Дипломдық жұмыс. Ақша-несие саласындағы кылмыстардың ұғымы

Мазмұны

 

КІРІСПЕ………………………………………………….…………………-бет

 

1. ТАРАУ. Экономикалық қызмет  саласындағы  қылмыстардың  нысаны
   • Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар ұғымы,

түсінігі…………………………………………………………………………………………-бет 

1.2.  Экономикалық   кызмет және кәсіпкерлік қызмет   саласындағы қылмыстардың түрлері……………………………………………………бет

1.3.  Банкроттық жағдайындағы заңсыз іс-әрекеттердің нысаны…..…-бет

 

2. ТАРАУ. Ақша-несие саласындағы  кылмыстардың ұғымы

2.1. Бағалы  қағаздар   щеңберіндегі   кылмыстардың ұғымы…………-бет

2.2. Экономикалық  контрабанда — экономикалық қызмет саласындағы қылмыс…………………………………………………………………….-бет

• Несиені заңсыз алу және мақсатынсыз пайдалану………………-бет

 

3. ТАРАУ. Компютерлік ақпаратка заңсыз кіру, ЭВМ үшін зацды

бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату………………….-бет

 

Қорытынды……………………………..………………….………….-бет

Пайдаланылған әдебиеттер………………………….……………….-бет

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Қылмыстық кодекстің жетінші тарауы экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарға арналған.

Осы тарауға енген қылмыстарды топтық объектісі-экономикалык қызмет саласын кұқықтық жолмен реттейтін өзара біртектес қоғамдык пен істелген қылмыс жоқ.  Бірақта жекелеген  қылмыс түрлері кінәнің екі нысанымен жасалады, іс-әрекет қасаканалықпен, ал қоғамға қауіпті зардапты абайсыздықпен.

Қылмыстың субьектісі-жалпы, сондай-ак арнаулы субьекті болуы мүмкін. Осы тараудағы барлык кылмыстар үшін субьектінің жауаптылығы 16 жастан басталады.1

Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың арнаулы субьектілері болып қызмет бабын пайдаланып жасаған мемлекеттік органның лауазымды адамдары, сондай-ақ коммерциялық немесе баска үйымдардың баскарушылары немесе жеке кәсіпкерлер танылуы мүмкін.     Тікелей субьектісі бойынша экономикалык кызмет саласындагы қылмыстарды шартты түрде мынадай түрлерге бөлуге болады.

1) қәсіпкерлік саладағы және экономикалык кызметтің баска да сала-сындағы қылмыстар;

2) ақша-несие саласындағы қылмыстар;

3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар;

4) сауда және халыққа қызмет көрсету саласындағы қылмыстар;

5) экономикалық қызмет саласындағы баскада кылмыстар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ТАРАУ. Экономикалық қызмет  саласындағы  қылмыстардың  нысаны

 

• . Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар ұғымы, түсінігі

Қазақстан Республикасының  экономикалық қауіпсіздігінің, кәсіпкерлердің заңды мудделері мен құқықтарының қорғалуын қамтамасыз    ету   ісінде   экономика  саласындағы  қылмысқа қарсы белсенді курес жургізудің теориялық, жэне     тэжірибелік маңызы зор.

Қaзipri кезде экономикалық, қызмет саласындағы қызметтік қылмыстылыққа қарсы күрес жургізу мэселесіне ерекше назар аударылуда. Себебі,  қылмыстылыктың   дәл  осы түрі қоғамның өміpi     мен кызметінің көптеген саласына бойлай еніп, қоғамның, экономикалық құқықтық және iзгілік   негіздерін  шайқалтып,  мемлекеттік дұрыс  қызмет етуіне кедергі  жасайды.

Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі келтіру тусінігі мен онын, сапалық сандық сипаттамасын қарастырайык. Бұл үшін алдымен, экономикалық  жэне коррупциялык   қылмыстылық түсінігі  мен сипаттамасын қарастырғанымыз жөн.  Себебі  талдау жасауымыздың  нысаны кылмыстық заңнама бойынша экономикалық к,ызмет саласындағы  қылмыстарға жата-ды. Заңды  кәсткерлік қызметке  кедергі  келтіру мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғалары тарапынан жасалады, сөйтіп жемқорлықтың етек жаюына жағдай туады. Бұл сезімізді КР бас прокуроры мен эділет министрінің   «Коррупциялық  қылмыстар туралы» бірлескен бұйрығымен қуаттауға болады, онда біз қарастырып отырған қылмыс коррупциялық қылмыстар қатарына жатқызылған. Соңғы он жылда экономика­лық қылмыстылық криминалистердің ерекше назарын тартуда. Ішкі  ітер органдары  басқа  да құқық қорғау құрылымдары өз қызметінде  қылмыстың  осы түріне  қарсы күреске ерек­ше орын бөлуде1. Ал ғалымдар дәстүрлі  криминология  ғылымынан арнайы бағыт немесе сала ретінде экономикалық  криминологияны  бөліп   шығару  туралы  пiкip   устануда.

