базасын кеңейту қажеттiлiгiнен және тиiстi инфрақұрылымның дайындығынан шыға отырып, табиғи және экологиялық ерекше құндылықты бiлдiретiн аумақтарды болашақта өсiру және сақтап қалу үшiн резервтiк ресурстық аймақтарды бiр мезгiлде қалыптастырумен қатар (қорларды барлау), аумақтарды игерудiң кезеңдiк сипатын болжамдайды.

Табиғи ресурстарды пайдаланудың аса маңызды шарты табиғи ортаға экологиялық әсердi азайту болады.

Тиiстi табиғи ресурстарды (жер, су, минералдық-шикiзат, рекреациялық) пайдалану және сақтау жөнiндегi тұжырымдамалар, бағдарламалар, iс-шаралар өңiрлер мен елдi кеңiстiктi дамытудың және оның халқын таратып орналастырудың перспективалы схемаларын әзiрлеумен және iске асырумен өзара кешендi байланыста болады.

Жер ресурстары бойынша өнiмдiлiгi жоғары және экологиялық бағдарланған бейiмдi жер пайдалануды қалыптастыру арқылы жер ресурстарын ұтымды пайдалану мен қорғауды қамтамасыз ету.

Жерге орналастыруды, жер ресурстарын басқарудың экономикалық тетiктерiн, жер заңнамасының сақталуын бақылауды жетiлдiру арқылы жердi ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету.

Жер қорының құрылымын санаттар бойынша жетiлдiру. Нысаналы мақсаттағы санат жерiнiң құрамын экономика салаларын дамыту және қоршаған ортаны қорғау талаптарына сәйкес келтiру.

Мемлекеттiк жер кадастрын жасау және енгiзу, тиiмдi ведомствоаралық өзара iс-қимылды қамтамасыз ете отырып, оны автоматтандырылған технологияларға көшiру.

Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi басқа iс-шаралармен бiр кешенде топырақтың құнарлылығын сақтау және қалпына келтiру, жердiң жай-күйiне терiс антропогендiк әсер етудi болдырмау, жер ресурстарын қорғау жөнiндегi iс-шараларды iске асыру есебiнен жердiң сапалық жағдайын жақсарту жөнiнде шаралар қабылдау.

Жердi ұтымды пайдалану және қорғау жөнiндегi iс-шараларды әзiрлеу мен iске асыру кезiнде ландшафттық-экологиялық қағидатты кезең-кезеңiмен iске асыру, жердi оңтайлы пайдаланудың экологиялық нормативтерiн енгiзу. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың және экологиялық дәлiздердiң желiсiн дамыту.

Жердi ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету, атап айтқанда жерге орналастыруды және жер қорының құрылымын жетiлдiру жөнiндегi шаралар өңiрлер мен елдi кеңiстiктiк дамытудың және оның халқын таратып орналастырудың перспективалы схемаларын әзiрлеумен және iске асырумен тiкелей өзара байланысты болады.

Суды тұтынуды ұтымды ету, суды үнемдеу, судың ластануын болдырмау, су ресурстарын басқару әдiстерiн жетiлдiру жөнiндегi шаралар кешенiн iске асыру арқылы су ресурстарын тиiмдi пайдалану мен сақтауды (оңалтуды) қамтамасыз ету.

Мынадай шараларды iске асыруды көздейтiн Су ресурстарын ұтымды пайдалану мен қорғаудың (оңалтудың) 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған бағдарламасын әзiрлеу:

