МазмҰны

 

КlРlСПЕ…………………………………………………………………………………. …………….4

 

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНКТЕРДІҢ АГЕНТТІК

    ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ САУДАЛЫҚ  ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ

    ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

• Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмiнiң және қызметiнiң

      қажеттiлiгi және мәнi…………………………………………………………………7

• Банктердің корреспонденттік операцияларының жүйесі және

      төлем механизімі……………………………………………………………………………………18

• Банктердің корреспонденттік операцияларының формалары

      және  төлем құжаттары……………………………………………………………………………27

• Қазақстандың банктердiң сыртқы экономикалың қызметiнiң

      негiзгi бағыттары……………………………………………………….………37

1.5 Банк технологияларының қазiргi кездегi даму тенденциялары………….….39

 

 

• ҚАЗАҚСТАН БАНКТЕРІНДЕГІ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ ТҮРЛЕРІНІҢ

     ДАМУЫН ТАЛДАУ

• Қазақстан Республикасының банктерiнiң көрсететiн қызмет нарығының

     дамуы (2001-2003)………………………………………………………………………41

2.2 Оңтүстiк   Қазақстан   облысында   жаңа   банк қызметтерiн

     ендiру тәжiрибесiн талдау ………………………………………………………………51

 

• ҚАЗАҚСТАНДА БАНК ҚЫЗМЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ

      ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ЖӘНЕ  МӘСЕЛЕЛЕРl

• Қазақстан Республикасында банк өнiмдерi мен қызметтерiн

      қолдану механизмiнiң дамуы ……………………………………………………………59

• Банк өнiмдерi мен қызметтерiн енгiзудiң халықаралық тәжiрибесi және

оларды  Қазақстанда қолдану мүмкiндiктерi…………………………………………..66

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………..…………………………………………………73

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl…………………….……………………75

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

 Зерттеу жүргiзудiң өзектiлiлiгi.      Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық экономика жолына баÿғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел экономикасы үшiн маңызды болып табылады.

Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi реôормалаудың ½зақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп айтуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк алуының он жылдығына арналған салтанатты жиналыста ел Президентi Н.Назарбаев  банк жүйесiн реôормалау нәтижесi бойынша: »Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де сапалы өзгерiстерге ұшырады» деп мақтанышпен атап өткен болатын.

 Қазақстанда банк жүйесiн реôормалау iсi ең алдымен коммерöиÿлық банктердi құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында орналасқан »Союз» кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды. Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында 1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк »ЦентрКредит»  ААҚ  болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi атқаруда.

1990 жылы  »Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы» Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары, оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.

Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты, кәсiпкерлiк деңгейi  жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей себебiн тигiздi.

Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында »Заң күшi бар Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы»; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде »Қазақстан Республикасында вексель айналысы туралы»; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде »Банк қызметiнiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» бiрқатар заңдары қабылданды.

1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу мiндеттерiн жүктедi.

 Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi. Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк iсiнiң дамуындағы қызметтердiң әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында қолданғанымыз абзал.

Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi, оны басқару әдiстерi Қазақстанның банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сҮрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып табылады.

Факторлың талдау негiзiнде банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк iсiндегi қызметтердi аныңтау, оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялың банктердiң iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандың банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлың қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. БҮл проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жақа бағыт болып табылады, сондыңтан да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлың аталған себептер осы диплом жүмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсатары мен негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.

Жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi: Жұмыстың мақсаты банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.

Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:

1. Банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаумен байланысты теориялың сұрақтарды оқып  бiлу,  олардың  құралын  анықтау,  маңызын  нақтылау  және оларға анықтама беру;
2. Банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтау әдiстерiне талдау жүргiзу және әртүрлi қызмет түрлерiнiң тиiмдiлiгiн нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi  бойынша  қорытындыларды   қалыптастыру  және отандың   банк   мекемелерiне банк iсiн   жетiлдiру   үшiн   нақты Үсыныстарды өңдеп шығару.

Жұмыстың пәнi мен объектiсi. Жұмыстың пәнi реттiнде  банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi анықтаудың құралдарымен және әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектiсi Қазақстан Республикасының екiншi деңгейлi банктерiнiң қызметi болып табылады.

Диплом жұмысынын әдiстемелiк негiзiн: Қазақстан Республикасының заңдары, ережелерi, шетелдiк және отандық экономистердiң ғылыми еқбектерi, оқулықтар мерзiмдi басылымдардың, статистикалық анықтамалықтардың мәлiметтерi құрайды.

Диплом жұмысынын құрылымы: жұмыс кiрiспеден, үш бөлiмнен қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНКТЕРДІҢ АГЕНТТІК

ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ  САУДАЛЫҚ

ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

   1.1 Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмiнiң және қызметiнiң

      қажеттiлiгi және мәнi

 

Қазiргi таңдағы экономиканық құрамдас элементтерi өзара тығыз байланысты өте күрделi жүйе ретiнде сипатталады және өте маңызды рөл атқарады. Соның iшiнде бүкiл экономиканық дұрыс және тиiмдi жұмыс атқаруын қамтамасыз ететiн банк жүйесi ерекше орын алады. Кез-келген дамыған мемлекеттi бүгiнгi күнi тармақталған банк жүйесiнсiз елестете алмаймыз. Банктер қазiргi таңдағы экономиканық дамуына ыңпал ететiн мемлекеттiң экономикалың құралдарының бiрi болып табылады.

 Банк жүйесi – бұл салым қабылдау және несие беру қызметтерiн орындайтын банктер мен банк институттарының әр алуан тұрлерiнiң жиынтығы [12,24 б.].

 Кез келген мемлекеттiң банк жүйесi жалпы алып қарағанда экономиканық үлгiсiне байланысты болады. Орталыңтандырылған экономикадағы банк жүйесi нарыңтың экономикасы дамыған банк жүйесiнен ерекшеленедi. Экономикадағы банк жүйесiнiң маңызын дәлелдеп жатудың өзi артың. Банк жүйесi арқылы мемлекет экономиканық салалық және аумақтың даму саясатын жүзеге асырады.

 Қазақстан Республикасында жүргiзiлген реформалар барысында елiмiзде классикалық екi деңгейлi банктер жүйесiне өту кезеңi аяқталды.  Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады. Ұлттық банк мемлекеттiң орталық банкi болып табылады және ол банк жүйесiнiң жоғарғы (бiрiншi) деңгейiне жатады. Өзге банктердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi) деңгейiне жатады. Қазақстан Республикасының орталық (ұлттық) банкi мемлекеттiң негiзгi банкi болып табылады. Олардың қызметi өкiлеттi және атқарушы өкiмет органдарынан тәуелсiз. Қазақстан Республикасының орталық банкi – экономикалық дербес мекеме. Ол өзiнiң қызметiн меншiктi табыстары есебiнен жүзеге асырады.

     Орталық банк көптеген қызметтер атқарады. Оның iшiнде негiзгiлерi:

• ақша эмиссиясы (айналымға ақша шығару)
• мемлекеттiң алтын валюта қорын сақтау
• басқа несие беретiн мекемелердiң резервтiк қорларын сақтау
• экономиканы ақша-несие арқылы реттеу
• коммерциялық банктерге несие беру және мемлекеттiк мекемелерге кассалық қызмет көрсету банктердiң сондай-ақ шет ел валютасын сатып алу, сату және айырбастау жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын ұйымдастыру қызметiн реттеу және қадағалау т.б. [1 ,2 б.].

     Қазақстан Республикасы орталық банкiнiң ақша-несие саясатын жүргiзудегi негiзгi құралдары мен әдiстерiне: Қазақстан ұлттық банкiнiң сыйақы ставкалары, резервтiк талаптар, оның нарыңтағы операциялары, валюталық реттеу, тiкелей сандың шектеулер жатады.

Коммерциялық банктер банк жүйесiнiң аса маңызды буыны болып есептеледi. Қазiргi коммерциялық банктер қаржы-несие мекемелерiнiң әмбебап сипаттағы тұрi. Коммерциялық банктер қызметiнiң мәселелерi оқу құралының кейiнгi тарауында кеңiрек қарастырылады.

   Нарықтың экономикада банктермен қатар банк жүйесiне сақтандыру компаниялары, инвестициялық банктер, қарыз сақтау ассоцациялары, зейнетақы қорлары және т.б. осы сияқты арнаулы қаржы-несие институттары ерекше орын алады. Көп көлемде ақша ресурстарын шоғырландыратын бұл институттар капиталды тиiмдi орналастыру және қорлану процесiне белсендi қатысады.

Банк жүйесiн жоғарғы дәрежедегi макроэкономикалық мақсаттарды жүзеге асыратын маңызды құрал ретiнде қарастыруға болады.

Банктердiң маңызды мiндеттерiне ақша айналымын және капитал айналымын үздiксiз қамтамасыз ету, халық шаруашылықтың жинақтарын жинақтау мақсатында ақшалай қаражаттарды тиiмдi жұмсаудың мүмкiншiлiктерiн кеңейту жатады.

Бүгiнгi таңда Қазақстандағы банк жүйесi 1987 жылдан бастап жүргiзiлiп келе жатқан тұрлi өзгерiстердiң нәтижесiнде қалыптасқан құрылым. Ескi және жаңа банк құрылымдарының бiрiгуi нәтижесiнде республикада екi деңгейлi банк жүйесi қалыптасты: бiрiншi деңгей -ұлттық банк тұрiнде, ал екiншi немесе төменгi деңгей — мемлекеттiк, коммерциялық, бiрлескен және шетел банктерi тұрiнде келтiрiлген. ұлттық банк Қазақстанның басты банкi болып саналады және мемлекеттiң меншiгiне жатады. Бiр жағынан, ол белгiлi бiр коммерциялық банктер мен мемлекетпен азаматтың — құқықтың келiсiмдер жүргiзетiн заңды тұлға болып табылады. Екiншi жағынан, Қазақстан Республикасыны ұлттық банкi туралы Заңында көрiнiс алған Республиканық ақша-несие жүйесiн басқару бойынша билiк ету өкiлеттiлiгiмен берiлген. Қазақстан Республикасы ұлттық Банкiнiң басты мақсаты ҚР-ның Ұлттық  ақша–несие саясатын жүргiзу, ақша айналымын реттеу, банктiк есеп-айырысуларды және валюталық қатынастарды ұйымдастыру, ақша, несие және банк жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету және жағдай жасау, банктiң қарыз алушыларымен салымшыларының құқықтарын қорғау болып табылады. Қазақстан Республикасы ұлттық Банкi мемлекеттiк бағалы қағаздардың эмитентi ретiнде қызмет етедi, Қазақстан Республикасының сыртқы және iшкi қарыздарына қызмет көрсетуге қатысады. Ұлттық банк шетел валюталарын сату, сатып алу және айырбас операцияларын жүргiзетiн коммерциалық банктер мен ұйымдардың қызметiн бақылап, банктердiң қызметiн реттейтiн пруденциалдың нормативтердi бекiтедi, яғни ұлттық банк ақша-несие саласының жұмыс iстеуiне толығымен жауапты және Қазақстан Республикасының Орталық банктерiне және басқа да елдердiң қаржы-несие мекемелерiне қатысты мiндеттемелерiн сипаттайды [19 ,23 б.].

    Екi деңгейлi банк жүйесi банктер арасындағы екi кеңiстiктегi қарым-қатынастарын құруға негiзделген: тiгiнен және көлденең. Көлденең байланыс бойынша — ұлттық банк басқару орталығы ретiнде, ал төменгi буындары бағынушы қатынастарымен – коммерциялық және мамандандырылған банктермен – сиппатталады; тiгiнен байланыс бойынша – тұрлi төменгi буындарының арасындағы тең құқықты қатынастармен сипатталады. Мүнда әкiмшiлiк функциялары және шаруашылыққа қызмет көрсетумен байланысты операциялық қызметтерi бөлiнедi. ұлттық банк тек клиенттердiң екi категориясы үшiн ғана банктердiң банкi болып есептеледi – коммерциялық, мамандандырылған банктер және үкiмет құрылымдары үшiн, қаржы-несие қызмет нарығының жұмыс iстеуiн реттеу және бақылау мақсатында банк мекемелердiң қызметiн басқару қызметiн атқарады.

Нарық жағдайында банк секторын қалыптастыру үшiн, бiздiң пiкiрiмiзше, тек банк секторының iшiндегi ғана емес, сонымен қатар, макроэкономикалық деқгейдегi процестермен өзара әрекеттесуi, өзара байланысы да аса маңызды.

 Елiмiзде банк жүйесiн қайта құру және дамыту үшiн бiр-бiрiмен байланысты iс-шараларды жүргiзу, күрделi ақша-несие саясатын жүзеге асыру инфляцияны төмендетуге, теңгенiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге және пайыздың ставкiлердiң деңгейiн төмендетуге мүмкiндiк бердi [23, 38 б.].

ҚР-ның ұлттық банкi классикалық ақша-несие құралдарын қолданады: қаржыландыру барысында банктер беретiн несие көлемiн реттеу, қайта қаржыландырудың жарияланған мөлшерлемесiн анықтау, мiндеттi қорлардың нормаларын (мөлшерiн) бекiту және т.б. бағалы қағаздары бойынша операцияларды жүргiзу операцияларын пайдаланады.

Үкiмет пен ұлттық банктiң инфляцияға қарсы қатаң саясатымен қатар инфляцияның жоғарылауына макроэкономикалық деңгейдегi құрылымдың-институционалды қайта құру қарқынының баяулауы  әсерiн тигiздi. ґндiрiстiң құлдырау қарқынын төмендету шаруашылық етушi субъектiлердiң тарапынан ақшаға деген сұраныстың өсуiне әкелiп соқты. Өткен жылғы ақша-несиелiк реттеудiң жетекшi стратегиясы қол жеткен макроэкономикалық тұрақтылықты ұстап тұру, экономикалық өсу мақсатына өтудi қамтамасыз ету және жаңа экономикалық субъектiлердiң қызметiне қолдау көрсетуге бағытталған  болатын.

Қазақстан Республикасының »Банктер және банк қызметi» туралы Заңымен анықталғандай, екiншi деңгейлi банктер акцияларын шығаруға құқығы жоқ акционерлiк қоғамдар формасында құрылады.

Банктер, мемелекеттiк банктердi есепке алмағанда, меншiктiң кез-келген формасының негiзiнде құрыла алады. Банктердiң құрылтайшылары мен акционерлерi ҚР-ның резидентерi емес–банктермен, банк бөлiмшелерiн құру ерекшелiктерiн ескере отырып, заңға қайшы келмейтiн, Қазақстанның заңды және жеке резидент емес тұлғалардан ақша қаражаттарын тарту, банктердiң және банк емес қаржы мекемелерiнiң корреспонденттiк есеп шоттарын, сонымен қатар банктердiң металлдың есеп шоттарын ашу және жүргiзу; кассалық аудару, есепке алу; ссудалық, трасттың, клирингтiк, сейфтiк, ломбардты операцияларды жүзеге асыру; күрделi салымдарды қаржыландыру; шетел валютасымен операцияларды жүргiзу сияқты операцияларды жүргiзуге құқықты.

Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң құрылымы [19,5 б.]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1 

 

 

 

 

 Бүгiнгi күнi коммерциялық банк клиентке 200 астам банк өнiм мен қызмет тұрiн Үсына алады.    Көрсетiлген функциялардың жүйеленген тұрде  орындалуы  банктiң  негiзiн құрайды. Операциялардың жеке тұрлерi банктiң арнайы бөлiмдерiнде, қызметкерлер тобымен жүзеге асырылады және өзара тығыз байланысты. Осылайша банктер тауар айналымен және есеп – айырысуларын Үйымдастыру үшiн шаруашылықта қолданылатын төлем қаражаттарын қалыптастыру қабiлетiмен бөленген. Кез-келген тұрақты және дамыған шаруашылық қызметi реттелген ақшалай есеп-айырысу жүйесiнсiз күн көре алмайды.

Нарықтың экономиканық ерекшелiгi банк жүйесiнiң түрлi деңгейдегi банктердiң банк емес мекемелерiмен үйлесiмдi жұмыс iстеуiн, делдал қызметiн жүргiзудi, ұлттық банк пен ҚР басқа банктерiнiң арасында функцияларды заңды тұрде бөлудi талап етедi.

Банктердiң бүкiл қызметi ҚР Президентiнiң қаулыларымен қатаң реттелген, ҚР ұлттық банкi жөнiнде, ҚР банктерi және банк қызметi жөнiнде заңдардың күшiне негiзделген, осы екi банк құрылымдарының арасындағы өзара қарым-қатынасы нақтыланған.

Нарықтың экономика жағдайында елiмiздегi банк жүйесiнiң жағдайынан мемлекетiң беделi және жүргiзiлген экономикалық қайта-құрулардың табыстылығы байланысты болады.  Бүгiнгi күнде банк жүйесiнiң жағдайының түзелуi ҚР саяси тұрақтылығының негiзi болып табылады.

Соңғы жылдары ҚР банктер елеулi экономикалық өзгерiстерге үшырады. Қазақстан жас ел бола тұра дамыған елдерге тән экономикалық тұрғыдан дамыған банк жүйесiне  жеттi деуге болады. Нәтижесiнде Қазақстанда банк қызметi тәуекелдiктерге тәуелдi болып келедi. Нарықтың қайта құрулардың өзгермелiлiгi банктердi ағымды жұмысындағы өзгерiстерге әкелiп соқтыруы мүмкiн. Саяси, заң, салық және реттеушi орталардың ауытқып тұруы, кез-келген факторлардың керi өзгерiстерi банктiң коммерциялық банктердiңң қызметiне елеулi ықпал етуi мүмкiн. Банк жүйесiнiң тұрақсыздығы бiздiң елiмiздiң экономикалық және саяси жағдайына әсерiн тигiзедi: Ұлттық валютанық девальвациясы, мемлекеттiң бюджет тапшылығын қаржыландыруы тоқтату, жалпы дефолт, сыртқы қарызды өтеу үшiн қаражат тапшылығы, пайыздың ставкiлердiң жоғарылуы, салық жинақтары деңгейiнiң төмендеуi, өтiмдi қаржылардың жетiспеуi және бағалы қағаздар нарығының тұрақсыздығы. Мүндай күрделi экономикалық қиыншылықтар банктiң келешектегi қызметiне орасан зор әсерiн тигiзедi.

Бантер-нарықтың құрылым жүйесiнiң орталық звеносының бiрi. Олардың қызметiнiң дамуы-нарықтың механизмдi нақты құрудың қажеттi шарты. Экономикалық қайта бiлiм-беру процесi банктiк жүйенi реформалаудан басталды. Бұл сфера бүгiнде динмикалық өсуде.

Ұзақ уақыт банктер мемлекеттiк органдар болған және экономиканы басқарудың әкiмшiлiк бұйрықтың жүйесiнiң «конструкция жүргiзушiлерiнiңң бiрi болып көрiнген. Нәтижесiнде елдегi банк iсiн үйымдастыру дәстұрлерiн және ресейлiк банктердiң тәжiрибесiн жоғалтты. Бүгiн, нарықтық экономиканы құра отырып, бiз өтiп кеткендi қолға алуға мәжбүрлiмiз. Қысқа мерзiмде банк iсiн үйымдастырудың Қазiргi заманғы әлемдiк деңгейiне шығу қажет.

Банк сепцификасы оның қызметiнiң ерекшелiктерiмен анықталады. Бұл қызметтiң нәтижесi банктiк өнiм шығару болып табылады. Банктiк өнiм болып мыналар табылады: төлем құралдарын шығару және қызмет көрсету.

Төлем құралдарын шығару өзiн жалпы экономика деңгейiнде көрсетедi (немесе макродеңгейде дегендей). Еңбек өнiмiн айырбастау бастау, бiр өнiмдi екiншi өнiмге айырбастау формасында емес, сату-сатып-алу формасында жүргiзiлетiнi белгiлi. Товар өндiрушi нарыққа өз товарын ұсынады. Сатып алушы өз кезегiнде, өзiне қажеттi тауарды тек өзiнiң меншiктi өнiмiн сатқан жағдайда ғана ала алады. Нарықтық шаруашылықта сату-сатып-алу актiсi орындалу үшiн жалпылама төлем құралы ретiнде ақша қажет. Олардың көмегiнсiз еңбек өнiмiн айырбастау товар өндiрушiлер арасында болмай қалуы мүмкiн.

Орталық банк ретiндегi банк айналымға қажет, ақшаларды материалдың игiлiктердi алу және тұтыну жалғастыру үшiн қажет ақшаларды шығарады.

Банк өнiмнiң екiншi құрылымдың бөлiмi олармен ұсынылатын қызметтер болып табылады. Оларды келесiдей түрде жiктеуге болады:

Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу операциялар.

Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Берiлген операцияның тарихи тұрi сақтау операциясы болған, ол кезде адамдар өздерiнiң бағалылықтарын банктерге сақтайтын, олар жинақтардың қауiпсiздiгiн және сенiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн. Соңынан ақша құралдарын сақтау, құнсызданудан сақтауға өсе бастады. Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы, қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.

Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Кейде банктi iрi несиелiк мекеме деп атауы бекерден емес қой. Және бұл шын мәнiнде салай: банк активтерiнiң жалпы сомасынан негiзгi бөлiгiн несиелiк операциялар құрайды. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция, экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы, валюталық операциялармен).

 

 

Жiктелу белгiлерi	Ұсынылатын қызметтер тұрлерi
Банктiк      қызмет      ерекшелiгiне  сәйкес болуына байланысты	Банктердiң өздерiне ғана тән ерекше  қызметтер Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi      алу      субъектiлерiне тәуелдi	Заңды тұлғалар Жеке тұлғалар
Банк      ресурстарын      құру      және орналастыру әдiсiне байланысты	Активтi операциялар Пассивтi операциялар
Ұсынғаны   үшiн байланысты  төлемiне	Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың     өнiмнiң байланысы тәуелдi  қозғалыс	Материалдың өнiм қозғалысымен байланысты қызметтер Таза қызметтер

 

Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны  төлеумен салықтарды аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз ететiн әр тұрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.

Қарастырылған банктiк операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп айтуға да облады: оларды «ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы үлкен және кiшi мүнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын) сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала бередi, банкке айналмайды.

Берiлген операциялар өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады. Заңды банк-бұл қарастырылған барлық үш операцияларды бiр мезгiлде орындайтын кәсiпорын. Егер үш таза банктiк операциялардың iшiнен бiреуiн, қандай да бiр үйым орындамаса, онда ол заң бойынша банк болып есептелмейдi, басқа Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар «басқа несиелiк мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының «Банктер және банктiк қызмет туралық заңында.

Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк, несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар кiредi. Бұл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.

Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар үшiн операция тұрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде, төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).

Банктер бос Қаржыларды жинақтайтын болғандыңтан және оларды қайта бөлiтiндiктен, қажет ететiн шарашылық ұйымдарға қайтару негiзiнде жiбередi, банктiк қызметтер пассивтi және активтi операциялар түрінде жүзеге асырылуы мүмкiн. Пассивтi операциялар көмегiмен банктер өзiнiң ресурстарын құрады (мысалы депозит, сертификаттарды сату, басқа банктерден алған, несиелер есебiнен және т.б.).

Активтi операцияларды орындай отырып банктер өздерiнiң және тартылган ресурстарын әртұрлi шаруашылық ұйымдардың және тұрғындардың қажеттiлiктерiне орналастырады.

Ұсынылғаны үшiн банктiк қызметтердiң төлемiне байланысы ақылы және ақысыз қызметтер деп бөлiнедi. Бұл қандай да бiр анықталған қызметтер түрі толығымен ақылы, не ақысыз дегендi бiлдiрмейдi. Банктiң қызметi, қандай айырмашылыққа, мысалы, есеп айырысу операцияларға клишттерден төлем талап ету қажет, қайсысына төлем сұрау қажет еместiгiн анықтауы керек. Есеп айырысулық, несиелiк және депозиттiк операциялар қатары тегiн жүзеге асырылуы мүмкiн.

Қызметтер үшiн төлем қатынасы бойынша, сонымен қатар банк табысы бойынша басқа да маңызды белгiлер қолданылуы мүмкiн. Банктiк қызметтер кейде банктiк табыс әкелетiн және әкелмейтiн қымбат және арзан қызметтер деп бөлiнедi. Осылайша, көптеген активтi операциялар банкке табыс әкеледi, алсолсалым тұрлерi бойынша проценттердi төлеудi ұсынады. Кейбiр банктiк қызметтер еңбектiң шығынын көп қажет етедi, сондыңтан олардың бағасы қымбат болады. Мысалы, клиенттiң төлем тапсырысы бойынша ақшаны аударуға қарағанда, банкте аккредитивтi өңдеу қымбат турады.

Материалдың өнiмнiң қозгалысына байланысты банктiк қызметтер екi түрге бөлiнедi: оның қозғалысымен байланысты қызметтер, таза қызметтер.