 Экономика саласындағы  қылмыстылықтың өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл  жоғары дәрежелі  жасырындық,  жылдамдылық, өсіңкілік,  тез өзгеруге  кабілеттілік  және шаруашылық  етудің жаңа  жағдайлары  мен ережелеріне (экономикалык құқытың жаңалықтарға жэне т.б.) бейімделе алушылық.

Қазіргі заманғы экономика са­ласындағы қылмыстылықты кри-минологиялық талдау үшн қыл­мыстық статистика мәліметтері құқық қолдану  тәжірибелік  деректерін  белгілі  мөлшерде  пайдалануға   болады.

Ресми статистика қылмыстылыктың ахуалы есебін мына көрсеткіштер  бойынша  жургізеді  жәбірленушілердің,  жасалған  қылмыстар туралы берген арыздары  мен өтінеіштерінің  саны; тіркелген қылмыстардың  саны;   қылмыс жасаған адамдардың анықталғанының  саны; күшіне енген үкімдер бойынша қылмыс үшін кінәлі сотталушылардың  саны.

Қылмыстылық  сипаттамасы толық  болу  үшін оның  сапалық және сандық  өлшемдері  сияқты  керсеткіштерін  пайдалануымыз  қажет.  Олардың   негіздері   аху­алы    динамикасы   және   құрылымы.

Қылмыс   динамикасының   статистикалық  жағдайы қылмыстық кудалау органдарыньң  қылмыстарды уақтылы анықтау және тіркеу, оларды ашу және кінәлілерді   әшкерелеу, әдсі жазадан   құтылмаушылықты     қамтамасыз   ету  бойынша   қызметінің  пәрменділігіне  де  байланысты.

2001 жылы еліміз бойынша 14 741 экономикалық қылмыс анықталды.  Соның  ішінде  Қарағганды   облысының   көрсеткіштері   ең жоғары  —  1   596,  Оңтүстік  Қазақстан  облысы – 1 334,   Шығыс Қазақстан  облысы  1 165,  Қостанай  облысы  —  946,   Алматы   облысы     -917,  Павлодар  облысы  — 907,   Ақмола  облысы   —     833  және  Алматы қаласы  — 1 246 қылмыс.

2002 жылғы 9 айда  қылмыстық  қудалау  органдарында   республика бойынша   экономикалық  кызмет  саласында  4 699   қылмыс   тіркелді,  бұл тіркелген  кылмыстардьң  жалпы санының  4,62   пайызын  құрайды.  Бұл жерде  қыл­ мыс  санының  тұракты есеп  отыруы  байқалады. Салыстырар болсақ   2001   жылдың   осындай  мерзімде   4   471    қылмыс  тіркелген, яғни  ерсеткіш  228  қылмысқа  артқан.

Қылмыстық қудалау органдарына  таратып  қарағанда қаржы полициясы органдары 3 386  қылмысты, ішкі  істер  органдары  981  қылмысты, кеден — 313 және ұлттық  қауіпсіздік  органдары  19  қылмысты  анықтаған.

Қылмыстылық құрамында  маңызы шамалы және бір көріністік, күрделі зерттеуді қажет етпейтін,  анық  сипаттағы және қоғам  үшін  аса қауіпті  емес  қылмыстар  бұрынғыдай  басым болып келеді. Бұл  қылмыстар-дың залалы елу жуз теңгеден сәл ғана  асса да, олар эко­номикалық қылмыстардың  ашылу  пайызын реттеудің  жағдайды  ескерген дұрыс болар.1

       Біріншіден қазіргі уақытқа дейін отандық және шетелдік криминология ғылымында неғұрлым жалпы болып табылатын «экономикалық қылмыстылық» категориясының жалпы мойындалған анықтамасы әлі  қабылданған жоқ. Эрине бұл  факт жоғарыда аталған  категорияға қарағанда жеке, жарыса бағынған сипатта болатын «экономика саласындағы    қылмыстылық» түсінігін  баян ету ушш жалпы қабылданған көзқарасты табу жолын   қиындатады  екіншіден, криминологиялық жіктеудің қылмыстық  құқықтық  жіктеумен толық  сэйкес келе беруі шарт емес, демек экономи­ка саласындағы  қылмыстылық  деген  құбылысты  криминологиялық  талдау  қолданыстары заңнамамен  шектелмейді және көзқарастар мен  өлшемдер таңдап алу жағынан зерттеушілерге айтарлықтай еркндік  берешегін бұл келешекте оңды  әдістемелік  шешім  табуды  оңайлатады.

