Дипломдық жұмыс. Жасөспірім дзюдошыларының дене дайындығын тәрбиелеу және оны эксперимент барысында тексеру

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

1. ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ДАЙЫНДЫҒЫН ҮЛГІЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
   • Жасөспірім дзюдошылардың дене дайындығын жетілдірудің педагогикалық негіздері
   • Дзюдо спорт түрінде жылдамдық — күш дайындығының әдісін жоспарлау
   • Жасөспірім дзюдошылардың төзімділік қабілетін жетілдірудегі физиологиялық ерекшеліктері

 

2. 2. ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ-КҮШ ДАЙЫНДЫҚТАРЫН ҮЛГІЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ

2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері мен әдістерін ұйымдастыру

2.2 Жасөспірімдердің спортқа (дзюдо күрес түрлеріне) бейімділігін анықтау жолдары

2.3  Жасөспірімдердің дзюдо күрес түріне бейімділігін медициналық бақылау арқылы анықтау жолдары

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықаралық аренадағы жоғары бәсекелестік, жаттығуда күш түсудің үнемі арта түсуі, жарыстағы белдесулердің динамикалығының арта түсуі спорттық жаттықтыру саласында жұмыс істейтін мамандардың алдына оның тәсілдері мен әдістерін одан әрі жетілдіру міндетін қойып отыр.

Спортшыларды, оның ішінде жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу проблемасы дене қасиеттерін тәрбиелеудің, спорттық жаттықтырудың және бейімділік дене шынықтырудың теориясы мен әдістемесіндегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл ретте ұлттық жеке жарысқа түсу жүйесіндегі бастапқы даярлықтың ғылыми негізделген әдістемесі жас спортшылардың тактикалық даярлығын және жарыстарда өнер көрсетуінің нәтижелілігінің аса маңызды шарты болып табылады.

Жас спортшыны жаңадан келушіден әлеуметтік маңызы бар жарыстарды жеңіп шығуға қабілетті спорт шеберіне дейін даярлау – көпжылдық, еңбектеніп тер төгуді қажет ететін үрдіс. Өсіп келе жатқан бәсекелестік ең аз материалдық шығындар мен мейлінше аз уақыт кезінде біліктілігі жоғары спортшыны даярлауға ықпал ететін, жаттығудың жаңа және прогрессивті әдістемелерін талап етуде.

Мәселе көпжылдық тактикалық даярлықтың кезеңдерінде спорттық шеберлікті қалыптастырудың жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып, жастарды жеке жарысқа түсуге спорттық даярлау процесін басқарудың оптималды жолдарын іздестіруден тұрады.

Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде жасалған талдау, тәжірибе мен бақылаулар көрсетіп отырғанындай, бүгінгі күні айтарлықтай көп жағдайларда жаттықтырушының қызметі, ескіріп кеткен ұсыныстарды қолдана отырып, олар жүргізіп отырған жаттықтыру процесінің анық критерийлерінсіз және спорттық жаттықтыруды табысты жүзеге асырудың көбіне көп шұғылданушылардың даярлығына дұрыс бақылау жасауға байланысты екендігін ескерусіз, субъективтік категориялар шеңберінде өрбіп отыр. Осындай жұмыстың нәтижесі болып облыс, аймақ және т.б. құрама командалары үшін толыққанды емес резервтерін қалыптастыру болып табылады. Жас жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу әдістемесін оны қазіргі техникалық-тактикалық әрекеттерді меңгеруге бағыттайтындай етіп қайта құру керектігін А.Қ Қарақов,

Н.М Шепетюк,  Ю.А.Шахмурадов және т.б. зерттеген болатын.

Дзюдошылардың өнер көрсетуі оларға жоғарғы дәрежедегі жарыстарда толық көлемде басымдылық танытуға кедергі келтіріп отырған бірқатар ұйымдық және әдістемелік мәселелерді анықтап, көрсетіп берді.

Жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу ерекшелігінің ғылыми негізделуі қазіргі спорттың қажеттіліктеріне сәйкес келе бермейді. Дзюдодағы күш салуды, олардың организмге әсерін әсерін зерттеу жөніндегі, сонымен қатар жаттығу әдістемесі жөніндегі зерттеулердің көпшілігі ересек спортшыларда жүргізілді. Практикалық ұсыныстар, әсіресе жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеуге қатысты ұсыныстар өте жеткіліксіз жасап шығарылған.

Көптеген зерттеушілер дене жаттығуларының,  жастарды рухани тәрбиелеудің, Отанды қорғауға және еңбекке даярлықтың маңызды құралы болып табылатындығын да атап көрсетеді. Біздің жұмысымызда жастардың дене қасиеттерін тәрбиелеуде маңызды орынды жеке жарысқа түсудің алуан түрлі жүйелері алып отыр. ҚР-сы  халықтарының игілігі болып келген тәсілдер – жұдырықтасу, қолмен ұрысу және т.б. белгілі болса да, көп жағдайда бұл жеке сайыстар шығыс пен батыстың әр түрлі елдерінен келген. Отандық жекпе-жекке шығу өнері мүлдем болмаған немесе олар шамалы ғана дамып, шеберлік деңгейі бойынша шығыс пен батыс жүйелерімен теңдесе алмайды дегендей әсер аласыз. Оқпен ататын қаруды қолданусыз, әскери әрекеттерді жүргізу тәжірибесі өзгені айтады: славян жауынгерлерінің даярлық деңгейінің жоғары болғаны соншалықты, араб халифтерінің, қытай және рим императорларының, түрік сұлтандарының жеке күзеті негізінен славян жауынгерлерден тұрған екен. Сірә, біздің ата-бабаларымыздың дене қасиеттерін даярлаудағы тарихи жүйесі шығыс пен батыстың осыған ұқсас жүйелерінің деңгейінде болып қана қоймай, оларды айтарлықтай басып озған.

Жастарды қарулы күштер қатарында әскери борышын өтеуге және еңбек қызметіне даярлау үшін тек шығыс пен батыстың жеке сайысқа түсу жүйелерін ғана емес, отандық жүйелерді де зерттеу керек. Бізде де жеке алысқа түсуге даярлау бойынша әдеби еңбектердің болғанын атай кетуіміз керек.

Соңғы жылдары осы мәселелер спорттың әр алуан түрлері, оның ішінде спорттық күрес бойынша ғылыми  әдебиеттерде  қарастырылса да,  аталған мәселе әлі толық дәрежеде шешіле қойған жоқ. Жас дзюдошылардың дене дайындығын тәрбиелеу үрдісін дене шынықтыру теориясында, әсіресе практикасында әлі де болса дәлдеп тексеруді, қосымшалар енгізудуі және одан әрі қалыптастыруды қажет етеді.

Осыдан бүгінгі таңда  дзюдошыларды даярлау тәжірибесі  көрсетіп отырғанындай, аз зерттелген бағыттардың бірі зерттеулердің жаңа қол жетерлік және ақпараттық әдістемелерін, оның ішінде:

а) жаттығу процестеріндегі әрекеттерді бағалау;

ә) қазіргі заманғы бағдарламаларды қолдана отырып, зерттеу материалдарын оперативті өңдеу және оларды жас дзюдошыларды үлгілеудің оқу-жаттықтыру процесіне енгізу әдістемелері  жасалып пайдаланылмауы белгілі дәрежеде қарама-қайшылықтың бар екендігін байқатады. Аталған қарама-қайшылықты шешу зерттеу проблемасын айқындайды.

Ол бүгінгі күн тәжірибесінде дайындықты үлгілеу әдістемесіне қатысты тиімділігін анықтап қолдануға болады және оның зерттеуге алынған феноменді жетілдіруге ықпалы қандай дегенді айқындау қажеттілігін туғызады. Ғылыми – педагогикалық әдебиеттерде бұл проблеменың өз дәрежесінде зерттелмеуі үлгілеудің тиімді әдістемесінің жоқтығы оның бүгінгі таңда өзекті мәселе екендігін дәлелдеп жұмысымыздың тақырыбын  ТСТ-де дене дайындығына тәрбиелеудің тиімділігін зерттеу  (Дзю-до негізінде) деп алуға мүмкіндік берді.

Зерттеуде жас спортшы-дзюдошылар арасындағы айтарлықтай жас-жыныстық және дербес-типологиялық айырмашылықтардың бар болуы мен оқу-жаттықтыру процесінде жас дзюдошыларды спорттық даярлауды басқарудың теориялық және практикалық мәселелерінің жеткіліксіз жасап шығарылғандығы арасындағы айтарлықтай қарама-қайшылық тұжырымдалған. Пайда болған қарама-қайшылықты шешу жолдарын  іздестіру  және     жас дзюдошылардың оқу-жаттығу процесін үлгілеудің тиімділігін қалайша арттыруға болады деген сұраққа жауап іздестіру зерттеу жұмысының проблемасы болып табылады.

Зерттеу нысаны – жасөспірім дзюдошыларының  оқу-жаттығу процесі.

Зерттеу пәні – жасөспірім дзюдошылардың дене дайындық жақтарын жетілдіру әдісі.

Ғылыми болжам: егер оқу-жаттықтыру процесін жасалған әдістеме бойынша ұйымдастырылса, онда дзюдошылардың жылдамдық-күштері мен икемділіктерін жетілдіру механизмдері жақсы игеріледі, сонда ғана дзюдошылардың көрсеткіш мүмкіндіктері жоғарылайды.  

Зерттеу жұмысының мақсаты – жасөспірім дзюдошылардың  дене дайындығын тәрбиелеу тиімділігін арттыру және оны эксперимент барысында тексеру.

Зерттеу жұмысының міндеттері:  

— жасөспірім дзюдошылардың  дене даярлық деңгейін анықтау;

-жасөспірім дзюдошылардың дайындық процесін үлгілеудің педагогикалық шарттарын анықтау;

-жасөспірім дзюдошыларға  жаттығу әдістемесін жасау және дәлелдеу.

Зерттеулердің әдістемелік негізі күрделі табиғи биологиялық және әлеуметтік құбылыстарды талдауға жүйелі түрде келу, дене шынықтыру мен спорт саласындағы ғылыми еңбектер  болып табылды.

Бұл ретте ғалымдардың «спорттық жекпе-жек үлгісі» түсінігі, ережелері мен концепциялары; дзюдошыларды көпжылдық техника-тактикалық даярлау тәжірибесі, жекпе-жекте спортшыларды даярлауды басқарудың функционалдық жүйесі; дзюдошының даярлық үлгісі және оны көпжылдық даярлау әдістемесі пайдаланылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

— жасөспірім дзюдошылардың  дене  даярлық деңгейі анықталды;  

— жасөспірім дзюдошылардың  дайындық процесін үлгілеудің педагогикалық шарттары анықталды;  

— жасөспірім дзюдошыларға  жаттығу әдістемесін жасау және дәлелдеу жасалынды.  

Зерттеудің теориялық маңыздылығы жасөспірім дзюдошыларға  жаттығу үлгісін  жасау және дәлелдеу байланысты болып табылады. Әдістеменің негізінде дзюдошылардың жылдамдық-күші мен икемділігін дамыту мен байланысты жүйелі түрде жүргізілген жұмыстар алынды, сонымен қатар үйрету мақсатындағы арнайы жаттығулар қолдану болып табылды.

Зерттеу жұмысы барысында қол жеткізген нәтижелер мен ұсыныстарды дзюдошыларды дайындайтын спорт мектептерінің, клубтардың, колледждермен, дене шынықтыру профиліндегі ЖОО тәжірибесінде қолдануға болады.

Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:

— жасөспірім дзюдошыларға  жаттығу әдістемесін үлгілеу және дәлелдеу;

— жасөспірім дзюдошыларға  дене даярлығын тәрбиелеудің педагогикалық шарттары;

— жасөспірімдердің  дзюдо күрес түріне бейімділігін анықтау.

Зерттеудің практикалық маңызы. Диплом жұмысында алынған ережелер мен қорытындылардың жиынтығы балалармен жұмыс істейтін спорттық профильдегі педагогтың кәсіптік қызметінің тиімділігін арттыруға бағытталған жұмыста қолданылуы мүмкін. Зерттеуде алынған қорытындылар мен ұсыныстар дене шынықтыру мекемелері, институттары мен колледж студенттеріне, педагогикалық институттардың жаттықтырушылар факультетіне, сонымен қатар дене шынықтыру қызметкерлерінің біліктілігін арттыру факультеттерінің тыңдаушыларына арналған арнайы курстарға енгізілуі мүмкін. Бұл материалдар дене шынықтыру мен спорттық жаттықтырудың теориясы мен әдістемесін дамыту үшін, сонымен қатар жасөспірімдер спортының теориясы мен әдістемесі үшін маңызға ие.

Зерттеудің ғылыми нәтижелері мен қорытындыларының дәлелдігі мен негізділігі: жүйелі келу ережелеріне негізделген бастапқы әдістемелік пайымдаулардың қисынымен; педагогикалық ақпаратты алуан түрлі қолданумен; педагогикалық зерттеудің тәуелсіз әдістерінің көмегімен алынған, оның тақырыбына, пәніне, аясына адекватты мәліметтерді салыстырмалы талдаумен; спорттық-педагогикалық практика мен оңды тәжірибені талдаумен; қолданылған әдістердің зерттеу жұмысының кезеңдерінің міндеттеріне және спецификасына концептуалдық сәйкестігін растаумен; болжамын нақтылы теориялық және практикалық нәтижелермен растаумен; бақылау тобымен салыстырғанда, экспериментік топтың жас дзюдошыларын  даярлау табыстылығында оңды статистикалық мәнді өзгерістерге қол жеткізумен; зерттеу нәтижелерін сандық және сапалық талдаумен анықталады.

-дзюдошылардың дене даярлықтарын бағалау әдістері;

Диплом жұмысының құрылымы мен мазмұны. Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ДАЙЫНДЫҒЫН ҮЛГІЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

 

• Жасөспірім дзюдошылардың дене дайындығын жетілдірудің педагогикалық негіздері

 

Техникалық қозғалыстың қиындығы және нұсқасы техника көмегімен, көбейтіледі, сонымен қатар физикалық сапа әртүрлі, осыларды жетілдіру зерттеу мүмкіндігі. Сонымен бірге жаттығудың құралдарымен әдістерін қолдану. Осылардың ең белсендісі жаттығу, даму бағытын күшейту, спорт қозғалысының техникасын жақсартуды бағдарлау.

Жылдамдық-күш қабілеттігінің дамуы барлық деңгейде қарсылық білдіреді, күрестердің өзіне лайық әрекеті, бірқалыпта өсіп көтеріледі максималды күш және жылдамдық мөлшері спорт дайындығын жаңа бастаған спортшылар үшін тиімді шеңберлік деңгейінің көтерілуі барысында байқалатын жағдай қарқындылық пен мамандық ықпалын пайдалану.

Күш және жылдамдықтың үйлесуі жоғары квалификациялық спортшылардың максималды күш салуы өсу көрсеткішінің артықшылығы болып табылады. Ғалымдардың айтуынша [1, 2, 3, 4] ең үздік құрал арнаулы жылдамдық-күш дайындығына өзіндік жарыс жаттығуы болады. Ал енді практикада бұл жағдайлар физикалық энергиямен нерв жүйесінің жұқаруына әкеліп соғады. Сыртқы құралдарды мұқият тексеріп алу керек, бір шеңберден аспайтын және өзгеше әсері болу керек.

Машықтану әрекетінде қолданылатын құрал максималды күш салуда координациялық байланыстардың өрекнделуіне жаттығудың қисыны бар. Қазіргі уақытта жыдамдық -күшқабілетінің дамуына үш түрлі жолы бар.

— Бұлшық еттер арасын үйлестіруді жетілдіру.

— Ішкі бұлшық еттерді үйлестіруді жетілдіру.

— Өз бұлшық еттерінің әрекет қабілеттігін жетілдіру.

Бірінші жол ол жаттығуды қолдану, жарыспен ұқсас.

Екінші жол- үш көрсеткішіне әрекет ету қажет. Қозғалыс бірлігінің оңтайлы саны. Жоғары импульс мотонейроны, мотомирондардың барлық сихронды оңтайлығы яғни жаттығуды үлкен қиындылқпен салмақ салумен қолдану қажет.

Үшінші әдіске салмақ салуды қолдану айласы келеді. 7-13 ( қайталау максимумы), культуристердің жаттығу әрекеттерінде қолдануы. Спорт күрестерінде күш қабылетін зерттеу, ерекшелігіне қарай дзюдода, күрестердің спорт шеберлігінің деңгейін айтатын нәрсе, ол күрестердің күш салуының маңызы оның (жарылыс) әрекетіне көрсетеді.

Осындай жағдайда, әртүрлі күштердің пайда болуыжылдамдылық-күш мүмкіндігінің айрықша маңыздылығы болып табылады. Осындай жаттығудың көмегінің арқасында ерекше маңызды көзтартарлық шабуыл қимылдарында қарсыластың маңызды қарсылығының орынды жауап беруі пайда болады.

Спорттың және сайыс дайындықтарындағы жылдамдық-күш орны.

Арнаулы физикалық дайндықтағы даму деңгейінің көтерілу маңыздылығына теориялық және эксперименттік зерттеулер куә болды. Ерекшелігіне қарай арнаулы жылдамдық-күштің сатысы спортшылардың техникалық шеберлігін тиімді қалыптастыруына әсерін тигізеді көптеген авторлардың байламы:алғашқы спортқа мамандану кезеңінде олардың дамуына ерекше назар аудару керек екенін айту таңғаларлық емес [5,6].

Теориялық және байқап көру (экспериманталды) зерттеулерінде арнайлы физиологиялық дайындытың жоғары даму деңгейі маңызды екенін куәландырады арнайы шапшаңдық-күш санасының дамуы және спортсменнің техникалық шеберлігіне нәтижелі жоғарлауына шүбә жоқ [9,10,11]. Таңқарарлық жағдай емес, көптеген авторлардың айтуы бойынша: бастапқы спорттық мамандандыру кезінде оның дамуына көбірек көңіл бөлуі керек.