Негiзiнен банктер өзiнiң ақшалай операциялармен материалдың өнiмнiң қозғалысына қызмет көрсететiн болғандыңтан, олардың негiзгi бөлiгi алғашқы қызметтер түріне жатады. Берiлген банк қызметтерi тауарлардың қозғалысына әсер ете отырып, жаңа қосымша құнды құрайды (мысалы, транспорт кәсiпорына, байланыс, сауда кәсiпорындарына қызметтер).

Таза қызметтер материалдың өндiрiспен айналысатын ұйымдарға, сонымен қатар жеке азаматтарға өздерiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн ұсынылады.

Бұрын аталғандай, банк өнiмi болып, әртұрлi қызметтер табылады. Мысалы, өнеркәсiптiк кәсiпорынның өнiмiне қарағанда, банктiк өнiм материалдың, заттың болып көрiнбейдi. Несиелер және есеп айырысулар шаттар бойынша жазулар тәртiбiнде, нақтысыз ақшалай формада жасалады. Сондыңтан, өнiм нақты товарлық тұрде болатын, материалдың өндiрiс саласына қарағанда, банктiк өнiмдi артығымен өндiруге, жинақтап қоюға болмайды.

Банктiк қызметтердiң маңызды белгiсi болып олардың өндiрiстiк сипаты табылады. Тұрғындардан және кәсiпорындардан салымдар қабылдау сияқты, қарапайым түрде, үлкен өндiрiстiк мағына жатыр. Банк тек ақша жинайды-ол «жұмыс iстемейтiнң, қолданылмайтын ақша ресурстарын жұмыс iстейтiн активтерге айналдырады.

Тең дәрежеде бұл өзiнiң өндiрiстiк және Қаржылық қызметiнiң дамуына берiлетiн кәсiпорындарға және ұйымдарға берiлетiн несиелерге қатысты. Осылай бола тұра, банктiк операциялар өздерiнiң клиенттерiнiң шаруашылық қызметiне қызмет көрсете отырып, өндiрiстiң тез дамуына әсер етедi.

Банктiк қызметтiң сипатты белгiлi болып мынау да табылады, олардың объектiсi банктiк байланыс арналарының көмегiмен бiр шоттан екiншi шотқа, бiр аймақтан екiншi аймаққа (кәсiпорыннан, экономика секторынан) үлкен сомада орналастырылатын ақшалар ғана емес болын көрiнедi. Кәсiпорындардың шоттары бойынша қозғалыс-бұл қосымша ақшалай түрдегi капиталдардың қозғалысы.

Несиелеу сияқты, дәстүрлi банктiк операцияны мысалыға алып көрейiк. Қарыз алушы-кәсiпорынға ұсынылған несие, банкке белгiлiбiр мерзiмде банкке қайтарылуы керек және тек қайтарылып ғана қоймай, оны қолдағаны үшiн процент төлеумен қайтарылуы керек екендiгi белгiлi.

Бұл несие алушы оны уақытында толық сомада қайтару үшiн және ссудалық проценттi төлеуге минималды түрде жеткiлiктi болатын пайда алатындай түрде қолдануы қажет екендiгiн бiлдiредi. Қарыз алушы несиелiк келiсiмнiң күшiне сәйкес, банктен алған ақшалай қаражаттарды жеп қою үшiн емес (тұтыну мақсаттарға) капитал ретiнде қолдануға мiндеттi. Егер несие базасында ссудалық процент орын алса, онда бұл банкпен берiлетiн ақшалар капитал ретiнде қолднылуы қажет, қарыз алушы қосымша табыс алуы қажет.

Банктiк операциялардың белгiсi мынадан тұрады, олар активтi және пассивтi операцияларды жаулап алады. Салымдарды қабылдай отырып және осымен пассивтi операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер өздерiнiң клиенттерiне тек ақшаларды қауiпсiз жерде сақтаумен ғана емес, сонымен қатар депозиттер бойынша процент түрінде белгiлi табыс алуға мүмкiндiк бередi. Клиенттердiң акцияларын орналастыра отырып, оларға ссуда бере отырып, валюталық және басқа да активтi операцияларды орындай отырып, банктер шаруашылыққа бiрталай қызметтер көрсетедi, тауарлық массанық қозғалысына, тауарды сату-сатып алуға, қоғамдың шығындарды үнемдеуге әсер етедi.

Банктермен орындалатын операцияларды, басқа да кәсiпорындар мен ұйымдар жүргiзе алады. Олар тек банктiң монополиясы ғана болып табылмайды. Бұл тек банктiң дәстүрлi операцияларына ғана емес, сонымен қатар басқа да қызметтерге қатысты. Мысалы, бухгалтерлiк көмектi, кеңестi, әр тұрлi делдалдың қызметтердi, сейфтердiң арендасын және басқа да қызметтердi арнайы кәсiпорындар және агенттiктер көрсете алатыны белгiлi. Сондыңтан айта кететiн бiр жайт, банктер басқа шаруашылық субъектiлерi дәстүрлi орындайтын операцияларды-банктiк емес операцияларды орындауы мүмкiн.

Мұндай жағдай нарықтық шаруашылық жағдайында, банктiк қызметтер нарығында қатал бәсеке орнайтынымен байланысты. Нарықта банктiк қызметтердi жаңа сатушылардың пайда болуы (сауда ұйымдары, қаржалақөнеркәсiптiк және т.б.), көбiне көп пайда әкелетiн операциялардың кеңейюiнемүмкiндiктi қысқартады, банктердi жаңа табыс көздерiн iздеуге итермелейдi.
  Сондықтан, әсiресе соңғы жылдары таза банктiк операциялар емес, банкке дәстүрлi емес қызметтер тез дами бастады.

 

Банктiк қызметтердiң қасиеттерi — запасқа өндiрiлуге мүмкiн емес — өндiрiстiк сипатта болады — банктiк қызметтердiң оюъектiсi капитал болады — активтi жэне пассивтi операцияларды үстайды — банктiң ғана монополиясы болып табылмайды — банктiк емес операцияларга жатқызылуы мүмкiн

 

Банктiк қызметтердiң стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және құрамының кеңеюi орын алады.

Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда, банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банетер клиент қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды. ґкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр.

Банктер әлi жаңа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерiжоқ екендiгiн ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды Үсыну техникасын оқыту қажет.

Бiрақ, бiртiндеп жаңа технологиялар жаңа операциялар банктердiң жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банктiк операциялардан бөлек олар өздерiнiң қызметтерiнiң кең тұрлерiн Үсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық банктiк секторында әмбебап қызметке, банктiк қызметтердi әмбебаптандыруға тенденциясы ойластырылған.

Кешендi банктiк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы маңызды.

Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн Үсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда  шығындарды қысқартуға мүмкiндiк  бередi, және соңында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк бередi.

Банк қызметтердiң стандарттың наборының эволюциясы мынандай, көптеген факторлардың әсiрiнен бiртiндеп, нарықта олардың көлемiнiң өсуi және құрамының кеқеюi орын алады.

Әсiрiсе бүны коммерциялық бантердiң жұмысынан байқауға болады. Бiрнеше жыл бұрын отандың банктер сертификатармен, вексельдермен, несиелiк карточкалармен, жұмыс жасалаған, олардың мамандығының. лексиконында факторинг, лизинг, контокоррент, опцион, банкомат және т.б. түсiнiктер қолданылған. Және бұл түсiнiктi, бiрқатар қызметтер қажет болмағанда, банктер орталықтандырылған қайтабөлушiлiк жүйеде жұмыс жасағандыңтан. Нарық жұмысқа жаңа жұмысқа жаңа талаптарды қойды: банктер клиент қызығушылығындағы жаңа операцияларды меңгеруге мiндеттi болып қалды. ґкiнiшке орай, бұл барлық қызметтердi бiрден меңгере алмайды. Аз емес уақыт өттi, банктер әле жеткiлiктi тәжiрибе жинаған жоқ. Бiрқатар операциялар күштi инфляцияның кесiренен, Қазiргi заманғы байланыс құралдарының жетiспеушiлiгiнен дамымай жатыр  [18,42 б.].

Банктер әлi жақа қызметтер туралы қажеттi бiлiмдерi жоқ екендiгiн ескермей кетуге болмайды, оларға әлi өзiнiң персоналдарын оларды ұсыну техникасын оқыту қажет.

Бiрақ, бiртiндеп жақа технологиялар жақа операциялар банктердiң жетiстiгi болып келе жатыр. Дәстүрлi банк операциялардан бөлек олар өздерiнiң қызметтерiнiң ең үрлерiн ұсына бастады.Жалпы айтқанда, экономиканық банк секторында әмбебап қызметке, банк қызметтердi әмбебаптандыруға тенденциясы ойластырылған. [21, 4 б.].

Кешендi банк қызмет көрсету бiрденен келмеуi мүмкiн. Ол үшiн банктерге жоғарыда айтылған бiрқатар мәселелердi шешуi қажет. Банктер нарықта өзiнiң орнын, өзiнiң кадрлық терiн дұрыс анықтауы мақызды.

Кейде барлық қызметтiң тұрлерiн ұсыну мiндеттi емес. Кiрiсiнше, кез-келген банкке белгiлiбiр операция түріне тоқталу өте рационалды болып шығуы мүмкiн. Оларды орындауда банк мамандануы ол үшiн дамудың тиiмдi бағыты болып шығуы мүмкiн, операцияларды орындауда  шығындарды қысқартуға мүмкiндiк  бередi, және соқында олардың табыстылығын жоғарылатуға мүмкiндiк бередi.

 

• Банктердің корреспонденттікоперацияларының жүйесі

      және    төлем механизімі

 

   Қаржы қорына жіберілген ақша қаражаты өтімді тәртіпте сақтау орында, олар табыс әкеледі және керек жағдайда тез ақшалай капиталға айналуы тиіс.

Қазақстан  Республикасы  Қаржы  Министрлігінің жанындағы «Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің» №4 «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп» деп  аталатын  бухгалтерлік  есеп  стандартының  бҚРінші   бабында: «Кәсіпорындар мен уйьшдардың, яғни субъектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы  есебі  осы деректі пайдаланүшыларды  түрлі  операциялық және  инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезевдегі ақша қаражаттары-ның келіп тусуі, кҚРістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы занды тұлғанық, яғни субъектінің қаржы жағдайыңдағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді» делінген. Ал осы стандарттың екінші бабыңда;  «Занды тұлгалар, субъектілер (банктер мен бюджсттік     мекемелерден    басқа)     ақша    қаражаттарының қозғалысы тураы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді   және   есепті  кезеңдегі   қаржы   нәтижелері  есептемесінің құрамыңда  тапсырады» делінген.

Банкте шараушылық қызметтерін жүзеге асыруда, кәсіпорының өзінің ішінде немесе одан тыс жерлермен ақшалай есеп айрырысу қажеттілігі туындайды (сурет 3).  Ішкі есеп айырулар- жалақы және жұмысшыларға есептік сомаларды төлеу, акционерлерге дивиденттер төлеу сияқты төлемдермен байланысты.     Сыртқы есеп айырулар — өнімді жеткізу, жұмыстың орындалуы, шикізат және материалдарды сатып алу, салықтарды төлеу, бюджеттен тыс қорларға аударымдар, несие алу немесе қайтару сияқты қаржылық өзара қатынастардан туындайды.

 Банктің барық есеп айыруларын екі топқа бөлуге болады:

1. Тауарлық операциялар бойынша төлемдер- тауардың қозғалысымен, жеткізушілермен есеп айырысулармен, сатып алушылар және тапсырыс берушілермен байланысты операциялар;
2. Тауарлық емес операциялар бойынша есеп айырысулар- ақша қаражатының қозғалысымен байланысты операциялар, яғни бюджеттік және бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысулар, құрылтайшылармен, акционерлермен, жұмысшылармен, несие мекемелерімен есеп айырысулар;

Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі,/8/

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 3

 

Тауарлық операциялар бойынша есеп айырысулар келесі төлем тұрлерімен жүзеге асырылады:

• төлем тапсырмалары;
• жоспарлық төлемдер;
• төлем талаптары-тапсырмалары;
• аккредитивтер;
• есеп чектері;
• талаптарды өзара сәкестендҚРу;
• вексельдермен;
• тауарлардың қарама қарсы қозғалыстары.

   Банктің ішкі есеп айрулары және кейбҚР тыс есеп айырулар кәсіпорын кассасы арқала қолма- қол ақшамен жүргізілуі мүмкін. Заңды тұлғалармен қолма-қол есеп айыруларға Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі тарапынан шектеулер қойылған.

Сыртқы есеп айырулар негізінге қолма-қолсыз формада жүргізіледі. Мұндай есеп айыруларда негізгі делдел коммерциялық банктер болып табылады. Кәсіпорындар банктерде мынадай шоттар ашады:

1. Есеп айыру шоттары — Банктің тапсырмасы бойынша ағымды төлемдерді жүргізу және кәсіпорын атына түскен ақшалай қаражаттарыды аудару. Есеп айыру шоттарының санына заңмен шек қойылмаған. Шот ашуға салық инспекциясының рұқсаты қажет.

Барлық шаруашылық жүргізүші субъектілерде өндірілген өнімді   сату  барысында,   сондай-ақ  материалдық  кұндылықтарды, негізгі құралдарды, тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен тыс басқа да мекемелерге әртұрлі төлемдерді төлеуге байланысты турлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бҚР уакытта өндірлген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаүшы ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді ендіріп шығару үшін қажет болатын   шикізаттар   және   материалдармен   жабдықтайтын жабдықтаүшылар   алдында   сатып   алүшы   болып   табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне колма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есеп айырысу үшін банкке мына құжаттарды көрсетуі қажет:

1. Төлқұжат немесе оның орнына жүретін басқадай қужаттар.
2. Акредитив ашқан  кәсіпорын  берген  іс-сапарлық  куәлік пен сенімхат.
3. Өзінің қолтаңбасының үлгісі.

Жабдықтаүшының  банкісінде  аккредитив  мынадай  жағдайларда жабылады:

1. Аккредитивтін мерзімі біткенде.
2. Аккредитивті жабу   туралы   жабдықтаушының   берген қарызы бойынша.

Аккредитив жабылған уақытта пайдаланылмаған сома сатып алушының (төлеуші субъектінің) банкісіндегі тіиісті шотына аударылады. Ашылған аккредитив сомасы 421-«Аккредитивтердегі ақшалай қаржылар» шотының дебетіне қай шоттардан  аударылғанына  қарай,  егер  есеп  айырысу  шотынан аударылса, 441-шотының,  валюталық шоттардан аударылса: 431 немесе 432-шотгардың, банктерден алынған несиелердің есебінен аударылса: 601-шоттаң, банктен тыс басқа да меке-мелердің  несиелері  есебінен  аударылған  болса:  602  немесе 603-шоттың кредитіне жазылады. Ал жабдықтаүшыға аккредитивтен   төленген   сома   бухгалтерияда   671-«Мердігерлер және жабдықтаүшылармен есеп айырысу» шотының дебетіне 421-«Аккредитивтегі ақшалай қаржы» -деп аталатын шоттың кредитіне   жазылады.   Ал   аккредитив   жабылған   уақыттағы пайдаланылмаған немесе жұмсалынбаған сома 441, 431, 432, 601,  602  және  603-шоттардың  тиістілерінің дебетіне,  421-шоттың кредитіне жазылды.

422- «Чек кітапшаларымщағы акшалай қаржылар» — деп аталатын шотта чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар мен есеп айырысу операцияларның есебі жургізіледі. Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары жабдықтаүшылар мен тасымалдаушы Банктен және байланыс ұйымдары мен басқа да субъектілерден алынған тауарлыматериалдық құндылыктардың құнын төлеуге немесе олардың көрсеткен қызметтері үшін есеп айырысуға арналған. Кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер чек кітапшаларын алу үшін банк мекемесіне өтініш береді, сонымен қатар осы өтінішпен бірге кәсіпорын немесе мекеме алатын чек кітатнасыңдағы соманы депонентгеу үшін банк мекемесіне төлем талабы тап-сырмасын ұсынуы керек. Кәсіпорын, ұйым немесе мекеме чек кітапшаларын алғанда банктің депоненттелген сомасына мынадай бухгалтерлік жазуы жазылады:

Дебет 422-«Чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар» шоты, Кредит тиістілеріне қарай 441, 431, 432, 601, 602 және 603-шоттар.

Банк мекемесі чек кітатпасының тиісті жеріне ол чек кітапшасы берілген кәсіпорын немесе мекеменің толық аталуын, ал егер жеке адамға берілсе, оның аты-жөнін жазады. Чек кітапшасында ондағы соманық жұмсалмаған, яғни пайдаланбаған мөлшері көрсетіледі. Чек кітапшасы арқылы бір немесе бірнеше жабдықгаүшымен есеп айырысуға болады. Егер банк мекемесі чек кітапшаларындағы жұмсалынбаған соманы кәсіпорынға қайтарғанда 441, 432, 431, 601, 602 және 603-шотгардың тиістілері дебеттеліп, 422-«Чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар»- деп аталатын шот кредиттеледі.

3. Ағымды шоттар- заңды тұлға бола алмайтын, коммерциялық емес мекемелер мен ұйымдарға ашылады. Ағымды шоттар бойынша жүргізілетін опнрациялар тізімі шектеулі, ол ондағы ақша қатражатын белгіленген сметаға сйкес қолдануға болады.
4. Арнайы шоттар- белгілі бір мақсатты жұмсалымдарға арналған қаржаттарды сатау үшін қолданылады. Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде нақты ақшамен қатар почта маркалары, демалыс және емдеу, сауықтру орындарының жолдамалары, жол билетгері, сонымен қатар үкіметгің жәрдемі ретінде берілген қаражатгары, яғни үлкен жауапкершілікпен сақталуын қадағалауды талап ететін басқа да қаржылар сақталады. Бұл жоғарыда аталған ақшалай кұжаттар 423-«Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар» шотында есептелінеді. Осылармен қатар бұл шотта кәсіпорынға немесе ұйымға бюджеттен бөлінетін белгілі бір мақсатқа жұмсауға тиісті қаржылар, кәсіпорынның, кәсіподақ ұйымның қаржылары, мәдени ағарту саласына, демалыс лагеріне бөлінген қаржылар есептеледі. Осы 423-«Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар» шоты бойынша жүргізілетін әртұрлі операцияларға сәйкес:

423- «Банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар» -деп аталынатын шот дебеттелініп, 431, 432, 441, 726, 727 және тағы да басқа шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Бұл шотган төленген сомаға 451, 441, 671, 631, 652, 651, 653, 681 және тағы да басқа шотгардың тиістілері дебет-телініп, 423- шот кредитгелінеді.

5. Волюталық шоттар- шет ел ваютасындағы есеп айырулар үшін қолданылады. Мұндай шоттар ҚРҰБ лицензиясы бар коммерциялық банкрде ашылады. Валюталық шоттардағы ақша қаражаттары қозғалысының есебі. Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде шетелдік валютадағы ақша қаражаттарының қозғалысы Казақстан Респуб-ликасы Бухгалтерлік есепке алудың ғ 4 «Ақша каражаттарының ңожалысы туралы есебі» және ғ9 «Шетедік валютадағы операцияларды есепке алу» — деп аталатын стандартгарына сәйкес жүргізіледі. Орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге шетелдік валюта, яғни шетелдің ақшасы арқылы есеп айырысу сол операция жасалған күні Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеген ақша айырбастау курсы (бағамы) бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасымен (теңгемен) көрсетілуі тиіс.

Шетелдік валюта — бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың және мекемепердің ақшалай қаражаттары мен есеп айырысу уақытында пайдаланатын және қолданылатын Қазақстан Рес-публикасының  ұлттық  валютасынан  (теңгеден)   басқа  ақша бірліктері.

Курс (бағам) — бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеп отыратын екі ел ақша бірліктерінің (валюталарының) өзара қатынасы.

Курстык, (бағамдык) айырма — бұл екі елдін ақша бірліктерінің арасындағы курстың (бағамның) өзгеруі салдарынан болатын айырма сомасы.

Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер басқа шаруашылық субъектілеріне негізгі құралдарды, тауарлыматериалдық кұндылыктарды және басқа да активтерді шетел валютасына сатқанда немесе олардан сатып алғанда, банктер-ден, сондай-ақ банкіден тыс мекемелерден шетел валютасымен несие алғанда немесе оны қайтарғанда, тағы да басқа жағдайларда шетелдік валюталармен жүргізілетін операциялар пайда болады. Кәсіпорындар мен ұйымдар, және мекемелер шетел ақша бірлігімен (валютамен) операциялар жасау үшін банк мекемелерінен шот аша алады. Валюталық шотгар бойынша операциялар 431-«Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақша қаражаттары» және 432-«Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақша қаражатгары» шоттарында жургізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер банктен валюталық шот  ашу  үшін  банк мекемесіне  осы  кэсілорынның немесе ұйымның жарғысының  көшІРмесін,  валюталық шот ашу туралы өтініш, тиісті адамдардың қолдары қойылып және кәсіпорын мөрі басылған арнайы карточка, тағы да басқа   құжаттарды   табыс   етуі   керек.   Қазақстан   Республикасының шетел валютасын реттеу туралы заңына сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар өкілетті банктер мен ақша айырбастау   пункттері   арқылы   Қазақстан   Республикасы   Ұлттық банк мекемесі белгіленген тәртіп бойынша шетел валютасын сатуға және сатып алуға құқысы бар. Шетел валютасын сату және сатып алу валюталық биржада қалылтасқан курс  бойынша  есептеледі.  Нәтижесінде  бір  күн  ішінде  кәсіпорын  мен  ұйымның  сатып   алған  немесе  сатқан  шетел валютасының Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеген  сол  күнгі  курсы  мен сатылған немесе сатылып   алынған   шетел   валютасының   бағасы   арасындағы айырмашылық   пайда   болады.   Кәсіпорындар   мен   ұйымдар осы   шетел   валютасын   сату  немесе   сатып  алуда   курстың өзгеруінен болған табысты 725- «Бағамдық айыр-машылығынан алынатын табыстар»-деп  аталатын шотқа,  ал шығынды  844- «Бағамдар  айырмашылығы  бойынша  шығындар»  шотына  апарып жазады.  431-«Ел  ішіндегі  валюталық шоттардағы   ақшалай   қаражаттар»   және   432- «Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалай құжаттар» шоттары дебеті бойынша   мына   шоттардың  кредитімен  корреспонденцияланады;

452-«Кассадағы шетелдік валюта»;

301-«Алынуға тиісті борыштар»;

725-«Бағамдық айырмашылығынан алынатын табыстар».

Ал  бұл  431   және  432- шоттар  кредиті  бойынша  мына шоттардың дебетімен корреспонденцияланады; 452-«Кассадағы шетелдік валютаң 671-«Жабдықтаүшы мердігерлермен есеп айырысу», 844- «Бағамдар айырмашылығы бойынша шығындар».

Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер өздерінің ақша қаражаттарын өздері таңдаған, яғни өздеріне қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға міндетті. Ол үшін кәсіпорындар мен ұйымдар өздері қалаған банк мекемелерінде есеп айырысу шотын ашулары тиіс. Бір кәсіпорынның немесе субъектінің тиісінше әрбір банк мекемесінен бір ғана есеп айырысу шотын ашуына болады. Есеп айырысу шотын ашу үшін кәсіпорын немесе субъекті банк мекемесіне мынадай құжаттарды табыс етуі қажет:

—  банк мекемесінің атына шот ашу туралы өтініш;

—  кәсіпорынның,  субъектінің құрылуы жайлы  құжат,  жоғарғы органдардың кәсіпорынды, ұйымды құруы жайлы шешімдердің көшірмесі;

—    кәсіпорынның  басшысы,   бас   бухгалтері  және   олардьщ орынбасары қол таңбасын қойған, кәсіпорын мөр таңбасы басылған  арнаулы  үлгідегі карточка және де басқа құжаттар.

Кәсіпорьшның, ұйымның басқа шаруашылық субъектісіне төлейтін   төлемі   әдетге   қолма-қол   ақшасыз   есеп   айырысу шотынан төленеді.