• өзен ағысын, оның бассейнiшiлiк және өңiраралық қайта бөлiнуiн реттеудiң тиiмдiлiгiн арттыру;
• су үнемдейтiн технологияларды, су пайдаланудың айналмалы және жабық жүйелерiн енгiзу, өнеркәсiпте және ауыл шаруашылығында өнiмнiң бiр бiрлiгiне үлестiк су тұтынуды, судың пайдаланушылық шығынын азайту жөнiнде шаралар қабылдау;
• су ресурстарын сақтауды (оңалтуды), олардың ластануын болдырмауды қамтамасыз ету;
• өңiрлер экономикасының құрылымын, әсiресе тапшылықты бассейндерде шаруашылық су тұтынуды төмендету немесе оңтайландыру, суды көп қажет етпейтiн өндiрiстердi дамыту және өңделетiн жерлер құрылымында суармалы жерлердiң үлесiн қысқарту жағына қарай қайта құру;
• ақы төлеудiң қолданыстағы ставкаларын саралау, суды асыра жұмсағаны және су көздерiн ластағаны үшiн айыппұл санкциялары жүйесiн пайдалану, су шаруашылығы объектiлерiн ұстау және жөндеу жөнiндегi шығындарды өзiн-өзi өтеушiлiкке кезең-кезеңiмен көшiре отырып, су пайдаланушыларға су беру жөнiндегi қызмет көрсетулер үшiн баға белгiлеудi оңтайландыру бойынша жағдайлар жасау, су тұтыну нормаларын оңтайландыру жолымен су ресурстарын пайдаланудың экономикалық тетiгiн жетiлдiру;
• жер асты көздерiнiң суларын кеңiнен пайдалану есебiнен қолдағы су ресурстарының өсуiн қамтамасыз ету;
• трансшекаралық су бассейндерi бойынша су ресурстарын бөлу жөнiнде жақын орналасқан елдермен уағдаластықтарға қол жеткiзу;
• су-шаруашылық инфрақұрылымын дамыту және қайта жаңартуды жүргiзу, су шаруашылығы жүйелерiн қазiргi заманғы су өлшеу және суды реттеу құралдарымен жарақтандыру;
• су ресурстарын реттеу жүйесiн жетiлдiру, су ресурстарын басқару модельдерiн әзiрлеу және келiсу (Ауыл шаруашылығы министрлiгiнiң Су ресурстары комитетi өзiне тән емес, мәселен ауыз сумен жабдықтау объектiлерiн салу жөнiндегi қызметтен кезең-кезеңiмен алшақтап, су ресурстарын ұтымды пайдалану және сақтау мәселелерiне назар аударуға тиiс);
• өңiрлер халқын кеңiстiктiк дамыту мен таратып орналастырудың перспективалық схемаларын әзiрлеп, iске асыра отырып, су ресурстарын кешендi пайдалану мен қорғау схемаларын және Ел халқын кеңiстiктiк дамыту мен таратып орналастырудың болжамды схемасын өзара үйлестiрудi қамтамасыз ету.

Жер қойнауын пайдаланудың тиiмдiлiгiн арттыру, елдiң минералдық-шикiзат кешенiнiң перспективалық ресурстық базасын дамыту, резервтiк ресурстық аймақтарды қалыптастыру арқылы жер қойнауын ұтымды және кешендi пайдалануды қамтамасыз ету.

Орта және ұзақ мерзiмдi кезеңде минералдық-шикiзат ресурстарын игеру және өндiрушi өнеркәсiптi дамыту елдiң экономикалық даму қарқынын айқындайды және экономиканың қалған секторлары үшiн өсу локомотивi, ал алдағы перспективада — даму орнықтылығы болып табылады.

Осыған байланысты әлемдiк даму үрдiстерiн, ұзақ мерзiмдi ұлттық мүдделердi қамтамасыз ету қажеттiлiгiн, сондай-ақ даму саясатымен өзара үйлестiрiлген елдiң көлiк-коммуникация желiсiн ескере отырып, минералдық-шикiзат ресурстарын игерудiң ұзақ мерзiмдi мемлекеттiк саясатын әзiрлеу қажет.

Елдiң минералдық-шикiзат базасын дамытудың қарқынын, перспективалық бағыттарын, оның iшiнде аумақтық байланыстыра отырып анықтайтын Минералдық-шикiзат ресурстарын игерудiң 2030 жылға дейiнгi кезеңге арналған тұжырымдамасын әзiрлеу.