Көптеген зерттеушілердің ғылыми жұмстарында спорттық жекпе-жекте маңызды рөлді жылдамдық-күш дамыту сапасына береді. Сондай-ақ, қазіргі сайыста үлкен динамикалық және жоғарғы дайындық қызметіне жылдамдығы орындалуы, шапшаң козғалу қабілеті және де бүкіл жарыс бойы осыны ұстану – жақсы нәтиже. Қазіргі боксерлардың жылдамдық-күш жетілдіру санасын дамуына спортшылар көп мән берген [12,13,14,15].

Ю.В. Верхошанский және В.И. Филимонов – күрескерлердің айрықша жылдамдық –күш жетілдіру дайындығында техно-тактикалық шеберліктерін талдай отырып, жылдамдық-күш сапасының маңызы жоғары екенін баса айтқан. Күрескерлердің жалпы күш жетілдіруімен қоса аса шапшаңдық қабілетімен дамуының маңызды екенін жайлы атаған. Спорт күресінде, соның ішінде дзюдо да спортсмендердің қимыл-қозғалыс аппаратына жоғары талап қойылды. Бұл жоғары разрядтағыспортсмендердің физиологиялық даму санасын және тез арада бұлшық еттерінің күшеюіне қажеттілігін анықтайды. Күрескерлердің физиологиялық дайындық жүйесін зерттей отырып, 4 факторды бөлді, соның ішінде арнайы дайындықжылдамдық күш жетілдіру сапасыныңжоғары деңгейде даму базасындағысы алдыңғы қатарда тұр[17,18].  

Осының бәрі жылдамдық күш жетілдіру сапасының дамуы әртүрлі техникалық қимылдарда маңызды екенін анықтайды арнайы зерттеулер күрескерлердің арнайы жылдамдық-күш жетілдіру және техникалық дайындықтарының өзара байланысын құптайды. Ғалымдардың айтулары бойынша атақты күрескерлер тек қана жоғары деңгейдегі физиологиялы дайындығы және виртуозды техника қолдану ғана емес, сонымен бірге шапшаңдық қимылдыуақытнда қолдану қабілетімен де өзгешеленгені. Алғашқы болып, жылдамдық күш сапасының тұрақты массада шапшаңдықты көбейту арқылы көрсетуге болады деп мінездеме берген. Артынан осы жағдай нақтыланған: айрықша қимыл-қозғалыс жүйесіндежылдамдық-күш сапасы максималды қимыл-қозғалыс күшінің тездетіп даму қабілеті ретінде қаралған.

Біз көргендейбұл жерде жылдамдық күш жетілдіру дайындғының маңызы анық көрсетілген-жекеше немесе жылдамдықжәне қимыл-қозғалыс күшінің колплексті түрде дамуы, өз-өзіменжарысу жаттығуларының ұқсас жүйесі айқын көрсетілген.

Адамның қимыл-қозғалыс қабілетін зерттеуден М.А. Годик  үш түрлі жылдамдық бар деп тұжырымдаған:

А) Қимыл-қозғалыс кезеңдегі латентті уақыт;

Б) Жеке қимыл қозғалыс жылдамдығы;

В) Қимыл – қозғалыс жиілігі.

Оның үстіне ол қимыл-қозғалыстың жылдам басталу қабілетін айрықша атады [19].

Таза жылдамдық өте оңай бір буынды қимылдарда байқалады (теппинг-тест-қолды бір ыңғайда сермеу).

Жылдамдық деген ұғымда адам ағзасының функционалдық жиынтық қызметінің қимыл-қозғалыс шапшаңдығы анықтайды. Дара көрсеткіш кезінеде жүгірендегі жылдамдық пен шапшаңдық және әртүрлі жаттығу жасаукезінде тығыз корреляция жоқ.

Дзюдода комплексті жылдамдық сапасымен кездесеміз. Спортсменнің қандай да болсын техникалық қимылымен орындалу ұзақтығы жеке қимыл қозғалыс шапшаңдығына байланысты. Көптеген практикалық аңызды элементарлы қалыпта емес біріккен қимыл-қозғалысының жылдамдығының орындалуында. Бірақ та күрделі қимыл қозғалыстың жылдамдығы тек қана жылдамдық сапасының даму деңгейінде емес, басқа да факторлармен байланысты Мысалы: дзюдода лақтыру жиілігі техникалық қызмет жүйесінің. Дистанциядан, қарсыласының қимыл қозғалысына да байланысты.

Жаттығу процессінде жылдамдық пен күшті ажырату оңай емес, өйткені жоғарғы разрядты дзюдоистің бойында екеуі тығыз байланысты. Жылдамды түрі 14-15 жасқа дейін дамиды, ал одан үлкен жаста оныңдамуы тек қанаәртүрлі жаттығу орындау не болмаса рационалды техникалық қызметтерден өседі. Сонымен, қысқаша ғылыми методикалық әдебиеттердің зерттеуі айрықша орынды жылдамдық –күш жетілдіру сапасына береді. Даму әдісі мен техникалық дайындығының байланысы кеңінен зерттелген [19]. Бірақта дзюдода әлі көптеген шешілмеген жағдай бар, жоғарғы разрядты дзюдоистердің жылдамдық –күш жетілдіу дайындығы басқа да спорттың жекпе-жегіне қарағанда маңызды.

Жасөспірім дзюдошылардың жылдамдық-күш жетілдіру дайындық-күш жетілдіру дайындғының әдісі мен ілімі.

Практика куәландырғандай әртүрлі дене шынқтыру жаттығуларын спортсменнің ағзасы ерекше бағытта қабылдайды. Бәрімізге де түсінікті жайт ол жылдамдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі дамуы қолданатын ілімі түрімен, қомплексті дене шынықтыру жаттығуларын пайдаланумен тығыз байланысты. Жылдамдық-күш жетілдіру дайындығы әртүрлі әдіс пен ілімді қамтиды, атлеттің максималды тез қимыл-қозғалысқ тойтарыс беретін қабілетін дамытуға бағытталған түрі қамтылған.

Ғалымдардың айтуы бойынша арнайы жылдамдық – күш жетілдіру дайындық процессін синтетикалық, аналитикалық және вариативтік күш дамуы және физиологиялық сапаға қарасты жылдамдық компоненті бейім. Осыған қарамастан қысқартылған қайталай әдісі (ілімі) негізі деп саналады. Әртүрлі қозғалыста: қайталау, вариантивті қолданады. Спорсмендердің ерекше қимыл-қозғалыс жұмыстарында олардың салмағы әртүрлі екенін ескеру қажет. Бұндай жағдайда арнайлы жылдамдық-күш сапасының даму және жетілдіру мақсатында келіспеушіліктер де туындайды. Ғалымдар мынадай тұжырымға келген, арнайы жылдамдық – күш жетілдіру дайындығынакомплексті жүйе әдісін қолдану ұсыну. Сонымен қатар Ғалымдар былай деп санайды: жаттығудың әртүрлі қиындығы күштілік дамуынан немесе шапшаңдық күш компонентіне байланысты.

Егер де бір компоненттің дамуы артта қалса, онда соған көбірек көңіл бөлу керек. Жылдамдық-күш сапасының дамуына әртүрлі региональдық және глобальдік түрде қолдану қажет. Бірақ та, арнайы өзі таңдаған спорт түрінің дауымен арнайы дайындалған жаттығулар сол таңдалған спорт түріне жақын жаттығу түрлері нәтижелі болмақ. Сонымен қатар таңдалған спорт түрінің өзгешелік сапасының дамуына және техникалық жетілуіне бағытты ықпал жасау қажет.

Бұл жағдай жаттығу әдісін таңдау түрінде спорт ілімінің маңызы болып табылады. Күресушілерді жылдамдық-күш сапасының жоғары нәтижесінде нысаналы бағытта тәрбиелеуге, жаттықтырушы тек қана олардың қимыл-қозғалысын білу емес, сонымен қатар арнайы жаттығу таңдауда әрқашан көңіл бөліп отыруы керек. Осы жағдай да ғана дұрыс әдіс таңдалып, спортсменнің сапалы жаттығуы мүмкін.

Бәрімізге белгілі жайт, дзюдоист жарыс кезінде табысты күрес әдістерін пайдалану үшін, жылдамдық күш жетілдіру дайындығы жоғары деңнейде болу керек.

Дзюдошыға жылдамдық күш жетілдіру сапасының биік деңгейде болғаны қажет, өйткені жасөспірім дзюдошыларының жекпе-жекке шыққанда қарсыласымен қарсыласу және шабуыл жасау, қорғаныс түрінде өте қажет. Дзюдоист қарсыласын қорғаныс түрінен алып шығу үшін тек қана үлкен күш иесі болу емес, сонымен қатар күшін дұрыс пайдалана білу керек. Бұлшық еттің қатаюына, техникалық қызметтің дұрыс тәрбиеленгені жөн. Осы мақсатта арнайы жаттығулар техникалық қызмет жүйсінің сәйкес болуына қарай таңдау керек [19].

Ғалымдардың зерттеуі кезінде бұлшық еттер арасындағы координация (үйлесім) арқасында жылдамдық күш сапасы жақсарып, ең негізгі ауырпашықыты көтеретін бұлшық еттердің жұмысы жақсарған. Бірақ та, егер де бұл жағдайда бұлшық ет жұмысының деңгейі жақсарса. Онда жылдамдық-күш сапасын артқанымен зорлық келтірмейтіндей, нәтижелі болу үшін оптималды түрде дайындалған жөн. Осыған нзар аудара отырып, координалды әдістің зорлық түсіретіні тиімсіз деп, И.П. Ратов былай деп жазады: «бұлшық еттердің қарқындылқ негізінен жоғарғы нәтиже іздемей, одан да белсенділік түрінде қимыл-қозғалыс фазасының ауысуынан сол жоғары нәтижені алуға болады». Автордың ойынша, бұндай қиын да күрделі сұраққа қолайлы әдістемелік түрде және техникалық әдістемені өз керегіменқолданғаны жөн.

Күресте жылдамдық-күш сапасының дамуына практикалық түрде қолданған көптеген әдістер мен ілімдер бар.

Ғылыми-методикалық әдебиеттерде зерттеу барысында «мүмкіншілікті жылдамдық» әдісін таңдаған. Сонымен қатар ғалымдар арнайы жаттығудың мәні бұлшық етпен ағзаны күресте дұрыс пайдалану арқасында нәтижелі әдістер орындауға болады, деп санайды. Ғалымдар күресте белдесуде күшібасымырағы жеңеді дей келе, мынадай ұсыныстар береді.

Қарсыласына қарсыласу мүмкіндігін көбірек беріп максималды жағдайға жеткізіп, содан соң өз әдісін қолдану керек дейді. Мынадай әдістер ұсынады: күш дамытуға көмегі тиетін жаттығулар ұсынады снарядтармен және снарядсыз (құралсыз). (Құрал ретінде құм салынған қаптар, галтельдер, иіс шығарғыштар және т.б.), ал мына авторлар жылдамдық –күш жетілдіру сапасының дамуына жалпы дене шынықтыру дайындығын жүгіру, лақтыру, баскетбол т.с.с. ұсынады, И.И Алиханов болса күш дамыту әдістемесі ілім ретінде күресті ұсынады. Г.Г Ратишвили өз зерттеуінде қиындатылған жаттығу түрлерінің жеке техника элементтерінің күрес кезінде үлкен нәтиже береді дейді. Сонымен қатар автор күрестердің сапалы әдіс түрін орындаумен және күш дамыту дайындығын тығыз байланыстырады.

Ғалымдар былай деп сендіреді, дайын дамушылардың неғұрлым дене шынықтыру дайындығы жоғары болса сол ғұрлым тез және табысты түрде әртүрлі күрделі жаттығуларды меңгереді. Спорттық күресте күштің орыны маңызды деп санай отырып көптеген әдістерді тұрыста (тіреулерде) жылдамдатылған түрде орындау қажет десе де екеуін жылдамдық күш сапасы деп қоспайды

Ғалымдардың тұжырмдамасы бойынша күрескердің белдесу кезінде қимылы көбінекейшалт, жылдам, күшті болады, сондықтан да рационалды жүйені бұзбай максималды түрде орындау қажет. Жылдамдық күшжетілдіру жаттығуларына таңдау жасай отыра, ол күш дамыту және шапшаңдықты арттыруды біріктіреді.

Ғалымдардың өз зерттеуінде мынаны көрсеткен, арнайы жылдамдық күш жетілдіру дайындығында әдістер мен ілімдерді пайдалану дзю-до күресінде техникалық қимылдардың негізгі деген. Күрескерлердің арнайы жылдамдық күш дамыту жаттығуларын біріктіріп Б.М Рыбалко мынадай тұжырымдама жасайды, ең жақсы әдіс ерекше бұлшық етердің дамуына қолайлы әрі жақын арнай дайындаған жаттығулар.

Жылдамдық күш сапасының дамуына қарсыласының спарингке шығу түрін ұсынады, өйткені онда шапшаңдық жылдымдық. Шалт қимылдар бар.

Ғалымдардың айтуы бойынша, қимыл–қозғалыстың жылдамдығын дамыту үшін күрделі жаттығуларды қосу керек. С.А. Преображенский өзінің бай практикалық машығына сүйене отырып қимфл-қозғалыстың жылдамдығы мен күштілігін дамытуға аздаған қиындығы бар жаттығуларды максималды жылдамдықта және қайта –қайта қайталауын ұсынады. Техникалық әдістерге сүйене отырып, оның нәтижелілігі мен үлкен бұлшық еттердің күштілігі жұмыстағы жоғарғы бірлестікпен, бүкіл әдіс фазаларының орындауынан деп болжайды.

Салмақты жаттығуларды күрес кезінде пайдалануға ғалымдар былай деп атайды, шалт қимыл мен бұлшық ет арасының қимыл қозғалыс жасы нәтижеге жету үшін жаттығу үстінде салмақты күшті жаттығулармен шынықтыру. Шалт (жылпың қимыл) қимылын дамытуға спортсмен бір әдістен екінші әдіске көшіп, қарсыласына дес бермеуге тұру керек. И.В. Шинелевтің жазғанындаосы көрсетілген қаюілет түрі күрескердің техникалық шеберлік деңгейін анықтайды.

Шалт қимыл немесе шапшаңдық күшті тәрбиелегенде, бұлшық еттердің алдын ала созылғанына көңід аудару керек. Бұл алдын ала созылған бұлшық еттің қайта орнына келуінетырысатыны тез әрі қаттырақ қатаюына көмектеседі. Көбірек осындай жаттығу жасағаннан, соншалықты көбірек нәтиже шығарады. Бірақ көп жағдайда күрескерге алдын ала ондай жағдай болма қалады, сондықтан да дайындықсыз шалт қимыл жасауға тура келеді.

Ауырлатылғанжаттығу жасау кезінде, күштің максималды түрде тұрғандығынестен шығармаукерек, сондықтан да аз бастау (подход) жасалынады. Шалт қимылға дайындағанда және бұлшықеттерді жетілдіруде ауыр салмақты алмастырып отыру қажет. Дайындық кезінде мынадай кестені пайдалануға болады.

Ауыр салмақты көлемі басында за,содан соң көбірек.

Ауыр салмақтың көлемі басында көбірек, содан соң азайту.

Ауыр салмақтың басныда көбірек, содан кейін тең түрде .

Ауыр салмақтың көлемі аз, содан соң тең түрде.

Арнайы жапттығу таңдау кезінде,күресушініңқабілетін де естен шығармаған жөн. Мысалы: иіліп лақтыруда «бастаудан» (подход) дзюдошы шалт қимыл жасайды. Ал осы әдісті екі жақтан ұстау (захват) кезінде ол статистика түрде қолданады. Осыдан басқа нәтижелі дайындыққа жолын беру және кедергіденөту жұмыстары бір бірімен байланысты.

Спортшы уақытты максималдытүрде қысқарта отырып, алдын-ала отыру арқылы жердегі затты алып үлгеру керек. Айрықша көңілді мынадай жаттығуларға көңіл бөлу керек жоғарыға серкіру, доппен секіру кезінде техникалы қимылдарды сақтацй отырып шалтқимылдар жасау.

       Нәтижелі шалт қимылдар жасауда спортсменнің уақтылы бұлшық еттерін босатуы маңызды фактор боллып табылады. Физиологиялық босаңсу көбінекей қолданылып жүрген жаттығу кестесіне де байланысты, қатайған бұлшық еттерді ара кідік босаңсытып, қайта қатайтып лтыратын жаттығулар таңдау керек. Осыған байланысты жаттығулар жасау. Осы жаттығуларды жасағанда техникалық қимыл түрін сақтау қажет.

Жылдамдық–күш дамыту сапасын зерттей келе, ғалымдардың мынадай тұжырым жасаған,жылодамдық түрынде жасалатынжаттығулардыжүрек қағысының жиілігі 160-165 қағыс/мин, жылдамдық-күш түрінде 150-155 қағыс/мин, ал күштілік 145-150 қағыс/мин.

Соныменен, әдебиеттерге сүйеніп жасалған зерттеулердің көрсеткені спорттық педагогикада бой әдіс-тәсіл және жылдамдық-күш дамыту дайындығының ілімдері ережеге сүйенсек жалпы, «соғу» жаттығуларына кқңіл бөлуді ұсынады. Дзюдошылардың дайындығында көңіл бөлуді ұсынады. Дзюдошылардың дайындығында аолардың жыныстық жағын да тыс қалдырмай айла-әдіс тәсілдерін дайындықта дұрысжоспарлауын қадағалау. Қазіргі уақытта бұл сұрақтар жақсы алға қойылған және де оқу дайындық процессінде ұйымдастыратын талай нұсқаулар да ұсынылған [20].

Жасөспірімдердің спортта жеке дайындалуы.

Қазіргі кезде балалар және жасөспірім спорттың жекешелендіруге үлкен мағына береміз. Бірақта әртүрлі жағдайларға байланысты және дайындық өзінің кең қолдауын таппай жүр және де практикалық түрінде көп кездеспейді.