Экономикалық  қызмет  жалпы  алғанда  адам  қызметінің  маңызды құрамдас  бөлігіп бола отырып экономика, шаруашылык, жүргізу кәсіпкерлік салаларын   камтиды.

Экономикалық қызметті  кәсіпкерлік кәсіпкерлік  қызмет  деп түсіну осы саладары  кылмыстылықты  криминологиялық  талдау  мақсаттары ушін  қолайлы.  ҚР   ҚК-ң   7-тарауына енген  қылмыс  құрамдарының  басым көпшілігінің   кәсіпкерлік  саласына тікелей  қатысты  болып отырғаны да осыныкң  пайдасына келеді. Басқаша  айтсақ экономикалық қызмет са-ласындағы қылмыстылық кәсіпкерлік саласындағы кәсіпкерлік қызмет саласындағы  қылмыстылықты өзі  деп шартты түрде айтуға болады. Бұл ретте осындай немесе ұқсас интерпрентацияда түсіндіретін және кри­минология ғылымы айналысқа енгізіп жатқан  «экономика сала­сындағы қылмыстылық» категориясы  өзінің  мінісі   жағынан озық  индустриялық елдердің мамандары арасында тараған «экономи­калық қылмыстылық» анықтамасына  жақын  тұрғанын   атап   кеткеніміз  дұрыс.

Расында да, шетелдік криминологтар әдетте экономикалық қылмыстарға жалған банкроттық  несие берушілеррді алдау, жалған фирмалар ұйымдастырумен  байланысты  алаяқтық  сенімге  кіріп  қиянат ету, валюталық  қылмыстар   чектер  мен вексельдерді  ақша  мен  құжаттарды  қолдан  жасау монополизмнің  әр түрлі  көріністері   жэне арам ниетті бәсекелестік  пен кедендік  қылмыстарды жатқызады.

Сонымен  бүгіндері  отан­дық  ғылымға енгізіліп  жатқан   «экономика  саласындағы қылмыстылық»  түсінігі   мазмұны  этимологиясы жағынан тұтас алғанда  шетелдік  мамандардың  колданып  жүрген  «экономикалық  қылмыстылық»  түсінігіне  бара-бар. Бұның біздің  криминологтардың басқа елдерден әріптестерімен   өзара түсінісуін жақсарту қылмыстық статистика деректерін дұрыс салыстыру превенция  шаралары  бойынша  жалпы  ұсыныстарды  айқындау және т.б. үшін  жағымды болары анық.

Экономика саласындағы  қылмыстылыктың өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл — жоғары дәрежелі  жасырындық  жылдамдылық, өсіңкілік, тез өзгеруге  қабіеттілік  және  шаруашылық етудің  жаңа  жағдайлары мен ережелеріне экономикалық-құқықтық жаңалықтарға және т.б.  бейімделе алушылық.1

Қазіргі  заманғы  экономика са­ласындағы қылмыстылықты кри-минологиялық талдау үшн қыл­мыстық статистика мәліметтер құқық қолдану  тәжірибесінің  деректерін  белгілі  мөлшерде  пайдалануға  болады.

Ресми статистика қылмыстылықтың ахуалы есебін мына көрсеткіштер  бойынша жүргізеді  жәбірленушілердің  жасалған  кылмыстар туралы  берген арыздары  мен  өтініштерінің саны  тіркелген  қылмыстардың саны; кылмыс жасаған адамдардың  анықталғанының саны; күшіне енген үкімдер  бойынша қылмыс үшін  кінәлі сотталушылардың саны.

Қылмыстылық сипаттамасы толық болу үшін оның сапалық жене сандық  өлшемдері  сияқты  керсеткіштерін  пайдалануымыз  қажет.  Олардың негізгілері   аху­алы,  динамикасы және  құрылымы.

Қылмыс динамикасының  статистикалық  жағдайы қылмыстық қудалау органдарыньң қылмыстарды уақтылы анықтау және тіркеу оларды ашу және кінәлілерді  әшкерелеу  әдісі  жазадан  құтылмаушылықты  қамта

масыз  ету   бойынша   қызметінің  пәрменділігіне  де  байланысты.