Елдiң минералдық-шикiзат кешенiнiң ресурстық базасын дамытудың 2003-2010 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру шеңберiнде мынадай iс-шаралар өткiзу:

• пайдалы қазбалар кен орындарын анықтау үшiн базалық материал ретiнде 1:200000 масштабта алаңдарды геологиялық жете зерделеудi жүргiзе отырып, жаңа түрдегi картографиялық негiз жасау;
• 1:200000 масштабта алаңдарды гидрогеологиялық жете зерделей отырып және мемлекеттiк өңiрлiк гидрогеологиялық және инженерлiк-геологиялық зерттеулер жүргізiп, жер асты суларының перспективалық алаңдарын анықтау және бағалау;
• қатты пайдалы қазбаларға, көмiрсутек шикiзатына және жер асты суларын iздеу және iздеу-бағалау жұмыстарын жүргiзу;
• минералдық шикiзат әлемдiк нарығының қазiргi заманғы талаптарын ескере отырып, пайдалы қазбалардың мемлекеттiк теңгерiмде тұрған қорларына қайта бағалау жүргiзу. Мұндай қайта бағалаудың қажеттiгi республикаға шетелдiк капитал мен менеджмент тарта отырып, пайдалы қазбалар қорларының бәсекеге қабiлеттiлiгi мен нарықтық құны туралы мемлекетте дұрыс ақпарат болуға тиiстiгiне негiзделген;
• жер қойнауының және жер қойнауын пайдалануды реттеудiң мемлекеттiк мониторингiн жетiлдiру.

Рекреациялық ресурстарды ұтымды пайдалану мен сақтауды (қалпына келтiрудi) қамтамасыз ету.

Қазiргi кезеңде қоғамның рекреациялық қажеттiлiгiнiң үнемi өсуi (демалу және денсаулықты қалпына келтiру), сондай-ақ туризмдi экономиканың рекреациялық ресурстарды пайдаланатын дербес саласына айналдыру рекреацияға арналған анағұрлым перспективалық ресурстарды рекреациялық жетiстiктердi бағалау негiзiнде неғұрлым дәл бiрдейлендiрудi талап етедi.

Әлеуеттi рекреациялық ресурстарды пайдалану бүгiннiң өзiнде табиғи ортаға және ресурстардың өзiнiң жай-күйiне әсер етудiң елеулi факторына айналуда, бұл олардың сақталуы мен ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету жөнiнде шаралар қабылдауды талап етедi.

Әзiрленiп жатқан Туристiк саланы дамыту бағдарламасын, Өңiрлердi әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi жоспарларын немесе жекелеген нысаналы өңiрлiк бағдарламаларды iске асыру шеңберiнде мынадай шараларды iске асыру көзделедi:

• өңiрлердiң табиғи (табиғи кешендер және олардың құрауыштары; бедер, климат, акваториялар, өсiмдiктер және басқалар) әрi социогендiк (мәдени-тарихи ескерткiштер, сәулет объектiлерi және басқалар) сипаттағы рекреациялық әлеуетiне, оның жай-күйiне кешендi бағалау жүргiзу, қандай мақсатта пайдалану перспективаларын (курорттық-санаторийлiк, сауықтыру, экскурсиялық-туристiк, спорттық) және маңызын (өңiрлiк, ұлттық, жергiлiктi) анықтау;
• рекреациялық ресурстардың iрi шоғырланған базасында рекреациялық шаруашылыққа маманданған аумақтық аймақтар қалыптастыру;
• өңiрлердi әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi жоспарларының немесе жекелеген нысаналы өңiрлiк бағдарламалардың құрамына рекреациялық ресурстарды сақтау мен ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету жөнiндегi iс-шараларды енгiзу;
• маңызды табиғи рекреациялық ресурстар үшiн — аумақтардың экологиялық сыйымдылығына негiзделген табиғи ландшафттарға рұқсат етiлетiн рекреациялық жүктемелер (маусымына адам-гектар) әзiрлеу, одан асып түсу табиғи кешендердiң деструкциясына байланысты;
• маңызды тарихи, мәдени және сәулет ескерткiштерiн қорғауды, сондай-ақ қалпына келтiрудi (реставрациялауды) қамтамасыз ету.