Есеп айырысу шоттарындағы қаражаттар заңда көрсетілген белгілі тәртіп бойынша шот иесінін жазбаша бұйрықтары негізінде ғана пайдаланылады (аударылады). Субъектінің, заңды ұйымның басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға қарызы, олардан сатып алған тауарлардың, материалдық құндылықтардың және тағы да басқалардың құны мен олардың көрсеткен қызметгеріне төленетін төлем шот иесінің келісімімен ғана төленеді. Есеп айырысу шотынан қаржы кейбір жағдайларда шот иесінің келісімінсіз де арлитраждың бұйрығы, соттың үкім қағазы, салық инспекдиясы немесе полициясының бұйрығы, тағы да басқа заңда қзралған жағдайлар негізінде аударылады. Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарынан, нақты ақшамен қаржы алып, пайдалану үшін шот иесіне қызмет көрсететін банк мекемесі чек кітапшасын береді. Кәсіпорынның, яғни субьектінің өкілі, әдетте кассир есеп айырысу шотынан кәсіпорнн кассасына нақты ақшаны осы чек кітапшасының тиісті түрде толтырылған чегі бойынша ала алады. Есеп айырысу шотына субъектінің сатқан өнімі мен тауарлардың, материалдық кұндылықтар мен басқа да активтердің және көрсеткен қызметтерінен түскен табыс сомасы, банктер мен басқа да банктен тыс мекемелердең алған несие, сондай-ақ басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардан алған қарыздарының сомалары кІРістеледі. Ал бұл шоттан субьектінің басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан сатып алған мүліктері мен заттарының құны, бюджет және бюджеттен тыс мекемелерге төленетін төлем сомасы төленеді. Сонымен қоса бұл шоттан кәсіпорынның кассасына жұмысшы қызметкерлердің еңбекақысын төлеу үшін және басқадай мақсаттар үшін нақты ақша алынады. Банк мекемесі есеп айырысу шотындағы ақша қаражатгардың шегінде шот иесінің, яғни субъектінің ақша қабылдау, төлеу және аудару жайлы тапсырмаларын орындаады. Есеп айырысу шоты бойынша операциялар бірықғайланған белгілі құжаттар негізінде жұргізіледі. Негізгі есеп айырысу құжаттары больш: төлем тапсырмасы, есеп айырысу чегі, төлем талабы тапсырмасы, инкассалық өкім, салық және кеден органдарының инкассалық өкімі және тағы басқа құжаттар саналады. Есеп айырысу құжаттарында оларға қол қоюға құқығы бар екі лауазымды адамның қолы болуы керек. Онсыз құжат орындалуға қабылданбайды. Есеп айырысу құжаттарының үлгілі тұрін олардың толтырылу тәртібін Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілейді. Банк мекемесі өзі қызмет көрсететін субъектімен, яғни есеп айырысу шотының иесімен келісімге келе отырып, белгіленген мерзімде кәсіпорынға шоттың көшІРмесін жіберіп отырады. Осы көшірмемен бірге есеп айырысу ,шоты бойынша жүргізілетін операциялардың негізі болып саналатьш есеп айырысу құжаты да бірге беріледі, Көшірмеде, субъектінің шотындағы қаржының айдың басыңдағы және айдың соңыңдағы қалдығы және операция бойьшша есеп айырысу шотына келіп тускен, яғни кіріс етілген және одан шығыс, етілген, яғни жұмсалған қаржылар сомасы көрсетіледі. Кәсіпорынның, ұйымның, яғни субъектінің бухгалтериясында банк мекемесі берген шоттың көшірмесінде жазылған сомалардың дұрыстығы және олардың көшірмемен бірге берілген құжаттарға сәйкестігі тексеріледі. Жалпы субъектілердегі есеп айырысу шоты бойынша олерация-лардың есебі 441-«Есеп айырысу шотындағы ақшалар» -деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шот дебеті бойынша 301, 331-334, 451, 601-603, 661, 662 және тағы да басқа шоттардың кредитімен, ал кредиті бойынша 141-143, 351-352, 401-403, 451, 601-603, 631-634, 641-643, 651-655, 671, 685 тағы басқа шоттардың дебетімен корреспонденцияланады. 441-«Есеп айырысу шотындағы ақшалар» -деп аталатын шоттың кредитінде жазылған операциялар номері 2-журнал ордерде, ал дебетінде жазылған операциялар осы журналдың ведомосында есептелінеді.

Касса операцияларының есебі. Әрбір кәсіпорындар меи ұйымдардың, шаруашылық субъектілерінің қолда бар нақты ақшалай қаражаттарын сақ-тайтын өздерінің кассасы болуы керек. Касса арнайы жабдықталған, яғни едені мен төбесінен ешқандай адам кІРе алмайтыңдай етіп жабылған, терезесі мен есігіне темірден тор қойалған және дыбыстық белгі беретін қондырғылар ор-натылған, өрттен сақталатыңдай турлі материалдармен қапта-лып жасалған белмеде орналастыруды қажет етеді. Кассадағы нақты ақша қаражаттары кассирдің мөрі сургуч арқылы басылып жабылатьш сейфте немесе темІР шкафта сақталынуы тиіс. Бұл сейфтің кілті мен сургуч басатын мөр кассирде, ал кілттің екінші данасы белгіленген ыдысқа салынып, аузы жабылып, кассирдің мөрі басылып, кәсіпорын, яғни субъектінің басшысында сақталады. Кассир жұмыс күнінің соңында кассанық тиісті жерлеріне (есігіне) мөр таң-басын басып, күзетшіге тапсыруы тиіс. Кассадағы ақшанын тугелділігіне жұмысқа деген немқұрайлылық пен салақтық салдарынан кәсіпорынның, субъектінің шеккен зардабына, әдейі қастандық іс пен немесе арам ниетпен істелген әрекет негізінде кәсіпорынға, ұйымға келтІРілген шығындарға касса қызметкері, яғни кассир толық жауап береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарда, субьектілерде кассирлік жұмысқа қызметкердің тағайындалғаны, орналасқаны жайлы бұйрық шыққаннан кейін касса қызметкерін касса операцияларымен таныстырып, кәсіпорын яғни шаруашылық субъектімен кассир арасында  жеке  материалдық   жауапкершілікке   келісім-шарт жасалуы  керек.   Кәсіпорын,  мекеме  немесе  ұйым  өздерінің есеп  айырысу  шотынан  нақты  ақшаны  сол  есеп  айырысу шоты ашылған банк мекемесі берген чек кітапшасы арқылы ғана  ала  алады.   Банк  мекемесінен   нақты   ақша  алу  үшін Банктің,  ұйымның,  яғни  субъектінің касса  қызметкері чек  кітапшасындағы  парақты  толтырады.   Бұл  чек  парағын толтыру барысында чекке алынғалы отырған, яғни кәсіпорынның,  ұйымның,  субъектінің жұмсауға тиісті  нақты  ақша қаражаттарының сомасы және бұл соманық қандай мақсатқа жұмсалатындығы жазылып көрсетілуі тиіс. Толтырылған чекке кәсіпорынның, ұйымның, яғни субъектінің бас бухгалтері және басшысы қол қойып, осы субъектінің мөрі басылады. Барлық толтыруға тиісті ақпараттар толтырылмағанша, чекке қол   қоюға   болмайды.   Сонымен   қатар   чекке   лауазымды адамдардың, яғни қол қоюға тиісті адамдардың қолы қойылмаса (біреуінің қолы қойылмаган жағдайда), мөр басуға рұқсат етілмейді. Кәсіпорынның, ұйымньщ яғни қандай да болмасын шаруашылық субъектінің касса кызметкері банк мекемесінен нақты ақша аларда банк бақылаүшысының қатысуымен ақшаны санап алуы тиіс. Сонымен қатар банк мекемесінен алынған нақты ақша сол алынған күні кәсіпорынның, субъектінің кассасына кІРіске алынуы керек. Ол үшін кәсіп-орынньщ,  субъектінің касса қызметкері, яғни кассир кассалық кІРіс  ету ордерін толтырып,  содан соң  оны  кассалық кітапқа жазуы  керек.  Жалпы касса  операцияларының  есебі 451-«Кассадағы ұлтгық валютасы тұріндегі нақты ақша» және 452-«Кассадағы шетел валютасы тұріндегі нақты ақша» -деп аталатын шоттарда жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни шаруашылық субъектілердің кассадағы ұлттық валюта тұріндегі (теңге тұріндегі) нақты ақша қаражаттарының кірісі мен шығысының (козғалысының) есебі Қазакстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі бекіткен кассалық опе-рациялар есебін жүргізудің тәртібне сәйкес жүргізілуі тиіс. Кәсіпорынның, субъектінің кассасына қолма-қол нақты ақшаны кІРіске алу, қабылдау үшін бас бухгалтердің немесе ол сенім  білдІРген  адамның  кассалық кІРіс  ету  ордеріне  қол қоюы керек және де ақша төлеген адамға осы толтырылған кассалық   кІРіс   ету   брдерінің   квитанциясы   беріледі.   Осы нақгы  ақшаны  кассаға  қабылдау  барысында  толтырылатын кассалық кіріс ету ордеріне кәсіпорынның, ұйымның, субъектінің аты,  ақша төлеүші  адамның немесе субъектінің аты-жөні қандай мақсатқа және не үшін ақша төлеп жатқандығы, сол   ақша   төленген   уақыты   (күні,   айы,   жылы)   жазылып, кассир мен бас бухгалтердің қолдары қойылуы қажет. Кәсіпорынның,   ұйымның,   яғни   субъектінің   кассасыннан   нақгы ақша кассалық шығыс ету ордері немесе тиісті үлгілі түрде дайындалған  басқа  да  ақша  төлеу  ведомостары,  сондай-ақ кәсіпорынның,   ұйымның   бас   бухгалтері   мен   басшысының қолдары қойылған ақша алу үшін жазылған өтініштер, шот-тар   және   тағы   басқа   құжаттар    бойынша    беріледі.    Бұл құжаттарға кассалық ордердің реквизиті көрсетілген  штамп басылуы керек. Егер кассалық шығыс ету ордеріне қоса тІР-келген   құжаттарда   шаруашылық   субъектінің   басшысынын «рұқсат  етемін»  деген  жазуы  және  қолы  қойылған  болса, онда   кассалық  шығыс   ету   ордеріне   оның  қол  қоюы   аса қажет болып саналмайды. Субъектінің кассасынан адамдарта кассалық  шығыс   ету  ордері   бойынша   ақша  берген   кезде касса вязметкері наюы ақша алүшы адамның төл құжатын немесе өзін куәландыратын  басқа да құжаттарын көрсетуді талап етсді. Сонымен қатар касса қызметкері осы көрсетілген  құжатгарда  берілген,  яғни  жазылған  деректерді  нақты ақша алушы адамның аты-жөнін, құжатының номерін және ол құжатты кім бергендігін, қай уақытта берілгендігін кассалық  шығыс  ету  ордеріне  жазуы   керек.  Кассадан  нақты ақша  алушы  адамдар  кассалық  шығыс  ету  ордеріне  алып жатқан   соманық   теңгедегі   бөлігін   жазумен,   ал   тиынын сандармен көрсетеді. Кассалық кіріс ету ордері және оның квитанциясы,  сондай-ақ  кассалық  шығыс  ету   ордері  және оның   орнына   жүретін   немесе   оған   қосымша   тіркелетін құжаттарды,   кәсіпорынның,   яғни   субъектінің   бухгалтерия қызметкерлері сиямен немесе шарикті қаламсаппен анық етіп толтырулары   керек.   Бұл   құжаттарды   өзгертуге   олардағы сандармен   әріптерді   түзетуге,    өшіруге   ешқандай   рұқсат етілмейді.   Кассалық  кіріс   ету   және   кассалық  шығыс   ету ордерлерін   немесе   олардың   орнына   жүретін   кұжаттарды кассаға  берместен  бұрын  бухгалтерия қызметкерлері  тіркеу журналына   тіркеп   жазады.   Кәсіпорындар   мен   ұйымдарда жұмысшы қызметкерлерге    жәрдемақы,    сыйақы,    еңбекақы төлеу үшін төлеу ведомостары қолданылады. Бұл ведомостар тІРкеу журналына еңбекақы,  жәрдемақы және  сыйақыларды төлеп,  үлестіріп  болғаннан  кейін  ғана  тіркеледі.   Кассалық кіріс ету немесе кассалық шығыс  ету ордерлері, сондай-ақ олардын орнына жүретін құжаттар бойынша кассаға немесе кассадан нақты акшаны қабылдауға немесе телеуге тек қана осы құжаттар толтырылған күні ғана рұқсат етіледі.  Кәсіпорынның кассасына нақты ақшаны қабылдау немесе кассадан ақша төлеу барысында  (кассир)  касса қызметкері  кассалық кіріс   ету   және   кассалық   шығыс   ету   ордерлерІнің   дұрыс толтырылғандығын бұл құжаттарда кәсіпорын басшысы мен кәсіпорьш  бас  бухгалтері қолдарының  болуын  және  ордерлерде көрсетілген қосымша құжаттардың түгелдігіне тексеру жүгізуге, яғни қадағалауға міндетті. Бұл операциялар орындалғаннан кейін құжаттардың тиісті жеріне касса қызметкері өз қолын қоюы керек. Касса операцияларының есебі кассалық кітапқа тіркеліп отыруы тиіс. Бұл кітапты касса қызметкері жургізеді. Кассалық кітаптың беттері (парақтары) номерленіп және оған жіп өткізіліп, кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтері қолдарын қойып, куәландыруы керек. Кәсіпорынның, ұйымның кассасына келіп түскен, кіріс етілген немесе кәсіпорынның,  ұйымның кассасынан төленген,  яғни  шығыс етілген ақша қаражаттарының кімнен келіп тұскендігін намесе кімге не үшін төленгендігін білу үшін ол операцияларға толтырылған құжаттардың номері және бухгалтерлік жазулар, сонымен қатар кіріске алынған немесе шгысс етілген сомалар кассалық кітапқа жазылуы тиіс.  Күн сайын кәсіпорынның, ұйымның касса қызметкері кассадағы нақты ақша қаражаттарының қалдығын жұмыс күнінің соңында санап және оның сомасын кассалық кітапша жазады. Бұл кассалық кітаптағы деректерге өзгеріс екгізуге, өшіруге, түзетуге жол берілмейді және де касса операциялары мен ондағы жургізілетін,   толтырылатын   құжаттардың   дұрыстығына   субъектінін бас бухгалтері бақылау жасап отыруы керек. Кәсіпорынның, ұйымның  немесе  мекемелердің  кассадағы  шетелдік  валюта тұріндегі  нақты  ақшаларының есебі  үшін өз алдына  бөлек кассалық кітап ашылады. Сонымен қатар бұл жағдайда кассалық  операциялар  бойынша  толтырылатын  барлық құжаттарда  кіріске  алынған  яғни  келіп  түскен  және  де  шығыс етілген, кассадан төленген ақша қаражаттарының сомасы шетел валютасымен де және сол күнгі бағам (курс) бойынша ұлттық валютаға (теңгеге) айналдырылып та жазылады.

Жалпы кәсіпорынның кассасындағы шетел валютасы түріндегі ақша қаражатгарьшың есебі кассадағы ұлттық валюта түрінде накты ақша қаражаттарының есебіне ұқсас жургізіледі.

451-«Кассадағы ұлтгық валютасы түріндегі нақты ақша» және 452-«Кассадағы шетел валютасы туріндегі нақты ақша” -деп аталатын шоттар бойынша жүргізілетін операциялардьщ есебі: кредиті бойынша номері бірінші журнал ордерде, ал дебеті бойынша осы журнал-ордердің ведомосында жұргізіледі. Яғни кассанық кірісі бойынша операциялар №1 санды журнал-ордердің ведомосында, ал шығысы бойынша операциялар №1 санды журнал-ордерде есептелініп жүргізіледі. ӨндІРіспен, саудамен немесе кәсіпкерлердің басқадай түрімен айналысатын шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да шаруашылық қызметпен айналысу ұшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары, ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың ақшалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс жәнеде ол сол субъекті құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, зат-тай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқада көздерден, тегін тұскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.

Жалпы шаруашылық субъектінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яши қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.

 

• Банктердің корреспонденттікоперацияларының

      формалары  және  төлем құжаттары

 

   Төлем айналымының ¾ бөлігі –бұл тауарлы операциялар бойынша есеп айрулар, ал қалған бөлігі бюджеттпен, мемлекттік органдармен және несие мекемелерімен есеп айырулар. Аймақтық белгілеріне қарай есеп айырулар жергілікті және өзге қалалық болып бөлінеді.

Есеп айрысу формасы- бұл төлем әдісі мен соған қажетті құжатайналымы, яғни есеп айыру құжаттрының  және ақша қаражатың рәсімделіну, қолданылу  және қозғалыс жүйесі.

Экономикатың қазіргі жағдайында қызмет ететін заңдарға сәкес қолма-қолсыз есеп айыруларда келесі құжаттар қолданылады:

• төлем тапсырмалары;
• төлем талаптары;
• аккредитив;
• чек.

   Төлем тапсырмалары- шот иесінің нақты бір соманы оның шотынан қаражатты алушы тұлғанық шотына аударуы туралы жазбаша тапсырмасы. Төлем тапсырмаларының көлмегімен есеп айырысудың механизімі сурет 4 келтірілген.

 

Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу жүйесі,/8/

 

 

 

 

                                                      1

 

 

               2                      6                                                  6

 

                                                        4

 

 

 

 

 

Сурет 4

 

 

• сатушының өнімді жөнелтуі;
• сатып алушы банкке төлем тапсырмасының 4 данасын алып алып барады да, төртінші данасын банктіңқолхаты есебінде өзіне алады;
• сатып алушының банкі төлем тапсырмасының бірінші данасының негізінде сатып алушының есеп шотынан ақша қарадатын аударады;
• сатып алушының банкі сатушының банкіне төлем тапсырмасының екі дансын жібереді;
• сатушының банкі төлем тапсырмасының екінші данасын алып , оның шотына ақша аударады;
• банктер өздерінің клиенттеріне есеп шотынан көшірме береді.

Төлем талабы- жөнелтушінің алушыға талабы: төлем жүргізушінің банкіне ұсынылған құжатардың негізінде төлем жасау, тауарды жөнелту немесе көрсетілген қызметке төлеу,орындалған жұмысқа төлеу.Төлем талабтарын жөнелтуші нақты көрсетілген қызметтің негізінде төлтырады және жөнелту құжаттарымен бірге үш данада банкке беріледі. Төлем жүргіушінің банкі  оған төлем құжаттарын береді, ол жөнелту құжаттары банктің өзінде қалады.

Жөнелтушінің төлем талаптары төлеушінің акцепінен кейін ғана төленеді.Төлем талаптары бойынша есеп айырысудың механизімі сурет 5 көрсетілген.

 

Төлем талаптарымен есеп айырысу жүйесі,/8/

 

 

 

 

                                                      1

 

 

               5      4                7      11                                      11

 

                                                        9

 

 

 

 

 

Сурет 5

 

• сатушының өнімді жөнелтуі;
• сатып алушының банкіне жөнелту құжаттарымен бірге төлем талабын беру;
• жөнелту құжаттарын кортатекаға салу;
• төлем талабын сатып алушыға беру;
• сатып алушының төлем талабын рәсімдеуі және банкке беруі;
• жөнелту құжаттарын кортатекадан шығару;ъ
• сатып алушыға жөнелту қағаздарын беру;
• сатып алушының есеп шотынан ақша қаражатын аудару;
• сатып алушының сатушының банкіне төлем талабы-тапсырмасын жіберуі;
• сатушының есеп шотына ақша қаражатын аудару;
• банктердің өздерінің клиенттеріне есеп шоттарының көшірмесін береді.

Төлем жүргізуші үш күн ішінде тапсырманы төлеуі (акцепттеуі) немесе одан бас тартуы тиіс. Акцепттен бас татқан жағдайда төлем жүргізуші оны негіздеуі тиіс. Мұндай жағдайда төлем талабы және жөнелту құжаттары сатушының банкіне қайтарылады, ал одан кейін сатушының өзіне беріледі.

Егер төлем жүргізуші келісетін болса, онда бірінші данасына мөрін және қолын қойып кәдімгі төлем тапсырмасы ретінде төлейді.Төлем тапсырмалары қарапайым немесе телеграфтық болуы мүмкін.Телеграфтықты авизолау қажеттілігінде төлем тапсырмасының барлық данасының жоғарғы жағына төлем телегафпен жүргізілсін деп жазылады. Телеграфтық шығын сомасы төлем сомасыан алынады.

Банк тәжірибесінде акцептің келесі тұрлері бар:

• қағаттанарық-төлем жүргізуші өзінің келісімін жазбаша түрде береді;
• қанғаттанарлықсыз- төлем жүргізуші өзінің келіспеушілгін тек жазбаша түрде береді;
• алдын ала- төлем жүргізуші өзінің келісімін оның шотынан қаржат аударылмай тұрып береді.

Егер төлем жүргізуші өзінің келісімін немесе келіспеушілігін 5 жұмыс күні ішінде білдІРмесе, онда төлем құжаты акцептелген деп  есептелінеді.

Аккредитив- сатып алушы банкінің сатушы банкіне жөнелтілген тауар нмесе көрсетілген қызметке аккедитивтік өтінішпен қаралған төлемін жасау тапсырмасы.

Есеп айырысулардың аккедитивтік формалары тек бер ғана жөнелтушімен жүргізіледі.

Аккредитив тұрлері:

• жабылған, төлем жүргізуші қаржатты алдын ала табады;
• жабылмаған, жөнелтушіге төлемге кепілдікті банк берді.
• Сонымен қатар, аккедитивтер қайтарымды (эмитент-банкпен өзгертілуі немесе жойылуы мүмкін) және қайтарымсыз (жөнелтушінің келісімінсіз өзгертуге немесе жоюға болмайды) болып бөлінеді.

Аккредитив 15 күнге беріледі. Оның қызмет мерзімін ұзарту үшін эмитент-банк ақарушы-банкке сәкесінше өтініш беруі қажет.Аккредитив бойынша қаражаттарды алу үшін аккедитив шартымен қарастырылған жөнелту құжаттарын ұсыну қажет. Аккредитивтен қолма-қол ақшамен қаржат берілмейді. Аккредитивті қолдана отырып есеп айрысудың жүйесі сурет 6 көрсетілген.

 

Аккредитив бойынша есеп айырысу жүйесі,/8/

 

 

 

                                                      7

 

 

               1                         12                      6                8

 

                                                        4

 

 

                                                         10

 

 

Сурет 6

 

• сатып алушының аккредитивке өтініш беруі;
• сатып алушының есеп шотынан қаржат аудару;
• аккредитивті баланстан тыс шотқа салу;
• сатушының банкін аккредитивтің ашылуы туралы хабардар ету;
• аккредитив бойынша түскен қаражаттарды жинақтау;
• саушыны акредитвтің ашылуы туралы хабардар ету;
• сатушының тауарды жөнелтуі;
• сатушының банкіне шоттар реестірі мен тауар жөнелту құжатарын беру;
• сатушының есеп шотына ақша қаржатын аудару;
• сатып алушының банкін төлем туралы хабардар ету;
• аккредитивті баланстан тыс шоттан шығару;
• сатып алушыға тауар құтаттары мен төленген аккредитивті беру.

Вексель – төлем қағаздың түрі, ақшалай мiндеттеме, сөзсiз және даусыз борыш төлеу қолхаты, қатаң белгiленген нысандағы төлем құжаты. Алған қарыз ақшаны белгiлi мерзiмге төлеуге берiлетiн мiндеттеме қағазы. Вексель қарыз жинаушыға, несие берушiге берiледi. Вексельдiң көмегiмен несие берiп отырған тұлға борышқордан белгiлi ақша мөлшерiн келiсiлген уақытта талап етуге толық құқығы бар. Вексель жай және аударым вексельдерi болып екiге бөлiнедi.

 Жәй вексель (соло) – вексель берушiнiң вексель ұстаушыға талап ету бойынша немесе алдағы белгiлi бiр уақытта төлейтiн вексельде көрсетiлетiн ақша сомасының еш нәрсеге негiзделмеген мiндеттемесi жазылған вексель.

     Аударым векселi (тратта) – вексель берушiнiң (трассанттың) үшiншi тұлғаға (трассатқа) бiрiншi вексель ұстаушының (ремитенттiң) немесе оның бұйрығы бойынша алдағы белгiлi бiр уақытта вексельде көрсетiлген ақша сомасының еш нәрсеге негiзделмеген ұсынысы (бұйрығы) бар вексель. Аударым векселiнiң синонимi тратта сөзi болып табылады. Ол латынның trahere – тарту, сұйреу деген сөзiнен алынған.

     Ааталған вексельдердiң бiр-бiрiмен айырмасы келесiде:

1. Жай вексель – борышқордың кәдiмгi қарыз мiндеттемесi-борышқордың қарыз берушiнiң атына жазып берген қолхаты. Аударым векселi – қарыз берушiнiң борышқорға (ремитентке) белгiлi соманы үшiншi бiр адамға төлеуi туралы берген бұйрығы.
2. Жай вексельде екi жақ қатысады – вексель берушi (борышқор) және вексель алушы (қарыз берушi). Аударым вексельде үш жақ қатысады – вексель берушi (қарыз берушi)-трассант, төлеушi (дебитор)-трассат, вексель ұстаушы (вексель бойынша төлемдi алушы)-ремитент.
3. Жай вексельде вексель берушi – төлеушi (дебитор) вексель ұстаушыға (кредиторға) қатысты алғанда немесе осы вексель Ұстаушының ұсынысы бойынша ұшiншi тұлғаға қатысты әрқашан вексельдi өзi төлейдi, сондықтан вексельдi акцептеудi қажет етпейдi. Акцепт – вексель төлемiне берiлетiн жазбаша келiсiм.