Жергілікті және шетел авторлары спорт резервін дайндаупроцессінде жеке дайындықтың пайдалу екенін баса айтады. Белгілі неміс маманы И.Хартман былай деп есептейді. Қазіргі спорт дайындығында басты девиз: шынайы жекешелену қосу жарыс жаттығуының басымды рөлі қосу комплексті дайындық. Көптеген шетелдік авторлар жеке дайындық және физиологиялық, функционалды, техникалық жәнепсихологиялық жекешелік ілім дайындығын ұсынады. Кейбір жағдайдаиндивидуалды (жеке) моделдер және нормативті талап қойылған жұмыстар жасалған.

Жасөспірім спортсмендердің дайындық процессі жасына байланысты құрылады, ағза жүйесіне және жеке функциясына гетерохронды дамуына, жынысына және баланың функционалды мүмкіншілігіне қарайды. Сондықтан да, жекеше дайындалу түрі биологиялық дәрежесінің (жетілу), функционалды деңгейін және физиологиялық дайындығына, және де жасөспірім спортсменнің әртүрлі жүктеме бағытының, көлеміне және қарқындылығына да көңіл бөлу қажет.

Дара дайындалған баланың дайындық процессі де сапалы әрі нәтижелі болады. Нәтижелі дене шынықтыру жаттығуларын үйретуге тыңғылықты және күнделікті дайындық, дамымай жатқан кейбір техникалық элементтің кінәратын іздеп тауып, түзету қажет. Айрықша физиологиялық дамуы және физиологиялық дайындыққабайланысты физиологиялық тәрбие тәсілін таңдай білу. Жылдамдық күш дамыту жүктемесі нәтижелі арнайы жылдамдық күш дамыту сапасының даму компонентінің жее айырмасын көрсетеді.: Біреулерде ол күшінің дамуын басымырақ қылады, біреулерде –жылдамдық компонентін арттырады.

Арнайы жылдамдық күш санасының бір-бірімен байланысқан компонентінің өзгеруін жарыстағы жұмыс ерекшелігіне айыруға болдаы.

Жасөспірім спорт теориясында көптеген публикациялы ақырғы кездегі жасөспірім спортсмендердің жекеше физиологиялық дайындығының ерекшеліктерін негізгі физиологиялық сапасының биік деңгейде дамыған көз жеткізе жазған [19].

Ғалымдардың зерттеулерінде мынаны тапқан, дзюдошылардың физиологиялық санасының деңгейін, соның ішінде жылдамдық күш жетілдіруі бұлшық ет талшықтарының генетикалық жүйесімен тығыз байланысты. Осының негізінде автор күрескерлерді үш түрге бөледі:

1. Жоғарпғы деңгейдегі төзімділігі\, бірақ едәуір жылдамдық күш сапасының иесі.

2.Жоғарғы жылдамдық күш сапасының иесі, бірақ төзімділік деңгейі төмен.

 

• Дзюдо спорт түрінде жылдамдық — күш дайындығының әдісін жоспарлау

 

Дзюдода жылдамдық күш жетілдіру санасы өте маңызды және де олапрдың мағынасы жыл сайын өсуде. Дзюдода талаптың жоғарлауына байланысты , бұрынғы дайындық әдістері өзгеруі қажет.

Жекпе-жекте дзюдошы басынан бастап, өзінің жоғарғы деңгейдегі дайындығын көрсетіп. Абсалютты және шалт қимылдардлы қолдануды талап етеді. Жоғары айтылғандарға қарап, және де жекпе-жектен үдемелік сапасының қажеттілігін бағдарлай отырып, спорсменнің физиологиялық сапасының дамуына қатал түрде қарау керек. Көптеген авторлар былай деп санайды, жылдамдық-күш жетілдіру дайындығынаәдіс таңдаудан негізіг критерий сыртық және ішкі жаттығу жүйесінің негізгі параметрлерінің үйлесуі. Арнайы ғылыми методикалық әдебиеттерден дзюдо күресінің жетілдіру және жылдамдық күш дайындығының әдіс-тәсіліне көптеген көңіл бөлінген. Бірақта «Жылдамдық –күш жетілдіру сапасы» мен «Жылдамдық күш жетілдіру дайындығы», деген ұғым кейінгі кезде ғана практикалық және теориялық түрде енген [22].

Әдебиеттік зерттеу жұмыстары дзюдошылардың практикалық дайындығына жылдамдық күш жетілдіру санасының дамуына әр түрлі жалпы әдістер және арнайы физиологиялық дайындықтарға арналған жаттығулар қолданған. Бұл жылдамдық күш жетілдіру сапасын жоғарлатуға, негізгі спорттық қимыл қозғалыстардың  бірге жетілуіне себепкер болады.

Басқалары былай деп санайды: көптеген жалпы дамитын жаттығулар осы нысанада қолдануға болады.

Үшіншілер әдетте жоқ әдіс түрін дайындауды ұсынады. Дзю-до күресінде жылдамдық-күш басым. Осыған байланысты, осы сапаның дамуы спорт күресінде техникалық жетілумен тығыз байланысты болуы керек. Осы мақсатта автор арнай әдіс-дайындығын ұсынады. Ғалымдар жылдамдық күш сапасын жетілдіруге салмаққа әртүрлі ауырлық түсіру және аз қарқыннан максималды қарқынға дейінжаттығулар орындауды ұсынады. Ғалымдардың мәліметтері бойынша жылдамдық-күш сапасының даму жоспарында анағұрлымнәтижелі әдіс негізгі жаттығу – дзюдошылардың ұстасуы. Авторлар тағы да дзюдода бұлшық етке күш салуға көмегі бар арнайы жаттығулар қолдануды ұсынады. Арнайы жаттығулармен шектелу дұрыс емес, өйткені көптеген жалпылама даму жаттығулары арнайы физиологиялық сапаның дамуына соның ішінде жылдамдық-күш жетілдіруіне негіз болады. Оған ол: жүгіру, секіру, басқа да спорт түрлерінің жаттығуларын жатқызған. Сонымен қатар барлық жалпы даму жаттығулардың орындалу түрі жылдамдық-күш жетілдіруіне пайдасын тигізуі қажет.

Ғалымдар «Спорттық күрес» атты кітабінде жылдамдық-күш жетілдіру дайындығында негізгі әдістеме бағыты адамның физиологиялық қимыл-қозғалысы үш негізге алынатын сәттен тұрады деп белгілейді.

Арнай бұлшқ ет арасынын үйлесімділігі және деңгейі;

Арнайы бұлшық ет ішіедегі үйлесімділік және деңгейі;

Бұлшық еттің бойға біткен әрекет қабілеттілігі.

Осы факторларды есептей отырып негізгі жаттығуларды, немесе негізгі жаттығуға ұқсас–сарнайы және салмақ салу жаттығуларын қолданады. Спортсмендердің шеберлігі көлемді жүктемелерден шындалады, сөйте тұра арнайы қолданатын әдістері саналмайды. Автордың нандыруы бойынша жылдамдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі даму әдісі техникалық қимылы болып табылады. Сонымен қатар екпіндігі күш әдісі және тренажерлі құрылымдар қолдануды ұсынады.

Ғалымдардың ойлауынша  дзюдошылардың қимыл-қозғалысының жетілуі мен дамуы бірден бір жоғарғы нәтижеге жету жағдайы және олардың даму деңгейі көбінекей нәтижелі техно-тактикалық әдістерін үйретуге байланысты. Сөқйтіп, оптималды жұмыс кестесі құрылған жылдамды –күш жетілдіру жаттығуын орындауы 150/160 мин/сағатына тең.

Көптеген авторлар спортсмендердің жарылыс күшінен дамуына «Электростемулияциялық жаттығу» әдісін ұсынады. Олар мынадай топтамаға келген, төменгі және орта дәрежедегі спортсмендердің жаттығуы кезінде жалпы қолданыстағы әдістер және тренажерлар қолдану жөнінде. Жоғарғы дәрежедегі спортсмендердің дайындығында арнайы салмақ салу жаттығуларын орындауын ұсынады. Жеке бағыттағы спортсмендердің техно-тактикалық әдісте белдесуіне арнайлы физиологиялық дайындық жүйесі байқалады. «Ойыншы» күрескерлер анағұрлым жоғары жылдамдық-күш бағытындағы көрсеткіштерімен дараланады. «Жылпың» күрескерлер орташа күш көрсеткіштерімен және де жылдамдық-күш жетілдіру дайындықтары мен анағұрлым жоғары көрсеткіштегі бағаларымен жалпы және арнайы төзімділігі басқа топтардан жоғары [23].

Орташа дайындықтағыларға жылдамдық мүмкіндіктерін дамыту әдістерін қолдануға, дзюдода жоғары деңгейдегі абсалютті бұлшық ет күші емес, аз уақытта айтарлықтай, аз уақытта айтарлықтай бұлшық ет күшін көрсету қабілеті маңызды.

Орташа биіктегі (тау қыраты) жағдайда өткізілетін жаттығулар жылдамдық-күш дайындығының арнаулы көтерілуінеөз ықпалын тигізеді. Жарыс жекеп-жектерінде жаңа үлгілердегі ереженің енгізілуі қарқындылық әкеледі. Бұл жағдай жалпы спортшылардан абсалютті жарылыс күшін талап етеді. Осыған байланыстыжаттығу құралдарын дұрыс пайдалана және таңдай білу керек. Сапаның даму деңгей бағытына қарай. Қазіргі уақытта аса құралдарды тек білу емес, сонымен қатар мақсатты бағытта пайдалана білу аса қажет. Ғалымдар дәлелдеген, дзюдоның дүрпе бағытта жылдамдық-күш сапасы арнайы бұлшық еттоптарынан тұрадыжәне тиімді техникалық орындалуы тұрғылықты көрсетеді. Сондықтан жылдамдық-күш дайндығы спортшылардың дұрыс жаттығуда іріктеп пайдалана білуінде, сонымен қатар мүмкіндіктерін қысқаша аз уақыт ішінде көре білетін қабілетінің көрінуі. Осы мақсатта арнаулы жаттығудыкөтергіш манекенмен орындауды ұсынады, оның ішінде жылдамдық-күш сапасының негізі спорт тәжірибесінің принципінің пайда болуына ықпал етеді. Бұдан басқа дастүрлі көлемді жиынтықтарда қолдану қажет, мұның барлығы бұлшық ет топтаның арнаулы қабылдануына ықпал ету.

 Сонымен қатар негізгі әдістемелік жағдай бұл жаттығулардың жүйесімен функциясын ұқсастығын жаттығу түрлерінің элементтерімен байланыстырады. Спорт күрестеріне негізгі мағына болып жарылыс күші саналады, оны ары қарай дамытуға динамикалық жүйені техникалық негізін есепке ала отыру керек. Яғни, арнаулы жылдамдық-күш қабілетінің тапсырмасы спорт қозғалысында ерекшеліктің пайда боуын жетілдіру.

Ғалымдар  әртүрлі зерттеулер жүргізді. Соны бірі аспапты әдісті өңдеуге арналған, арнаулы жылдамдық-күш сапасын бақылау және жеңілдігібарысында биолихимилық жзүйені жүргізуді ынтайландыру.

Жылдамдық-күш мүмкіндігінүйрену барысында әдістерді тренажерде қолдануға автор кейбір ерекшеліктерді спортшының саямақ дәрежесіне қарай қорлданады. Осыған орай автор, арнаулы жылдамдық-күш сапасының дамуынжоспарлаған кезде күрестерден (балуаннан)жеке қабілетінің пайда болуын талп етеді. Құралдармен әдістердідұрыс сараптай білудегі мақсат спортшының қабілетінің артуына себебін тигізеді. Осындай қасиеттерді дамыту үшін  арнаулы тренажерлерді пайдалануды ұсынады. Арнаулы тренажерлермен өлшеуіш заттар негізгі дайындық жаттығулардың жиынтығы болып табылады.

Көл жылғы дайындық жоспарын жасағанда қозғалыс сапасының дауына және қараудыесеру қажет екенін білу керек. Жаттығу жүйесінде спортшылардың физикалық сапасын жүргізуді дамыту қажет. Жылдамдық-күш деңгейін көтеру барысында дзюдоистерге төмендегідей арнаулы жаттығуларды орындау қажет [24].

«Айналу әдістеме» жылдамдық-күш бағытының құрал көлемдерінің өсуі 15 жалпы құрал арнаулы физикалық дайындығы, спортшының физикалық дайындығын анағұрлым өсіреді. Жылдамдық-күш сапасын сонымен қатар жаттығу жиынтықтарын қолдануға болады, күресте маңызды сапаменқасиет эквиваленттігінің пайда болуы аса негізді, (айналу машығында күрделі жаттығу, резина амортизаторымен жаттығу, «ұрмалы» әдіс және басқалар).

Сонымен ғылыми–әдістеме әдебиеттерінің зерттеулері спортсмендердің жылдамдық–күш жетілдінуін дамыту проблемасы көптеген авторлардың зерттеу тақырыбы екенің көретті. Солардің көбі спортта жоғарғы нәтиже көрсетуде соның ішінде дзюдода спортсмендердің жылдамдық – күш жетілдіру сапасының даму деңгейіне байланысты деген қорытынды келеді.

Осы әдебиет негіздеріне сүйене отырып, спортсмендердің жылдамдық – күш дамыту дайындығы жаттығу процессінің дұрыс өтүіне байланысты екеніне көз жеткіземіз. Сондықтан да жылдамдық–күш жетілдіру дайындығы нысаналы бағытта өтеді.

Әдебиет зерттеулерінен жылдамдық – күш санасының дамуына әр түрлі жалпы және арнайы дайындық жаттығулар түрі қолданылады. Жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының деңгейін спортсмендердің негізгі жаттығуларды максималды жылдамдықпен орындағанында едәүір жоғарылайды. Осы сапаның нәтижелі әдісі – арнайы жаттығуларға бұлшық ет жүйесінің күш салу түрі дзюдо қимылдарына жақын жаттығулар болып табылады.

Қазіргі кезде педагогикалық іс – тәжірибесінде кең жайынған – жылдамдық күш жетілдіру сапасының дамуы спортсмендердің әдетте жоқ әдістер қолдануында. Оған мыналарды жатқызуға болады. Әртүрлі тренажерлік құрылымдарды, және орташа таулық жағдай, электростимуляциялық әдістер және т.т. Әдебиет зерттеулері жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының рационализаторлық әдістерумен тәсілдері екі түрлі тығыз байданысқан бағытта.

Біреуі жалпы алынған дайындық әдісін рационалда түрде пайдалануға және таңдауға байланысты. Осы екі бағыт жекеше түрде емес, комплексті түрде бірін – бірі толықтыру арқылы әсер етеді. Спортсмендердің жылдамдық – күш сапасының жетілуіне әдебиет зерттеулері көптеген факторларды есепке алады – арнайы спорт түрі, жасы және мамандығы, және де тағы басқа белгілері.

Дзюдоға арналған әдебиет зерттеулері және басқа күрес түрінің әдебиеттерінің зерттеулері бойынша жылдамдық – күш желілдіру дайындығының арнайы жаттықтыру бағдарламасын орындауда және техникалық арсеналының байланысы жоқ. Алайда ғалымдардың кітаптарында мынадай ақпарат бар: күрескердің техникалық арсеналының ерекшілігімен және жеке бұлшық ет тобының күштілік төзімділігінің арасында тәуелділік бар: неғурлым жоғарғы көрсеткіш негізгі жүктеме орындайтын бұлшық еттерде белгіленген.

Практикалық жұмыстарды зерттей келе күресте жылдамдық – күш жетілдіру бағытында мынаны анықтадық дзюдода әдетте ұйымдастыратын жылдамдық – күш жетілдіру жаттығуларын қолдану сақталған. Ғалымдардың  ойынша бұндай жағдай өту және қайта құрұ кезеңінде жылдық айналымда болуы мүмкін. Ал базалық кезеңде жарыс уақытында тұндай құрылысқа рұқсат жоқ, ойткені жоғарғы спорт нәтижесін орташа жылдамдық – күш сапасының даму потенциалында болмайды. Үлкен пайда жылдамдық – күш жетілдіру жұмысында арнайы бағытта қолдану дейді.

Сонымен қатар жәй салмақ қосу жаттығулары емес, өзінің таңдаған әдістерне ұқсас жаттығулар қолдану керек. Әр түрлі салмақ қосу, эспандер, резина жгутын, қолдану және де әр салмақтағы қарсылас (партнермен) пен жаттығулар жасау.

Жақсы нәтижені айналмалы дайындықтан, әсіресе қарсыласпен дайындалу, арқылы жылдамдық – күш жетілдіру сапасының басымырақ даму бағытында алуға болады [25].

Кейбір әдістемелік үйлестіру жаспарылық жаттығу үрдісіндегі спортшының жылдамдық – күш дайындығының әртүрлі салмақтағы мінездемесі.

Дене тәрбиесінің теория және әдістемедегі зерттеуге арналған проблемаларды спорт шеберлігін жан – жақты жетілдіру саласындағы зерттеулер өте көп. Бірақта әдістемелік үйлестіру саны жылдамжық – күш дайындығында елеулі түрде тек қойынған. Көптеген авторлар мынадай байламды айтады. Спортшылардың әртүрлі деңгейдегі салмақ дәрежелерінің бірдей еместігіне қарай олардың физиканың қасиетінің денгейі де, әртүрлі болады. Өз кеңесінде осылардың дифференциалды үйлестіруді жаттығу барысындағы құрылымға жоспарлау керек. Басқа спорт түрлеріндегі зерттеулердің көрсеткені спортшылардың салмақ дәрежесінің әртүрлі екендігін көрсетеді. Осы гипотеза көптеген авторлардың спортшылардың жекеше және көпше түрде үйледіруіне арналған эксперимент дәлелдеді, яғни салмақ деңгейін жетілдіру мақсатында олардың күшті басымдылық қабілетіне қарай жетілді.