Алдын ала талдау рекреациялық мамандану үшiн мынадай өңiрлер перспективалық болып табылатынын көрсеттi:

— Iле (Алматы қаласы, Есiк қаласы, Қапшағай қаласы, Түрген ауылы, Шарын туристiк-рекреациялық аймағы);

— Солтүстiк Тянь-Шань (Кеген ауылы, Нарынқол ауылы, Жалаңаш ауылы, Көлжат ауылы);

— Солтүстiк Жоңғар (Дружба ауылы, Лепсi ауылы, Сарқант қаласы, Алакөл көлi);

— Түркiстан (Түркiстан қаласы, Тұрбат ауылы, Отырар ауылы, Шаян ауылы, Баба-Ата ауылы);

— Жамбыл (Тараз қаласы, Мерке ауылы, Мойынқұм ауданы);

— Балқаш (Балқаш маңы, Балқаш көлi);

— Қарқаралы (Қарқаралы қаласы, Кент таулары);

— Жоғарғы Бұқтырма (Қатонқарағай ауылы, Берел ауылы, Рахманов бұлақтары курорты, Марқакөл көлi);

— Сайрам-Шымкент (Шымкент қаласы, Сайрам ауылы, Арыс қаласы, Сарыағаш қаласы);

— Шучьe-Бурабай (Щучинск қаласы, Көкшетау қаласы, Бурабай, Қотыркөл, Зерендi демалыс аймақтары);

— Ақтөбе (Абат-Байтақ кесенесi, Қобда ауданы, Жаманшың табиғи қорығы, Ырғыз ауданы, Айдарлыаша Хромтау ауданы, Қарғалы су қоймасы, Темiр, Әйтеке би, Алға, Мұғалжар аудандары);

— сондай-ақ «Байқоңыр» зымыран-ғарыш кешенi.

Еңбектi республикалық, өңiрлiк және халықаралық бөлуде аумақтарды бәсекеге қабiлеттi экономикалық мамандандыру

Бизнестi аумақтық-экономикалық ұйымдастыру мен жүргiзудiң осы заманғы моделдерiн енгiзу есебiнен ұлттық, өңiрлiк және әлемдiк экономикалық жүйеде ел өңiрлерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру. Экономикалық субъектiлердiң кең аясын экономикалық процестерге тарту, сол арқылы кәсiпкерлiктi дамытуды ынталандыру.

Әлемдiк тәжiрибе елдiң экономикалық дамуы оның өңiрлерiн құрайтындардың бәсекеге қабiлеттiлiгiне тiкелей байланысты екендiгiн көрсетедi.

Өңiрдiң бәсекеге қабiлеттiлiгi деп бүгiнгi таңда еңбек өнiмдiлiгiн арттыру және капиталды ұтымды пайдалану, бизнестi тиiмдi аумақтық-экономикалық ұйымдастыру, ұлттық, өңiрлiк және әлемдiк нарықтарға кiрiктiрiлу есебiнен халықтың өмiр сүруiнiң жоғары және үнемi өсiп отыратын деңгейiне қол жеткiзу қабiлеттiлiгi түсiндiрiледi.

Қазiргi уақытта әлемде аумақтарды экономикалық ұйымдастырудың екi негiзгi моделi қалыптасқан — тiгiнен кiрiктiрiлген (орталықтандырылған) және желiлiк.

Тiгiнен кiрiктiрiлген өңiрлер үшiн негiзгi жұмыс берушiлер ретiндегi, жергiлiктi бюджеттердi толықтырудың негiзгi көзi және өңiрлерде инфрақұрылым шаруашылығын қалыптастырудың негiзгi факторы болып табылатын корпоративтiк құрылымдарға бiрiктiрiлген бiр немесе бiрнеше iрi жаппай өнеркәсiп өндiрiстерiнiң үстемдiк етуi тән.