 Аударым векселiнде вексель берушi – кредитор өзiнiң қарызын жеке төлемейдi, оның өтiнiшi бойынша басқа тұлға төлейдi. Аударым векселiнiң қатысуымен борышты төлеу басқа тұлғаға аударылады. Осыдан, аударым векселi деген аты туындайды. Вексель берушiнiң мiндеттемесi шамамен келесi сипатта болады: »Егер төлеушi төлемесе, мен төлеймiн». Тиiсiнше аударым векселiне акцепт (келiсiм) қажет. Вексель акцептелген соң ғана заңды төлем құжаты кұшiне енедi. Кей жағдайда аударым векселiн акцептелмеуi туралы наразылық орын алуы мүмкiн.

     Вексель наразылығы – акцептiң күнi көрсетiлмегенiн немесе акцептен (төлем төлеуден) бас тартуды куәландыратын жазбаша акт.

     Жай және аударым векселiнiң айналысын төмендегi суреттерден байқауға болады. (Сурет 7,8)

 

 

 

Жай вексель бойынша есеп айырысу жүйесі,/8/

 

 

                                                     1

                                        2

                                        3

                                        4                

 

 

 

Сурет 7

 

 

1. Сатып алушы (вексель берушi) тауар сатушыға (вексельдi ұстаушыға) вексельдi бередi
2. Сатушы (вексель ұстаушы) тауарды жеткiзiп бередi, жөнелтедi, қызмет тұрлерiн көрсетедi
3. Сатушы вексельдi төлем жасау үшiн ұсынады
4. сатып алушы вексельдi төлейдi

 

Аударым векселін қолдану:

1. Вексель берушi (трассант) төлеушiге (тарссатқа) тауарды жөнелтедi
2. Төлеушi (трассат) акцептелген вексельдi вексель берушiге (трассантқа) жiбередi
3. Вексель берушi (трассант) акцептелген вексельдi ремитентке, яғни аударым векселi бойынша ақшаны алушыға жөнелтедi
4. Ремитент вексельдi трассатқа төлеу ұшiн жiбередi.
5. Трассат вексельдi төлейдi және бiр мезгiлде вексельдi жабады, керi бетiнде төленгенi туралы белгi жасайды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                    Аударым векселi бойынша есеп айырысу жүйесі,/8/

 

 

 

 

 

                                                           4

 

 

                                              5

 

                   3 

 

Трассат

Трассант

                                              1

 

 

                                    2          2

 

 

Сурет 8

 

      Вексельдiң жоғарыда қарастырылған негiзгi тұрлерiмен қатар басқа да тұрлерiн ажыратады.

     Достық (ыңғайлас) вексельдерi – бiр-бiрiне достық бойынша жазып берiлген вексельдер.

      Қола вексельдер – ойдан шығарылған тұлғаға жазылған вексельдер.

      Қаржы вексельдерi – банктiң несие бойынша берешегiн рәсiмдеу мақсатымен банкке берген векселi.

      Қазақстан Республикасының »Вексель айналысы туралы» (28.04.1994 ж.) Заңының 95 бабында көрсетiлгендей: Қазақстан Республикасының аумағында достық, қола және қаржы вексельдерiн шығаруға тыйым салынады. Достық, қола немесе қаржы векселiн шығаруға кiнәлi адамдар Іазақстан Республикасының қолданылып жұрген заңдарына сәйкес жауапты болады.

      Вексель (wechsel – айырбас) – »классикалық» бағалы қағаз және тарихтағы ең алғашқы ақшасыз есеп айырысу құралы.

      XVIII ғасырда Ресейдегi Петр I тұсында 1729 жылдың 16 мамырындағы »Вексельдiк жарғы» деп аталатын құжат негiзiнде айналымға вексель енгiзiлген болатын. Бұл құжатта көбiне аударым векселi туралы айтылғанымен, орыс дәстүрлерiне жай вексель жақындау болды. Жай вексель »кабала» деп аталатын қарыз қолхатының орнына қолдана бастады. Аударым вексельдерi көбiне халықаралық сауда операцияларында қолданыс тапты.

     Вексель – әмбебап сипаттағы төлем және несие беру құралы. Сөзсiздiк, даусызздық, сенiмдiлiк сияқты сипаттары арқасында ол несиелiк, есеп айырушылық, борышты қамтамасыз етушiлiк қызметтерiн атқарумен қатар, қайта қаржыландыру құралы болып табылады және де орталық банктердiң ақша-несие саясатын жұзеге асыруға көмектеседi.

      Банк өзiнiң клиенттерi үшін вексельдi қолдана отырып операциялардың келесi тұрлерiн жүргiзуге құқылы:

• вексельдердi есепке алу (дисконттау)
• вексельдiк несиелеу
• вексельдер инкассасы
• вексельдер бойынша делдалдық тәртiбiмен төлем төлеу.

          Вексельдi есепке алу (дисконттау) дегенiмiз – банктердiң вексель ұсынушыға вексель сомасын төлей отырып мерзiмi жеткенге дейiн индоссамент бойынша вексельдер қабылдауы болып табылады. Дисконт – вексельдi төлем мерзiмi басталғанға дейiн төлегенi үшін банк вексель сомасының бiр бөлiгi мөлшерiнде ұстап қалатын сыйақы. Дисконттың вексель айналысы кезiнде банк тәжiрибесiнде бастапқы қарыз сомасын анықтау үшiн келесi формула қолданылады:

                                                S

                                      Р =—————                               (1)

                                              1+ni

 

Мұндағы:

   S – бастапқы қарыз сомасын ескергендегi несие бойынша төленетiн

          төлемдер сомасы;

   Р – бастапқы қарыз;

   i – сыйақы ставкасы;

   n – ссуданық жылдармен есептегендегi ұзақтығы (немесе ссуданы пайдалану кұндерiнiң 360/365 күнге қатынасы).

    Вексельдердi төлем құралы ретiнде қолдану мұмкiндiгi оның айналымдылығына қарай арта түсуi мүмкiн. Вексельдi беру әдiсiне келетiн болсақ, индоссамент цессия арқылы беруге болады.

     а) Индоссамент (франц. en dos) – вексель сыртындағы табыстау жазбасы, бұл осы вексель бойынша иелену құқығының басқа тұлғаға берiлгенiн куәландырады. Сонымен бiрге индоссамент жасау үшiн вексельге қосымша парақ – Аллонж да берiлуi мүмкiн. Индоссамент – вексельдi табыстаушы тұлға, индоссат – табыстау жазбасы бойынша вексель арнайы аударылатын тұлға.

      б) Цессия – төлемдi талап ету құқығы, азаматтық заңдарға сәйкес мiндеттемедегi талаптарды азайту.

      Индоссаментт тәртiбi қатаң сақталуы тиiс. Оның келесi тұрлерi болады:

• бәсiре (толық) – табыстау жазбасында индосаттың аты немесе атауы көрсетiледi;
• бланктiк – индоссаментте өз пайдасына индоссомент жазылған тұлғанық нұсқауы көрсетiлмеуi мүмкiн немесе онда бiр индосанттың ғана қойған қолы болуы тиiс;
• қайта тапсыру (инкассолық) индосаменттiң инкассоға деген ескертпесi болса вексель ұстаушы аударым векселiнен туындайтын барлық құқықтарды жұзеге асыра алады, бiрақ оны қайта тапсыру тәртiбiмен ғана индоссациялай алады;
• қамтамасыздық – индосаментте »қамтамасыз етiлуге тиiс валюта», »кепiлдiкке берiлетiн валюта» сөздерi ескертiлсе немесе өзге де кез келген кепiл түрінде ескертпе болса вексель ұстаушы аударым векселiнен туындайтын барлық құқықтарды жүзеге асыра алады.

Вексельдiң сенiмдiлiгi Авальдың көмегiмен нығая түседi. Аваль – вексель кепiлдiгi, оны берушi тұлға осыған орай вексель бойынша мiндеттi басқа тұлғалардың мiндеттемелерiнiң орындалуы үшін жауапты болады.

      Қазiргi кезде вексельдiң негiзгi экономикалық қызметi несиелiк қызметi болып табылады. Ол сатушы мен сатып алушы, қарыз берушi мен қарыз алушы арасындағы несиелiк қатынастарды рәсiмдеу үшін пайдаланылады.

      Вексельдiң нағыз iс-әрекеттiлiгi оның дұрыс толтырылуымен анықталады. Вексель белгiленген нысанда рәсiмделетiн төлем құжаты болғандықтан жай және аударым вексельдерiнде мiндеттi түрде төмендегi жетi мiндеттеме (реквизит) көрсетiлуi тиiс:

• мәтiннiң өзiне енгiзiлген және осы құжат жасалған тiлдегi »вексель» атауы;
• белгiлi бiр ақша сомасын төлеуге еш нәрсемен шарттастырылмаған уәде;
• төлем мерзiмiнiң көрсетiлуi;
• төлем жасалуы тиiс орынның көрсетiлуi;
• кiмге немесе кiмнiң бұйрығымен төлем жасалуы тиiс тұлғанық атауы;
• вексельдiң жасалған күнi мен орнының көрсетiлуi;
• құжатты берушiнiң (вексель берушiнiң) қойған қолы.

      Сонымен бiрге, тек аударым векселiне ғана тән реквизит – төлем төлеуге тиiс тұлғанық-төлеушiнiң (трассаттың) атауы болып табылады.

      Вексель айналысының әлемдiк тәжiрибесiнде аударым векселi бiрнеше пара-пар даналармен берiлуi мұмкiн. Қазақстан Республикасының »Вексель айналысы туралы» Заңының 9 тарауындағы 63 бабында да даналардың көптiгi және көшiрмелер туралы айтылады. Осыған сәйкес әрбiр даналар құжат мәтiнiнде ретiмен келетiн нөмiрлермен жабдықталуы тиiс, олай болмаған жағдайда даналардың әрқайсысы жеке аударым векселi ретiнде қаралады. Әдетте вексельдiң бiрiншi данасын »прима», екiншi данасын »секунда», үшіншi данасын »терция» және т.б. деп атайды.

      Вексельдердi есепке алу бырысында мерзiмi жеткенге дейiн төлем сомасын анықтау үшін келесi формула қолданылады:

 

S = P(1-nd)                                   (2)

 

Мұндағы:

 d – жай есептiк ставка

      Вексельдердi қайта есепке алу – бұл банктiң вексель сомасын төлеп және дисконт ұстай отырып, төлем мерзiмi басталғанға дейiн есепке алған вексельдерiн Қазақстан Республикасы Ұлтық банкiнiң индоссамент бойынша қабылдайды. Ұлттық Банктiң вексельдердi қайта есепке алуы оның ресми есеп жүргiзу ставкасына сәйкес жүзеге асырылады. Сонымен қатар, жабдықтардың бiр мезгiлде өткiзiлетiн бұл түрі жабдықтаушы үшiн де өте тиiмдi.

       Вексельдiк несие банктiң клиентке жай банктiк вексельдi ұсыну арқылы берiледi. Вексельдiк несиеде қаржыландыру объектiлерiне тауарлар мен қызметтер сатып алу жатады. Вексельдiк несиелеу бойынша операцияларды есепке алу үшiн активтi баланстық шот ашылады. Бұл шотта берiлген вексельдiк несиелердiң сомасы есепке алынады, дәлiрек айтқанда, дебет бойынша берiлген вексельдiк несиелердiң сомасы көрсетiлсе, кредитi бойынша – несие сомасының өтелуi мен мерзiмi өткен шоттарға жатқызылатын сомалар көрсетiледi.

      Банктiк вексельдi (жай) – банктiң вексельдi ұстаушыға белгiлi бiр соманы төлеуi туралы мiндеттемесi көрсетiледi.

      Банктiк вексельдердi банктiң өз меншiгiндегi капиталының 25 % аспайтын мөлшерде беруiне рұқсат етiледi. Вексельдiк несие бойынша, сыйақы ставкасы кәдiмгi тәртiппен берiлетiн несиеге қолданылатын сыйақы ставкасынан төмен болуы тиiс.

      Банктер өзiнiң клиенттерiне жеке ссудалық шот ашып, несиенi вексельдердi кепiлге алу арқылы бере алады. Бұл шоттың дебетiнде – клиенттерге берiлген ссудаларының сомасы, кредитiнде – мерзiмiнде өтелетiн несие сомалары  көрсетiледi. Банк несиесiнiң қайтарылуын қамтамасыз ету вексельдi кепiлге беру жолымен жүзеге асырылады. Вексельдi кепiлге беру индоссаменттi рәсiмдеуге қойылатын талаптар сақтала отырып жүзеге асырылады. Қалған жағдайларда вексельдi кепiлге беруге жол берiлмейдi.

Вексельдердi инкассолау (сенiм қағазбен ақша алу) – вексель ұстаушының тапсырысы бойынша төлемдердi алу деген мағынаны бiлдiредi. Вексельдердi инкассолаудың негiзi инкассолық индоссамент болып табылады. Вексельдi банкке инкассоға берген кезде вексельдi ұстаушы (индоссант) вексель бойынша кредитор және вексель иесi болып қалады. Вексельдер инкассоға банк мекемесi бар жерлерде ғана қабылдайды.

     Вексельдердi инкассоға қабылдау клиенттерге вексель айналымын жеңiлдету үшін өте тиiмдi: вексельдердi төлеуге беру мерзiмдерiн байқау, оларды төлем жасайтын орындарына жiберу т.б. Осылардың барлығына инкассолаушы банк жауапты болады. Ол банк төлеушiнi инкассоға құжаттардың тұскенi жайлы хабардар етуi тиiс. Төлемдi алған соң ол соманы банк клиент шотына жазады және тапсырманық орындалғаны туралы хабар бередi.

     Делдалдық тәртiбiмен төлем төлеу мерзiмi басталған кезде, не төлем мерзiмi басталғанға дейiн вексель ұстаушыда регреске құқық пайда болған барлық жағдайларда орын алуы мұмкiн. Регресс – акцептелмеген немесе төленбеген вексель бойынша керi талап ету. Бұл кiмге төлем жұргiзiлсе соған төленуге тиiстi барлық соманы жабуы тиiс. Ол ең кем дегенде төлемсiздiкке наразылық жасау үшiн берiлген соңғы кұннен кейiнгi келесi кұнi жасалуы тиiс.

   Егер аударым векселi төлем төлеу орнында өзiнiң тұрғылықты жерi бар делдалдармен акцептелсе, вексель үстаушы вексельдi осы тұлғалардың бәрiне ұсынуы және төлемсiздiкке наразылық жасауы тиiс.

   Делдалдың тәртiбiмен төлем төлеуден бас тартқан вексель ұстаушы жауапкершiлiктен босатылғандарға қарсы регресске өз құқығын жоғалтады.

 

 

 

 

   1.4Қазақстандың банктердiң сыртқы экономикалық қызметiнiң

      негiзгi бағыттары

 

    Банктердiң сыртқы экономикалық қызметiнде төлемдердi шетел қаржы институттарымен байланысы бар банктер ғана жүргiзе алады. Банк тәжiрибиеде шетел банктерiнiң арасындағы коммерциялық операцияларды жүзеге асыру үшiн банктер – корреспонденттер арасындағы операцияларды бухгалтерлiк есеп жүргiзу түрінде клирингтiк валюталар қолданылады.

   Қазақстанда банк қызметi жөнiндегi зақға сәйкес берiлген операция шетел валюталармен операцияларды жүргiзуге ¬Р ғлттың банкiсiнiң лицезиясы бар екiншi деқгейдегi банктер арқылы, iске асырылады. Шетел банктрiмен корреспонденттiк байланыстары болмаса, онда төлемдердi қабылдау және жүргiзу шетел банктерiмен байланысы бар үшiншi банктер арқылы жүргiзiледi.

   Төлемнiң қолма қолсыз формасында қазақстандың банктерде валюталық есеп шоттары ашылып, онда ақша соммасы шетел валютасында есепке алынады. Валюталық есеп шотын ашу үшiн зақды тұлғалар бiрқатар құжаттарды келтiру тиiс:

• құрылтайшы құжаттардың нориалды бекiтiлген көшiрмесi;
• өтiнiш
• фирманық тiркелгенi, салық органдарына есепке тұрғаны жөiнде құжаттардың нотариалды бекiтiлген көшiрмесi, т.б.
• Сыртқы сауда қызметiмен айналасатын фирмаларға банктер кеiлдiктер беруi мүмкiн
• Аванстың (алдын-ала төленген) төлемдердi қайтару кепiлдiгi
• Тендерлiк тапсырыстарда Үсыныс жасау кепiлдiгi
• Жабдыңтау немесе өндiрiс бойынша келiсiмдердi орындау жөнiнде мiндеттемелерiн атқару кепiлдiгi

Коносамент кепiлдiгi, яғни жүкке коносалинттi уақтылы келтiрiлмеген немесе кепiлдiктiң басқа тұрлерi жағдайында болған зиянды өтеу. [19,7 б.].

   Төлемдердiң аккредитивтi және инкассалық формаларын пайдалану барысында тауарға төлемеу және жеткiлiксiз мөлшерде жеткiзбеу тәуекелдiгiн төмендетедi.

   Төлем формасының келесi түрі банк аударым болып табылады, ол төлем тапсырмасының негiзiнде елдiң iшiнде сауда келiсiмдерi бойынша операциялар сияқты жүргiзiледi. Банк аударым бойынша төлем сатып алушымен тауарды алғаннан кейiн келiсiм-шарттың негiзiнде жүзеге асырылады. Банк тәжiрибиеде сыртқы сауда есеп айырысуларында сонымен бiрге зақды және жеке тұлғалар үшiн төлемнiң чектiк формасы да жиi қолданылады. Кең таралған формалардың бiрi банктiң ордерлiк чегi. Чек бойынша получателдiң чек берушi банктiң корреспондент – банкке құжаттар көрсетiлгеннен және чектi тексергеннен кейiн кассалаың бағам бойынша чекте көрсетiлген сомма шетел немесе Ұлттық валютада берiледi.

  Одан басқа банктер сыртқы экономикалық қызметпен айналысатын  фирмаларды несиелейдi. Сыртқы сауданы реқаржыландыруда қалыпты несиелерден тыс өнеркәсiптiк клиринг, факторинг, форфейтинг, несиелердi сақтандыру, жабдыңтаушының, сатып алушының несиелерiн сақтандыру, лизинг, кепiлдiктер және басқа да операциялар қолданылады, олардың бiреуiн тақдау нарықтағы жағдайға, елдiң ерекшелiктерiне және бизнес бойынша серiктес-елдердiң банктерiнiң қызмет көрсету ставкiлерiне байланысты.

   Жабдыңтаушылар, әдетте, өнеркәсiпттiк клирингттi жиi пайдаланады, оның мәнi еркiн ақшалай қаражаттары бар басқа фирмалардан реқаржыландыру.

  Форфеттеудiң мағынасы сатушыға айналымсыз импорттшылармен акцепттелген коммерциялық вексельдердi экспортаушылардан сатып алу формасында жүргiзiледi. Дисконтты несиеден бiр айырмашылығы сатып алушы – форфейтер регресс құқығынан бас тартады, яғни тәуекелдiлiк форфейтерге өтедi.

   Тауарлы несие ретiнде сатып алушымен белгiленген мерзiмге дейiн жабдыңтаушыға тауар үшiнтөлемдi кейiнгi қалдыру қолданылады.

Сыртқы экономикалық қатынастарда қатысудың тұрлi әдiстерi мен тәсiлдерiн пайдалану тәуекелдiлiктiң дәрежесiне, серiктестердiң менталитетiне және қатысушы елдердiң банк жүйесiмен үсынылатын қызметтерге байланысты болады.

                           Қазақстандық банктердiң сыртқы экономикалық

операцияларының негiзгi түрлерi [22, 35 б.]

 

 

 

 

Чектер

Вексель

Банктiк аударымдар

Форфейтинг

Факторинг

 

Аккредитив

Инкассо

 

 

 

Өнеркәсiптiк клиринг

 

 

Жабдықтаушыға несие

 

 

 

Сатыпалушыға несие

 

 

 

Лизинг

 

	Несиелердi сақтандыру

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2

 

 

1.5Банк технологияларының қазiргi кездегi даму тенденциялары

 

Екi деңгейлi банк жүйесiнде банкаралық есеп-айырысулардың өздерiне тән ерекшелiктерi бар. Екi деңгейлi банк жүйесiнiң қалыптасуы барысында заң, нормативтi және Үйымдастырушылық негiзiнiң жеткiлiксiз дәрежеде шаруашылық субъектiлерiнiң арасында есеп-айырысуларында қиыншылықтарды тудырған факторларының бiрi. Төлем жүйесiндегi жетiлмеген тетiктерiне, аударымдардың жылдамдығы және сенiмдiлiгi тарапынан, тұрлi аймақтарда орналасқан банктер арасындағы есеп-айырысулар жатады.

    Қолма қолсыз есеп – айырысуларды ұйымдастыруды жетiлдiрумен байланысты мәселелер ҚР ұлттық банкiмен қарастырылуда. ұлттық банктiң директорлар Кеңесiмен қабылданған соңғы құжаттардың бiрi Қазақстанда төлем жүйесiн дамыту стратегиясың, Мұнда Қазақстанның ұлттық банкi төлем жүйесiн орта мерзiмде жетiлдiрудiң негiзгi жолдарын анықтап алды. Ол үшiн келесi ғасырдың басына дейiн жаңа заманның автоматтандырылған есеп-айырысу жүйесiн құру көзделiп отыр.

   Сәйкес апараттың және бағдарламалық құралдарды қолдана отырып телекоммуникацияның арнайы тармақтарын құруға болады. Ақпаратпен алмасудың арнайы формалары жалпы пайдаланудағы режиммен салыстырғанда тармақты тиiмдiрек пайдалануға мүмкiндiк бередi. Телекоммуникацияның арнайы тармақтарына банкаралық элктронды хабарлаулар мен төлемдер жүйесi, сонымен қатар есеп-айырысу жүйесi жатады.

   Бүгiнгi таңда Қазақстандағы телекомуникациялық қызметтердiң тұрлерi төменде көрсетiлген:

— жалпы пайдаланудағы телеграфтың жүйенiң қызметтерi (ТТ)

— жалпы пайдаланудағы телефон жүйесi (ТФ ОП)

— ТМД және халықаралық шеқбердегi абоненттiк телеграф қызметтерi (телетайп – АТ, телекс)

— Факсимильдi байланыс қызметтерi

— Мәлiметтермен алмасу жүйесi.

Коммерциялық банктер филиалдарға қарағанда, ғимарат пен персоналды қажет ететiн, Интернет арқылы транзакция құнымен банк қызметтерiн едәуiр арзан көрсете алады. Бiр транзакцияның өткiзу үшiн шығындар қолданылатын жеткiзу каналына байланысты өзгерiп отырады. Коммерциялық банктерде тиiмдi каналдар бойынша банк өнiмдерi мен қызметтердi жеткiзуге көмектесетiн технологияларды өңдеуге қызығушылықтары мен себептерi бар. Көптеген банкирлер электронды каналдардың үлесiне қайта бөлулер азырақ берiлсе, ақшалай қаражаттарды үнемдеуге болады деп есептейдi.

Интернет – экономика, соңғы уақыттары жай айтылып жүретiн, төлем жүйесiнiң нарығына қатысушылардың санын көп болғанын және тиiмдi болғанын талап етедi. Ең прогрессивтi банктер әлден интернетте жүйеге қосылған өз клиенттерiне (қарапайым азаматтан бастап iрi корпорацияларға дейiн) планетанық кез-келген нүктесiнен нақты уақыт шенберiнде банк шотымен басқаруды Үсына отырып, өз орындарын алды. Осылайша   e-banring терминi туындады (пайда болды)

Интернет – банкинг РС banring (банк жүйесiмен тiкелей модемдiк байланысу арқылы компьютердiң көмегiмен есеп шотын басқару), telephone banring (телефон арқылы есеп шотына қызмет көрсету) және video banring (банк персоналымен клиенттiң интерактивтi байланысу жүйесi) тұрлерiнiң жақа үлгiсi. [25, 19 б.].

   Интернет арқылы есеп шоттын басқару шоттың жағдайын тексеру, қаражаттарды бiр шоттан екiншi шотқа аудару, тұрлi төлемдер жүргiзу, сонымен қатар клиентке ақпараттық және басқада көптеген қызметтер тұрлерiн көрсетедi.

Халықаралық банктер арасындағы коммуникациялық жүйелердiң алдында тұрған мәселелердi талдау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ҚАЗАҚСТАН БАНКТЕРlНДЕГl БАНК ҚЫЗМЕТl ТҮРЛЕРlНІҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ

 

2.1 Қазақстан Республикасының банктерiнiң көрсететiн қызмет

      нарығының дамуы

 

    Қазiргi заманғы жағдайларда экономиканық барлығы деңгейлерiнде жаңа экономикалық категориалардың пайда болуына байланысты, айтарлықтай өзгерiстер болады, ақпараттық-экономикалық орта, электрондың бизнес сияқтылар. Бұл өзгерiстер банктiк жүйенi қалдырмаған. Бiздiң көзiмiзше шаруашылық қызметтiң дамыту процессi өтедi, электрондық экономика-дамыған жаңа формация туылады.