Қазіргі таңда спорт күресінде көптеген эксперименттін зерттеулер күресперлердің әртүрлі салмақ дәрежесіне қарай қолданылып келеді. Осындай зерттеулер көрсетті, жаттығып жүрген спортшылардың салмақ дәрежелері әртүрлі. Қолданылап жүрген жаттығу түрлері спортшылардың орта салмақта өсуі (он екі) 12 жеңіл атлетикадағылар 5 (бес) ол ауыр салмақтағыларда 6 (алты) физикалық дайындық көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты автор мынадай ұсылас береді, оқу – жаттығу жүйесін спортшалардың топтарың біріктібу, салмақ дәріжесіне қарай әртүрлі құралдармен жаттығу әдістерін қолдану керек. Сонымен қатар автор үш салмақ тобының физикалық дайындық жүйесінің әртүрлі деңгейде екендігін анықтады. Атап айтқанда автордың қойған бағыты, әр салмақ топтарының ішінен әртүрлі бөлініп шығуын ақпараттық тест дәрежесінен физикалық дайындықтың әртүрлігі көрінеді [26].

Оның үстіне осы қойылған физикалық дайындық орнаулы қойылған көрсеткіштен үш салмақ топтартыдағы күрескерлер ешқандай ортақ нәтиже болған жоқ. Бұдан басқа, салмақ дәрежесінің өсуіне қарай күрескерлердің арнаулы төзімділік деңгейі төмендейді, мұның бәрі сондық түрде өткізіліп жүрген техника – тактикалық шараларда анықталып жүр. Осыған күш болатын мәселе күрестердің денесінің салмағының өсуі жаттығуларда күш пен төзімділігінің төмендеуін көрсетеді.

Ғалымдардың эксперименталдық жұмысын  қойылған даму әдістемесі спортшылардың әртүрлі салмақ дәжіресінде төзімділіктері бірдей болмау керек. Бірқалыпты жаттығудағы жүрек соғысының минутына 150, күрескерлердің жеңіл және ауыр салмақты автор былай деп қорытындылайды, аса үлкен өзгеріс аэробты жұмыс қабілетінде ауыр салмақтағы факторда шықты, ал өз өзгеріс жеңіл салмақтыларда шақты.

Мұнымен көрсетілген байланыс жаттығу кестесінде әдістің мағурлып көтерілуіне спортшылық деп салмағының мүмкіндігі болып табылады. Жеңіл салмақтағыларға жоғары пульстері өренессалмағының аэробтық жұмысқатілдірінің көтерілуін мақсатты түрде білуі керек. Ғалымдардың зерттеулерімен қойылған күрескерлердің әртүрлі сымақтағы анаэробтық ойырмашылығы. Бұл морфофункционалдық көрсеткіштің жиынтығы. Сонымен қатар макималды аэроб және анаэробтық мүмкіндіктердің ауыр салмақтағы спортшылар жеңіл салмақтылардың анағурсым артта қалады.

Бұл функциональдық қабілеттің төмендеуі тығық жұмыстарда жарамайық (әлсіз) екендікті бағалайды.Сондықтан спортшылардың анағұрлым әсері жаттығулардағы жұмыс қабілетінің пайда болуына морфологиялық негіздердің әсері болғанын авторлардың зерттеулері көрсетті.

Ғаламдық түрдегі  жаттығулар орындауда көп – көрім салмағы мен бойы бар спорсмепндердік жұмыс істеу қабілеті нашар болады. Осының өзі өте төмен аэробалық және анаэробалық қабілет деігейін көрсетеді.

Ғалымдардың зерттеулері қайта құрұ динамикасы 6 минуттық субмаксималды сынаудан және әр түрлі көп салмақтағы спортсмендердің өз ерекшіліктері бар. Ауыр салмақтағы спортсмендерге көп уақыт қалпына келуіне кетеді, жеңіл салмақтағыларға қарағанда уақыттары созылып кетеді. Авторлар мынаны белгілеген: жеңіл слмақтағы спортсмендердің энергетикалық қоры аз, ал жаттығуы жоғары [27].

Сондықтан да оларға жүктемені орташа және ауыр салмақтағы спортсмендерге қарағанда ауқытты аз, бірақ қарқынды түрін ұсынады.

Сонымен қатар ауыр салмақтылардың май салмағы жоғары болып келеді. Қарқындылығы және ұзақтығы жеңіл салмақтағыларға қарағанда төмен болу керек.

Көптеген зерттеу тізімдерінде спортсмендердің бойы мен салмағы баршылық болып тұрған түрнде авторлар көбінекей функционалды көрсеткіштерін қолданады, жүрек – қан – тамырын және демалу жүйесінің аранайы төзімділік түрін айырады.

Көптеген зерттеулердің көрсеткені салмақтың көбейгеніне байланысты спортсменнің абсолютті күні жетілдіру мүмкіндігі артады.

Салыстырмалы күш көрсеткіштері (абсолютті күштің салмаққа қатысы) азаяды. Күштілік және жылдамдық – күшжетілдіру дайындығы морфологиялық белгілердің диаметралды қарама қацйшылық тәуелділігін көрсетеді. Егер де спортсмендердің денесінің өсуіне байланысты меншікті – күш көрсеткіштері. Өссе, онда жылдамдық – күші төмендейді. Жеңіл салмақтағы спортсмендердің ауыр салмақтағларға қарағанда жылдамдық – күш сапа деңгейгі қимыл – қозғалыста әлдеқайда жоғары болмақ.

Жеңіл салмақтағы спортсмендер өзгерінің орта және ауыр салмақтағы коллегаларына қарағанда жылдамдықкүштерінің өсуі нөлден максимумға дейін басым болады. Тағы да басқа зерттеу түрлері бар, әр түрлі салмақтағы спортсмендердің еспеке алыну маңызын есте сақтау. Осы әдебиет негізіне сүйене отырып мынадан тұжырымға келуге болады: спортсменнің дене салмағы физиологиялық сапасын есте сақтауып көрсетеді, жылдамдық – күш жетілдіру, әр түрлі ағза жүйесінің морфофункционалды жағдайын және де басқа көрсеткіштеріне ықпал етуін.

Соныменен, бой – салмақ көрсеткіштері спортсменнің жеке өзгешелігінің маңызы болып табылады, көптеген авторлардың ойынша байындық процессін ұйымдастыруда, жоспарлауда есте сақтау қажет. Осы проблемалар ісіресе мына спорт түрлерінде қатты қадағаланған жылдамдық – күш жетілдіру дайындығында дифференционалды бағдарлама болу керек. Бұл қаралып жатқан проблеманың маңызы осы уақытқа дейінгі жоспарлануы және барлық салмақтағы спортсмендердің жалпы жүйедегі дайындық процессінің айқыны.

Бір сөзбен айтқанда әдебиет зерттеулері негізгі физиологиялық дайындығының жетілуін айқын көсетеді.

Көптеген күреске байланысты зерттеулер күштің жетілуіне, төзімділігінде, және де басқа физиологиялық дайындықтарына арналған. Бірақта спорт дайндығында тікелей әдіс – тәсілдерді қолданатын, жылдамдық – күш жетілдіру сапасын дамыту бағытындағы жұмыстар бар.

 

• Жасөспірім дзюдошылардың төзімділік қабілетін жетілдірудегі физиологиялық ерекшеліктері

 

Спорттық күрес үшін ең алдымен барлық қуаттық жүйелердің мүмкіндіктері, үнемділік және жеке басының сапалары жетекші компанент болып табылады. Практикалық тәжірибе және ғылыми зерттеулер жасы бойынша төзімділіктің даму динамикасын біліп тұруға мүмкіндік береді.

Балалар мен жасөспірімдердің ағзалары ересектерге қарағанда жұмыс істеу қабілеттілігін аз игерген. Себебі, бұл жағдай жасы бойынша дамудың әлі бітпегендігінің нәтижесінде болып отыр, өйткені органдары мен жүйелердің функционалдық мүмкіндіктері және олардың қызметінің үйлесімділігі өзінің қажетті деңгейіне жетпеген. Төзімділіктің максималды дамуына қажетті жағдайлар толып піскен жасында ғана, ағзаның жас ерекшелігіне қарай қалыптасқанда ғана жасалады. Балалық, жеткіншек, жасөспірім жастарында ағза ұзақ жұмыс орындауға әлі де жеткілікті бейімделмеген, бұл жағдай әсіресе жоғары қарқынмен орындалған жұмыс кездерінде білінеді. Бұл жүрек пен демалу аппаратының жеткіліксіздамуына байланысты болады, осы тектес жұмыстар ағзаның энергетикалық қуатын арттыруға көбірек уақыт екені белгілі, олар осы кезеңде өсу процестерін қамтамасыз етеді. Осы жастардағы жүйке жүйесінің жайы, оны қозғыштығы мен тұрақсыздығы да ағзаның мүмкіндігін шектейді. Осының бәрі құралдар мен әдістерді дұрыс таңдау жолымен төзімділікті дамыту қажеттілігі мен мүмкіндіктерін жоққа шығармайды. Төзімділікті дамытудағы арнайы жұмыс жыныс мүшелері жетілгеннен кейін ғана басталуы тиіс, бірақ та жасөспірімдік сияқты жеткіншек кезінде де бұл жұмысты бастауға болады, дегенмен оның мөлшері жалпы қолданылып жүрген құралдар көлемінің ішінде көп емес.

Жас балуандардың жалпы және арнайы төзімділіктерін дамыту ерекшеліктеріне талдау жасайық.

Ауыспалы жас деп аталатын жыныстық жетілгенге дейінгі және жыныстық жетілу кезеңі 2–3 жылға созылады: балаларда 13–14 жастан 18 жасқа дейін; қыздарда 12–13 жастан 16 жасқа дейін. Кейбір жағдайларда жыныстық жетілудің әр жылдары орта және одан үлкен мектеп жасындағылар арасындағы шектеулікті болдырмауы мүмкін. Біреулеріндегі 13–14 жастағы биологиялық өзгерістер кейбіреулерінде 16–17 жастағыдай болуы мүмкін. Осы кезде бас миының қызметіне әсер ететін эндокринді жүйенің дамуы жүріп жатады. Геофиз жыныстық темірлерге әсер етеді. Жүйке саласында негізгі жүйке процестерін жетілдіретін өзгерістер болады. Ішкі тежеу күшейеді, бірақ қозуы басымдау болып қала береді. Екінші белгі беру жүйесінде даму болады және күрделене түседі. Күрделі еңбек түріне және спротпен шұғылдануға ұмтылыс пайда болады. Жалпы дамумен қатар жыныстық жетілу кезеңнің басталуын жүрек–тамыр жүйесінде де өзгерістер басталады. Жоғарғы қозғалыс әрекеті жүректің күшейтілген дамуын тұғызады, 12–14 жаста басталады, ал 15 жасқа қарай ол жаңа туғанмен салыстырғанда 15 есе көбейеді. Осы кезеңдегі даму қуаты жекелей тербеліске ұшырайды. Бұл кезең балаларға қарағанда қыздарда ерте басталады, ерте аяқталады [28].

Қан тамырының қысымы жіңішке тамырлардың қарсыласуы нәтижесінде көтеріледі. 13 жаста максималдысы орташа есептегенде 103 мм-ге және кішісі 62 мм-ге тең, ал 15 жаста 110мм-ге және 70 мм-ге тең. Тамыр соғысы сирей бастайды. 13 жаста минутына орта есеппен 80рет, ал 15 жаста 74 рет соғады. Ырғақтылық орнына келеді. Осы кезде тамырлардағы эластикалық және бұлшық еттік қылшықтар жедел дами бастайды, бұл анатомиялық – физиологиялық тұрғыдан компенсаторлық құбылыс болып есептеледі, ал жүректің жеңіл қозуы жалғаса береді.

Жүрек соғуы, тыныстық аритмия, экстрасистония, функционалды систоликалы шулар жиірек кездеседі. Әдетте, жыныстық жетілу кезеңімен бұл құбыластардың бәрі жоғалады. Балалар жиі демалады, орташа есеппен минутына 19-20 рет. Өкпелердің сыйымдылығы 13 жастағы 1900 куб сантиметрден 15 жасындағы 2700 куб сантиметрге дейін өседі. 12–14 жаста 1 см бойына 13–15 куб см-ден өкпелер сыйымдылығы келеді.

Жасөспірімдердің қан құрамының ересектерден айырмашылығы аз. Жасөспірімдерде гемоглабин аз (73–84%), лейкоциттер көп (8000 – 9000), ересек кісілерде 6000 – 9000 және аз пайызды нейтрофил кезінде лимфоциттер 21 – 25% орнына 23–30%. Жыныстық жетілу кезеңіндегі денелік даму біршама өзгереді. Ұзындығына қарай қарқынды өсуі 13–14 жаста болады.

Бойына бір жылдағы қосылатыны 8 см-ге, кей жағдайларда 18–20 см-ге жетеді. Барлығы осы сияқты көбейе бермейді, 14–15 жасқа дейін 1–2 кг-ға, сонан кейін 18 жасқа дейін жылдық қосатыны 8 және одан көбірек килограммболады. Көкірек қуысы (клеткасы) алғы–артқы және бүйірдегі мөлшерде ұлғаяды, бірақ бойын ұзындығымен салыстырғанда қалып қояды. 15 – 16 жасында балаларда энергиялық өсу жүреді және олар қыздарды қуып жетеді және басып озады. 14 жасынан бастап сүйектену ошағы пайда болады, бұлшық еттің ұлғаюы жалғасады. Жасөспірімдер спорттың кейбір түрлерінде жеткілікті де жоғары жаттыққандыққа жетуі мүмкін. Олар жарыстарға қатыса бастайды. Жылдамдық жүктемелеріне жақсы бейімделгендігі мен ұзақ, қызу жұмыстарға нашар болуы қала береді. Біртінділеушілікті, бірізділікті және жеке келуді қатаң сақтау жасөспірімдермен шұғылданудың негізінде жатуы тиіс.

Денелік жаттығулармен жұғылдану кезінде жас спортшылардың жұмыс қабілеттілігі тез қалпына келетін болса, жасөспірімдерде тез болдырғандық байқалады. Сондықтан сабақтардың мерзімін 40–45 минутқа дейін қысқартып, жиілетіп демалыс беру керек. Жаттығу сабақтарының тығыздығы ересектерге қарағанда аз болуы керек. Демалдыруды реттей отырып, біржақты жаттығуларды қолдануды қатаң шектеу керек. Осы кезеңде әсіресе әржақты жаттығу пайдалы.

Жасөспірімдер өздерінің күштілігіне мақтанады, оны көрсетуге ұмтылады және өздерінің мүмкіндіктерін артық бағалайды. Жоғарғы көрсеткіштерге жету үшін, өзінің күшін біртіндеп, жүйелі түрде қолдануды ұмытып кетеді. Еркін дене шынықтыру оларда өзін — өзі сақтау сезіміне қайшы келіп отырады [29]. 

Жақсы спорттық нәтижелер көрсетіп жүрген кейбір жасөспірімдер жыныстық жетілу кезеңінің алдында оларды бірден төмендетіп жіберуі мүмкін. Бұл жағдай бойы тездетіп өсіп келе жатқандарда байқалады.

Жасөспірімдердің төзімділік сияқты денелік сапасын дамыту жолында жұмыс істеу үшін, олардың денелік дамуының жалпы деңгейіне дұрыс баға бере білу қажет. Денесінің ұзындығы мен салмағы, көкірек кеудесінің қапсырмасы сияқты денелік даму көрсеткіштері ағзаның басқа жүйелерінің көрсеткіштерімен тығыз байланыста болады және адамның жеке биологиялық дамуы туралы біршама деректері болады. Кез келген шұғылданушының денелік дамуының қандай деңгейіне жататынын бағалау үшін қажетті жүргізілетін өлшемдер мыналар:

• дененің ұзындығы;
• дененің салмағы;
• көкірек кеудесінің қапсырмасы.

Орта денелік дамуындағы балалар мен жасөспірімдердің төзімділігін дамыту барлық мектептік жасындағы кезең бойы белсенді түрде өтеді, бірақ 15-тен 16-ға дейінгі жасында азая бастайды. 12 жастан 13 жасқа дейін төзімділікті қалыптастырадыда біршама көбею болмайды, бұл көбею 13 жастан 15 жасқа дейін байқалады. Содан кейін төзімділік көрсеткішінде төмендеу жүре бастайды, ал 16 жастан 17 жасқа дейін белсендітүрде жоғарылайды. Бұл 13–14 жаста, сондай–ақ 14–15-тен 16–17 жасқа дейін төзімділікке тәрбиелеудің мақсатты бағыты үшін алдыңғы себеп деп есептеуге мүмкіндік береді. Орта денелік дамудағы баланың төзімділігін дамытуда барлық жас ерекшеліктерінде өсу дамуы болады, бірақ бұл айырмашылықтардың дұрыстығы 12,13 және 17 жастарында байқалады, ал ретарданттарды олар 13–15 жастарында басып озады, 16 және 17 жастарында олардың нәтижелері бірдей болады.

Акселераттар төзімділігі жағынан, 13–14 жаста осы қабілеттілігінің көбеюі рас болса да, өзінің құрдастарынан кем түседі. Тұрақтану 12–13, 15–16, және 16–17 жастық кезеңдерге келеді. Даму кезіндегі өсу 13–14 және 14–15 жас диапазонына қатысты болып келеді. 12, 13, 15 жастарында акселераттар төзімділігінің дамуы жағынан ретардант – оқушыларларға және орта денелік дамудағы оқушыларға жол беріп қояды.   12 жастан 13 жасқа дейін төзімділікті дамыту ретарданттары орташа және жедел денелік жағынан дамыған оқушыларды басып озады. Дегенмен, 13 жастан 16 жасқа дейін төзімділікті дамытуда бірқатар тұрақтылық байқалады, ол көбею жағына қарай аяқталады. Жайлап денелік дамыған жасөспірімдердің жыл сайынғы төзімділік жағынан өсу қарқыны бойынша олардың өзқұрдастары алдындағы айқын артықшылығы болмайды.