Қатаң орталықтану тән аумақты ұйымдастырудың тiгiнен кiрiктiрiлген моделiнен айырмашылығы желiлiк өңiрлер бiрiн бiрi өзара алмастыра алатын тауарлар мен қызмет көрсетулер өндiретiн жеке-дара кәсiпорындар желiсiн бiлдiредi.

Кәсiпорындардың өзара iс-қимылы ынтымақтастық және қосалқы келiсiмшарттық қатынастар туралы келiсiмдер негiзiнде жүзеге асырылады. Кәсiпорындардың бiр бөлiгi дайын өнiмдi нарыққа шығарады, қалғандарының барлығы осы өндiрiске бастама жасаған кәсiпорындар тобының тапсырысы бойынша операцияларды орындайды.

Тұтастай алғанда барлық кәсiпорындар кооперациялар мен өзара iс-қимыл желiсiн — өңiрдiң жаһандық бәсекеге қабiлеттiлiгiн бiрлесiп қамтамасыз ететiн өзара байланысты компаниялар мен институттардың географиялық жағынан тұйықталған жиынтығын бiлдiретiн кластердi құрады.

Қазақстан үшiн дамудың алдыңғы кезеңдерiнде аумақтарды ұйымдастырудың тiгiнен кiрiктiрiлген моделi экономикалық жағынан ақталған болып табылды, бұл өндiрiстiң технологиялық дәйектiлiгiне негiзделген болатын. Сонымен қатар бүгiнде елдiң тiгiнен кiрiктiрiлген өңiрлерi әлемдiк экономикада бәсекеге қабiлеттiлiгiмен ерекшеленбейдi, жаңа технологиялар мен инновациялардың өндiрушiлерi болып табылмайды.

Оларда негiзiнен құн жинақтау тiзбегiнiң бастапқы буынындағы өндiрiстер орналасқан. Мұндай тiзбектiң ақырғы буындары өңiрлерден немесе елден тысқары орналасады, сондықтан қаржы ағындары мен инновациялар негiзiнен олардан тысқары шоғырланады. Бұл өңiрлердi өңiрлердi құраушы тiгiнен кiрiктiрiлген iргелi компаниялардың жұмыс iстеп тұруына және нарық конъюнктурасына тәуелдi етедi және тұтастай алғанда геоэкономикалық иерархияда бағынысты жағдайға қояды.

Қазiргi заманғы жағдайларда икемдi мамандануымен және инновацияларға қабылеттiлiгiмен сипатталатын, кластерлiк қағидатты қолдана отырып, бүкiл желiнiң ресурстарын жұмылдыруға негiзделетiн аумақтық-экономикалық ұйымның желiлiк моделi Қазақстан үшiн неғұрлым перспективалы бола түстi.

Желiлiк модель ұлттық экономикаға үлкен тұрақтылықты қамтамасыз етедi, өйткенi оның қозғалтқыш күшi, ең алдымен, шикiзат емес өңiрлердегi экономикалық процестерге экономикалық субъектiлердiң неғұрлым кең аясын тартуды қамтамасыз ететiн шағын және орта кәсiпорындар болады.

Өңiрлiк кластерлердi құру желiлiк модельдiң пәрмендi тетiктерiнiң бiрi болып табылады. Өңiрлiк кластерлер өңiрлер маманданатын қызмет салаларының айналасында құрылатын болады және қазiргi бар әкiмшілік-аумақтық бiрлiктердi қамтып қана қоймай, көршiлес аудандардың, облыстардың шекараларын да қамтиды. [3, 4]

Облыстардың iшiндегi елдi мекендер мен аудандардың, сондай-ақ кейбiр облыстардың күш-жiгерi өз кластерлерiн құруға ғана емес, сонымен бiрге қалыптастырылатын өңiрлiк кластерлерге қатысуға да бағытталады.