    Екi онжылдық бұрын адамдар тезарада аударым жасау немесе қызметтердi кассадан кетпей нақтысыз жолмен төлем жүргiзу түсiнiгiн бiлмеген.

    Ескi кеңестiк әкiмшiлiк-бҮйрықтық басқару кезiнде банктер тiптi барлық жүргiзiлетiн операциалар бойынша есептiк кассалық бөлiмшiлерге сұйенетiн. Кәдiмгi бiрiңғай қызмет тұрлерi аударымдар, үлкен емес сомаларды нақтыландыру, инкассация, несиелендiрулер (бұл несиелендiру емес, завод, фабрикаларға мемлекетпен қайтарымсыз көмек сияқты) сияқты және кейкезде кұжаттың аккредиттивтер қолданылған. Кеңес Одағы тарағаннан кейiн және елдiн нарықтық экономикаға өтуден кейiн банктiк қызметтерге қажеттiлiк туындады. Одақ кезiнде клиент өзiне ақша қаражаттарын 1000 000 теңгеге нақтыландыруды және ақша қаражаттарын 15-20 минут аралығында аударуды айлап та көрмеген.

   Одақ тарағаннан кейiн жаңа банктер ашыла бастады. Олар өте көп бола бастады, бiрақ бәсекелестiктi көбi жеңе алмады.

   Комерциалық банктердiң көп ашылып кеткендiгiнге дамымаған банктiк заңшығаршылық жер еттi, сонымен қатар банк ашу бойынша өте әлсiз талап қою әсер еттi. Қазiргi уақытта Қазақстан бойынша барлығы 53 ресми тiркелген банктер қалды, олардың iшiндегi 22 банк-бұл шетел қатысуымен банктер және олардың 12 БЭК офистер немесе заңды тұлға бiлiмiнсiз филиалдар. Қалған 31 резидент банктердiң iшiнен тек 15 республика бойынша жайылған бөлiмшелiк желiсi бар. Ал қалған банктер Қазақстанның үлкен қалаларындада тек бiреулерi бар. (негiзгiлерiнiң барлығы Алматы қаласында, Валют Транзит Банктен басқасы). Мұндай банктерге шетел банктерiнiң бөлiмшелерiн, кәсiпорындардың қалтам деп аталатын банктердi, iрi холдингтiк компаниялардың банктерiн жатқызуға болады.

   Клиентердiң шексiз талаптарына байланысты банктер барлық жаңа банктiк қызмет тұрлерiн ашуға ұмтылады. Бiр операция мысалында бiр клиентпен жұмыс барысында жаңа қызмет типiн ашуға болады. Мысалыға Тұран Әлем Банкiнiң клиентi болып табылатын бiр кәсiпорынды қарастырайық.

   Клиент өзiнiң қызметтесiнiң пайдасына құжатты қайтарымсыз аккредитив ашуды талап еттi. Аккредитив шығарылды. Аккредитив шығарылғаннан кейiн бенефициар өз кезегiнде куәландыруды талап еттi. Не iстеу керек? Банк клиентi үшiн аккредитивтi қайта шығару және қайтару көп ақша турады. Сонда банк мамандары мынаны ойлап тапқан бекiтетiн банктiң орындау құқығынсыз бiрiншi класты европалық банктiң әрекеттегi аккредитивке бекiтiлген рамбурсты қою. Осыдан кейiн екi жақ та риза болып қалды.

   Мен айтып өткендей клиенттердiң қажеттiлiгi негiзiнде тәжiрибе және қолданыла бастады. Қазақстанның банктiк қызметтерiнiң дамуының ерекшелiгi көбiне Ресейдiң банк жүйесiнiң ерекшелiгiне ұқсас.

    Республикада экспортты-импорты операциалар көлемi өстi. Клиенттер өздерiнiң шетелдiк серiктестерiнiң стандарттары бойынша жұмыс iстеуге мәжбұр болды, бiздiң ескi күнделiктiк клиентерге ұсынатын операциаларымыз классикалық банк операциалары болған және халықаралық саудада үлкен сұранысқа ие болмаған. Сонда Қазақстан банктерi төлем карточкалары резервтiк аккредитив (аккредитивтiң және кепiлдiктiң араласуы), форфейтинг, келiсiмдердi құрылымдау, Банк-Клиент жүйесi сияқты жаңа өнiм тұрлерiн енгiзе бастады. Банктер Мұндай қызмет тұрлерiн ұсына отырып коммиссиондың табысты алатындығын, айта кетуге болады. Нақты бағалық саясаттың белгiлерi нақ осы қызмет тұрлерi бойынша болады. Пайыздың табыстардың өсу қарқынының баяулығынан банктер өздерiнiң комиссиялық табыстарын жоғарылату үшiн өздерiнiң жұмыстарына көп назар аудара бастады. Банктердiң ұсынылатын банктiк қызметтердiң технологиялық цепочканық оптимизиациалауға, бағалық маркетингтi жасауға талпынуы осыдан.

   Осы салада банктердiң бәсекелестiк қатынасын қарастыруда карпоративтi клиентердiң ағымды шоттарындағы қаражаттарға күрестi айқын көрсету қажет. Корпоративтi клиенттерде электронды қызметтер IIIяқты қымбат қызметтер сұранысқа ие.

Банк қызметiндегi жаңа бағыттары төлем карточкалары болып табылады.

    Бұл сегменттегi бәсекелестiк тек бес банкпен ұсынылған;

• ААҚ Халықтық Банк,
• ААҚ Банк Туран Алем,
• ААҚ Казкомерцбанк,
• АҚ АТФ-Банк,

Жоғарыда аталған банктердiң iшiнен тек ААҚ Банк Туран Алем, ААҚ Халықтық банкi жэне ААҚ Казкоммерцбанктiң тек Қазақстан Республикасында қолдану үшiн карточкаларды шығаруға мүмкiндiгi бар.

Бұл жалақылық, пенсия және студенттердiң стипендиясы үшiн карталардың тұрлерi. Олар бойынша баға сәйкесiнше халықаралық карточкаларға қарағанда төмен. Басқа банктер Виза, Американ экспресс немесе Мастер кард\Еврокард стандарттарындағы карталарды шығарады.

Төменде айналымдағы төлем карточкаларының саны бойынша банктердiң үлесi схемада Үсынылған.

   Байқап отырғанымыздай 1 Диаграмма бойынша нарықта алғашқы жағдайда бұл қызмет түрі бойынша ААҚ Қазақстанның халықтың жинақ банкi тұр. Бұл Қазақстан Республикасындағы банктiк қызмет нарығында төлем карточкаларын шығаратын банктердiң iшiнен бiрiншiсi ААҚ Халықтық  банк болып табылады.

 

Айналымдағы    төлем    карточкалардың    саны    бойынша    нарықтағы банктердiң үлесi

 

 

Сурет 1

 

1997     жылы     ААІ    Халықтық банк     студенттердiң     стипендиаларын     және жалақыларды алуға арналған Алтын Кард төлем карталарын шығаруды бастады. Бұл  карталар  республика  территориясында  ғана  қолданылатын. Карталар нарығында алғашқы позицианы алуға банкте төлем карточкаларын көп шығару мүмкiндiк бердi.

  Кәзiргi уақытта да ААҚ  Халықтық банк     төлем карталар төмен тариф есебiнен үлкен сұранысқа ие.

   ААҚ Халықтық банк     төлем карточкаларымен қызмет көрсетуде бiр кемшiлiк бар-бұл сапасыз менеджмент.

   Халықтың банктен кейiн алғашқы позицияны БанкТұранАлем ААҚ алады, өз кезегiнде Банк Тұран Алем Виза төлем карталарын шығаруға көп мамандырылған және бiрiншi күнде тұрғындар арасында үлкен атаққа ие болған, клиенттерге қазақ тiлiнде қызмет көрсетуге мүмкiндiк беретiн банкоматтары бар жалғыз банк болып табылады. Егер халықтың банк санымен алғашқы позицианы алатын болса, онда Банк Тұран Алем сапалы менеджментiмен және нәтижесiнде санының өсуiмен алғашқы орында болады. Қалған үш банкте банктiк карталардың қызмет көрсету жүйесi қажеттi деңгейге дейiн дамымаған. Сонымен қатар өте жоғары тарифтiн мөлшемелемелер клиенттердi төлем карталарын ашпай тұрып айландыруға мәжбұр етедi. ААҚ Казкоммерцбанктiң төлем карталары сiздi немен құанта алады? Республика териториясында өте жоғары тарифтер.

   Төлем карталарын үлкен мөлшерде қолданушылар және тұлғалар болып табылады, ал олар өздерiне жоғары тарифке қол жеткiзе алмайды.

   Төлем карталарының жақсы жақтары да бар ол сiздiң карталық шотыңыздағы ақшаларға талап еткенге дейiнгi мөлшерлеме бойынша сыйяқы есептелiнедi. (бұл негiзiнен шетел валютасында 2%-дан жоғары емес және Ұлттық валютада 4%-дан жоғары емес)

   Төлем карталарының пайда болуынан бастап, ІІС шегергенiн көрсетпей-ақ, ешқандай декларацианы толтырмай-ақ республиканық кез-келген бұрышына карталық шот бойынша ақша аударуға жақсы мүмкiндiк пайда болды. Салық полициасы карталық шоттарды тексермейдi. Тауарларға төлемдi интернет желiсi арқылы төлеуге және банктердiң пост терминалы бар жерлерде тауарлар және қызметтерге төлеуге мүмкiндiк бар.Әсiресе төлем карталарының ең жақсы сапасы бұл несиеге шығу мүмкiндiгi. Сiз шетелдесiз сiздi ақшаңыз таусылды және сiз оларды оңай жолмен қалай алуды бiлмейсiз.

Егер сiздi несиелiк төлем картасы бар болса, онда ол сiзге шаруасыз, сiз үшiн несиелеу шегi ретiнде банкпен бекiтiлген белгiлi бiр соммага несиегн мүмкiндiк бередi. Кеден декларацианы толтырмай-ақ үлкен соманы елден шығаруга тағы бiр мүмкiндiк бар. Алғашқы уақытта клиенттер, әсiресе валюта айырбастау саласында жұмыс iстейтiн кәсiпкерлер төлем карточкалары арқылы шетел валютасын нақтылау және бағымдау оларды банктерден сатып алғанға қарағанда өте арзан болғандыңтан, төлем карталарын үлкен жетiстiкпен қолданган. Егер сiз бiлетiн болсаңыз, онда төлем карточкасы бойынша валюта бағымдау күнiндегi биржа курсы бойынша бағымдалады, ол Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiнiң курсынан әрқашан төмен және нақтылау кезiнде сомадан тек 0,12 % алатын.

Сонымен қатар төлем карталарының қызметiмен кәзiргi уақытта тауарды көтермемен сататын сатып алушылар белсендi қолданған және қолдануда.

Сатушы тауарды жiбередi жоне сатып алушы оның төлем карталарына ақшаны нақтылай есепкеалу жолымен аударады. Жанашыр ата-аналар өздерiнiң балашағаларына оларды басқа қалаға немесс мемлекетке оқуға жiберледi төлем карталарын ашады. Төлем картасының күштiлiгi, ол карталық шотқа есепке алынған ақшалар шотқа үш сағат аралығында түседi. Бiр рет болса да шекарадан шыңқан әрбiр жеке тұлғада минумалды екi тәлем карталары бар, олар шетелде төлем карталардыц қызмет көрсету менеджментiнiң және кедендерде нақтылық проблемасымен таныс.

       Жақсы жақтарымеп қатар, кейбiр жамандары да пайда болды. Ақшаларды интернет арқылы алу немесе карточкаларды ұрлау қылмысы қатты домыды. Мынандай сұрақ туындауы мүмкiн-қалайша карточканы ұрлап және оны иесi бiлiп, блоктаған кейiн қолдануы мүмкiн. Өте оңай ұрлықы несиелiк тәлем карталарын электрондық жолмен емес механикалық пост терминал арқылы оңай қолдануға болады [12,24 б.].

Егер тәлем карталарын шығару көлемiнiң осу динамикасына назар аударсақ, онда бiз алдыңгы жылдармен салыстыру бойынша бiрталай жоғарылауды байқаймыз.

 

Кесте 1

Шығарылған төлем карточкаларының өсу көлемiнiң динамикасы

 

Эмитент банктер	2001	2002	2000	2003	Нарықтық үлесi
ААҚ ХАЛЫІТЫҚ БАНК	100000	70000	60000	50000	61,23
ААҚ БанкТұранАлем	10000	20000	30000	45000	22,96
ААҚ Казкоммерцбанк	4000	10000	20000	18300	11,44
ЖАІ АБН Амро Банк			3000	5000	1,75
ЖАІ АТФ-Банк			5000	7000	2,62

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2

 

 

 

Осылайша бұның бәрi график бойынша көрiнедi.

Диаграмма бойынша Мұндай секiрулер немен байланысты? Бiрiншi кезекте бұл банктiң жақсы маркетингтiк жұмысымен, банктердiң техникалық базасының жақсы дамығандығымен (қызмет көрсететiн банкоматтардың көбеюi түсiндiрiледi) және қызмет көрсетудiң қарапайымдылығына байланысты.

1 кестеге және 2 диаграммаға бiр қарағанда-ақ сұрақ туады қалайша халықтың банк бiрiншi қызмет көрсету жылында-ақ төлем карталардың 100 000 жоғары шығарып үлгердi. Мен жоғарыда айтып өткендей шығарылған төлем карталарының үлкен бөлiгi студентерге және пенсионерлерге тиедi.

Осылайша төлем   карталарының   қызметi   республикада   кең   қолданыс тапты.

Форфейтингтiк операциалар және келiсiмдi құрылымдау бойынша операциалар сияқты бөлiктiк өнiм тұрлерi тек портативтi клиенттер арасында қолданыс тапты. Бұл қызмет тұрлерi керемет болғандыңтан, бөлiмшелер деңгейiнде оларды шептейдi, ал олар халықаралық қатынастар бөлiмдерiмен тек бас бөлiктерде шешiледi. Сәйкесiнше осы қызметтер бойынша тарифтер өте жоғары. Бұл қызметтермен ауылшаруашылығы және өндiрiс саласында жұмыс iстейтiн кәсiпорындар, экспортты-импортты операциаларды жасайтын кiсiпорындар өте көп қолданады. Бұл қызмет тұрлерiн iрi Қазақстандың банктер арасында ААҚ КазКоммерцбапк, ААҚ БанкТуранАлем, ААҚ Нурбанк жәпе ЖАІ АТФ-Банк меңгердi.

Берiлген қызмет тұрлерiмен шетел қатысуымен барлық банктер бұрыннан жұмыс iстейдi  [12,24 б.].

Берiлген қызмет тұрлерiмен жұмыс iстеу үшiн өте тәжерибелi және халықаралық сауда сферасында бiлiктi дайындалған мамандар талап етiледi. Алдынғы жылмен салыстырғанда форфейтингтiн операциалар бойынша тен Банк Тұран Алемде 1500000 теңгеге өстi, 2002 жылы табыс 800000 теңгеден аспаған. Бұл операция тұрлерi бойынша Гермес Эксим Банк сияқты сақтандыру компаниялары және үлкен халықаралық каржы Үйымдары белсендi әрекетте Қазақстан банктерiнiң мамандарының жақсы жасалған операциаларын арқасында бiздiң банктер көптеген Еуропа Америка бiрiншi класты банктерiне атақты болды. Көптеген үлкен кәсiпорындар шетел қызметтестерiн тапты және форфейтингтiң қызмет Үсыну жолымен-жабдыңтар алды. Көптеген кәсiпорындар келiсiмдерден Үтысты болган және халықаралық қатынастарды басқарудағы келiсiмдердi құрылымдау бiлiмiнiң мамандарымен құрылған және қарастырылған, күтпеген жағдайлардан сақтандырылған.

Бұл резервтiк аккредитив сияқты банктiк қызмет түріне де қатысты. Сiз бiлетiндей бұл аккредитив пен кепiлделiнiн бiрiгүi. Экспортты-импорты операциалар бойынша жұмыс iстейтiн сауда фирмалары арасында кең тарады. Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының кәсiпорындары Америка кәсiпорындарымен белсендi қызмет жасайды. Мысалы Кока кола боутлерс, Пепси кола, ТОО Нимекс, ЖАҚ Интек, Қазақстандың мақта корпорациясы және т.б. Осылардың бәрi кезiнде аккредитивтi қолданған. Бiрақ кепiлдеме туралы сөз болатын болса, бiздiң банктермен ұсынылатын кепiлдемелер АІШ териториясында әрекетсiз болған. Неге? Сiз бiлетiндей 1912 жылдан бастап Америка басқармасы шығарылған кепiлдеме бойынша дефолтқа жеткiзбес  үшiн банктердiң кепiлдемелерiмен  жұмысынан бастартты. Содан кейiн кепiлдемеге сәйкес келетiн және онда кепiлдеменiң элементерi болған резервтiк аккредитив шығарылған. Ол ЮСП 500 және АйСиПи 98 заңдарымен бiрдей бағынған. Бiздiң жақ оны кепiлдеме ретiнде, ал бенефициар жағы құжатты аккредитив ретiнде қарастырған. Іәзiргi уақытта Қазақстандың барлық банктер осындай қызмет тұрлерiн өздерiнiң клиенттерiне, халықаралық стандарттар дирейгiнде ұсынады. Берiлген қызмет типiне нақты таблица келтiруге мүмкiн емес, республика бойынша күнiне 20 резервтiк аккредитивтен көп емес шығарылады.

Банк-Клиент жүйесiнiң дамуына келетiн болсақ, сөз басқаша болады. Бұл электрондың бизнес түрі. 24 сағат аралығында үйден немесе офистен шыңпайақ бiз шоттардағы ақшаларды еркiн қолданамыз. Республиканiң 99% жуың iрi кәсiпорындары осы қызмет түрін қолданылады және тек 60% iрi және кiшi кәсшорындар ең болмаса бiр компьютерi барлары осы қызмет түрімен айкалысуға мүмкiндiгi бар. Солайша осы қызмет түрінiң тарифтерi жоғары емес, оны жеке кәсiпкерден де мүмкiндiгi бар. Алгашқы уақытта Банк-Клиент жүйесiнiң дамуына компьютерлiк технологиялардың шығару бойынша компанияның бағалық саясаты кедергi болған.

Берiлген қызмет түрі үшiн комплектелгеп талаптар қымбат туратын және қызмет тұрлерiмен барлығы қолдана алмайтып. Бiрақ Қазiргi кезде бұл 2002 жылдың аяғынан бастап күрестi жеңген. Егер алғашқы уақытта Банк-Клиент жүйесiне жарнама қажет болса, ал қәзiргi уақытта жаңа клиенттiң қызыңтыратын сұрақтарының бiрi: Сiздердi Банк-Клиент жүйесi бар ма және қаншалықты ол тұрақты жұмыс iстейдi? Деген сұрақ болып табылады. Берiлген өнiм түрі қуатты машинаны және заманум бағдарламалық өнiмдердi қажет етпейдi. Браузер интерпет арқылы жұмыс iстейдi. Жалғыз талабы модем, компьютерде жақсы жұмыс жасайтын тәжерибелi бухгалтер және көмекке сәйкес бағдарлама.

Осылайша Қазақстанда жаңа банктiк қызмет және өнiм тұрлерiн ұсыну бойынша банктiк бәсекелестiктiн интенсивтiлiктiң анықталатын ерекшiлiктердiктi бағалау келесiлердi қартындылуға мүмкiндiк бередi:

• Банктiк қызмет нарығындагы бәсекенi жеткiлiктi деуге болады,
• Сапалы және   диверсификациаланған   қызметтердiң   үлкен   пакетiк-ұсынуда тек iрi банктер бәсекеге қабiлеттi,
• Бәсекелiк күресте сапалы өзгерiстер болып жатады, қызметтi көрсету жағдайы туралы емес,икемдiлiктегi банктердiң жарысуы, нарықтық сұраныс өзгерүiне әсер ету қабiлетi,  клиенттердiң  қажеттiлiктерiне жақын болу, нарық дамуын алдын-ала туралы сөз болуда.

Банктер Мұндай жағдайларда көрсетiлiп отырған қызметтердiң тек өзiндiк күшiн төмендету кезiнде ғана өмiр сұрiп кетуге болатындығын түсiне бастады [30, 25 б ].

Жалпы Қазақстан Республикасындағы банктiк қызмет нарығындағы жағдай тұрақты. Қызметтердiң сапасы жоғарылайды және сәйкесiнiне экономикалық дамудың деңгейiнiң жоғарлауымен ұсынылып отырған қызметтердiң саны да өседi.

2000 жыл және 2003 1 тоқсаны тұрғындардың депозит көлемiнiң өсуiмен белгiлi, 2000 жылдың басынан жеке тұлғалардың ЕДБ салығынан ақшалары 319,4 млн. АІШ долларын құрады.

Соның iшiнде:

• Мерзiмдi салымдар 281,6 млн. долл. құрады
• Талап еткенге дейiнгi салымдар 61,2 млн. долл. төмендедi.

 

Талап еткенге дейiнгi салымдар нарығы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 3 

 

Мерзiмдi салымдар рыногы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4

Кесте 2

 

2001- 2003  жылдарға ЕДБ-де үлесi

 

2001 жылға
	Барлық ЕДБ	БТА	ХАЛЫІТЫІ БАНК	ККБ	Центр Кредит	Қалған-дары ЕДБ
Мерзiмдi депозиттер	245,4	53,8	103,5	20,3	17,5	50,3
Нарықтағы үлесi		22,0%	42,0%	8,3%	7%	21%
2002 ж. желтоқсан өсуi	21,4	4,4	11,7	2,1	0,4	2,8
01.01.2000 ж өсудегi үлесi		20,6%	54,7%	9,8%	1,9%	13%
2002 жылға
Мерзiмдi депозиттер	448,7	117,8	138,8	69,5	29,7	93,3
Нарықтағы үлесi		26,1%	30,9%	15,5%	6,6%	20,8%
2000 ж. өсуi	203,3	63,5	64,4	49,3	12,2	42,9
01.01.2003 ж өсудегi үлесi		14%	15%	50%	4%	17%
2003 жылға
Мерзiмдi депозиттер	526,5	131,2	146,3	100,2	39,8	100,9
Нарықтағы үлесi		24,9%	27,8%	19%	7,6%	20,7%
01.01.04 ж. өсуi	21,6	3,3	3,0	7,0	3,8	4,4
ґсудегi үлесi		15%	14%	33%	18%	21%

 

   Мерзiмдi нарықтағы жағдайды бағалау негiзiнде, Халықтың банктiң тұргандардың жинақтарымен операцияларды жасаудағы монополиясы әлсiредi: 2000 жылдың басынан оның үлесi 42,2%-дан 27,8%-га төмендедi.

   Осымен бiрге, Банк Туран Алемнiң және басқа банктердiң үлесi жоғарылайды. 2000 жылдың қаңтарынан 2003 жылдың 1 сәуiрi бойынша депозиттер үлесi:

• БТА ААҚ 21,9 %-дан 24,9 %-ға өстi
• ККБ үлесi 8,3 %-19% өстi
• ЦенртКредит 7,1 %-7,6 % өстi

   Басқа банктердiң үлесi 0,2 % өстi және 1 сәуiрге 20,7% құрады. Осымен бiрге мерзiмдi депозиттердiң өсуiнде үлестi ККБ алады-33%.

    Осылайша Банк Туран Алемнiң депозит нарығында негiзгi стратегиялық бәсекелесi-халықтың жинақ банкiнен басқа, тағы екi бәсекелес банктерi бар-ККБ және Банк Центр Кредит,-олардың жинақтың бизнесте өздерiнiң үлесi жоғары. Олардың қызметiн 2000 жыл және 2003 жылға қарай отырып, берiлген банктердiң үлесi депозиттiк республикада сомалық көлемi абсолюттi өсудiң жоғарылау тенденциясы бар (диаграмма 5,6).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  6

 

   Жоғарыда аталған банктердiң саясатын бағалай отырып, 2000 жылға БТА, ККБ және Центр Кредит сияқты банктердiң имиджi жоғарылады, күштi салымшылардың көз алдында. Банктiң депозиттердi сақтандыру қорына кiруi және  нөмiрi 1 лицензия алды депозит көлемiнiң өсуiне куә.

   Банктен жүргiзiлетiн пайыздың саясат, салышымдарды тартатын, қызыңтыратын әрқашан негiзгi фактор болып табылады. Депозит бойынша сыйақы мөлшерлемесi потенциалды салышымға қандайда бiр банкi таңдауына әрес етедi.