Төзімділікті 13 жасындағы дамытудың ретарданттары орташа денелік дамудағы оқушылардан асып түседі. Дегенмен, 14–15 жастың өзінде бұл сенімділік төзімділікті дамытудың ретарданттарының орта деңгей өкілдерінен кем екендігін көрсетеді. 17 жаста олардың нәтижелері бірдей болады. Оқушы – ретарданттар мен ерте есейгендер (акселераттар) арасындағы төзімділік дамуының айырмашылықтарына келсек, біріншілері өздерінің құрбыластарынан бірнеше жыл бойы алда болады. 12, 13, және 15 жастардағы сенімді айырмашылықтар – пубертатты және пубертаттан кейінгі жастардағыдай.

Жеке айырмашылықтары ескерілген оқушылардың денелік қабілеттерініңжас ерекшеліктеріне қарай дамуы әр денелік дамуындағы балалардың денелік дамуы сияқты төзімділік дамуы « дағдарыс кезеңдерімен» сипатталатын жалпы заңдылықтарға бағынышты болады. Осының бәрін спорттық оқытушылар мен жаттықтырушыларға балалармен (жасөспірімдермен) жұмыс істеу кезінде ескеру қажет. Әртүрлі жынысты және жастағы жасөспірімдердің төзімділігін дамытудағы жеке ерекшеліктерін ескермей, арнайы төзімділік туралы айтпағанның өзінде, жалпы төзімділікті дамытуға арналған құралдар мен әдістерді дұрыс әрі ұтымды іріктеу мүмкін емес.

Спорттың белгілі бір түріне қабілеттілігі бар спортшының жоғарғы спорттық нәтижелерге қол жеткізетіні белгілі, олар үлкен еңбек сүйгіштікпен және жоғары білімді спорт педагогының басқаруымен спорттық дарындылығын да дамытады.

Жеткіншектік жас спорттық күресте мамандануды бастауға ең қолайлы жас. Бұл балуанды дайындау нақты осы жасында басталуы керек дегенді білдірмейді. Дене шынықтырумен үнемі шұғылдануды біршама ертерек бастаған жөн. Жеке ерекшеліктер мен айырмашылықтар болған жағдайда, олар төзімділікті дамыту кездерінде ескерілуі керек. Сонымен бірге жұмыс тәжірибелері көрсеткендей, жүйелі түрдегі жаттығуларға тым ерте кіріскен жас балуандар жоғарғы нәтижелерге ертерек жетеді екен.

Жас балуандардың арнайы төзімділігін дамытудың әдістері мен құралдары.

Спорттық дайындық процестерін оңтайландыру нәтижеге ықпал ететін жетекші факторларды, олардың өзара байланысы мен сандық әсерлерін білу ғана емес, сонымен қатар тиімдірек тәсілдерді, құралдар мен әдістерді іріктеп, оларды пратикада тиімді қолдану. Педагогикалық тұрғыда жаттығудың тиімдірек әдістері туралы дұрыс шешім спорттық жетістіктердің жоғарылауына тікелей әсер етеді.

Спортшының ағзасына жаттығудың физиологиялық әсер етуі орындалатын жаттығудың қарқындылығы, оның ұзақтығы қайталаулар арасындағы демалу аралығының ұзақтығы, демалуды сипаты және жаттығуларды қайталаудың жалпы саны сияқты жаттығу жүктемелерінің әсер етуімен анықталатыны белгілі. Ғалымдар денелік жүктеменің жаттығудағы тиімділігі оның өлшемдерінің өзгеруімен анықталатынын айтқан. Осы жүктемелердің компоненттері төзімділіктің барлық түріне белгілі бір мөлшерде әсер етеді және оларды шеберлікпен үйлестіре білу қажетті жаттығулық нәтижеге жеткізеді.

Спорттық жаттығудың теориясында жедел жаттығулық нәтижені жүктемелерді бір реттік қолдану нәтижесі ретінде ажыратады (мысалы, бір ғана жаттығу сабағының әсерімен), бұл әдетте болдырғанда және бір немесе бірнеше жаттығулық немесе жарыстық жүктемелердің әсерінен болған жұмыс істеу қабілеттілігінің төмендеуінен білінеді және кумулятивті жаттығу нәтижесі спортшыға көптеген жаттығу жүктемелерінің немесе жаттығу сабақтарының дәйекті ыкпалының нәтижесі ретінде білінеді.

Жаттығу жүктемелерінің компоненттерін үйлестіру ағзаның жауаптық реакциясының көлемі мен сипатына әсер етеді.

Жаттығудың қарқындылығы. Жүктеменің қарқындылығына бұлшық ет жұмысының қуаттылығын қамтамасыз ету сипаты байланысты болғандықтан, оларды топтастыру кезінде энергетикалық өлшемдерді, яғни қуаттық қамтамасыз етудің аэробты және анаэробты процестерінің арақатынасын пайдаланған орынды [30].

Жаттығудың қарқындылығы мыналар болуы мүмкін:

а) Максималды – жұмыс көбінесе қуатпен қамтамасыз етудің алактатты (креатинфосфатты) анаэробты механизмы есебінен қамтамасыз етіледі;

б) Субмаксималды – жұмыс гликолитикалық анаэробты процестердің есебінен қамтамасыз етіледі;

в) Үлкен – жұмыс аэробты өнімділіктің максималды деңгейі кезіндегі бұлшық ет қызметін аралас аэробты – анаэробты қамтамасыз ету есебінен орындалады.

Жаттығулардың қарқындылығы оларды орындау кезінде бұлшық еттердің жұмысы негізінен орта, бірқалыпты және аз аэробты процестерін есебінен қамтамасыз етіледі.

Орта қарқындылық кезінде ағза жалған орнықты жағдайда болады, яғни бұлшық ет жұмысын қуатпен қамтамасыз етуде анаэробты процестер де қатысады; бірқалыпты қарқындылық кезінде ағза шын орнықты жағдайда жұмыс істейді – оттегін қолдану оттегіне деген қажеттілігіне толық сейкес келеді; кіші қарқындылық кезінде ағзаның әртүрлі жүйелері тыныштық жағдайдан гөрі жоғарырақ деңгейде жұмыс істейді. Жаттығу қарқындылығының нақты индикаторы ЖСЖ болып табылады. Сонымен, максималды қарқындылыққа тамыр соғысының максималды жиілігі (150 – 170 мин соғу) сәйкес келеді. Субмаксималды қарқыдылық жаттығуы минутына 180 – 200 дейін тамыр соғысын арттырады, ЖСЖ – тің үлкен қарқындылығында минутына 170–190 тамыр соғуын құрайды, жұмыстың нақты осы тәртібінде қанның минуттық көлемінің және көмір қышқыл газды пайдаланудың максималды деңгейіне жетеді. Біркелкі қуаттағы жаттығуға минутына 130 – 160 тамыр соғуындағы ЖСЖ сәйкес келеді. Жалған тұрақты жайы минутына жиілігі 150–160 тамырсоғысымен сипатталады, ал шын тұрақтылық жайы – минутына жиілігі 130–150 тамыр соғысымен сипатталады.

Минутына 100–130 тамыр соғысына дейінгі ЖСЖ–тің ұлғаюымен жалғасатын (әсіресе, егер олар ұзақ уақыт орындалғанда) аз қарқындылықтағы жаттығулар бұлшық еттің өсуіне себеп болады, яғни олардың жалпы қан тамыры арнасының ұлғаюына мүмкіндік тұғызады, ол аэробты өнімділікте дұрыс жағынан білінеді.

Жаттығулардың ұзақтығы оны орындаудың қарқындылығымен тығыз байланысты. Максималды қарқындағы жаттығулар 20 секундқа дейін, субмаксималды қарқындағы 40 секундтан 2 минутқа дейін орындалуы мүмкін. МПК деңгейінде орындалатын жаттығулар 10–12 минутқа дейін созылуы мүмкін. Аэробтық қуат көздерінің есебінен орындалатын жұмыс оттегін пайдалану оттегіне мұқтаждығына сәйкес келеді) ұзақ уақытқа – бірнеше сағатқа дейін жалғасуы мүмкін.

Демалыс аралығының ұзақтығы–ағзаның жаттығудың жүктемесіне жауаптық реакциясын көлемі мен сипатын анықтайтын факторлардың бірі. Ағзаның қайталама жүктемеге қарсылық білдіруі жүктеменің көлеміне және қайталаулар арасындағы демалыс уақытына байланысты болады. Демалу кезіндегі ағзаның жұмыс қабілеттілігін қалпына келтіру төмендегідей кезеңдік сипат алады: ауыр жүктемеден соң бірден жұмыс қабілеттілігінің бұрынғысынан азаяды;демалыс процесінде ол жоғарылайды, нәтижелік деңгейіне жетеді, кейде одан да асып түседі (суперкомпенсация фазасы),содан кейін жұмыс істеу қабілеттілігі нәтижелік деңгейге дейін азаяды. Оларданбасқа демалыс кезіндегі қалпына келтіретін процестердің жылдамдығы тұрақ болмайды; Жүктемеден қалпына келу бірден тез жүреді, сонан соң оның жылдамдығы біршама төмендейді.

Жұмыс қабілеттілдігін қамтамасыз ететін ағза жүйелерінің функционалдық қасиеттерін қалпына келтіру жылдамдығы бірдей емес. Сонымен, ең алдымен демалудыңжиілігі мен тереңдігі қалпына келеді, сонан кейін ЖСЖ–тің нәтижелік деңгейіне жетеді.

Сонымен, жаттығулар арасындағы демалыс уақытын белгілеу, басқа сөзбен айтқанда, демалысты жоспарлау жүктемені жоспарлаған сияқты өте маңызды.

Демалыс сипаты демалыс уақыты сияқты ағзаның келесі жаттығудың алдындағы « басталу жайына» әсер етеді. Демалыс сипаты әр түрлі болуы мүмкін – толық тыныштықтан арнайы қалпына келтірудің ықпал етуіне дейін (сылау, көмір қышқыл газымен демалу және т.б.).Тек қана демалыс сипатын өзгерте отырып, бір және сол жүктемені аэробтырақ немесе анаэробтырақ жасауға болады. Сонымен егер демалыс кезеңінде жүрек – тамыр, демалу және ағзаның басқа да жүйелері қызметінің жоғары деңгейін жеткілікті деңгейде ұстап отыратын болса, онда келесі жұмыстың қуатпен қамтамасыз етудегі анаэробты процестердің үлесі жаттығуларды орындағаннан кейінгі толық демалу жағдайларынан төмен болады.

Қайталаулардың саны жұмыстың физиологиялық нәтижесіне біршама дәрежеде әсер етеді және денелік жүктеменің жақсы басқарылатын құрамдас бөлігі болып табылады. Ағзадағы функционалды қозғалыстың динамикасы жаттығу жүктемесін орындау барысында әртүрлі болады. Мысалы: анаэробты бағыттағы жаттығуларды пайдалану кезінде әр жаңа қайталау ағзаны қуаттық қамтамасыз етуге анаэробты процестердің қатысу үлесін арттырады. Сонда да болса қайталаулардың санын одан әрі көбейту кішірек сыйымдылығына орай анаэробты негіздерді бітіру немесе аэробты процестер тарапынан тоқтатып тастауға алып келеді. Нәтижесінде спортшыға жұмысты тоқтатуға немесе оның қарқындылығын төмендетуге тура келеді.

Төзімділікке тәрбиелеу кезінде жүктемені интегралды бағалау маңызы орын алады, дегенмен, оны анықтау – күрделі мәселе. Жиынтық жүктеме көбінесе жаттығу процесінің жекелеген көрсеткіштерінен құрылады. Бұл көрсеткіштер балл, ұпай, пайыз түрлеріндегі сандық бағаны жиі алады. Дегенмен мұндай « бағалық көрсеткіш» бір мамандықтағы ғана спортшылар үшін пайдалы болады, әуелі осындай жағдайда интегралды баға бере алмайды. Біздің ойымызша, төзімділікті жетілдіру кезінде жиынтық жүктемені қалпына келу мерзімі бойынша бағалаған орынды, одан кейін мұндай баға белгілі дәрежеде шартты болып келеді. Бір күндік аз жүктемеден соң ағза сол күннің кешіне қарай қалпына келеді. Орта жүктемеден кейін толық қалпына келу тек қана келесі күні басталады.

Көп жүктемені орындаған соң жұмыс істеу қабілеттілігі екі күннің ішінде толық қалпына келеді. Максималды немесе шектелген жүктемені балуан тек жауапты, күрделі жарыстардың барысында ғана алады. Осындай жүктемеден кейінгі қалпына келу 3–4 күнге, не одан да ұзағырақ жалғасуы мүмкін. Жаттығуларда шектелген жуық жиынтығы жүктемелер пайдаланылады, олардан соң жұмыс қабілеттілігі 3–4 күн ішінде қалпына келеді, бірақ бұл кезеңді қалпына келтіру құралдарын пайдалану есебінен қысқартуға болады.

1. орындалатын жаттығулардың қарқындылығының негізгі әдістері. Бірқалыпты әдіс тұрақты, қағида бойынша, жаттығудың орташа қарқындылығымен сипатталады. Ауыспалы әдістерде, атына байланысты қарқындылық тұрақсыз.
2. жаттығу жаттығуларын бір дүркін немесе көп дүркін орындау әдістері. Біріншісіне үздіксіз бірқалыпты әдісті, екіншісіне қайталанған әдісті (жаттығулар арасындағы демалыс аралығы жұмыс қабілеттілігінің толық қалпына келуін қамтамасыз етеді), аралық әдіс (демалыс аралықтары «қатаң», яғни жұмыс қабілетінің қалпына келуі толық емес).
3. сабақтарды ұйымдастыру ерекшеліктері немесе жаттығуларды орындау шарттары қамтып көрсетілген әдістері. Мысалы, жарысу әдісі, айналма жаттығу әдісі, ойын әдісі және т.б. Көп жағдайда төзімділікті тәрбиелеудің тиімді және ыңғайлы әдісі айналма әдісі болып табылады.

Сонымен, арнайы төзімділік – бұл белгілі бір қозғалыс қызметіне қатысты төзімділік. Арнайы төзімділік: қозғалыс мәселесінің шешілуіне көмек беретін қозғалыс амалдарының белгілері бойынша; қозғалыс мәселесі жүзеге асырылатын қозғалыс қызметінің белгілері бойынша; қозғалыс мәселесінің табысты шешілуіне қажетті басқа да денелік сапалармен өзара әрекеттестік белгілері бойынша топтастырылады.

       Арнайы төзімділік жүйкелік – бұлшық ет аппараттарының мүмкіндіктеріне, қуаттың ішкі бұлшық ет көздерінің ресурстарын (қорларын) жұмсаудың тездігіне, қозғалыс қимылдарын игеру техникасына және басқа қозғалыс қабілеттіліктерінің даму деңгейіне байланысты болады.

       Балуанның арнайы төзімділігін дамыту әдістемесінде бірнеше бағыттар байқалады. Ертеректегі жұмыстарда әдістеменің негізгі құралдары балуанның ұрыс жаттығулары болып келген, бірінші кезекте серігімен шартты және еркін ұрыс жаттығулары тұрған, балуанды дұрыс демалуға үйрету шарттары, ұрыста күші мен қуатын ұтымды жұмсай білуге үйрету тұрған.

       Арнайы төзімділік түрлерінің көпшілігі ағзаның анаэробты мүмкіндіктерін дамыту деңгейімен байланыстырылған. Арнайы төзімділікті дамытудың тиімді құралы формасы, құрылымы және ағзаның функйионалдық жүйелеріне ықпал ету ерекшеліктері бойынша жарыстарға максималды жақындатылған арнайы дайындық жаттығулары болып табылады [30,31].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. 2. ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ-КҮШ ДАЙЫНДЫҚТАРЫН ҮЛГІЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ

 

2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері мен әдістерін ұйымдастыру

 

Зерттеу мақсаты – жасөспірім дзюдошыларының  дене дайындығын тәрбиелеу тиімділігін жасау және оны эксперимент барысында тексеру.

Зерттеу міндеттері:

— жасөспірім 13–14 жас дзюдошылардың жылдамдық–күш дайындығының әдістемесін жетілдіру.

— 13–14 жас аралығындағы дзюдошылардың жылдамдық–күш сапасының негіздерін дамыту.

— 13–14 жас аралығымдағы жас дзюдошылардың тиімді әдістерді қолдану,  жылдамдық – күш дайындықтарының нәтижесін экспериментті түрде негіздеу.

Зерттеу әдістері

Әдістерді іріктеу, зерттеу жағдайын ұйымдастыру, оны өткізу, сонымен қатар алынған анықтамаларды негізгі талабына сәйкестердіре жүргізу және өндеу. Ғылыми зерттеудің методологиясы дене тәрбиесінің теориясы және әдістемесін зерттеу.

Педагогикалық эксперимент жүргізу үрдісінде, әр түрлі кезеңдерде, алға қойылған талаптарды іске асыру барысында қолданылатын келесі әдістер: теориялық сараптау және синтез әдісі; педагогикалық зерттеу әдісі:

-Педагогикалық бақылау

-Педагогикалық тест

-Педагогикалық эксперимент (сараптама)

-Әлеуметтік құралыс әдісі (әңгіме, анкета арқылы)

Теориялық сараптау және синтез әдісі

Теориялық сараптау және синтез әдісіне ніретіндер ғылыми және ғылыми әдістемелік әдебиеттерді соның барлық нәтижелерінің мағынасын зерттеу. Олар проблемаларға теориялық көзқарасын қарайды, зерттеудің мақсаты мен тапсырмасы заттар объектісін зерттеу, жұмыс қисылының логикасын анықтау, кейбір материалдарды зерттеу барысында қажет әдістерді жинау және оны интерпретациялау.

Теориялық сараптау зерттеу бағытын анықтау мүмкіндігін буғызады, проблемаларды іріктеу, жұмса тақырыбын қалыптастыру, гипотезаны шалдыққа белімдеу, мақсат пен тапсырма зерттеулерін жеке шығару, соңында ғылыми негіздердің шешімін шығарып жұмыс қаратындысын аяқтау.Теориялық сараптаудың әдісі және өнгетезді қолдану барлық кезеңдерде және асырылып отырды: басымырақ зерттеу жалпы мінез проблемаларымен зерттеу денелерінің мінезін ашуды қолданды, осы түснікті анықтай пен компоненттен бөлінуді, мүмкін деңгейдің дамуын қалыптастыру; негізгі эксперименттің жүргізу тарпысылды аланған сарсытама нәтижелері, алдын – ала бір – бірімен байланыстады анықталды, негізгі зерттеу экперимент соңында негізгі тексерулер арқылы іске асырылып отырды. Алынған негіздер бірынғай деңгейде біріктірілді.