Осы модельдiң негiзiнде әлемдiк және өңiрлiк тауарлармен, қаржымен, жұмыс күшiмен, технологиямен және ақпарат алмасу жүйесiне табысты қосылған өңiрлер де (мысалы, Алматы қаласы және Алматы облысына iргелес аумақтар) қазiрдiң өзiнде-ақ ұйымдастырылуда, бұл олардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн айқындайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            Қорытынды

 

Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын iске асырудың бастапқы iс-шарасы осы бағдарламаны абыройлы iске асыруды қамтамасыз етуге қабiлетті басқарушы, инженерлiк, техникалық және ең бастысы, жұмысшы кадрларды мақсатты даярлау болуға тиiс.

Ұлтаралық корпорациялармен және өзге де iрi шетелдiк, ресейлiк және қазақстандық компаниялармен республикада қосылған құндардың салалық тiзбегiн одан әрi дамытуды көздейтiн жаңа өнiм түрлерiн өндiрудi ұйымдастыру жөніндегі бiрлескен инвестициялық жобаларды iске асыру мақсатында жұмыстар жүргiзiледi.

Қазақстанның әлемдiк және өңiрлiк сауда әрiптестерiнiң жағдайына және олардың индустриялық-инновациялық саясатының басымдықтарына талдау жүргiзу, сондай-ақ инвестициялық және инновациялық әлеует тұрғысынан салалардың бәсекеге қабiлеттілігін зерттеу жөнiндегi жұмыстар жалғасады.

Қосылған құны жоғары жаңа өндiрiстердi құру перспективаларын айқындау мақсатында тұрақты негiзде тау кен-металлургиялық өнеркәсіпке, соның ішінде мұнай-газ саласына, агроөнеркәсiп секторына, құрылыс саласына инвестициялар ағынының көлемдерi мен бағыттарын талдау жүргізiлетін болады.

Ел өңiрлерiнiң өнеркәсiптiк және инвестициялық әлеуетiн айқындау жөніндегі жұмыс жалғасады, өнеркәсіптің басқа салалары және тұтастай экономика үшін сұранысты қалыптастыратын өңiрiн үздiк салаларын дамыту үшiн әлеует ретінде өңiрлiк және қосалқы өңiрлiк кластерлер айқындалады.

Мемлекеттiк даму институттары, атап айтқанда: Қазақстанның инвестициялық қоры, Қазақстанның Даму Банкi, Инновациялық қор, Экспорттық кредиттердi сақтандыру жөніндегi мемлекеттік сақтандыру корпорациясы құрылды және жұмыс iстей бастады.

Экономика салаларына талдау жүргiзу мақсатында маркетингтік-талдамалық зерттеулер орталығы құрылды.

Тұтастай алғанда, мемлекеттiк даму институттары тұрақты жұмыс жасауы орталықсыздандыру, мамандандыру, сыртқы және iшкi бәсеке қағидаттарына негізделетiн жүйенi қалыптастыруға тиiс.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры, өз активтерiмен әлемдiк қор рыноктарындағы өтiмдiлiгі жоғары қаржы институттарын инвестициялайтын болады. Қазақстанның инвестициялық қоры кәсiпорындардың тауарлар мен қызметтердi өндiретiн, жұмыс жасап тұрған өндiрiстердi кеңейтуге, қайта жаңартуға және техникалық қайта жарақтандыруға, сондай-ақ жаңа өндiрiстердi құруға бағытталған инвестициялық жобаларын қаржыландыратын болады. Даму банкi қазақстандық экономиканың шикiзаттық емес салаларында iске асырылатын, негізінен жұмыс жасап тұрған кәсiпорындарды кеңейту және техникалық қайта жарақтандыру жөніндегі инвестициялық жобаларын iске асыруға кредит беретін болады.