   Жеке тұлғалардың сұрауы бойынша ең тиiмдi бағалық саясат БТА, ККБ жүргiзiледi. Халақтық банк қабылдайтын депозиттерi бойынша сыйақы мөлшерлемесiнiң төмен деңгейi, және Валют Транзит Банкпен белгiленген жоғары мөлшерлемелер, БТА клиенттердi тарту үшiн жақы факторлар болып табылады.

 

2.2.   Оңтүстiк Қазақстан облысында жаңа банктiк қызметтердi ендiрудiң тәжiрибесiндегi талдау (2001-2003 ж.ж.)

 

   Қазiргi кезде Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша әрекет етiп жатқан 9 банк бөлiмшелерi бар. Олардың iшiндегi 3 банк жаңа банктiк өнiмдердi және қызметтердi Үсыну сферасында өте дамыған болып табылады. Бұл ОІОФ ААҚ Халақтық банк, ОКФ ААҚ БанкТуранАлем, ШФ ААҚ Казкоммерцбанк. Соңғысы өз кезегiнде жаңа өнiмдер Үсынуда толық мүмкiндiгi болғандыңтан, классикалық банк қызметтерiн көп қолданады. Екi банк мысалында қарастыру қалып отыр. Мен жоғарыда атап өткендей ОІ ОФ ААҚ Халықтық банк  төлем карточкалары бойынша алғашқы жағдайда тұр. Осындай жағдай обылыста да қайталанып отыр. Бiрақ қалған өнiм тұрлерi бойынша, әсiресе халықаралық құжаттың операцияларды ұсыну қызметi бойынша үштiктi соңғы орын алады.

   Жаңа банктiк өнiм және қызметтердiң дамуын ең перспективтi, тұрақты және техникалық дамыған-Банк Туран Алем мысалында қарастырайың. 2001-2003ж.ж. аралығындағы шығарылған төлем карточкаларының өсу көлемiнiң динамикасын қарастырайық.

 

Кесте 3

Тұран Әлем банкiнiң 2001-2003ж.ж. аралығындағы шығарылған төлем карточкаларының өсу көлемiнiң динамикасы

 

	2001	2002	2000	2003	Барлығы
ОІФ ААК БанкТуранАлем (дана)	215	538	1000	2548	4301
Пайыздың қатынасы (%)	5	12,5	23,3	59,2	100

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТұранӘлем Банкi ААҚ шығарылған шығарған төлем карталарының көлемiнiң өсуiнiң динамикасы

 

 

 

 

Сурет  7

 

    Диаграммадағы 2003 жылға үлкен секiрiске назар аударықыздар. Бұл тұрғындар арасында төлем карталарының атағының өсуiне байланысты.

   Шығарылған карталардың үлкен көлемi кәсiпкерлерге тиедi. Осындай жетiстiктен ОІОФ ААҚ Халықтық банк сияқты 2003 жылдың басынан ОІФ ААҚ Банк Туран Алем жалақыны алуға арналған төлем карталарын енгiзе бастады. Алдыңғы жылдары жоба РГП Қазақстан Темiр Жолы темiржол транспорты сферасында монополист iрi Қазақстандың компанияға жетiстiкпен қолданған. Қазiргi кезде мынандай ЖАІ Шнос, ААҚ Ақ алтын, ААҚ Махтаарал, ЖШС Номинал, ЖАІ Шымкентпиво, ЖШС Шымкент әйнек, ЖШС Корпарация Нимекс, ААҚ Яссы, ААҚ СК Коттон Гроуп және ЖШС СДТ Гроуп (ПЭТ преформ шығару бойынша, напиток құю үшiн республика бойынша монополист болып табылады) сияқты iрi кәсiпорындар тарту жоспарлануда.

   Жоғарыда аталған кәсiпорындар банктiң корпоративтi клиенттерi болып табылады.

   Банктiң корпоративтi клиенттерi, әсiресе жоғарыда саналғандар банкпен тығыз қызметтес бес жылдан жоғары жұмыс iстеп келедi. Олардың барлығы саудамен, өндiрiспен айналысатын iрi компаниялар және өздерiнiң шетелдiк қызметтестерiмен экспортты- импортты операциялар орындайды. Екi жылдан жоғары болды, олардың жаңа банктiк қызметтермен резервтiк акредитив сияқты, келiсiмдi құрылымдау және Банк-клиент жүйесi сияқты қызметтермен.

   Облыс бойынша жаңа өнiмдердi және қызметтердi енгiзу тәжiрибесi бiртiндеп жүре бастады. Қатысты мерекелер өткiзiлген, кең түсiнiктiлiк жағдай.

   Қызмет көрсетуд бойына  iрi отралықтар және iрi барлық сауда  орталықтарына  пост  териминалдар ұсынылған.

 

Қазақстан республикасының коммерциялық банктерi бойынша жеке тұлғалардың 01.10.98 ж валютадағы депозиттерi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  8

Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерi бойынша жеке тұлғалардың 01.10.98 ж. теңгедегi депозиттерi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  9

 

   Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiнiң 2001 ж. 1 қазанының берiлгендерi бойынша жеке тұлғалардың теңгедегi депозиттерi 20,7 млрд, валютадағы — 9,1 млрд. соның iшiнде мерзiмдi депозиттердiң жалпы саны — 16,3 млрд. теңгенi құрайды. Бұл сандар тұрғындардың банктерге сенiмiн туралы айтады да, айту қиын, көптеген эксперттердiң ойынша, тұрғындардың қолында ақша көп сақталынады.

 

Жылдың басындағы кезеңге клиент депозиттерiнiң өсуi (пайыз)

 

 

 

Сурет 10

 

 

    Банк Туран Алем. 2003ж. үш iрi банктердiң арасында динамикалы дамыды активтерiнiң, капиталдарының және клиент депозиттерiнiң өсу қарқыны ең жоғары. Пайыздың активтердiң және несиелiк портфельдiң табыстылығы бойынша бiрiншi орын, ол банкке клиент депозиттерi бойынша жоғары пайыз төлеуге мүмкiндiк бередi және депозиттiк базаны агрессивтi өсiруге де (мерзiмдi депозиттердi өсу көлемi 3,3 есе) . Бәсекелестерге қарағанда, банк бағалы қағазда портфелiн өсiрген, бағалы қағаздарға инвестиция үлесiн бiржылға активтерде 12% ден 17%-ге дейiн.

    Қазақстандағы банктiк қызметтiң дамуы клиенттерге қажеттi қызметерд тиiмдi бағаларды қолдануды, банктiң өзiне де және клиент үшiн де минималды шығындармен банктiк қызметердi Үсынуды болжайды. Кең клиентурасы бар банктiк операциялардың тиiмдi және икемдi жүйесi iшкi жинақтардың мобилизациасына әсер етуi мүмкiн және тиiс. Бұл жерде өзгерiп отыратын экономиканық орнайтын қажетiлiктерге әсер ете алатын, икемдi банктiк қызмет көрсету ерекше мағынаға ие болады. Банктiк қызмет нарығындағы бөсеке салымен бiрге банктiк қызмет көрсетудiң сандың және сапалық сипатына әсер етедi.

  Кестеден көрiп отырғанымыздай 2002 ж. Сәуiрiнен 2000 ж. Ақпан бойынша депозиттер 2,4 еседен жоғары өстi (курстың айырмашылықты есептегенде-94,2% өсу) және 174,5 млрд. теңгенi құрады. Тұрғындардың депозитерi 94,0% өстi (Курстың айырмашылықты есептемегенде-48,7% өсу).

 

Кесте 4

 

Қазақстан Республикасындағы екiншi деңгейлi банктердегi тұрғындардың салымдары

 

Кезең	Кезең аяғына тұрғындардың салымдары, млн. тенге
	Барлығы	с.i.талап еткенге дейiнгi салымдар		с.i.мерiзiмдi салымдар
		Үлттық валютада	шетел валютасында	Үлттық валютада	Шетел валютасында
Қаңтар	29948	11567	1541	7379	9461
Ақпан	30450	11079	1600	7533	10238
Наурыз	30890	10747	1689	7630	10824
Сәуiр	34130	9629	2095	8525	13881
Мамыр	37900	10736	2496	8842	15806
Маусым	38850	10166	3016	8923	16745
Шiлде	40457	10999	3219	9167	17072
Тамыз	41872	11913	3171	9571	17217
Іыркүйек 99	43552	10671	3905	10336	19670
Қазан	45290	11379	3905	10636	19670
Қараша	48101	12578 —	4531	10635	20357
Желтоқсан 99	54966	16079	4974	12249	21664
Қаңтар	56911	15176	5639	9903	26199
Ақпан	59923	14287	5960	10822	28854
Наурыз	62023	10405	6557	13849	31212
Сәуiр	63813	9984	7204	14296	32329

 

   Бұл құжатта Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiнiң және Басқармасының шешiмiмен банктердiң салымшыларының (депозиторлар) қызығушылығын қорғау мақсатында теңгенiң еркiн айырбас курсы режимiне өтуiнiң жұмсартылған шаралар ретiнде, банктердiң жеке тұлға салымшыларына, 9 ай аралығында өзiнiң теңгелiк депозиттерiн алмағандарына, АІШ долл 88,3теңге курсы бойынша 100 пайыздың АІШ доллорына конвертациялау мүмкiндiгi берiлетiндiгi бекiтiлген.

   Сыртқы қатынастардың қымбаттауы жағдайында ресурстың базаны өсiру бойынша коммерциялық банктердiң қызметi, iс-әрекетi белсендi бола бастады: тұрғындардың және кәсiпорындардың бос қаражаттарын тарту үшiн банктiк мекемелер арасында бәсеке күшейдi, депозиттiк қызмет тұрлерi көбейдi, сонымен бiрге қызмет көрсету сапасы ЖАІсарды.

   Бiрақ теңгенiң девальвациясы елдегi долларизация процессiнiң күшеюiне әсер еттi.

  Депозиттердiң жалпы көлемiнде валюталық депозиттердiң салмағы 42,1 ден 51% ғакөбейдi.

  Осылайша, бiздiң елдегi дипозиттiк нарықтық дамуын талдау келесiндей қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi:

1. Банктiк депозит нарығы 1994 ж аяғында қолға үсталынатын болған,ол кеде депозиттер бойынша пайыздың мөлшерлемелер позитвтi бола бастаған және нақты жинақтауға мүмкiндiктер пайда бола бастады.
2. 1995-1996ж.ж. Қазақстандың   депозиттер   нарығында   тек   қатал банкаралық бәсеке ғана бақыланған жоқ; Пассивтерге күрескең коммерциялық құрылымдар да белсендi қосылды, олар заңды және жеке тұлғалардың валюталық және рубльдiк құралдарын тарту бойынша жарнамалық компанияны ақпараттың құралдармен қаратты.
3. Инфляцияның 1994ж. аяғына төмендеуiне қарай, салымдар мен депозиттер бойынша банкттiк пайыздар нақты қатынаста ЖАІсы болды. Бұл дәлел тек банктiк жүйеге құралдарды салуды тартымды еттi.
4. Депозиттiк пайыздың       мөлшерлемелер       банк       жүйесiнде потенциалды салымшылар үшiн позитивтi және жеткiлiктi тартымды болды, ол банктiк жүйеде депозиттерiдiң көбеюiн дәлелдейдi.
5. Депозиттердiң жалпы   көлемiнiң   өсуi   тұрғын   халықтың   банктiк   жүйеге сенiмiнiң жоғарлауын куәландырады.
6. Қазақстанда басқа елдердегiдей, мiндеттi Үтымдың сақтандыру жүйесiне құру, тартылатын құралдардың көлемiнiң көбеюiне жақсы тиiмдiлiкке ие болады.

   Банктердiң қызметiнiң интенсивтiлiгiнiң маңызды көрсеткiшi және олардың дамуындағы рөлiнiң жоғарылауы және экономикалық нақты секторын қатайтуы кiшi және бизнестi неселеу бағдарламасын орындауда Қазақстанның жүргiзушi банктерiнiң белсендi қатысуы болып табылады. Осылайша »Туран Алем» банкi орта бизнестi қолдауда реконструкция және дамудың Европалық банкiнiң желiсi бойынша бағдарламаға қатысады. (ЕБРР). Банк жобаларды қарастырады:

• машиналарды, құрал-жабдыңтарды, шикi-зат және материалдарды алу;
• өндiрiстi жетiлдiру;
• кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру үшiн жылжымайтын мүлiктi жөндеу және құрылысты алу және т.б.

  Банк келесiдей кiшi бизнестi несиеленудiң келесi шарттарын үсынады:

—       несие сомасы-30 000 нан 125 000 АІШ долл;

—       неиелеу мерзiмi — 1,6-1,9 пайыз айына;

   Сонымен қатар, Туран Алем банкi жеке бизнестi өкiлеттiктерiне Азиялық Несиелеу Компониясының (АКК) желiсi бойынша Қаржыландыруды келесiдей шарттар мен Үсынады:

• несие сомасы -25 000 нан 300 000 АІШ долл;
• несиелеу мерзiмi 1 жылдан З жылға дейiн;
• пайыздың мөлшерлеме 18 пайыз жылдың плюс  пайыз несиенi Үсыну үшiн қарыз сомасынан;
• негiзгi қарызды өтеу және несиеге пайыз-ай сайын;

   Осымен бiрге, несиелiк ресурстар коммерциялық мақсаттарға тауардың импортын Қаржыландыру үшiн қолданылуы мүмкiн;

АКК несие желiсiнiң құралдары жобаларды Қаржыландыруға ғана берiледi, олар тұрғыдағы қызмет жасау және өндiрiспен байланысты болу керек. Қазкоммерц банкi ААҚ ЕБРР мен бiргiп, орта және кiшi бизнестi несиелеу бағдарламасына қатысады. Бағдарламасының негiзгi мақсаты Қазақстандың жеке кәсiпорындарға, сонымен қатар және тұлғалар тиiмдi шарттармен Қаржылық қолдау көрсетедi.

  «Қазақстанық Халықтық банкi ААҚ сауда,  қызмет және өндiрiс сферасында бизнестiң әрекет етуiне келесiдей шарттармен Үсынады:

а) теңгемен:

• несиелер сомасы — 1400 000 теңге дейiн;
• несие мерзiмi -12 айға дейiн;
• пайыз — 2,5 пайыздан айына;

б) АІШ долларымен:

• несиелер сомасы — 1000 нан 30 000 АІШ долл дейiн және 30000 нан 125 000 АІШ долл дейiн;
• пайыздың мөлшерлемелер — 1,66 дан 2,17 дейiн 1,5 пайыздан.

   Банктiк   сектордың   Қазiргi   жағдайы   банктiк   қызмет   нарығының   кеңеюiмен сипатталады.

   Екiншi деңгейлi банктердiң Қаржылық көрсеткiштiгiн талдау  2002ж  10 айына республикалық  экономикасында  несиелердiң  жалпы  сомасы   72  млрд  теңгеге жуығын    құрады,    орта    есептелген    сыйақы    мөлшерлемесi    -19-6    жылыны пайыздығы құрады.

   Экономикаға несиелердiң жалпы соомасынан 58% Үлтың валютада берiлген (41,77 млрд, теңге).

   Кiшi кәсiпкерлiкке неиелер 32 % несиенiң жалпы сомасынан (23 млрд. Теңге).

Банктердегi депозиттер 86 млрд. Теңгенi құрады, оның iшiнде 33,2% депозиттiң жалпы көлемiнен (28,7 млрд.теңге).

 

Кесте 5

ТұранӘлембанкi тарапынан  берiлген несиелер

 

Салалар	Несиенiң барлығы			Шағын және орта бизнес			%
	2002	2000	2003	2002	2000	2003
А/ш-ғы	34588	47940	360053	15038	8154	46930	28/21
ІҮрылыс	_	0	6299	_	0	6299	_
Бөлшек сауда	2767	80884	154235	0	169131	154235	24/23
Көтерме сауда	—	48369	2205730	—	19236	160230	24/21
Эл/энергия	—	0	—	0	_	_	22%
Жеңiл	_	34322	565135	4255	1427	_	19/20
Іонақ       үй. рестор. Кафе байланыс	—	—	—	—	—	—	24%
Химиялық және  Мұнай	—	—	—	—	—	—	—
Банк қызмет	—	—	—	—	—	—	—
Басалары	127402	488410	1834942	122568	276701	1042182	27/23%
Барлығы	170045	—	5140250	442889	—	1459876	24,7/21

 

    Банктермен жүргiзiлетiн операциялардың саны маңызды көбейдi. Ең алдымен бұл бағаны қағаздар нарығының, валюталық нарықтық, Қазақстандағы бағалы металлдар нарығының дамуымен, Қазақстандың банктердiң халықаралық банктiк нарықтарға шығуымен, жүргiзiлiп жатқан зейнет ақы реформасымен, сонымен қатар Қазақстандың iрi банктер арасында бәсекнiң күшеюiмен байланысты. Қазiргi уақытта 43 екiншi деңгейлi банктердiң теңгеде және шетел валютасына банктiн операцияларды жүргiзуге лицензиясы бар, 6 банкте аффинирленген бағалы металлдармен операция жүргiзуге лицензиясы бар. «Қазкоммерцбанк ААҚ; «БТА; ААҚ «Қазақстанық Халықтық банкi «ААҚ, «АТФ, «ЖАІ; Центркредит, «ААҚ, Темiр банк «ЖАІ. Бағалы қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының Үлттық комиссиясың, Қазақстан Республикасының ұлттық Банкiнiң келiсiмiмен 12 екiншi дейгейлi банктерге кастодиальдi қызмет жүргiзуге  лицензия берiлген.

   Екiншi деңгейлi банктердiң несиелiк портфелi 54,6 млрд.теңгеге көбейдi, 165,3млрд. 2002ж 1 ноябрiне теңгенi құрады. Шетел валютасында берiлген несиелердiң үлесi, 51,5 — тен 59,5 пайызды несиелiк портфельдiң мол мөлшерiнен көбейдi [5, 22 б.].

   Банктердiң жиынтың несиелiк портфельдiң динамикасын бiрдей сипаттауға болмайды.

   Стандартты    несиелер    үлесi     63,6%,     1.01.99ж. 52,7%     1.11.99ж    қысқарады күмәндiледiң өсуiмен, (31,7% — дан 42,4%), ал сенiмсiз несиелердiң үлесi азайды. Осылайша   банктiк   секторлық   Қаржылық   жағдайын   талдау   коммерциялық банктердiң   экстенсивтiден   интенсивтiге   дамуға   өту   орындалғанды   олардың Қаржылық потенциалы нығаяды, Үсынылатын қызметтер спектрi кеңейдi, нақты I секторды     инвестициялау     және     ақша-несие     саясатын     орындаудың     ролi жоғарылайды.

   Қазақстанның банк  жүйесiнiң дамуы және тиiмдi  жұмыс  iстеуiнiң  жақындағы  перспективасы банк секторының 2000-2002 жылдарға даму бағдарламасы алынған [7,24 б.].

 

 

 

 

3 ҚАЗАҚСТАНДА БАНК ҚЫЗМЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ЖӘНЕ  МӘСЕЛЕЛЕРl

 

• Қазақстан Республикасында банк өнiмдерi

         мен қызметтерiн қолдану механизмiнiң дамуы

 

   Қазақстанның банк жүйесiнiң дамуы және тиiмдi жұмыс жасауы 2000-2002 жылғы банк секторының даму бағдарламасы жақынарадағы перспективаға анықталған.

   Сектордың Қаржылық жағдайын жақсартудың негiзгi кезең қызметiнiң екiншi деңгейлi банктердiң халықаралық стандарттарға өту бойынша бағдарламасы аяқталуы 2000 аяғына жылға жоспарланған.

   Банктiк қызмет нарығының әрi қарай дамуы қор нарығының дамуымен тығыз байланысты болады. ҚР-ң бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы және Ұлттық банкпен бiрiге отырып, акциалардың және басқа да бағалы қағаздардың ұйымдастырылған қор нарығында айналымды белсендендiру бойынша жұмыс жүргiзiлуде.

    Банктiк қызметтердiң одан әрi дамуының перспективтi бағыты жаңа технологияларды және банктiк қызмет көрсету тұрлерiн енгiзу болып табылады.

   Қазақстанда банктiк қызметтер нарығының маңызды перспективтi бағыттарының бiрi интернет элемендiк ақпарат жүйесiн қолдану болып табылады. Бұл сырттай қызмет көрсету деп аталуы мүмкiн.

   Осылай ААҚ Халықтық банк өзiнiң қызметтерiн 2000 жылдың аяғынан бастап интернет арқылы жарнамалай және жұмыс iстей бастады, көбiнесе клиенттерге есептiк кассалық қызмет көрсету қызметтерiн интернеттi қолдану арқылы Үсынады. Екiншi мысал Текса Ка Банк, Казкоммерцбанк, Тұран Алем Банк және т.б. мысал болып табылады, бiрақ негiзiнен банктер интернеттiк сайптарды жарнама ретiнде қолданады және клиенттер үшiн таныстыру бөлiмдерi және елдiң және шетелдiң Қаржылық жаңалықтары туралы қосымша ақпарат ретiнде қолданылады.

   Шығыс елдерiнiң экономистерiнiң ойынша банктiк мекемелердi революциалық өзгерiстер күтiп тұр. Телекоммуникациялардың және персоналды компьютерлердiң дамуы миллион қызметшiлерге үйiнен немесе офистен шыңпай ақ жұмыс iстеуге мүмкiндiк бередi. Бұл шамамен 4 млн. Жұмыс орнын босатады, бұдан кейiн бiр адам 3 адамның орнына жұмыс iстей және басқара алады. Жұмыс орны қызметшiге үй болып қалады деңге болады. Сонымен қатар, еңбек өнiмдiлiгi шамамен 4 есе жоғарылайды деп болжанады, ол табыстардың және пайдашылықтың тез өсуiне мүмкiндiк бередi. Бiрақ бұл бiзге жақын арада тумайтын шығар. Бүгiнгi күнге дейiн Қазақстан банктерi клиентерге 50 ге жуың классикалық қызмет тұрлерiн  клиенттерге Үсынады, сол кезде Америка құрама Штаттарында бұл сан 270 шамасында журедi. Яғни отандың банктердiң тәжiрибесiнде Үсынылатын қызметтер спектрi шектелүi немесе олар талап етiлмегентiктен жоқ.

   Қазақстанда банктiк қызметтердiң екiншi даму перспективасы, келе 1 жатқан     банктiк     жұмыстың     автоматизациясы.     Айтпақшы  Американ Экспрессте  бұл  даму  типi  келген  және  бiр  жылдан   астам  әрекет  етедi.

    Ұсынылып отырған қызмет саны аз, ал персонал көп екендiгiн айта кету керек,    осылайша    банктер    осындай   түрде   жаңа   қызметтердi    енгiзуде табыстылықты жоғарылату және сәйкесiнше өзiнiң бәсекелестiк позициясын алу мүмкiндiгiнен айырады.

    Қазiргi күнi Қазақстандық банктiк қызмет нарығы үлкен өзгерiстердi басынан өткiзуде және соңғы жылдары динамикалық дамушы банктiк қызмет нарығына сипатты болды. Бiр жағынан жүргiзушi Қазақстандың банктер халықаралық төлем жүйелерiмен белсендi жұмыс iстейдi, басқаша жағынан олар өздерiнiң электрондың жүйелерiнқура отырып, бәсекелестiк күреске өздерi қосылды. Қазiргi кезде бiздiң Қазақстандың банктерге қойылған тәуекел пайызы өткен жылға 12% қарсы 4% құрады. Менiң ойымша бұл Қазақстанның банк сферасында үлкен толпыныс.

   Маңызды ерекшелiгi мынада, банктер клиенттердiң көп санын тартуға толпынып, өздерiнiң арасында белсендi бәсекелеседi. Нәтижесiнде болашақта ұсынылған банктiк қызметке алынатын комиссияның құнының төмендеу болады. Осылайша банктер меншiктi жеке локальдi төлем карточкалардың көп шығарулуын және Қазақстандың локальдi жүйелерде халықаралық карточкаларды шығарылуын сыйғызуi қажет.

   Қазақстандағы экономиқалық жағдайлардың ерекшелiктерiне байланысты банктер көп жағдайларда дебеттiк карточкаларды қолданады. Сондыңтан дамудың перспективасы несиелiк төлем карталарды қолдану болуы керек. Мұндай қызметтi соңғы уақытта КазкоммерцБанк және барлық дамыған елдерде несиелiк телем қарталарын қолдану болуы керек.

   Қазақстанның төлем карточкалар нарығының басқа ерекшелiгi бұл бiздiң елiмiзде эмиссиаланалатын карточкалар, оларды өңдiрудiң төмен өзiндiк құнына қатысты магниттi болып табылады. Электронды карталарға ауысу жақын арада болмайтын болып шығады. Картолардың қызмет көрсету инфрақуруымен толығымен қайта жабдыңтау қажет болады. Бұл процедура өте қымбат тұрады, әсiресе бiздiң мемлекет үшiн.