Қылмыстылық құрамында  маңызы шамалы және бір көріністік күрделі зерттеуді қажет етпейтін анық сипаттағы және қоғам  үшін аса қауіпті  емес қылмыстар  бұрынғыдай  басым  болып келеді. Бұл кылмыстар-дьң  залалы екі жүз теңгеден сәл ғана асса да, олар эко­номикалық қылмыстардың ашылу пайызын реттеуді  құралы болып отыр. Олардың қатарында мынадай кылмыстарды атауға  болады тутынушыны алдау — 1 179 (ҚР ҚК 223-бабы), заңсыз кәсіпкерлік — 775 (К,Р К,К 190-бабы), ақшаны қолдан жасау және өткізу — 509 (ҚР ҚК 206-бабы), акциз алымдары маркаларын қолдан жасау және пайдалану — 421 (ҚР ҚК 208-бабы).

Эдетте, осы қылмыстар бойынша қылмыстық жауапкершілікке шағын  сауда орындарының сатушылары және аз мөлшерде  жалған ақша мен акциз маркаларын сатумен айналысатын табысы аз азаматтар тартылады. Ал ақша мен акциз маркаларын қолдан жасайтын адамдар анықталмайды  да, тиісті  жазасын  алмайды.

Экономикадағы қомақты кылмыстар саналатын қылмыстар бойынша козғалған қылмыстық  істердің саны болмашы ғана: жалған банкроттық — 2,  банктік операциялар жөнінде көрінеу жалған деректер табыстау — 6, заңсыз банктік қызмет — 1, көпшілік сауда-саттық  пен  аукциондар  өткізудің  белгіленген  тәртібін  өрескел бұзу — 2. Ал бағалы кағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу, компьютерлік  ақпаратқа  заңсыз қол жеткізу, ЭЕМ ушін зиянды бағдарламаларды жасау, пайда­лану және тарату, көрінеу жа­лған жарнама сияк.ты мацыз-ды кылмыстар бойынша бірде-бір к.ылмыс анықталмаған.  Тәжірибе  көрсетіп  отырғандай,  мұндай қылмыстар

көбінесе жасырын сипатта болады.

Қылмыстық  қудалау органдарының өндірісінде экономика саласындағы қылмыстар бойын­ша 5 971 қылмыстық іс болған Солардың  ішінде  2 999  іс  бойын­ша өндіріс  аяқталған бұл өндірісте болған  қылмыстық істерді  жалпы санының 50 пайызын құрайды. Соның ішінде со­тқа жіберілген — 2021 іс және ақталмайтындай негіздер  бойын­ша  тоқтатылғаны  —  987  қылмыс­тық  іс.

Қазіргі уақытта экономикадағы қылмыстылықтың  ең қауіпті бағыттарының ішінде  криминологтар  мыналарды ерекше атайды:

1. қаржы несие  қатынастары және банк қызметі  саласында
   жасалатын  қылмыстар;
2. сыртқы  экономикалық  қызмет  саласындағы  қылмыстар;
3. мемлекеттік    мүлікті   жекешелендіру  саласындағы
   кылмыстар;
4. тұтынушылар  нарығы  саласындағы   қылмыстар;
5. бағалы қағаздар  нарығындағы   қылмыстар;
6. салықтықылмыстар.
   Қорыта келгенде  криминологиялық алдын алу жағынан карағанда  экономикалық  қылмыстың  ұйымдасқан  қылмыспен тығыз  байланысты екенін  айтқанымыз жөн.  Осындай  қылмыс-тарға  пайдакүнемдік  сарын  рана,  коммерциялық құрылым-дардын  жеке азаматтардың немесе ұйымдардың заңсыз жолмен баюға  деген  ұмтылысы  тән.

 

 

1.2.  Экономикалық   кызмет және кәсіпкерлік қызмет   саласындағы қылмыстардың түрлері

 

Ұйымдық-құқықтық нысандарына немесе меншік нысандарына қарай жеке кәсіпкерлердің немесе комерциялық ұйымының құқықтары мен заңды мүдделерін шектеу, сондай-ақ жеке кәсіпкср мен комерциялық үйымның дербестігін шектеу не оның кызметіне озгеде заңсыз араласу егер осы әрекеттерді лауазымды адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаса, сол сиякты заңды күшіне енген сот актілсрін бұза отырып немесе үлкен залал шектіріп жасалса, заңда кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау болып табылады.1