Педагогикалық зерттеу әдісі

Педагогикалық зерттеу әдісі – бұл тірынғай айламен операциялардың бірігуін анықтау, педагогикалық көріністерді оқу бағыты жаңа әр түрлі ғылыми проблемаларды іске асыру педагогикалық зерттеу әдісін зерттеу мақсатында топтастыруға жіктеуге болады.

Жүйені міндеттеу «оқу үрдісін зерттеу» ақпарат топтастығының бастауы және басқа негіздер. Төмегедегі педагогикалық зерттеу әдістері мынадай тұрғыда қоданылды: педагогикалық бақылау, педагогикалық сараптау, педагогикалық тест, а) педагогикалық бақылау – бұл әдісі зерттеуні қабылдау және тәрбие жүйесін тікелей қабылдау мінезі, педагогикалық үрдістің қарапайым барысында оқу және шұғылануда ешқандай қатерлік немесе кемшілік болмады. Осы зерттеулерде толық назарға алыпты отырды.

Зерттеу барысында дзюдода оқу–дайындық процессінде 13–14 жастаты балалардың әр түрлі техникалық элементте орындау мүмкіндігін бақылаған. Бұл тәсілді қолдана отырып күнделікті және жедел түрде балалар мен жас өспірімдер дзюдо сабағында ауыртпалықты қалай көтеретініп боқылады. Бақылау дайындық барысында визуалды белгілеу арқылы өтті.

Педагогикалық анықтама сарабы (педагогикалық тест). Бұл педагогикалық зерттеу күнделікті дайындалушының жеке физиологичсының дамуын, ағзасын қандай деңгейде жетілгенін айырады. Бұндай жағдайға мынадай бақылау жаттығулары қолданылды: Вис жағдайында көлденең ағашта10 рез тартылу. Тартылу көлденең ағаштан тек жоғары тұрса ғана саналады, әр келесі тартылуда қол толық жазулу арқылы орындалады. 3 х 10 м жүгіруде максималды жылдамдықта, спорт залында, қатты төсеніште (жерде) және де спорттық аяқ киімде орындалады. 10 рез манекенді шіліп лақтыру. Татами де, күресетін манекенмен, жалан аяқ орындалады, 3 балдан жоғары орындалған лақтыруды санайды: Орында тұрып ұзындыққа секіру. Сырғанамайтын жерде орындалады. Спортсмен старттағы (бастауда) сызықта бастапқы түрде, аяқты қатар қойып, қол сермелгенде ек аяқты серпіп секіреді. Жерге түскенде акі аяқпен тең жұмсақ жерге түседі. Темір өлшегішпен (рулетка) старттағы сызықтан бастап өлшенеді, үш талпыныстың ең жақсысын жазады, сантиметр түрнде өлшейді.

Орындықта биіктігі 0,7 м 10 секру. Залда өтеді, еделнен аяқты алғаннан бастап уақыты белгіленеді, еденнен 10–шы рез орындыққа секіргенім жазады.

Педагогикалық тәжірибе гипотезаны дәлелдеуді қарастырған (немесе оның дәлелденбегенін), педагогикалық процесстің нәтижелігін салыстыру арқылы, жаңа факторлар кіргзген соң педагогикалық процесстің нәтижелілігін өзгеріс кіргізбей тұрған кезіндегі айырмасын білу. Осы тәжірибе педагогикалық процесстің жаңа нысаналы бағыттағы маңызын жасанды түрде бөле алады., күштілігін танытып және дайындалушыларға педагогикалық көріністе ұғындыруына көмектеседі.

Әлеуметтік сұраныс әдістері (сауалнама, сұхбат)

Әлеуметтік сұраныс әдістері: сауалнама, интервью, және сұхбат жатады. Бұл түрлер зерттеушіге адамдардық қойылған сұраққа қалай қарайтынын, ойын білуге көмектеседі. Бізді қызықтарған проблеманың тәжірибе жүзінде баға беруге жеке, көзбе көз сауалнама, қағаз жүзінде жауап алу, стандартты сұрақ сауалнама, жүргізілген. Сауалнамада 12 тренер (бапкер) қатысты.

Зерттеуді ұйымдастыру

Біздің зерттеу басқа да педагогикалық зерттеу сияқты үш негізгі кезеңде өткізіледі:

бірінші кезең қыркүйек 2015 жыл – қаңтар 2016 жыл;

екінші кезең ақпан 2016 жыл- сәуір 2016 жыл;

үшінші кезең сәуір 2016 жыл;

Бірінші кезеңде – зерттеу бағытын анықтау, теориялық проблемалардың жалпы істерін қарау, затты зертеудегі негізгі түсінік, проблемамен гипотезаны анықтау, объектімен затты анықтау, мақсат пен тапсырманы зерттеуді анықтау. Сонымен қатар тапсырма әдісін зерттеуге теңбе-теңдікті іріктеу.

Осы кезеңге мен автор теориялық сараптаумен синтезді қолдану әдісін пайдаландым, ғылыми әдістемелік әдебиттердің спорт күресіндегі пробелемаларын үйрену, оқып білу, оқып үйрену және талдап қорыту сияқты соңғы тоерияны балларға дзюдоны жаттықтыру кезіндегі жұмыстарды жүргізу тәжірибесін үйрету. Осылардың белгісін анықтау барысында, анкеталық нәтиженіңберілгеніне қарай, біз педагогикалық бақылауды жаттығужүргізу сабағында қолдандық. Бұл жүргізілгенжұмыстар дзюдо машығында мектеп жасындағы балалардың нақтымінезін анықтап беруге мейірімдік туғызды.

Екінші кезеңдегі зерттеуде-материал жинау, берілген гипотезаны растау іске асыруды маңызды қолдану әдісімен зерттеу. Өз кезегінде, бұл кезең бөлімі екікезеңдікке бөлінді: Бірінші кезеңдік-алдын ала зерттеу, педагогикалық тәжірибе жолдарын қолдана отырып, талдап

қорыту, жұмыс тәжірибесіне эксперименттік баға жүргізіліп, арнаулы дайындық құралын классификациялау және кезеңдік негізінің эксперименті, талдап қорыту тәжірибесінің берілгені және жинау өндірісі.

Екінші кезеңдікте-педагогикалық эсперимент негізі жүргізілді.

Екі топ қисынға келтіріліді: бақылау тобы және эксперименталды, есесіне топтардың құрамы балаларды іріктеудің бірыңғайлылығы алдын ала ескерілді. Бұл мәселе балалардың физикалық және функционалдық дайындығына қарай жүргізіліп отырды. Негізгі эксперименттің ұзақтығы 6 ай ішінде 180 жаттығу сабағы (яғни әр адамға 360 сағаттан) келеді.

Үшінші кезеңде — жұмысқа дайындау, алынған топ осы мәлім жүйелігі, осыдан алынған мәліметтердің бағыттылығы, өңдеу және жазылғандарды безендіру жұмыстары.

1-кесте Дзюдошылардың жылдамдық – күш сапасын жетілдіру дайындығының (ЖКД) динамикалық көрсеткіштері.

 

№ п/п	Тест	Бастапқы деңгейі	2 аптадан соң ЖКД кезеңі	соңғы кезең 3 аптадан соң — 4 аптадан соң
1	Уақыт 10рет тартылу	14,11±0,15	14,21±0,19	13,99±0,27-14,00±0,21
2	Челн. жүгіру 3х10м	7,92±0,18	7,95±0,135	7,79±0,29-7,82±0,23
3	Манекенді 10 рет лақтыру  уақ.	21,25±0,154	21,29±0,195	21,14±0,35-21,16±0,352
4	Тәсіл  жасау 30 с уақыт	57,09±0,32	58,03±0,32	56,98±0,33-57,0±0,25
5	Биіктікке секіру 0,7м	11,8±0,15	11,9±0,123	11,71±0,163-11,75±0,139
6	Ұзындыққа орында тұрып секіру м	193,3±2,15	194,3±2,45	194,2±2,77 -193,4±2,13

 

 

 

 

 

 

2-кесте Дзюдошылардыңжылдамдық – күш жетілдіру дайындығының көрсеткіші.

 

№	Тест	Тәжірибеге дейінгі көрсеткіш — тәжірибеден кейінгі көрсеткіш	Нәтиженің жоғарылауы %	t	p
1	Уақытпен 10рет тартылу	14,11±0,15  —     14,99±0,27	0,85	2,75	p<0,05
2	Челнокпен жүгіру 3х10м	7,92±0,18    —     7,99±0,296	1,6	2,03	p<0,05
3	Уақытпен манекенді 10рет лақтыру	21,25±0,154-   21,27±0,352	0,51	3,56	p<0,05
4	Уақытпен 30с тәсіл жасау	57,09±0,32-   57,97±0,33	0,21	1,52	p<0,05
5	Уақытпен 10 рет биіктікке секіру 0,7 м	11,8±0,15 —     11,9±0,163	0,76	2,12	p<0,05
6	Орыннан ұзақтыққа секіру м	193,3±2,15-194,2±2,77	0,46	3,12	p<0,05

 

Педагогикалық эксперименттің өткізілген нәтижесінде мынадай жағдайлар орындалды: шапшаңдық-күш дайындығы көрнекі құралдарды пайдалана отырып,  2 аптадан өткізілген жаттығулар күрескердің ешқандай дене дайындығының төмендеуіне әсерін тигізбейді. 2 апта бұрын қолданылған шапшаңдық-күш дайындығы көрнекі құралдарын қолдана  отырып іске асырса одан спортшының организімі физикалық дайындығының азғана өсуінің көрсеткішімен көрсетеді.

Ақиақатында шапшаңдық-күш дайындығының көрнекілік құралдарды пайдалана отырып қолданылуы 2аптаның  ішінде спортшылардың жақсы нәтиже көрсетуімен организімінің мүмкіндігі спортшының тиянақты бейімделуіне әсер беруі жеткіліксіз екенін көрсетеді. Басқадай жетістік немесе өзгешілік байқалмайды.

 

2.2 Жасөспірімдердің спортқа (дзюдо күрес түрлеріне) бейімділігін анықтау жолдары

 

Мен өз тәжірибемді дайындақ кезеңінде бастадым. Жасөспірім жаңа маусымға 8 апталық оқу дайындық жиынында (шілде-тамыз) балалар спорттық сауықтыру лагерінде жиналғанда бастадым. Бұл кезеңдегі негізгі мақсатым — функционалдық деңгейін көтеру, шапшаңдық күшін жетілдіру дайындығын арттыру. Бірінші және екінші кестенің нәтижесіне қарай отыра,оны қолданып жүрген әдістің жақсы ықпал еткенін көрдім. Бұл дайындық түрінде шапшаңдық-күш көрсету сапасының дамуына көп көңіл бөлінген. Жалпы дайындық жұмысына қарағанда бұл әдістің көлемі 27,6 пайыз құрайды. Шапшаңдық күш жетілдіру дайындығының жоспары негізінен13-14жастағы жасөспірім дзюдошыларға құрылған. 98% пайыз сұхбаттасқан бапкерлердің көпшілігі шапшаңдық-күш жетілдіру сапасының даму деңгейі жоғарғы спорттық нәтижеге жетуіне үлкен ықпал етеді деген қорытындыға келген. Жалпыфизиологиялық  дайындық  жүйесінде осы түрлері маңызды орыналған. Сондықтан да біз шапшаңдық күш жетілдіру бағытында әдіс көлемін көбейтуге және дайындық микроциклінде көптеген өсу көрсеткіштерін жоспарлауға тырыстық.

Ең бір ұтымды қалып спорт дайындықтарын ұйымдастыру айналма жаттығуы болып саналады. Бұл жаттығу дайындық жаттығулары кезінде мінездердің қызметін жақындатуға мүмкіндіктудырады.

Жұмыс тәртібі: өз бетінше жарыс жаттығуының жекешелігі, сонымен қатар жаттығуларды ауыстыруға жайлы жағдай жасау.

Айналма жаттығуына баға бере келе, базалық дайындығы бар кезеңдегі қолданыстарды айта кетсек, жаттығуды қолдану барысы сәйкес болады. Жаттығу салмағының көп болуының тиімді және белгілі. Осындан бастап шапшаңдық-күш сапасының дамуы жүктеме салмағының максималды көтерілуіне және бір уақытта өсіуне икемделу керек. Сонымен қатар, айналма жаттығуында тек 8 станция ғана қолданылады, әр станцияысының жұмысының ұзақтығы 1минут қатепе-теңкеліп отырады. Жалпы жаттығу орындалуына 40секунд бөлінді қалған уақытты спортшы демалысқа немесе басқа бір жаттығуларға қолданады.

Жалпы дзюдоға қанша уақыт бөлінсе, сонша уақыт 8 станцияға берілген уақытпен айқас кезінде пара-пар келуі тиіс.

Біз осы жерде жарыс жағдайындағы жаттығусәйкестігінің принципін көре аламыз. Осы принцип шапшаңдық күш стартында ерекше маңызы бар және бірінші кезекте дайындық жүйесі жас  спортшылардың дәрежесіне қарай пайдаланылады.

Экспериментте дәлелденді. Үйретілген әдістерді ұзақ қайталау күрескердің күшінің нық қалыптасуына әкеліп соғады, сонымен қатар жай қозғалыста жарыс жағдайының күш салуына шеккелтіру осыған байланысты ауыр жаттығуларды жай құрама бөліктерге бөлшектеп жетілдіруге шығару, бұл элементтерді максималды жылдамдық жағдайда.

Егер қозғалыс жүйесінің бүтіндігін қажет деп тапсақ, оныңд амуын еш кедергісіз деп білу керек. Бүтіндікті дамуын жеке лекалға шығуды ұйымдастырудағы аз бөлшектер. Жоғарғы спортшеберлігін дамыту бүтіндікті бір уақытта дамыту болып табылады және алынған құралдардың ішінен шапшаңдық күш дайындығыжекеше ерекше рөл атқаруына орын алады.

Жаттығуларды іріктеу барысында біздерді қызықтырған мәселе тек мыналар, элемент жүйесіне әсер ету бұл жоспарда жарыс барысының барлық жаттығулары жақсылау көрінеді ал механизмдер болса,техникалық және шапшаңдық күш дайындықтарын  дзюдошылардың  13-14 жас шамасындағылар үшін қамтамасыз етеді. Соныдқтан мынадай жаттығулар іріктеліп алынды.

Дзюдо күресінде аса ерекше орын алатын қажет эквиваленттік сапаның пайда болуы. Бұған осы жерде мысал болатын жаттығу салмақ салу жаттығуы, айналма жаттығуында қолданылатын машықтар.

— Алдымен канатта өрмелеу аяқтың көмегінсіз;

— Жоғарыға секіру 0,7 м;

— Жатып штанга көтеру;

— Денелердің жазылу, созылу, еңкею, тұру, гимнастикалық атта аяқты мықтап бекітіп, қалыпты жағдайда тұрып, екі қолмен штанганың грибін оңға солға ауыстыру;

— Денені орындықта 90⁰С бұрылыспен қойып көтеру, түсіру жаттығуларын  жасау;  аяқты орындықтың бұрышына 45⁰С-қа қойып;

— Бастапқы дағы қалыпты жағдайдан орындықта  жатып, бетімен төмен қарап, штанганы кеудеге тарту;

— Маникенді иіліп лақтыру, маникен салмағы, спортшы салмағынан 2/3 есе кем болуы керек;

Осы станциялардың әрқайсысы өздерінің қажетті аттарын атаулары алып жүреді.

• Канат
• Секіру
• Штанганы жатып көтеру
• Арқа
• Маятник
• Пресс
• Тарту
• Маникен

Осы жаттығулар жарыста әрлендірсе де кейбір жағдайда негізгі бұлшық ет топтарын дамытады. Дзюдо күресінде көптеген техникалық әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді. Айналма жаттығулары әр уақытта бір ақ дене қыздырған соң, күніне бір рет орындалады. Мұндай жаттығу әрекеттері күндізгі уақытта орын алып отырды, ал кешкі уақытта тек  техника тактикалық әрекеттері қаралып отырды. Бұл жаттығулар өте тиімді жарыс өткізу кезінде регламент уақытынан аспау керек. Өйткені бұл жаттығулар күні бойын таңертеңнен кешке дейін өткізіліпо тырылуы тиіс. Оның үстіне қалыпқа түсетін уақытта күні бойығы 5-6 сағат дайындық кешкі уақыттағы дайындыққа жетсе, алатын күші сақталады. Берілген уақыт бойынша1станцияда 40сек жұмыстың үзігі яғни 1айналымда 8мин уақыт бар. Әр 6айналымда 8станция жүріп өту үшін, дзюдошы 32минуттын жоғалтады, ал жалпы дене қыздыруымен демалыс уақытының әр айналамын есептегенде, 86минут уақыты жаттығу сабағына кетеді. Сондықтан бір күнгі осындай жаттығуды аптасына 5рет қайталау жалпы дзюдошылардың арнаулы жұмыс мөлшерін орындайды, шапшаңдық-күш бағытына 430минут кетеді. Енді шапшаңдық-күш жаттығуының іске асып жүргізіліп жатқан үрдісіне педагогикалық бақылаудың нәтижесіне тоқталайық.

1 кезекте бұл салмақ тартуы, яғни ол әрстанцияда 40сек. жұмысы 60-80 пайыз максимумнан аспау керек.

2 кезекте бұл жаттығудың станциядағы жылдамдығының орындалуы 40секундтық жұмыста спортшылар салмақ өлшемдеріне қарамастан 1станцияда 2-3 канат тартылудана спау керек, екінші 25-30жоғарыға секіру 0,7м,үшінші 15-20 шатнга көтеру, төртінші 24-26дененің ашылуы, бесінші 25-30 шатнгамен аралас, алтыншы 20-26 денені жиыру және ашылуы, жетінші15-20 штанга көтеру,сегізінші 10-12 маникен лақтыру. Осындай жаттығулар өз ретінде тыңғылықты орындалып отырса, және дзюдошылардың дене дайындық деңгейінің көтерілуіне толық септігін тигізеді.