   Басқа жағынан  Қазақстан Республикасы  бiреудiң қатерiнен үйрену  арқылы дәстүрлi төлем жүйесiнен, «секiрiп өту » мүмкiндiгi бар. Электрондың карталар процесстi бҮзақылықтан қорғап ғана қоймай, сонымен қатар, жалпы экономикалық    тұрақсыздыңта    туындайтын    нақтылы-ақшалай    айналым мәселелерiн шеше алар едi.

   Банктiк   қызметтердiң   дамуының   басқа   маңызды   бағыты   болып инвестициаларды тарту үшiн үлкен жаңа Қаржы құралдарын кең қолдана  отырып, бағалы қағаздарымен операциалар табылады.

   Банктiк маркетинг бойынша банктiк қызметтердiң келесi ерекшелiктерi байқалады:

• абстрактiлiгi,
• уақыт бойынша созылмалылығы,
• ақшамен келiсiмдердiң келiсiм-шарттың сипаты.

  Банктiк   қызметтер   оларды   ұсынғанша   орындалмайды,   сондыңтан кезеңдiлiк себебiнен анықталмағандың дәрежесiмен сипатталады.

   Маркетинг бойынша шетелдiк мамандардың жұмыстары материалдың емес өндiрiс сферасында Ф.Котлер, В.Э Сэссер маркетингтi қолдану сұрақтарын қарастырады, мысалы, қызметтер сферасында маркетингтi қолданудың жалпы I әдiстерiн суреттейдi. Олармен акцент тауар ретiнде қызметтердiң ерекшелiктерiн талдауда жасалады, олардың iшiнде қолға ұсталынбайтындығын, сапасының -тұрақсыздығын, ұсыну көздерiнен ажыратылмайтындығы, сақтауға мүмкiн еместiгiн бөлiп көрсетуге болады.

 

Тауар ретiнде банк қызметтерiнiң тұрақты  сипаттамасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  11

 

 

   Банктiк қызметтердiң қолға ұсталынбайтындығы: олар материалдың объект ретiнде ұсталынбайды (мысалы, нан сияқты); сонымен қатар қызметтi ұсынғанға дейiн нәтиженi бағалауға болмайды.

   Банктiк қызметтердiң оларды ұсыну көздерiнен бөлiнбейтiндiгi: банктiк қызметтi құру және қолдану бiр уақытта болады. Банктiк қызметтiң банктен бөлiнбейтiндiгi, қызметтер оларсыз болмайтындығын бiлдiредi.

   Банктiк қызметтердiң сапасының тұрақсыздығы жалпы Үйымдастыру ретiнде банктiң жұмысының тұрақсыздығымен, банк қызметкерлерiнiң жұмыс сапасының тұрақсыздығымен байланысты.

   Банктiк қызметтердi сақтауға болмайтындығы: оларды тауар ретiнде сақтауға болмайды және келесi сатуға қолдануға болмайды. Банк қызметтi құрып және оны талап еткенде дейiн қоймаға қалдыра алмайды. Банктiк кызметтер материалды және таза болып бөлiнедi.

    Банктiң материалдың қызметтерi: банктiк шот ашу бойынша, төлемдердi және есеп айрысуды жүргiзу, несие беру, яғни тауар-ақша айналым жүйесiндегi несиелiк ұйымдардың ролiн сипаттайтын қызметтер. Банктiк қызметтердiң кешендi сипаты банк қызметiнiң әмбебаптығың керсетедi. Яғни банктер бiр қызметтi көрсете отырып, өзiнiң клиенттерiне тағы бiрқатар бiр-бiрiмен байланысты қызметтердi ұсынады.

    Банктiң таза кызметтерi (жекелеген бағытта): кадрларды даярлау, клиенттердiң кеңесi, олармен клиенттердi таныстыру үшiн аналитикалық зерттеулер, банк қызметкерлерiнiң этика нормаларын құру: Бұл қызметтер материалдың және Қаржылық шығындарды талап етсе де, ақша қозғалысымен тiкелей байланысты емес.

   Банк қызметтерiнiң ерекшелiктерiнiң екi түрін айтуға болады — өзiне тәндiгi сипаттылығы.

    Банктер қызмет көрсете отырып, негiзiнен қарыз құралдарын қолданады, ол оларға салымшы-клиенттер алдында мiндеттемелерiн орындауға жауапкершiлiкке қояды.

   Банктiк қызметтер (мысалы, несие беру) жеке сипатта болады: клиент үшiн де және банк үшiн де несие беру көптеген ерекшелiктердi келiсуден турады. Банктер үшiншi тұлғаларға жабыңтың, жоғары жекелiк дәрежесiмен сипатталады.

    Коммерциалық банктiң iс-әрекетi-бұл әр түрлi параметрлерiмен ерекшеленетiн, клиенттiң үлкен санына қызмет көрсету. Банк ақшалармен жұмыс iстейтiн болғандыңтан, коммерциалық банктен Қаржы құралдарының кетүi және түсуiн сәйкес оптимизация және қадағалау аса маңызды болып табылады.

   Табысты жұмыс үшiн банкке тұрақты табыс қажет, олар клиенттердiң сенiмiне тәуелдi болады.

Банктiк кызметтердiн өзiне және ерекшелiктерi:

• экономиканы төлем құралдарымен қамтамасыз етудегi функционалды
  ролi;
• айналымдағы ақша санын реттеу;
• ақша институтының жұмысын қолдау, (ақшамен жұмыс, операциаларды
  активтiгi және пассивтiгi бөлу).

      Банктiк кызметтердiң сипатты ерекшелiктерi:

• қарыз құралдарын қолдану;
• жекелеген сипатты;
• үшiншi тұлғаларға жабыңтығы;
• қатал мемлекеттiк реттеу;
• қоғамдың институтты қолдау;
• клиенттерден тэуелдiлiгi;
• әртұрлi параметрдегi   клиенттерге   қызмет    ету   оптимизациясының
  қажеттiлiгi;
• клиент сенiмiнен банк жұмысының тұрақтылығының тәуелдiлiгi;
• банк пайдасы-тұрақты, күнделiктi жұмыс нәтижесi;
• клиенттiк және банктiк тәуекелдерiмен байланыс;
• ақпараттың сиымдылық;
• уақытта үлкен Үзақтығы.

   Ұлттық   комитетпен   Қазақстанық   Қаржыгерлер   ассоциациясымен   бiрiгiп Ұлттық банк тәуелдi қорлар, хеджiрлеу қорлары, ипотекалық қорлар, корпоративтi вексельдермен операциалар жасауға мүмкiндiктерi бар Үйымдар сияқты, жаңа Қаржы институттарының пайда болуына әсер етедi. Сонымен қатар, Ұлттық банк ұйымдастырылған жылжымайтын мүлiк нарығын құруға және ипотекалық операциалардың дамуына әсер етедi.

   Бұл сферада перспективтi бағыт банктiк қызмет нарығының одан әрi дамуы болып табылады, ен алдымен санының кеңеюi және клиенттерге көрсетiлетiн қызметтiң сапасының жоғарлауы, банктiк қызмет көрсетудiң жаңа әдiстерiмен формаларын енгiзу.

    Банктерге инвестицияларды тарту үшiн жаңа Қаржы құралдарын кең қолдана отырып, қор нарығынды өзiнiң қызметiн белсендi ету қажет. Осындай құралдардың бiрi халықаралық капитал нарығында еврооблигацияларды шығару болып табылады.

   Берiлген Қаржы операциясы бiрнеше мақсаттарға қол жеткiзуге жер етедi. Бiрiншiден, шетел валютасындағы қарыз, теңгедегi қарызға сипатты, жоғар пайыздың мөлшерлемеден және қарызды қызмет жасау құнына қашуға мүмкiндiк бередi.

   Екiншiден, республикадағы бағалы қағаздар нарығы кәзiргi даму кезеңiнде банктiк толығымен Қаржылаңдыру қажеттiлiгiн толығымен қанағаттандыруға жағдайы жоқ. Үшiншiден, банк өзiнiң қызмет сферасының кеңеюiне, сыртқы капитал нарығында несиеге қабилеттi, эмитент ретiнде, және халықаралық Қаржы институттарымен тiкелей қарын-қатынас жасауда қызығушылықта болуы тиiс. Банктiң стратегиялық мақсаты кез келген уақытта халықаралық капитал нарығына еркiн шығу және жете алу болуы тиiс. Оларды банктiк қатынасқа қарағанда көп күшi бар және банктi өте тиiмдi Қаржыландыруға кең мүмкiндiктер спектiрiн ашады.

   Еврооблигацияларды шығарудың негiзгi мақсаттары болып табылады:

1. өте тиiмдi инфляциялық емес ресурс есебiнен Қаржыларныру көздерiн
   диверсификациялау және  секьюритизация  (кәдiмгi  банктiк   несиелердi бағалы қағаздарды эмиссиялаумен ауыстыру)
2. Iшкi нарыққа қарағанда, сыртқы қатынас арзанға түсетiндiктен қарызды
   қызметтетуде шығындарды азайту.
3. Банк үшiн қатынастың инвестициялық базасының кеңеюi.
4. Несиеге қабилеттi  эмитент   реттiнде,   халықаралық   инвесторлық
   қоғамдастың алдында банктi Үсынуға мүмкiндiк беретiн, банк несиелiк
   тарихын алу.
5. Қарым-қатынас мерзiмiн көбейту
6. Банктiң Қаржылық ресурсына шетел капиталының ағымы.

   Қазақстан Республикасында корпоративтi облигациаларды шығару. Кәзiргi уақытта iшкi қор нарығында ең алдымен мемлекеттiк бағалы қағаздар, ал олардың iшiнде корпоративтiсi-акция айналыста. Ал корпоративтi облигациялар, тәжiрибелi кең қолданысқа ие емес.

   Тек соңғы уақытта Қазақстанда корпоративтi қарыз мiндеттемелерi пайда болды. Ең алғашқы облигация эмитентi Қостанайлық “Фарватер” АООТ болды, ол 2001 ж. мамырында 5 млн. теңгеге сомасына қарыз мiндеттемелерiн шығарады.

    Корпоративтi облигациалар инвестициаларды тартудың тиiмдi құралы болып табылады. Күштi инвесторларды ең алдымен, акциаларға қарағанда, облигациаларға салынған қулардардың қайтарымдылығын тартады.

    Кастодиальдi қызметi. Республикада зейнетақы реформасының нәтижесiнде жинақтаушы зейнетақы қорлары құрылған олар салымшылардың салымдарын аккумуляциалайды, тәуекелсiздiгi бағалы қағаздарға инвестициалайды, тиiмдiсi қысқа мерзiмдi. Осыған байланысты банктiк қызмет көрсетудiң жаңа түрі-кастотиальдi қызмет көрсету пайда болды, бұл зейнетақы қорларының ақша құралдарының қозғалысының бақылаудың тиiмдi әдiсi. Кастодиан-банк бағалы қағаздармен келiсiмдерге арналған, ақша Қаржыларын және оларға сенiмдi бағалы қағаздар есебiн және сақтауды орындайды. Осы үшiн ол комиссиондың сын алады.

   Мысалы, “Алматы сауда-Қаржы” банкi кастодиальдi қызметi үшiн бағалы қағаздардың коминалды құнынан 0,15% мөлшерiнде төлем алады. Мұндай төмен мөлшерлеме клиентер-қызығушылығымен бекiтiлген.

   Әрине, кастодиан-банкке соңғылары бағалы қағаздарға өте көп зейнетақы жинақтарын инвестициалаған жағдайда ғана, зейнетақы қорларына қызмет ету тиiмдi, сонда кастодиальдың қызмет экономикалық өтелгенi.

   Банк кастодиалды қызметтердi текзейнетақы қорларына ғана емес, басқа да институциаларды инвесторларға (сақтандыру фирмаларына, инвестициалық компанияларға)сонымен қатар портфельдi инвесторларға да көрсете алады.

    Қор нарығының дамуымен инвесторлар саны, бағалы қағаздарға инвестициалардың мөлшерлерi, олар бойынша келiсiмдердiң көлемi және саны өседi, сәйкесiнше, кастодиалды қызметтеге қажеттiлiкте өседi. Ал бүгiнгi күнге республикада барлығы 7 кастодиан iшiнен 12 банкi, кастодиалды қызметке лицензия алып жұмыс iстеуде. Бұның өзi, келешекте жеткiлiксiз болатындай. Сондыңтан кастодиалды қызмет банктiк қызметте өзектi және перспективтi түрі болып есептеледi.

   Форфейтинг және факторинг, саудалық Қаржылындырудiң тиiмдi түрінiң бiрi форфейтинг болып табылады. Форфейтинг-көбiне сыртқы сауда операциаларында қолданылатын, тауарларды сату кезiнде экспортерларды несиелеудiң түрі.Банк (форфейтер) экспортердан (сатушы).

   Сатып алынған тауарды тезарада импорттердiң ақшалай мiндеттемесiн сатып алады және өзi алдын ала толық тауардың күшiн экспортерға төлейдi. Аддын ала төлем үшiн форфейтер-банк экепортердан процент алады. Осылайша, форфейтер банк өзiне төлем тәуекенiн алғаны үшiн және экспортерға кепiлболушы болғаны үшiн сыйақы алады. Мысал ретiнде «Банк Туран Алем ААҚ, 2001 жылдың аяғынан бастап өзiнiң қызметiнде форфейтинг операциаларын тәжерибейлей бастады.

   Берiлген несиелеу түрі республикада эқспортты операциаларды орындайтын көптеген фирмалар ие болады.

   Экспорттың операциаларды несиелеудiң перспктивтi түрі факторинг болып табылады, оның негiзiнде төлитiн өнiмге жеткiзушiнiң шот-фактурасын банктiк сатып алуы жатыр.

   Банк клиентiнiң пайдасы ақша құралдарының айналасын тездетуде : шығындардың төмендеуiнде сатып алушы жағынан өтейалмау тауекелiк жоюдан, жалпы төлемқабiлеттiлiктi жоғарлатудан турады. Факторингтiк компания немесе банктегi бөлiм келесiдей қызметтердi Үсынады:

• шаруашылық қызметтi талдау, несиелiк талдау және қарыздарды сұрау;
• анықталған мiндеттемелердi  қолданумен  жаман   қарыздарға   несиелiк сақтандырудың қарсылығы;
• номинал шотынан 75-80Р шот-фактураға қарсы нақтылықты тезарада Үсыну және несиелiк сақтандыру есебiмен келiсiммен мерзiмге қолдың төлемiнiң кепiлдiгi.

   Негiзiнен форфейтинг операциясы факторинг операциясына Үқсас.

   Осылайша, отандың банк қызметiнде олардың Қаржы мүмкiндiктерiн есебiнен форфейтингтi қолдану мақсатты болады. Бұл банкке қызмет көрсететiн клиент контингентiн толтыруга мүмкiндiк бередi.

   Несиелiк операциалардың микронесиелеу сияқты түрі назарды талап етедi. Несиелер ұсынылған болатын; коммерциалық қызметпен ойналасуға, мал өсiруге, жемiс өсiруге және қус өсiрүге, авто және фотоқызметтерге, нан пiсiруге, телевизорларды жөндеуге, қолонерге, шаштаразға, монша соғуға.

   Ақпараттың құпиалы шығын қамтамасыз етудi банк өзiнiң маңызды мақсаты деп есептейдi. Сондыңтан, сервистiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету бойынша шараларға көп көңiл бөлiнедi. Сервермен бiрiктiрүдi 3.0 128 бит кiлтiмен жасайды, ол сервер мен клиент арасында барлық графиктiн шифрiн жасайды.

   Клиенттiк жекелiгiнiң кепiлi және жоғары қауiпсiздiгi байланыстың сеанстың кiлтерiн қолданумен қамтамасыз етiледi, ТехаКаБанктiн бiрнеше ондаған клиентi интернет-банкинг жүйесiнiң сенiмдiлiгiн, ыңғайлығын, және оперативтiгiн бағалап қойған. Қажеттi тәжиреби және клиенттердiң сенiмi жинақталған, ол жаңа жүйенiң жоғары репутациясын құраған. ЖАІьш жылдары интернет-банкi талпынысы жалғасындығына, және басқа банктердiң қызметiне жаңа технологиялардың енгiзүiне сенiмдi болуға болады.

   Республикадағы банктiк қызмет нарығының жетiлеуiне және одан әрi дамуына қосымша ретiнде, репо, трастың операциалар, андерайтинг, ипотекалық несиелеудi тенсейдi тәжiрибелеу, ипотекалық құрылыс жинақтарды және облигациаларды, ссуда берудегi кепiлдiк дәстүрлi емес әдiстерi сияқты жаңа дәстүрлi емес банктiк операциаларды банктерге өзiнiң қызметiнде кең қолдануды ұсынуға болады. Осындай құралдардың кейбiреулерi мыналар болып табылады:

• халықаралық нарықтарда еврооблигациаларды эммиссиялау,
• Қазақстанда корпоративтi облигациаларды шығару,
• кастодиальдың қызмет,
• форфейтинг және факторинг.

   Басқа бiршама жаңа қызмет 2001-2003 жылдарға көп шамада қамтамасыз етiлген азаматтарды микро несиелеу болып табылады. Ол республиканық оңтүстiк облыстарында өткiзiледi (Алматы, Жамбыл,Шығыс-Қазақстан) Берiлген микронесиелердiң жалпы сомасы 7368000теңге.

   Мұндай қызмет тұрлерi өсiп жатқан жұмыссыздыңқа кепiлiкке микронесиелеу қарсы рольдi атқаратын болғандыңтан, азаматтар арасында кең таралады. Жоғарыда айтылғандарды мазМұндай келе Қазақстан Республикасындағы банктiк қызметтер нарығы алдынғы қатарлы тәжiрибеимен көтерiлү, кеңею перспективасында жаңа дәстүрлi емес банк қызметтерiмен және өнiмдерiмен және жақсы технологияларымен толық болады.

   Бұл банктiк қызмет көрсетү сапасын және деңгейiн көтеруге жалпы республиканық Қаржылық жүйесiн тұрақтандыруға, ақша-несиелiк саясаттың. Мақсатты бағытталуын экономка нақты секторының дамуына және қайта өркендеуiне әсер етуге мүмкiндiк бередi.

 

• Банк өнiмдерi мен қызметтерiн енгiзудiң халықаралық

         тәжiрибесi және оларды Қазақстанда қолдану мүмкiндiктерi

 

     Банктiк қызмет көрсету бойынша жаңа банктiк өнiмдер және қызметтердi енгiзүдiң шетелдiк қызметтестердiң тәжиребесiн қарастыру үшiн, мен төлем карточкалары бойынша қызмет Үсыну сферасында Ресейлiк банктерде тәжирибесi мол болғандыңтан, Ресейлiк банктердiң төлем карталарын енгiзу тәжiрибесiн таңдадым. Егер бiз төлем карталардың пайда болу даму жолына назар аударсақ, онда төлем карталары тiптi жаңа өнiм емес екендiгi көз жеткiземiз.

     Алғашқы банктiк карточкалар КСРО 1969 жылы пайда болған. Бүгiнгi күнге IIIейiн халықаралық төлем жүйесiнiң карточкалары қабылдау бойынша коммерциалық желiсiнiң көп бөлiгi “Американ экспрестен басқасы” бiрiктiлiген несиелiк карточкалардың компаниясымен қызмет көрсетiледi, оған көбнесе ағылшын аббревиатурасын қолданады. Бұл «Интуристiңң тiкелей мұрагерi, ал содан кеиiн  Интуркредиткард халықаралық төлем жүйесiнiң ережесi бойынша экварингпен банктер айналасуы керек болғандыңтан, ИСС коммерциалық желiсi iрi бҮзығылушылығын объектi болып қала бередi. 1992-1994 жылдары компанияға бақылауға «КредоБанкң күрескен, оларда акцияның бақылау пакетi болган және МостБанк-өлшемi бойынша екiншi акционер 1996 жылы Кредобанктiң қиынщылықтарына байланысты оның пакетi Онэксимбанкпен сатып алынғанысты қайтадан карталық бизнеске қатыстыларды ресейлiк банктiк дөңгелектердi негативтi резонансты алып келдi. Осы уақытқа шейiн Онексимбанк карточкалармен ойналыспаған, ал бақылау пакетке немесе банк-ардагерлер санынан ИСУ акциалар бөлiгiне талап етушiлер аз болған жоқ. Сонымен қатар, халықаралық төлем жүйесiнiң қатысуынсыз мәселе шешiлген жоқ, олардың қызышылуғы ең алдымен, коммерциалық жемiсiнiң тұрақты жұмыс iстеуiнде, ал оларды экваирiрлер арасынан бөлу бұған әсер етпеген.

   Халықаралық карточкалардың алғашқы советтiк эмитент 1989 жылы «алтынң Еврокард карточкаларын шығарған Внешэкономбанк болған. Бiрақ әлi күнге шейiн, олар қанша шығарылғаны, және кiмге олар берiлгенi нақты белгiсiз. Олардың саны шектелүi болғаны, және олар көп емес тұлғаларға арналғандылығы ғана   белгiлi.   Коммерциалық   көзқарастан  қарағанда  оларды   карталық  бизнес облысындағы ЖАІсы эксперимент деп санауга болады.

    Сондыңтан өзiнiң “Виза” карточкасын шығарған бiрiншi ресейлiк коммерциалық банк кредобанк болды деп есептеу дұрыс болады.

    Бұл 1991 жылдың күзiнде болды. Бiрақ, “Кредобанкiнi” Еврокард Мастеркард ассоциациасында кiргендiгiне қарамастан, осы карточкаларды: Визамен қатар шығаруды бастаған жоқ;

    1992        жылдың    қазанында    екi    жүйенiң    эмиссиясы    туралы    Мост-Банк хабарлады.  Оның артынан МостБизнесбанк «Визаң төлем картасын шығарған. Осыдан   кеиiн   Еврокард   Мастеркард   алтын   карточкаларын   шығара   бастаған Элбим-банк iске кiрiстi.

    Осы кезеңде жүргiзүшi халықаралық банктiк ассоциациалар жағынан жаңа ресей банктерiн кiрүден ұстау бойынша бейресми саясат жүргiзiлген, сондада 1993 жылы бұл блокада Инкомбанкпен өткiзiлген.

   Сонымен бiрге, Халықаралық карточкалардың қызмет көрсету жемiсiн кеңейту жүрiп жатты, негiзiнен нақты валюталарды беру бөлiмдердi кеңейту көзқарасынан, тек осы қызмет түрiне ресейлiк коммерциалық банктерге рұқсат етiлгендiктен.

    1993      жылдан бастап Ресейдегi Европамен компаниясы  өзiнiң тактикасын өзгерттi: ол ассоциация мүшелерiне Ресейлiк банктердi қабылдауды белсендiрдi, олармен жұмыс iстеу үшiн мәскеуде офис ашылған. Ұстамды қатынаста “Визаны” жаңа мүшелерге  қабылдау,  бұл “Европейге”  тезарада ресейлiк  банктер санын бiрнеше ондыңқа жеткiзуге мүмкiндiк бередi.

   Банктерге қатысты сұрақтарды тиiмдi шешуге көмектесетiн, «Европейң ресейлiк мүшелерiнiң Ассоциациасына кұрылған.

   »Виза» қәзiргi уақытта ресейлiк аймаққа маңызды назарын бөледi: жүйе үшiн ресейлiк есептiк банктi анықтаудың және iшкi аймақтың клирингтiң сұрақтарын шешетiн сәйкес ресейлiк ассоциация құрылады.

   Карталық нарықта байқайтын оқиға ресейлiк құрылтайшымен «Дайнерс Клаб-Россияң »Империал» банкi болған есептiк банк. Бұл ассоциация эмитент ретiнде ресейлiк банк жүйесiне тарту бойынша белсендi компанияны жүргiзедi.

   Бiрақ 2001 жылдағы төлем жүйесiнiң тоқырауның нәтижелерi және оны тоқтатудың »Империал» банкiнiң қызметiн құрылып жатқан »Дайнерс Клаб» жүйесiн қиын жағдайға қойды. Бұл тоқыраудан шыға алады ма уақыт ғана көрсетедi.

   Халықаралық карточкалардың артынан қууда және сәйкес ассоциациалардың жағынан қиындың шарттарында кейбiр банктер шетелдiк Қаржы институттарымен агенттiк келiсiмдерге қол қою жолымен кеттi, яғни шетелдiк банктермен шығарылатын, карточкаларды өздерiнiң клиенттерiне Үсына бастады. Әлi күнге шеiн Мұндай қызметтiң заңды екендiгiне күдiктер қалды, ең алдымен «Визаң және «Европеяныңң өздерiнiң iшкi ережелерiнiң көзқарасынан. Сондада бұл тәжiрибе қазiрде жалғасуда.