Инвестициялық қор тауарлар мен қызметтердiң өндiру тиiмдiлiгiн арттыруға және жаңа түрлерiн шығаруға жәрдемдесетiн инновацияларды коммерциялауға қатысатын болады. Экспорттық кредиттердi сақтандыру жөнiндегi мемлекеттік сақтандыру корпорациясы экспорттық келiсiм-шарттар мен инвестицияларды сақтандыру және қайта сақтандыру жолымен қазақстандық өндiрушiлердiң тауарлары мен қызметтерiн экспорттауға тiкелей жәрдемдесудi жалғастырады. Тиiмдi жұмыс жасау үшiн Экспортты сақтандыру жөнiндегi компания қазақстандық өнiмдердің экспортын дамыту үшiн маркетингілік зерттеулер, әлеуетті сату рыноктары туралы ақпаратты зерделеуді және оны кейiннен таратуды жүргiзетiн болады. Бұл құрал әлемде кеңiнен танымал әрi қаржылық және әкiмшілік көзқарас тұрғысында экспорттық транзакцияларды жеңiлдетуге жол ашады. Стратегияда айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн мемлекеттік даму институттарын капиталдандыруды жүргiзу көзделiп отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы. Астана, 2008 ж.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан -2030» атты бағдарламасы, Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 1997 ж.
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы туралы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы N 167 Жарлығы. Астана, 2006 ж.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Астана, 2007 ж.
5. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 тамыздағы N 917 қаулысы.
6. «ҚР Еңбек туралы» ҚР Заңы,Алматы-2003
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Алматы-2005
8. Алимбаев А.А. Государственное регулирование экономики. — Алмата: Институт рыночных отношений МН и ВО РК, 1999.
9. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субьекга: Учебн. пособие. — М.: Финансы и статистика, 1994.
10. Бердалиев К.Б. Басқару негіздері. Алмата, 1998 ж.
11. Бобраков Ю. И. и др. США: Государство и экономика. — М.: «Наука», 1976.
12. Бочаров В. В. Инвестиционный менеджмент. — Санкт-Петербург, 1995
13. Вацлав Клаус. Десять заповедей чешской реформы: — Газета «Известия», 1994, 5 апр.
14. Динкевич А. К осмыслению опыта экономического развития Японии. — Российский экономический журнал, 1992, N
15. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенова Э.Т.     Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. Алматы: Экономика 2001 ж.
16. Есентугелов А. и др. Нерешенность вопросов рыночного использования земли усугубляет трудности становления сельского хозяйства. — Газета «Panorama», 1995, N
17. Ихданов Ж.О. Стратегиялық жоспарлау. Ж. «Аль Пари». 1998 ж., №1.
18. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 тамыздағы N 917 қаулысы.
19. Осипова Г.М. Экономикалық теория. Оку құралы. Қазақ гуманитарлық заң университеті.
20. Лю Гогуань. Урегулирование китайской экономики и судьба реформы. — Журнал «Вопросы экономики», 1989, N
21. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование в условиях РК. Алмата: Экономика, 1998.
22. Макконнелл К., Р., Брю С. Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика, в 2-хт. Пер. с англ. П-го изд. Т. 1. — М.: Республика, 1992.
23. Основы экономического и социального прогнозирования. Под ред. В. Н. Мосина, Д. М. Крука. — М.: Высшая школа, 1985.
24. Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық жылнамасы. Шымкент, 2006 жыл
25. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік экономикалық дамуы 2000-2006 жж. Статистикалық жинақ. Шымкент, 2006 жыл
26. Оңтүстік Қазақстан облысының  2006  жылғы   әлеуметтік  экономикалық дамуы. Шымкент, 2006жыл
27. Краткий статистичекий ежегодник Казахстана. Алматы, 2004 г.
28. Мескон М. X. и др. Основы менеджмента — М.: Дело, 1992.
29. Экономический сборник «Как добиться успеха», 1992.
30. «Национальные счета Республики Казахстан», Стат. сборник, 1990-2003 гг. — Алматы. 2003.
31. Сагадиев К. Аркасуйер куш-орташа тал. — Газета «Сухбат», 1995, N
32. Уткин Э.А. Стратегическое планирование. М.: 1999 г.
33. Хадов Л. Государственное воздействие на цены в экономике западных стран. — Журнал «Экономические науки», 1991, N