Төрт апталық шоғырланған әдіспен жылдамдық күш жетілдіру дайындығынан соң физиологиялық дайындық көрсеткіші 4-і аптада айтарлықтай көбейді (ұзындыққа секіру және 30 учиками орындаудан басқа).

Спортсмен ағзасында кумулятивті жаттығу нәтижесі 4 апталық дайындықта едәуір жоғары функционалды деңгейде көріне бастады.

Егер тест нәтижесіне көңіл бөлетін болсақ, бастаңыда жәнесоңында алынған педагогикалық эксперименттің көрсеткішін жария қылып отырып ойтатын мәселе, әр дзюдошының өсу зеңгейі, физиологияның дайындығы практикалық тұрғыда бірқалыпты емес әр түрлі.

Бұлай болуы керекте, өйткені дайындық деңгейі дзюдошының жаттығу саямактары әр түрлі. Ең үздік нәтиже ұзындыққа секіру 16 см құрады, 10 рет турникте тартылу – 1,7 секунд, жүгіру 3,10 м – 0,9 сек. 10 рет лақтыру уақыты – 0,9 сек 30 училомен – 1 секунд, 10 рет биікке секіру 0,7 м – 1,2 сек. Бұл жерде мынандай мәселесі еске сала кеткен жон, кейбір спортшылар эксперименттің басында физикалық дайындық денгейі төмен болғанымен аяғына қарай олардың өсу деңгейі эксперимент аяғында жоғары болады. Бірақта осалардың пайыздың өсімін сараптасақ зерттеу көрсеткіші мынадай құрылылуы көрсетеді.       Ұзындыққа секіру 5,71 % (оның ішінде t=10,1, p<0,05), 10 рет тартылуда -10,16% (оның ішінде t=20,58, p<0,05). Жүгіруде 3*10м – 7,57% (оның ішінде t=8,89, p<0,05), манекен лақтыру – 3,21 % (оның ішінде = 12,45, p<0,05) 30 учикамда – 1,24% (оның ішінде 10 рет жоғарға секіру 0,7 м – 8,71 % (оның ішінде t=18,54, p<0,05). Бұл нәтижелер педагогикалық көзқараста қаншалыкты физикалық денгейін көрсетсе соншалықты дзюдошылардың дайындығын (жақсаруын) эксперименттегі қатысқандардың нәтижесі.

Сегіз апталық жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының шоғырланған әдісін қолдану арқылы жылдамдық–күш жетілдіру дайындығының динамикалық көрсеткіші.

Педагогикалық тәжірибенің екінші блоктағы мақсаты біріншіге ұқсас: атап айтқанда – жылдамдық күш жетілдіру дайындығының функционалды деңгейінің жоғарылауы. Егер де 8 кестенің нәтижесіне көңіл аударса, онда бірінші блоктағы педагогикалық тәжірибемен салыстырғанда жаттығу жұмысының көлемі 744 минутқа артық. Бұл ең біріншіблоктағы педагогикалық тәжірибе 24 күнге, ал екінші блоктағы – 48 күнге созылған. Зерттей келе жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының көлемі және бағыттық әдісі 668 минут «таза» уақытқа артық екенін көреміз. Жылдамдық – күш жетілдіру жұмысының көлемі процентпен есептегенде 40% жаттығу жұмысын құрады, бірінші блоктегі педагогикалық тәжірибеге қарағанда 18,8% көп.

Екінші блокта жылдамдық – күш жетілдіру дайындығын алдын ала дайындалған бағдарлама бойынша кеңіненқараймыз. Бұл бағдарлама жаттығу дайындығының ойырмашылығы сандық жағынан ғана, бірақ өзіндік ерекшеліктері мен айырылады, оған тоқталамыз. Бұл өзгерістер бірінші блоктағы жылдамдық – күш жетілдіру дайындығын ұйымдастырғандағы кеткен методикалық қателіктер. Екіншіден, мынадай алдын – ала жағдайды есте сақтауды ұсынған:

Әртүрлі дайындық әдістерімен (комплекстік әдістеме) жаттыққанда спортсменнің арнайы физиологиялық дайындық деңгейі жоғарылаған сайын ықпалы азая түседі;

Өткен жолғы жұмыс сілтемі ағзаның функционалды реакциясын өзгертеді, сонымен бірге келесі жаттықтыру әдісін де.

Комплекстік әдістеме (жүктеме) жаттығуының нәтижесі арнайы физиологиялық дайындықтың тек қана жаттығусонымен емес, сонымен бірге үйлесімділігімен және уақыт интервалымен айырылады;

Әдістемені (жүктемені) арнайы физиологиялық дайындықты уақытын алмастырса, жаттығу нәтижесі айтарлықтай өзгеріске ұшырайды. Осындай түрімен жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының жаттығу нәтижесін көруге болады.

Сондықтан да педагогикалық эксперименттің екінші блогында қолданылған және де іске асқан түзету дзюдошының физиологиялық өсу деңгейін жоғарылатқан. Түзетудің маңызы жиырма секундтық жұмысқа ауыстыру (тек қана артқы екі апталық блокта), нысаналы түрде физиологиялық сапасы мен функциясын дамыту. Екінші блокта барлығы 48 жаттықтыру жылдамдық – күш жетілдіру түрінде, 36-бұлшық ет дамыту (40-секундтық жұмыс),ал 12 – жаттығутыру креатинфосфат механизімін бұлшық етінде (20- сек. жұмыс) жетілдіру мен өтті.

Осы бағдарламаны орындаудан кейін спортсмендердің күштілік және бұлшық еттерінің энергетикалық қызметін жоғарылатты.

8-апталық блоктың жылдамдық – күш жетілдіру дайындығынан соң жаттығудың кумулятивті нәтижесін бақылауға болады, 4-8 аптадан кейін спортшы ағзасын жоғарғы функционалды деңгейге көтереді. Жылдамдық – күш дайындығының алдында және соңындағы өткізілген педагогикалық тест нәтижесі физиологиялық дайындықтың бастапқы деңгейден өскенін нақтылайды.

Бірақта бірінші және екінші блоктің өсу көрсеткіші әртүрлі. Өсу процентінің айырмасын немен түсіндіру керек?Педагогикалық тәжірибе блогының алдындағы спортсменнің бастапқы дайындық деңгейінің айырмасынан шығар. Әр дзюдошының функционалдық дайындық деңгейінің өз шегі бар, сондықтан да, келесі жолғы бастауында одан жағарғы дайындық деңгейінде тек қана төмен нәтиже алуға болады. Зерттеу нәтижесінің көрсеткені жоғарғы көрсеткішті 8-ші аптаның артта қалған жаттығу нәтижесінен көруге болады.

Бұл нәтижелер педагогикалық көзқарасын қаншалықты өскенін, дзюдошылардың дене дайындығының деңгейі экспериментке қатысқан кездеріндегі жақсаруын көрсетті.

 

2.3  Жасөспірімдердің дзюдо күрес түріне бейімділігін медициналық бақылау арқылы анықтау жолдары

 

       Жасөспірімдер спорты көп жылдық дайындық жұмысының шешуші сатысы. Суда жүзу, коньки, гимнастика, жеңіл атлетика, спорт ойындары балалар спорты деп те атайды. Бұл спорт түрлерінде бұғанасы қатпаған жастар алғашқы жаттығу, дәрістерін ала бастайды.

Көпжылдық спорттық жетілдіру жұмысының бірнеше кезеңімен атқарылатыны мәлім. Алғашқы дайындау кезеңі 7-10 жас аралығын қамтыса, бастапқы спорттық мамандандыру10-13 жаста, мақсатты спорттық мамандандыру13-15 жаста жүргізіледі; 15-17 жас спорттық шеберлікті шыңдау кезеңі негізгі жаттығулар жыныстық жетілукезінде орындалады. Балалармен жасөспірімдердің спорттық мамандығын ойдағыдай шыңдап, денсаулықтарына зиян келтірмеудің бірден-бір жолы-жүйелі кешенді бақылау, соның ішінде медициналық бақылау болып табылады.

Медициналық бақылау барысында шешілетін мәселелер көп. Олардың ішінде спорттық медицинаның мақсатымен мазмұнына сәйкес барша дене шынықтырушылар мен спортшылар арасында жүргізілетін жұмыстармен қатар арнайы да мәселелер бар. Соның бірі- спорттық сұрыптау мен бейімдеу.

Спорттық сұрыптау, спорт түріне бейімдеу жан-жақты қаралатын күрделі проблема. Оның медициналық көрсеткіштеріде аз емес. Олар:

— денсаулық;

— тұқым қуалай берілетін құрылымдық және қызметтік көрсеткіштердің бастапқыд еңгейімен даму қарқыны;

— спорт түрінде негізгі ауыртпалық түсетін физилогиялық ағзалар мен жүйелердің қызметтік мүмкіншіліктері және олардың жаттығу барысында жетілу сатысы;

— қызу жаттығуға төзімділік;

— жыныстық жетілу дәрежесі мен дененің дамуерекшеліктері.

Спортқа  іріктегенде басты назарды баланың денсаулығына бөлу керек спортпен тексау балалар ғана шұғылдануға болады. Бұл спорттық медицинаның мызғымайтын талаптарынының бірі.

Спорттық сұрыптауда жасөспірімнің спорт түріне жарамдығын анықтайтын көрсеткіштер жинағы бар. Бұл тұқым қуалай беріліп, онтогенез барысында оншалықты өзгере қоймайтын құрылымдық және физилогиялық сипаттамалар, қимыл ептілігі, талдамалардың сезімталдығы, жоғары жүйке қызметімен мінез–құлық ерекшіліктері.

Дене-құрылымдық көрсеткіштер: бойдың ұзындығы, дененің салмағы, тұлғаның, аяқ-қолдардың ұзындықтары, дене салмағындағы бұлшық еттің үлесі, бұлшық еттердің құрамы болып келеді.

Физилогиялық көрсеткіштер: өкпенің тіршілік сыйымдылығы (ӨТС), әсіресе оның салыстырмалы мөлшері, өкпенің 1 минөтте алмастыратын ауа көлемі, әсіресе оның дене салмағының әр килограммына келетін мөлшері, организмнің оттегінің тапшылығына шыдамдылығы (гипоксия) және көмір қышқылына сезімталдығы (гиперкапния), тыныштық кездегі жүректің соғу жиілігі, PWC мөлшері және басқа субмаксимал қарқынды жүктемелерде ТСЖ-ның өзгеруі, оттегін тұтыну шегі (ОТШ)

Қимыл ептілігінің көрсеткіштері: қимыл жылдамдығы (теппенг-тест), дененің иілгіштігі, кіре беріс талдамасының сезімталдығы (денен ібилей білу, теңдік сақтау, қимыл-қозғалыс үйлесімдігі), бұлшық еттердің салыстырмалы күші (дененің әр килограммына келетін).

Психофизиологилық көрсеткіштер: орталық жүйке — жүйесіндегі қозумен тежеу процестерінің күші, тепе-теңдігі, жылжымалылығы, мінезділігі сангвиник, флекматик, холерик, меланхолик және басқа өзіндік ерекшеліктері назарға алынады.

Спорттық тәжірбие үшін мақсаты бар мәселелердің бірі-әр спорт түрімен шұғылдануды бастауға тиімді жас мөлшерімен жоғары спорттық нәтижеге жету уақытының ұзақтығы. Бұл мерзімдер адам организмінің биологиялыќ даму заңдылығын нығайтуға ғана емес, жоғарғы спорттық нәтижелерге жетіп, ұзақ жылдар спорттың шеберліктерін сақтауға да себепкер болады.

Осы зерттеулердің спорт түрлеріне алғашқы дайындықты қай жастан бастау керектігін көрсеткеніменқазіргі кезде осы талаптар іс-жүзінде ескеріле бермейтіндігін көруге болады.

Әр спорт түріне қажет қимыл етпілігін дамытудың тиімді мерзімдерін, яғни сыртқыә серлерге сезімтал жас кезеңдерінде (сенситивтік кезеңдер) білу керек. Онымен қатар баланың биологиялық жасын да ескеру қажет, өйткені биологиялық жасы құжаттық жасынан ілгері жасөспірімдердің бастапқы кезде көрсеткіштері жоғары болғанымен, кейіннен саябырлап, тіпті өспеуіде ықтимал. Ал реторданттардың, керсінше, акселеранттарды қуып жетіп,басып озуы мүмкін. Сондықтан алғашқы спорттық нәтижелерге мақсаттанып, асығыс тұжырым жасауға болмайды. Әр жағдайда мұқият дәрігерлік-ұстаздық бақылаулар жүргізіп, негізгі медициналық қағидаларға сүйене отырып жүйелі жаттықтыра білу керек.

Жасөспірімдердің дене бітімін, морфологиялық, физилогиялық сипаттамаларын, қимыл ептіліктерін жоғары маманды спортшыларын, қимыл ептіліктерін жоғары маманды спортшылардың спорт түрінде үлгі ретінде қабылданған бейнелеріне сүйене отырып жаттықтыру қателікке ұрынбаудың бірден-бір жолы.

Әрине, көп жылдық жаттығу барысында жасөспірім спортшылардың денсаулығын сақтай білу-бапкер мен дәрігердің басты борышы. Ауыру, зорығу ќауіпін тудыратын созылмалы ќабыну ошақтарын толық емдеу, организмнің ауруға қарсы тұру қабілетін ұдайы қадағалап, спорттық иммундық тапшылықтың  алдын-алу, жаттығулардың организмге әсерін қадағалап, жаттығу жүйесін медициналық, дәрігерлік-ұстаздық бақылаулардың нәтижелеріне сүйеніп басқару – спорттың сауықтыру, машықтандыру әсерлерін арттырудың кепілі.Жасөспірімдер арасындажиі кездесетн жүректің жиырылу реттілігінің бұзылуы, жүректің қызметтік шулары, жүрек көлемінің өсу қарқынының дененің жетілуін қалып қоюы (“кішкентай жүрек”), артериалық қан қысымының көтерлуі т.б. сол сияқты вегатативтік ауытқулардың даму бағытын мұқият қадағалап, жаттығу жүйесін дер кезінде реттемесе, олардың тұрақты сырқаттарға айналып кетуі мүмкін. Қандай тесттердің көмегімен жас балуанның мүмкіншілігін анықтауға болады деген сұрақтың маңызы өте зор болып тұр. Бапкерлердің қолданған тестері мен әдістемелік тәжірибелеріне сүйенсек, мына фактіні анықтауға болады: бапкерлердің 67% алғашқы іріктеуде балалардың қара күшіне баса назар аударып, спорттық күресте басты сапа деп қарайды. Спорттық күресте (жекпе-жек түрлерінде) іріктеудің тапсырмасын қиындататын нәрсе, жеңіс балуандардың мықты және әлсіз жақтарын ескере оытрып келеді. Оның үстіне осы екі қасиет бір біріне өзара байланысты.

       Дене дамуын бағалау әдістемесі.

Дене дамуының көрсеткіштерін, оларды өлшеудің жалпы қабылданған әдістемесі бойынша анықтайды. Іріктеудің алғашқы кезеңінде арнайы құрал-жабдықтармен өлшеудің үлкен тәжірибесін қажет ететін белгілердің шектеулі санын қолданады. Мәліметтік белгілердің жинағы спорт түрінің ерекшелігімен анықталады. Дене дамуының негізгі көрсеткіштерін өлшеу келесі амалмен жасалады:

Дененің ұзындығы, см. Жоғарғы нүктеден еденге дейінгі қашықтықты өлшейді.

Сыналушы тәжірибешіге оң қырымен тегіс, тік жерге тұрып, табандарын қосып, қолдарын дене бойына бойлай созып ұстайды.

Дене салмағы кг. Дене салмағын рычагты тұтқалық жүйесі бар тексерілген медициналық таразының көмегімен кг ондық өлшеміне дейінгі дәлдікпен анықтайды. Тексерілуші сыртқы киімсіз және аяқ киімсіз болуға тиіс.

Дене дайындығы көрсеткішетірін жетілдірудің әдістемесі.

Дене дайындығын тестілеудің бағдарламасы спорт түріне байланысты 4-кестеде көрсетіңген тізімде өз еркімен таңдалған жәнге дене дайындығының көрсеткіштерінің түріне міндетті тобы енгізілген.