   Ресейлiк банкпен шығарылған бiрiншi халықаралық карточканық пайда болған күнiнен бiрнеше жыл өткеннен берi нарық үлкен жолдан өттi: шығарылған карточкалардың саны миллионға жетiп келедi, жақынынарада iшкi ресейлiк клиринг жұмыс iстей бастайды.

    Ресей халықаралық карталық төлем жүйесiндi толық құқықты аймаққа айналады.

   Халықаралық карточкалар нарығымен қатар бос жерде ресейлiк карточкалар нарығы пайда болады. Қәзiргi кезде төлем карточкаларына негiзделген, тоқа ресейлiк халықаралық төлем жүйелерi құрылған және әрекететуде. Алғашқысы »Столичный банкiнiң» базасынан »СТБ-Кард» негiзделген.

   Өзiнiң пайда болуының алғашқы бiрнеше жылында компания басқа банктердiң жүйесiне қатысуға тарту бойынша белсендi саясат жургiздi. Бiрақ қазiр 996 жылы бұл стратегия өте қатты өзгердi: СТБ карточкаларының жарнамасы жоқ, ңСБС-Агроң банкiнiң шығаратын «Виза электронң және Цирус-Маэстро халықаралық карточкалар туралы көп естiлуде. Сонымен қатар СБС-АГРО үшiн халықаралық жүйелерде процессингтiк компания СБС-АГРО болып табылады. Мумкiн негiгi мөлшерлеме халықаралық карточкалардың дамуына жасалады.

   1993 жылдың сәуiрiнде Автобанкпен және Инкомбанкпен «Юнион Кардң жүйесi құрылған, оның құрылтайшылары қайта тiркеу кезiнде тағы кейбiр ресейлiк банктер болды.

   »Юнион Кард» банкаралық ұйым сияқты құрылған және дамуды жалғастыруда, осымен бiрге АОЗТ »Юнион Кард» бiр уақытта процессингтiк компанияның, бағдарламалық қамтамасыз етудiң өңдеушiсi, жабдыңты жеткiзушiнiң және жуйелiк интегратордың қызметтерiн атқарады. Ол қатысушы банктердiң салық бiрнеше жүзге көбейттi, ал аймақтың процессингтiк орталықтардың жемiсi бiрнеше ондаған кiшi компанияларға кеңейттi. Соңғы уақытта компания сонымен қатар, өзiнiң сауда-сервистiк желiсiнiң бөлiгiн оларға сату есебiнен мәскеулiк эквайер-банктердiң санын кеңейтуге қадамдар жасауда. Компанияның жетекшiлiгi өздерiнiң құралдары есебiнен дамуына және iрi банктерден тәуелсiздiгiн күшейтуге жақсы саясат жургiзедi »Юнион Кард» сонымен бiрге өзiнiң карточкаларын Ресейдiң сыртында қабылдау желiсiн кеңейту талпыныстарын ұсынады, ал екiншi жағынан-халықаралық төлем процессингтiк компания ретiнде сертификациалауға ұсыныс алады. »Юнион Кард » жүйесiне көптеген банктiк тоқыраулардан ауыр Қаржылық қойғылардан өтуге мумкiндiге болды, бiрақ нәтижесiнде компания басшылығы жүйенiң тұрақтылығъш орнату және тәуекелердi төмендету бойынша қадамдар жасайды. Негiзгi назарды »Золотая корона» жүйесi талап етедi. Бiрiншiден, бұл орталығы Мәскеуде емес жалғыз iрi төлем жүйесi. Екiншiден, бұл жүйе банкаралық бола отырып банктерге дәстүрлi емес чиптiк технологияны қолданады. Үшiншiден, ол жүйенiң есептiк банкi болып табылатын, Сiбiрлiк сауда банкiнiң қиындыңтарымен байланысты, өте ауыр тоқыраудан өттi. Бiраз уақыт »Золотая корона» жүйе ретiнде, аймақаралық есепайырысулар қайтарылмағандыңтан әрекет етпеген, және қатысушы-банктерге тек бiр технологияның платформа болды. Соңғы кезде жүйе қайта әрекет етуге толпылуда.

   Өкiнiшке орай, Ресейдегi төлем карталарының жүйелерi үшiн Қаржылық тәуекелдердi бақылау маңыздылығын түсiну өте кеш келдi. Ең алдымен, жүйенiң банк-мүшелерiнiң сенiмдiлiгiне тәуелдiлiгi дұрыс бағаланған. Жүйенiң есептiк банктiң Қаржылық сенiмдiлiгi шешушi фактор болып табылады. Мұны игнорирование     нарықтан «Универсалң тверьуниверсал-банктiң карточкасы сияқты, Мытищенстiк коммерциалық банктiң карточкалары, »Оптилеум» банкiнiң карточкаларының жоғалуына әкеледi. Бұл карталардың эмиссиясы бiрнеше он мыңдыңтарға жеттi, ол 90 жылдардағы Ресейге ойландырарлықтай болған. Көрсетiлген диаграммада, 1993 жыл кезде эмитенттерге негiзгi карталар бойынша пайыздың бөлу. Олардың көбiсi туралы берiлгендер тек статистикада қалды.

   1993 жылдың қортындысы бойынша iшкi нарықта ресейлiк төлем жүйесiнiң бөлiктерi

   Чиптiк технологияның түпнұсқалық отандық әдiстемесi болып табылғандықтан Оптимум банкi және Тверьуниверсалбанк жүйесi ерекше қызығушылық танытты.

   Ең алдымен, айта кететiн бiр жай қандайда болмасын төлем жүйесiнде карточка тек құрал болып табылады. Осылайша, карталық бизнестiң мәнi пластик бөлiгiнде, нақтысыз есеп айырысу кейiнгi қалдырылған жүйесiн ұйымдастыруда.

   Өте үлкен бiр банктiң бәсекеге қабiлеттi жүйе құру мүмкiндiгi жеткiлiксiз, бұл жағдайда бiрнеше банктермен бiрiгу жақсы. Бұл солайша арзан және банктiң өздерiне де тиiмдi және бұл бәсекелестiк ойларын салыстырады. Осылайша жалғыз аты,эмблемасы және жалғыз стандартта жасалған, бiрақ оформлениясында дизайн және оны шығарған банктiң логотипi бар карточка шығады.

   Ресейлiк СТБ-кард және Юнион Кард жүйесiн таңдаған.

   Бiрақ осымен бiрге, бiр банктiң клиентi басқа банкпен қызмет кәрсетiлетiн дүкенiнде операциаларын жүргiзген жағдайда, эмитенттер арасында есеп айырысылуда жүргiзетiн звено қажет.

   Бұл жағдайда есеп айырысулар осылайша тез жасалуы қажет. Бұл егер операциаларды еңдейтiн-процесингтiк жалғыз орталық бар болса ғана мүмкiн. Процессингттiк компания төдем жүйесiнде басқа да маңызды қызметтердi орындауы мүмкiн, мысалы, авторизацианы.

   Осылайша, дамыған төлем жүйесiне кiредi:

• Карталардың эмитент банктерi
• Эквайрер банктер
• Сервистiк мекемедер
• Есептiк банктер
• Процессингтiк орталықтар.

   Егер сервистiк нүкте және клиент бiр банкте шоты бар болғаы жағдайда, ол Ресейде жиi кездеседi.

   Яғни бұл жағдайда банк басқа компаниялардың қызметiн қажет етпеуi және iздегiнше авторизацианы жүргiзу мүмкiн.

   Жоғарыда келтiрiлген тiзбе бойынша әрбағытта ақша құралдары және құжаттары қимыл жасауда. Осылай, дүкен, тауарды клиентке жiбере отырып, сәйкес сомаға одан жазбамен сейiптi айырбасқа алады. Дүкеннiң банкi Үсынылған слмиптерге сәйкес, карточка ұстаушыға сатылған, тауар сомасын соңындағысынан алады. Слиптердiң берiлгендерiн электрондың тұрге аудара отырып, олардан файл шығарады, оны процессингтiк компанияға жiбередi, және сәйкес соманы есептiк банк арқылы алады. Бұл кезеңде бекiтiлген форматта құрылған электрондың файл және сәйкесiнше жасырылғаны құжаты болып табылады.

    Компанияда осы күнге жүйеге төлеуге ұсынылған, операциаларды срттау, барлық қабылданған файылдарды өңдеу процесiнде жасалады және эмитент банктерге файылдарды туралайды. Мұндай файл берiлген банктiң карточка ұстаушыларымен жасалған, барлық операциалар сомасына сәйкес, эмитент-банктен процессингтiк компаниялардың алатын құралдарына негiзделген құжат болып табылады.

   Эмитент-банк электронды журналдар негiзiнде клиенттердiң карталық шоттарын кредиттеуге немесе дебиттеудi жүргiзедi. Содан кейiн әр клиент үшiн белгiлi бiр мерзiмнен өткен барлық операциалар кiретiн, оның шоты бойынша жазба толтырылады. Несиелiк және есептiлiк карталардың ұстаушылары үшiн алдын ала айтылған шарттары бойынша клиент өзiнiң қарызын банкке төлеуi тиiстiгi негiзiндегi жазба құжаты болып табылады. Дебеттiк және алдын-ала төлеу карталары жағдайында жазба клиентке тек оның шотындағы құралдардың қозғалысы туралы ақпарат бередi.

   Төлем жүйесiнде операциалардың үлкен көлемiнде орталық процессингтiк орталық компанияны артың ақпараттар ағымынан, ал есептiк банктердi артың ақша құралдарынан түсiредi. Коммерциалық желi бойынша қызмет көрсету және карточка шығару бойынша бiр уақытта жұмыс iстейтiн банк, оған орталық пен ақпараттың артың көлемi үшiн коммиссия төлемей-ақ қоятын болғандыңтан, Мұндай автонамдауда қызығушылығы бар.

    Бiрақ, Мұндай артыңшылықты алу үшiн банк өзiнiң процессингтiк орталығын құру қажет. Бұл iс қымбат болса да, бiрақ соңғы есепте, iрi банктер үшiн тиiмдi. Мұндай төлем жүйесiнде өзiнiң процессингтiк центi бар, банк 1-шi деңгейлi банк болады. Бұл оның берiлген төлем жүйесiнде жұмыс iстейтiн басқа банктер үшiн есептiк банк қызметiн көрсетүi және операциаларды өңдеуi мүмкiндiгiнiң бiлдiредi. Мұндай қызметтестiктен, оларға iрi инвестициалар жасау талап етiлмегендiктен, 2шi деңгейлi банктер пайда алады. 1-шi деңгейлi 1-шi деңгейлi банктермен жасалатын агенттiк келiсiмдердi бойынша құрады, агент-банктер тек клиенттермен жұмыс iстеуге ғана шығындар әкеледi бұл шығындар карточка Үстаушылардан алынған табыстармен жабылады.

   Мұндай екi деңгейлi жүйе Ресейдiң »Виза» карточкалары бойынша толығымен тураланады. Бұл төлем жүйесiне бәрiнен бұрын кiрiскен iрi коммерциалық банктер шығарылған карточкалардың санын тек өзiнiң меншiк клиент есебiнен ғана емес, сонымен бiрге, халықаралық карточкаларды өздiгiнше эмиссиалауға немесе мүмкiндiгi жоқ басқа банктерге қызметтесуге тарту есебiнен де өсiредi.

   Осы себептен банк өзiнiң клиентiне карта бере алады, онда Мұнделi басқа банктiң аты және логотиптi болады.

    Сонымен бiрге, ол бойынша карточкаға келiсi-шарт жасалған шарттары негiзгi эмитент ұсынылатына қарағанда өте тиiмдi болуы мүмкiн.

   Төлемдiк карточкалардың төлем жүйесiнде барлық жұмыс коммерциалық негiзде болғандыңтан, тiзiмдi қатысатын мекемелерден алынатын комиссия қозғалысын да, клиенттiк қаражаттарын аударуды орындайды. Сонымен бiрге, нақты ақшаны алу операциаларына комиссия алу дүкендергi сатып алуларға төлемдерден маңызды ерекшеленедi.

   Карточка ұстаушыға нақты ақша беретiн банк, шын мәнiнде оны несилейдi, және халықаралық жүйеде бұл операцианы «кассалық авансң деп атайды. Сондыңтан клиент банкi «кассалық авансң сомасын толтыруда несиелеуге де комиссия төлейдi ол оның клиентiне қызмет көрсетуде жасалған болатын.

   Дүкендiк операциалар үшiн жүйеде айырбас үшiн төлем деп аталатыны кiргiзiледi. Оның мақсаты карточка Үстаушының төлемi және дүкен пайдасына соманы есептен шығару арасындағы кезеңдi эмитент банкке компенсация жасау.

   Әр төлем жүйесi өзiнiң ережелерiн белгiлеуге ерiктi. Мысалы, Ресейде карточка иесiнiң есебiнен компенсациалайтын ойластыра отырып, эмитент-банктен комиссия алатын компаниялар бар. Басқа жағынан, дүкендегi әрбiр операцияға эмитент-банкке қосымша төлеп отыратын компаниялар бар, сондықтан, банк клиенттiң өзiнде қуантуы мүмкiн.

   Қазiргi уақытта Ресейде карталық бизнесте көбiсi халықаралық стандарттардан және дәстүрлерден ерекшеленедi. Мысалы, коммерциалық желiде орталық компаниялардың өзi 90Р есеп айыруды жүргiзедi және ұйымдастырады.

   Төлем нұсқалардың көптiгiне шексiздiгiне қарамастан, кейбiр шығыстың мамандары оларды үлкен үш топқа бөледi:

• Несиелiк
• Есептiк
• Дебиттiк

   Несиелiк нұсқа карталық шотта нольдiк шығатын қалдықты қарастырады.

    Карточкамен жасалатын барлық операциалар кредитке жазылады, оны карточка ұстаушы белгiлi бiр шарттарда өтеуi қажет. Осы жерде эмитенттер үшiн толық шығармашылық басталады. Көп таралған несиелiк нұсқа келесiдей болады, — күнтiзбелiк 25 күн аралығында, карталық шот бойынша айсайындың клиенттiң жазба бағытынан кейiн несие сомасына пайыздар есептелмейдi, бiрақ қарыздың IОР мiндеттi түрде төлеуi қажет. 25 күн өткеннен кейiн қарыздың төленбеген бөлiгiне 20Р жылдың есептен күнделiктi пайыздар есептей бастайды.

    Тауарлар және қызметтерге нақтысыз төлемге банк комиссия алмайды, әр бiр нақты алынғанда 2% ұсталынады. Мұндай картаны пайдаланғаны үшiн клиент жылына бiр 25 доллар төлейдi. Әрине, банк клиентке соммаларды шексiз жаратуды

     Карточкамен төлем жүйесiнiң көбiсiнде карталық шоттың валютасынан , валютада жүргiзiлетiн операциаларды жүргiзедi, яғни конвертациямен операциалар мүмкiн. Ресейлiк жүйеде конвертация курсын есептiк банктер немесе эмитент-банк бекiтедi. Қандайда жағдайда болмасын тауардың рубльдiк карточкасын төлеуде, АІШ доллары көрсетiлген баға, слипте көрсетiлгенге қарағанда, жалпы сома жоғары болады.

    Сақтандыру депозитi-егер оның мөлшерi айсайынғы лимит мөлшерiнен жоғары болған жағдайда, онда бұның ақталуы белгiсiз.

   Ағымдың карталық шот бойынша, депозитке қарағанда әрқашан төмен.

   Айыппұлдың санкциалар-овердрафтқа, карточканық жоғалуы немесе ұрлануы және басқасы үшiн карточка иесiне салынады. Әрбiр нақты банкте айыппүлдың санкциалардың мөлшерлемелерi әр тұрлi болуы мүмкiн.

    Ресейдiң банктiк төлем карталардың жүйесi аяғына туру кезеңi кеттi, және қазiр өзiнiң даму кезеңiнде тұр. Бар нұсқалардың әртұрлiгi Мұны тек анықтап алады. Қазiр оның кең дамуға ие болатындығын тек уақыт көрсетедi бiрақ ол үшiн жалпы мақсаты бар күштердi дұрыс қолдану қажет.

    Жоғарыда айтылғандарға байланысты Қазақстанның нақтысыз төлем жүйесiне төлем жағдайда ғана мүмкiн егер коммбанктердiң төлем карталардың көмегiмен барлық есептiк процесске қатынастын барлық баланс қызығышылуғы қамтамасыз етiлген болса. Осындай жүйелердi енгiзуден потенциалды пайда барлық қатысушыларға, соның iшiнде мемлекетке, жақсы түсiнiктi және әртұрлi деңгейдегi анықтамаларда жақсы қарастырылған. Бiрақ карточкалар Қазақстанның тұрғындарының кең қабаттарында әлi таралмаған, ал бұл жеке қатысушылардың төлем жүйесiнiң экономикалық қызығушылықтарын оптималды бiрiгуiне әлi қол жеткiзуге жоқ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

    Соңғы он жылдықта Қазақстаннның банк жүйесi өзгерiстерден өттi. Нарықта спекулявтi операциялардан жоғары пайда алушының кезi өттi, банктер бизнестiң дамуының жаңа жолдарын iздеуде. Банк күшi толғандырган стратегияда: ол әмбебап, кiшiгiрiм, сенiмдi және ең негiзгiсi рентабельдi болуы керек. Ол үшiн қызметтердi диверсификациялау керек, өзiңнiң клиентiңдi iздеу керек және оның қажеттiлiктерiне толығымен зерттеу керек-табыстың құпиясы дәл осы кәдiлiгi қызметтердi дәстүрлi емес ұсынуда жатыр: сөйлесу мәдениеттiнде, клиент туралы ойлауда, оған қажеттi және уақытында ұсыныстар, кеңестерде.

   Қазiргi уақытта елдiң барлық банктерiнде халықаралық банк тәжiрибесiнде қабылдаган стандарттарға өту жүргiзiледi, және шығыстың қызметкер адамдарының ойынша Қазақстандық банктердiң электронды қызметтердiң дамуы бойынша жұмысы, техникалық жаңаруға бiздiң елдiң белсендi қатысуға талыншысы және осы сферада халықаралық қызмет байланыстарын дамытуға талпынысы  куәландырады.

   Отандық банктердiң банктiк қызметтердi кеңейту сферасындагы одан әрi күштi жұмысы, жаңа өнiмдердi өңдеу және енгiзу Қазақстандың банктерге әлемдiк нарыққа шығуға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге банктер банктiк қызметтiң шетелдiк тәжiрибесiне көп көңiл бөлуi қажет.

   Бұл банктiк қызмет көрсетудiң сапасын және деңгейiн жоғарылатуға, елдiң Қаржылық жүйесiн тұрақтандыруға, сауыңтыруға мүмкiндiк бередi. Диплом жұмысын жазу барысында жүргiзiлген зерттеулерден келесi қортындылар жасаға болады.

1. Ресейдiң банк тәжiрибесiнде клиенттiң есеп айырысу шотын несиелеу кең тараған. Көптеген несиелiк мекемелер «банктiк қызметтердiң әмбебапң    дүкенiн    құра    отырып,    басқа қызметтер пакетiмен бiрге овердрафтың несиелердi үсынады.

   Шотты    несиелеу    қызметiн    ұсынуда    маркетингтiк    және экономикалық    құраушылары    айқын    көрiнген.    Бiрiншiсi- клиенттке қажеттi және ыңғайлы қызметтi ұсынуға мүмкiндiк бередi.   Банктiң  көптеген  қарыз   алушылары  есеп   айырысу шотын несиелеуге қызығуда, ол клиентке оның ресурстарын тиiмдi. Қолдануға мүмкiндiк бередi. Екiншiсi-банкке несиелеу операциясын өткiзудегi табыс, клиенттiң есеп айырысу шоты бойынша қалдыңтарын қолданудан түскеннен аз емес табыс алуга  мүмкiндiк беруi керек. Тәжiрибе көрсетiп  отырғандай анктiң ең арзан ресурстары-заңды тұлға-клиенттерiнiң шотындагы қалдыңтар.

2. Бүгiнгi таңда бiрде бiр ел экономикадан тыс тұра алмайды.
   Және  бiздiң  республикаға  да  тән.  Қазақстан  толығымен
   әлемдiк экономикалық қоғамдастыңтың бiр мүшесi болып
   табылады.   Көптеген   Қазақстандың   компаниялар   Қазiргi
   уақытта   арыс   және   жақын   шетелдiк   компаниялармен
   қызметтiк қарым-қатынасы бар. Бұл қатынастар әр тұрлi
   болуы    мүмкiн:     шетелдiк    компаниялар    бiздiң    өнiмдi
   импорттауы мүмкiн және керiсiнше өзiнiң өнiмiн Қазақстанға
   экспорттауы мүмкiн.

   Жоғары технологиялы жабдыңтарды, машиналарды сатып алу шетелде болады. Сонымен бiрге, шикiзат дайын өнiм әлемнiң әртұрлi елдерiмен келедi. Осыған қарамастан, бiрқатар сұрақтар мен мәселелер жергiлiктi компанияларда тады. Осындай мәселелердiң бiрi экспортты-импорттың операциялары Қаржыландыру болып табылады. Өнiмдi алатын кезде Қазақстандық компанияларда айналыс құралдары жеткiлiксiз болғандықтан, төлемдi кейiнге қалдырады, сұранады, оны шетелдiк қызметтестер қабылдай бермейдi. Осы үшiн кейде келiсiм де бҮзылады. Бiрақ осы проблеманы шешудiң механизмi бар. Бұл форфейтинг. Осының көмегiмен Қазақстандық компания сыртқы нарықта жұмыстың тартымды шарттарын алуда.

3. Қазiргi кезде банк жүйесi дамуының маңызды және қызыңты
   кезеңiн өтуде. Банктердiң технологиялық базасы және қызмет
   көрсету сапасы жақсаруда, бөлiмшелер өсуде. Кейбiр банктер
   төмен тарифтер бойынша есептiк кассалық қызметтiн сапалы
   көрсеткендiктiн клиент санын екi есе, үш есе жоғарылатқан.
   Үсынылатын банктiк және банктiк емес қызмет спектiн кеңейту
   процесi жүруде. Банктер оларды несиелiк Үйым қатарынан бөлiк
   көрсмететiн жаңа өнiмдер мен қызметтердi белсендi iздеуде. Ал
   факторинг-несиелiк тарихты қажет етпейтiн, Қаржыландырудың кепiлсiз   түрі   болғандықтан,   факторинг- несиелеудiң банктiк лимитiн таңдаған фирмаларға, жаңа және кiшiгiрiм компанияларға арналған қажеттi Қаржы құралы. Бұл iрi компанияларға факторинг қажет емес дегендi бiлдiредi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl

 

1. ҚР »Банк және банк қызметi туралы» Заңы 31 тамыз 1995 ж.
2. ҚР Ұлттық Банкiнiң заң және нормативтiк актiлерiнiң жинақтары Алматы т.1-т.5.
3. Қазақстанның ұлттық Банкi 2003 есебi.
4. 2002 жылдағы Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң жылдық есебi. Алматы 2000 г.
5. Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң статистикалық бюллетенi 1996 год А.2000 г.
6. Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң Жаршысы 2003 г.
7. Банковское дело. В.И.Колесникова. Л.П.Кроливецкая  М.Финансы и статистика 1996 г.
8. Банковское дело. Справочное пособие лод редакцией Ю.А.Бабичевой М.Экономика 1993 г.
9. Долан Э.Дж.Кемпбелл К.Д.Д. Банковское дело и денежно-кредитная политика М.-Л.1991 г.
10. Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на современном этапе развития экономики //Деньги икредит //1995 г.6.-с.4.
11. О.И.Лаврушин . «Банковское дело ң Москва 2000г.
12. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2000г.
13. Новейшие банковские технологии.1-12 .Москва 2000г.
14. Нысанбаев К.Тулембаева Ж. «Банки Казахстана и маркетингң. А.2001г
15. Каржы каражат .9-10.Алматы 2000г.
16. Тимоти У.Кох. «Управлени банкомң.-Уфа . Спектр.Часть 5.1993.
17. Парамонова Т.В. «Принципы регулирования банковской сферық //Деньги и кредит //б.-с.IО 1995.
18. Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк управление и операций ңМ ИПЦ Вазар-ферро 1994г.
19. Банковские технологии 2002г.
20. Банковские технологии 2003г.
21. РЦБК 11.2003г.
22. Марченко Г.А. «Развитие банковского сектора в Казахстанең //Деньги и кредит //2000г.
23. Спицын Банковский маркетинг М.1993г.
24. «Банки и кредитная политика в условиях переходной экономики А.1995г.
25. «Основы банковского менеджмента под редакцией О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002г.
26. Алехин Б.И.Рынок ценных бумаг »Введение в фондовые операции» М.Финансы и статистика ,1991г.
27. Миловидов В.Д. Современое банковское дело Опыт США М.Изд.-во МГУ ,1992г.
28. Пономарев В.А. ²Анализ балансов капталистических коммерческих банков² М. 1992 г.