1. 3х10 м қайтармалы жүгіріс (челночный бег). Тестті ұзындығы 10 м тегіс жолда жүргізеді. Ара қашықтығының старт пен финиш сызышаларымен шектелген. Әрбір сызықтан соң ортаңғы сызықта тұратын 52 см радиуста екі жарты шеңбер белгілеп қояды. Жоғарғы старт қалпынан «марш» бұйрығын ести сала сыналушы 10 м жүгіріп, финиш сызығындағы жарты шеңберден (5х5х5см) кубигін алып, қайта айналып, 10 м старт сызығына жүгіріп келеді де, кубикті осындағы жарты шеңберге қайтып финиш сызығына қарай орала сызықтан асып өтеді.
2. 5 мин үзіліссіз жүгіру, м. 5 мин ішінде жүгіріп өткен ара-қашықтықтың ұзындығын анықтау үшін, 10 м кесінді белгіленген жолы бар стадиондаөткізіледі. Әрбір қатысушы 5 мин өткен кезде дабылды естіген жерінен белгі жасайды. 5 мин ішінде жүгіріп өткен жалпы қашықтықыт тіркейді.
3. Бір орыннан ұзындыққа секіру, см. Секіруді қос аяқтап орындайды. Екі аяқпен жерге түсу қажет.Секіруді белгіленген резиналық (тартар) жолда орындалады. Үш әрекеттің ең тәуірі тіркеледі.
4. Екі кг салмағы бар тығыздалған доппен бастан асырып алға лақтыру. Лақтырар бұрын спортшы старт сызығында алғашқы мына қалыпта болады: аяқтары екі жаққа қарата отырады, доп бастың төбесінде созылған қолдарда және ашылған аяқтардың бұрышы старт сызығына қараған болуы тиіс. Лақтыру ұзақтығы рулеткамен өлшенеді, үш әрекет жасалып, ең жоғарғысы есептеледі.
5. Көлденең ағашқа ілініп тартылу, реттік саны. Алғашқы қалып – жоғарыдан ұстап ілінеді, қолдары иықтардың деңгейінде, жаттығуды орындау ырғағы ерікті. Қолды жиырған кезде көлденең ағаштан асса, тартылу орындалған болып есептеледі. Аяқ пен дененің көмегімен жасалған әрекеттер есепке жатпайды.
6. Алға еңкею, см. (иілгіштікке тест). Бой жаздырудан кейін орындалады. Алғашқы қалпы гимнасикалық тақтайда тұрып, аяқтары бірге, бүгілмей тұрады. Еңкеюдің тереңдігін қол саусақтарының ұшы мен тақтайдың жоғарғы бетінің ара-қашықтығын өлшейді. Ол үшін екі сызғышты нольдік белгісі тақтайшаның жоғарғы қырына теңестіріліп, тақтайға тік орналасуы қажет. Нәтиже сыналушы саусақтары тақтайшаның жоғарғы бетінен төмен түссе плюс(+) белгісімен тіркеледі, егер саусақтарының ұшы тақтайдың беткі қырына жетпесе, минус ( – ) белгісімен тіркеледі. Тестілеуде тізені бүгуге және дененің оқыс қимылдарын жасауға болмайды.
7. Гимнастикалық таяқша арқылы буындар қозғалысын бағалау. Ағашқа сантиметрлік лента жапсырылған немесе 0,1 см дейін бқлінулер белгіленген. Алғашқы қалып:ағаш төменде, үстінен қос қолдап ұстайды, екі қол иықтар деңгейінде. Қолды жоғары қарай көтере отырып, ағашты арқасына қарвй төмен түсіреді (бұралу). Бұралғанк езде ұстап қалған жер мен иықтың ара- қашықтығы салыстырылады. Сыналу алдында алдын ала бой жаздырып алу қажет. Тестің орындау бағасы: 5 ұпай – иық пен ұстаған жердің айырмашылығы 10 см, және одан да аз; 4 ұпай – 11-20 см; 3 ұпай – 21-30 см; 2 ұпай – 30-40 см; 1 ұпай – 41 см және одан да жоғары.

13-14 жастағы дзюдошылардың шапшаңдық – күш жетілдіру дайындығының тәжірибесін дәлелдеу әдістемесі. 

Бапкерлердің шапшаңдық-күш жетілдіру дайындығына жасалған жоспарларын ғылыми әдістемелік әдебиеттерін жәнеп рактикалық тәжірибесін зерттей отырып 13-14 жастағы дзюдошылар жаттығуларындағы әдеттегі шапшаңдық күш жетілдіру дайындығының қолдану әдіс іұйымдастырулы сақталады, ол бір қалыпты шапшаңдық-күш жетілдіру дайындығының қолдану әдісі аз көлемінде жылдық оқу дайындығына тұжырымдалады. Педагогикалық эксперименттік топ жүргізгенде шапшаңдық-күш жетілдіру дайындығында әдетте жоқ әдістер қолданып жаттықты. Оның маңызы: шоғырланған шапшаңдық-күш жетілдіру дайындығының әр түрлі ұзақтықтағы жылдық оқу дайындық кезіндегі қолдану блогы. Педагогикалық эксперимент жүргенде бақылау тобы әдеттегі әдістер мен жаттықты. Шапшаңдық-күш жетілдіру дайындығының әдістері 1-2 рет аптасына және көп рет кей оқу жылының аяғында қолданылды. Экспериментті топта педагогикалық эксперимент жүргізілген кезде 3блок шоғырланған шапшаңдық-күш дайындығын өткізу жоспарланған.

1 блок. Ұзақтығы 2апта,1дайындық кезеңнің басында /шілде/

2 блок. Бірінші дайындық кезеңінің аяғында және бірінші жарыс кезеңінің басында/тамызқыркүйек/ ұзақтығы 4апта

3 блок. Екінші дайындық кезеңінде /желтоқсан/ ұзақтығы 8аптаға созылады.

Бұл жаста жылдық оқу дайындық құрылымын 2 цикілде қолданады. Өйткені 2 басты жарыстың бір жылда өтуіне байланысты /қараша/ айында Қазақстан біріншілігі оқушылар арасында және көкек айында Қазақстан оқушыларының спартакиядасы. Шоғырланған шапшаңдық-күш жетілдіру дайындық блогынан кейін қалпына келу микроцикліө тті.

Шапшаңдық-күш жетілдіру әдістері а змөлшерде қолданылды.

Шапшыңдық-күш жетілдіру дайындығының өсу көрсетікіші экспериментальды топтағы дзюдошылардың жоғары екенін көрсетті. Эксперименттің басынан аяғына дейін бақылау нәтижесі өсу айырмашылығын статистика жүзінде растады.

Зерттеу қорытындысы: 13-14 жасөспірімдердің шапшаңдық-күш жетілдіру дайындық деңгейін шоғырлану шапшаңдық-күш жетілдіру дайындық блогын қолданумен көтеуге болатынын дәлелдеді. Дайындық блогын жоспарлау үшін жарыс календарын естен шығармау керек. Барлық негзгі жарыстар мен бақылау жарыстары артта қалған жаттығу нәтижесімен сәйкес болуы қажет. Аз уақытта қолданылған 1-2 /апта/ шоғырланған шапшаңдық-күшті жетілдіру дайындық әдісі мәнді нәтиже бермейді, оның үстіне айтарлдықтай шапшаңдық- күш жетілдіру сапасын көтермейді және де спортшының ағзасына адаптациялық мүмкіндігі жеткіліксіз. Шапшаңдық күщ жетілдіпу сапасын дамытуда қолданылған шоғырланған әдістеме бағдарламасы 4 және 8 аптаға созылған түрінде тестіленген көрсеткіш сапасында нақты өзгерістер белгіленген.

Ерекше шапшаңдық-күш жетілдіру дайындық әдістерін жоспарлауда жылына 2рет 1 және 2 дайындық кезеңін және жарыс кезеңінің басында жоспарланған жөн. Бұл түрі шапшаңдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі дамуына және оның жарыс кезінде іске асуын қамтамасыз етеді.

Оқу жаттықтыру процесінде бұл құрылым едеуір көлемде шапшаңдық-күш жетілдіру жұмысын қолдануға физиологиялық дайындық көрсеткішін бастапқы деңгейден төмендетуге әкеліп соқтырады. Артта қалған жаттықтыру нәтижесін іске асырудын егізгі тактика техникалық дайындық көлемі орындалады,

Барлық техникалық шеберлік көрсеткішін нысаналы бағытта көтеруге жайлы жағдай жасалыналы. Шоғырланған шапшаңдық-күш жетілдіру дайындық әдісін қолдану кезеңіндек техникалық жұмысын қайталауә дісімен төменгі қарқында өтеді. Тесттің нәтижесі бойынша эксперментальдық топтағы дзюдошылардың шапшаңдық-күш жетілдіру дайындық көрсеткіші жоғарыны көрсетті. Экспериментальды топтың уақыты мен  орындауы 19,38 пайыз жақсарды. Ал бақылауда 4,2 пайыз; уақытымен чел.жүгіруде 3х10 м эксперименталды топта14,76 пайыз. Ал бақылауда 4,4 пайыз; уақытымен маникен лақтыру10 орындауда эксперименталды топта7,28 ал бақылауда 2,38 пайыз.

Уақытымен 30 м орындауда эксперименталды топта 2,94 пайыз жақсарды, ал бақылауда 0,88 пайыз; уатымен10 биіктікке секіру 0,7м эксперименталды топта 12,89 пайыз жақсарса,бақылауда 4,31пайыз.

 

 

 

 

 

                                     ҚОРЫТЫНДЫ

Жасөспірім дзюдошылардың – дене дайындығы мүлтіксіз әдістемелік  бағытта болу үшін жарыс қызметінің өзгешеліктерімен сәйкес болу керек. Ол үшін неғурлым келешегі бар техникалық қызмет түрін әр салмақтағы дзюдошыларға нәтижелі жылдамдық – күш жетілдіру дайындық бағдарламасын анықтап беруді ұсынады.

Дене дайындығын жетілдіру әдістемесі бағытын таңдауда нәтижелі әдістемелік өңдеу кезінде жеке шабуыл арсеналы мен қорғану қызмететін қолдана отырып белгілі бір спорттық нәтиже деңгейіне жеткен дзюдошының еңбегін ұмытпаған жөн.

Әр спортшыға  кешенді жаттығу таңдау кезінде көбіне өзі жақсы көретін әдіс-тәсілдері мен ұқсас болуын ұсынады. Соған байланысты сол спортшыға дайындық жоспарын құрғанда, айла-тәсілдерін қолданғанда жылдамдық-күш жетілдіруде, көп жұмыс істейтін бұлшық ет топтарына ыңғайлайды.

Жасөспірім дзюдошылардың дене дайындығы сапасын арттыруда әртүрлі жаттықтыру әдісін жекеше нәтижеге жетуін қадағалауды ұсынады.

Ғылыми-әдістемелік әдебиет сараптамасы бапкерлердің тәжірибесіне және жеке зерттеу нәтижесінің қорытындысында, 13-15 жастағы дзюдошылардың жылдық дайындық цикілінде бір қалыпты дене  дайындығын жетілдіру қолданғаннан нәтижелі физиологиялық дайындық түрінде жоғары деңгейге жетуіне мүмкін емес екеніне көз жеткізді.

Ең көп өсу көрсеткіш эксперименталды топта уақытымен 10 тартылу орындауда 19,38%, ал ең аз өскен уақытымен  2,94% болды. Бақылау тобында ең көп өскен 3х10м жүгіру 4,4% құрады, ал ең аз уақытымен орындауда 0,88% оқұрады. Бақылау сынағындағы қорытынды басынан аяғына дейін эксперимент жүргізген уақытта өсу өзгешеліктері статистикалық түрде расталды.

Зерттеу жұмысының қорынтындысында дене дайындығын жетілдіру үрдісін  қолдануда 13-15 жастағы жасөспірім дзюдошылардың жылдамдық-күшін жетілдіру деңгейі мағыналы түрде жоғарылайды. Мынаны әрқашан есте сақтау керек: мұндай жүктемені 4 жылдан кем емес дайындығы бар, 1-ші дәрежеден төмен емес біліктілігі бар спортшыларға  жүктеу керек, өйткені олар керекті көлемдегі жүктемелерін толтырған және де ағзалары ұзақ уақыт жоғарғы қарқындағы салмақты көтере алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• Аралбаев А.О. Педагогика юношеского возраста. Учебное посо­бие- Воронеж. ВГУ, 1991 -136 с.
• Абулханов А.Н. О психологической детерминации идеальной модели
  спортсмена // Теория и практика физической культуры. — 1981. — № 6. —
  С. 47-49.
• Еганов А.В. Педагогические основы тренировочного процесса
  юных самбистов. — М.: Макет, 1997, — 108 с,
• Матвеев ЛЛ. О современных подходах к построению
  макроциклов тренировки // Теор. и практ. физ. культ., 2001, №11,С. 9-14.
• Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте, Киев: Олимпийская литература, 1997, с.453-
• Шахмурадов Ю.Д. Модельные характеристики специальной подготовленности квалифицированных спортсменов: Автореф. дис. … канд.пед. наук. — М., 1983. -24 с.
• Нариманов М.Н. Физическая подготовка спортсмена, М.:ФиС, 1967, С.132
• Верхошанский Ю.В. Основы специальной силовой подготовки в спорте. – М.: Физкультура и спорт, 1977. – 215 с.
• Верхошанский Ю.В. Основы специальной физической подготовки спортсмена. – М.: Физкультура и спорт, 1988. – 330 с.
• Верхошанский Ю.В. «Ударный» метод развития «взрывной» силы // Теория и практика физической культуры. – 1968, № 8. – с. 59 – 63.
• Волков В.П. Исследование технико-тактической и физической подготовленности борцов-самбистов: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1968. – 21 с.
• Асубаев А.Р. Спортивная борьба: учебно-методическое пособие, Алматы: Шартрап, 1997, С. 182
• Семенов А.Г. Индивидуализация подготовки борцов, М.:ФиС, 1984, С.240
• Посошков И.Д. Самбо, М.:ФиС, 1985, С.175
• Кабанов С.А. Психодиагностика спортивных способностей, М.: ФиС, 1973, С. 102-110.
• Булгакова Н.Ж. Техника и тактика вольной борьбы. М.: Физкультура и спорт, 1986, — 304 с.
• Карпов М.А. Билатеральное регулирование как один из механизмов интеграции. — Избр. психол. тр. под ред. А.А. Бодалева и К.Ф. Ломова,
  Собр. соч. в 2-х томах, — Т 1. — М: Педагогика, 1980. — 432 с.
• Ким В.В. О построении моделей подготовленности спортсменов высокой квалификации//Научно-методические основы подготовки спортсменов высокой квалификации: Сб. науч. тр. — Киев, 1980. –С.19 – 20.
• Плиоян Р.А. Физическая подготовка борца — самбиста. Учебное пособие для тренеров, М.:ФиС, 1984, С.112
• Платонов В.Н. О путях совершенствования методики подготовки спортсменов //Научно-спортивный вестник, 1984, № 4, С. 27-29.
• Захаров Е.Н., Карасев А.В., Сафонов А.А. Энциклопедия физической подготовки (методические основы развития физических качеств) / Под общей ред. А.В.Карасева. – М.: Лептос, 1994.
• Ивлев В.Г. Скоростно-силовая подготовка в борьбе // Спортивная борьба: Ежегодник. – М., 1980. – с. 20 – 23.
• КарелинА.А., ИванюженниковБ.В., Нелюбин В.В. Модель высококвалифицированного борца. Монография. – Новосибирск, 2005. – 272
• Коптев О.В. Скоростно-силовая подготовка дзюдоистов: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1991.
• Шепетюк М.Н. Методические рекомендаци по подготовке в сборных команды по спортивным видам борьбы- Алма-ата:1988.С.48
• Қарақов А.Қ. Спортивная борьба. Учебник для институтов физической культуры:- Алматы: 2002.С.48
• Ларионов Г.Е. Методы повышения скоростно-силовой подготовленности борцов подростков 14 – 16 лет. – Омск, 1996.
• Ленц А.Н. Научно-методические основы подготовки квалифицированных борцов – М., 200 – 33 с.
• Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. – Киев, 1999.
• Набатникова М.Я. Взаимосвязь уровня разносторонней физической подготовленности и спортивных результатов у юных спортсменов // Теория и практика физической культуры. – 1984, № 10. – с. 24 – 28.
• Набатникова М.Я. Основы управления подготовкой спортсменов. – М.: Физкультура и спорт, 1982. – 266 с.
• Олзоев К.С. Тренировка в спортивной борьбе. — Улан-Уде, 1999.
• Оценка технической подготовленности борцов / А.А.Новиков, О.П.Юшков, В.А.Никуличев и др. // Спортивная борьба: Ежегодник. – М., 199 – с. 40.
• Палецкий Д.П., Михеев П.П. Основы развития физических качеств в спортивной борьбе. – Брянск, 1995.
• Письменский И.А., Коблев Я.К., Сытник В.И. Многолетняя подготовка дзюдоистов. – М.: Физкультура и спорт, 1982.
• Проблемы спортивной тренировки / Под общей ред. С.В.Каледина и В.М.Дьячкова. – М., 1961 – Вып.I. – 317 с.
• Ратов И.П. Двигательные возможности человека. – Минск, 1994.
• Система подготовки спортивного резерва / Под ред. Никитушкина В.Г. – М., 1994. – 316 с.
• Скоростно-силовая подготовка юных спортсменов / Под ред. В.П.Филина – М.: Физкультура и спорт, 1968.
• Совершенствование технического мастерства спортсмена (педагогические проблемы управления) / Под ред. В.М.Дьячкова. – М.: Физкультура и спорта, 1972. – 291 с.
• Современная система спортивной подготовки / Под ред. Ф.П.Суслова, В.Л.Сыча, Б.Н.Шустика. – М., 1995.
• Станков А.Г., Климин В.П., Письменский И.А. Индивидуализация подготовки борцов. – М., 1984.
• Станков А.Г. Подготовка дзюдоистов. Монография. – М., 1994.
• Талыкин Г.П. Физическая и волевая подготовка студентов, занимающихся спортивной борьбой. – Воронеж, 2002.
• Туманян Г.С. Спортивная борьба: отбор и планирование. – М.: Физкультура и спорт, 1984.
• Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.I. Пропедевтика. – М.: Советский спорт, 1997.
• Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.II. Кинезиология и психология. – М.: Советский спорт, 1998.
• Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.III. Методика подготовки. – М.: Советский спорт, 1998.
• Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.IV. Планирование и контроль. – М.: Советский спорт, 2000.
• Фарфель В.С. Классификация движений в спорте // Теория и практика физической культуры. – 1970, № 11. – с. 20 – 24.
• Фарфель В.С. Физиология спорта. – М.: Физкультура и спорт, 1964.
• Филин В.П. Воспитание физических качеств у юных спортсменов. – М.: Физкультура и спорт, 1974.
• Филин В.П., Фомин Н.А. Основы юношеского спорта. – М., 1980.
• Филин В.П. Теория и методика юношеского спорта: Учебное пособие. – М., 1987.
• Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. Теория и методика физического воспитания и спорта: Учебное пособие. – М., 2000.
• Чудинов В.И. Зависимость абсолютной и относительной силы человека от величины его мышечной масс // Теория и практика физической культуры. – 1960, № 11. – с. 8 – 11.
• Чудинов В.И., Мульчин А.И. Исследование топографии мышечной силы тяжелоатлета // Теория и практика физической культуры. – 1966, № 8. – с. 43 – 46.
• Чумаков Е.М. Физическая подготовка борца. – М., 1996.