Қазақстан Республикасының Конститутциясы әркімнің кәсіпкерлік қызмет екендігіне, өз мүлкін кез-келген заңды кәсіпксрлік қызмет үшін   еркін пайдалану құқығына кепілдік берген Қазақстан Республикасының Азаматтык кодексінің 10-шы бабына сәйкес кәсіпкерлік меншік түрлеріне карамастан   азаматтар   мен   заңды   тұлғалардың   тауарларға сұранымды канағаттандыру арқылы пайда немесе жеке   табыс   табуға бағытталған, жеке меншікке   не   мемлекеттік   кәсіпорынды   шаруашылық басқару құқығына негізделген ынталы қьгзметі. Кәсіпксрлік қызмет кәсіпкердің   атынан, оның тәуекел етуімен және мүлікті жауапкершілігімен жүзеге асырылады.   Мемлекет  кәсіпкерлік   кызмет еркіндігіне    кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды камтамасыз етеді.   Заңға сәйкес әрбір адамзат лицензия берілетін қызмет түрлерінсн баска кәсіпкерлік қызметті. Кімнің де болсын рүксатын алмай-ақ, жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өткізген соң жүзеге асыруға құқылы.ІІІаруа қожалығы  да кәсіпкерлік    қызметпен     заңды     тұлга    болып табылмай-ақ,   шаруа қожалығын мемлекеттік  тіркеуден өткен соң жүзеге асырады. Заңды тұлғалар     белгіленген  тәртіпке сәйкес әділет министрлігі органдарында мемлекеттік тіркеуден өтіп, кәсіпкерлік қызметпен айналысады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 17 сәуірдегі «Лицензиялау туралы» заң күші бар жарлығына сәйкес кейбір кәсіпкерлік кызмет түрімен айналысу үшін жеке немесе заңды тұлгаларга белгілі бір мерзімге, кызметтің белгілі бір түрімен айналысуға және оны жүзеге асырудың шарттарын белгілейтін ресми құжат болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы Шетелдік азаматтар кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін Қазақстан Республикасының 1994 жылы 27 желтоқеандағы «Шет елдік инвестициялар туралы» заңына сәйкес тіркеуден өтсді.

 Осы қылмыстың обьектісі болып кәсіпкерлердің мүддесін қоргайтын қогамдык қатынастарға қол сүғу болып танылады. Ондай қоғамдық қатынастар тізбегі Қазакстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» 1997 жылғы 6 маусымдағы арнайы заңында көрсетілген.

Обьективтік   жағынан   кылмыс   мына   төмендегі   бірнеше   балама әрекеттер арқылы сипатталады.

а)  үйымдық     қүқықтық нысандарына немесе меншік нысандарына карай жеке кәсіпкердің немесе коммерциялык ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерін шектеу.

б) жеке кәсіпкер мен коммерциялык ұйымның дербестігін шектеу, не оның қызметіне өзге заңсыз араласу.

в)  сол сияқты заңды күшіне енген сот актісін бұза отырып жасалган осы қылмыс.

г) немесе үлкен залал келтіріле отырылып жасалған осы әрекеттер.

Ұйымның -кұкықтық нысандарына немесе меншік нысандарына ка-рай жеке кәсіпкердің немесе комерциялық ұйымның кұкықтары мен заңды мүдделерін шектеуге заңда белгіленген кәсіпкерлік кызметін түрін таңдап алуға кедергі жасау, кәсіпкерлік қызмет түрімен айналысуға субьектілердің тең құқығын бұзу , жеке немесе комерциялық ұйымдардың кәсіпкерлік қызметін ашық немесе көмескі түрде тіркеуден жалтару, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға лицензия беруден негізсіз бас тарту немесе лицензия беруден ашық жалтару, жеке немесе комсрциялық ұйымдардың кәсіпкерлік қызметін экономикалық, ғылыми — техникалық немесе құқыктық жағынан негізсіз колдану, азаматтардың, заңды тұлғалардың, мемлекеттік баскару органдарының заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасауына байланысты әрекеттеріне сотқа шағымдану мүмкіндігін шектеу немесе одан айыру т.б. әрекеттер жатады.

Жеке кәсіпкер мен комерциялық ұйымның дербестігін шектеуге не оның кызметіне өзге де заңсыз араласуға өндірістік бағдарламаларға өз бетімен жасау мүмкіндіктеріне кедергі қою өз өнімдеріне тұтынушылар мен өткізушілерді сұрыптап алуды, олардың бағарын дербес белгілеуді шектеу; жеке немесе заңды тұлғалардың мұлкін; мүліктің құқығын, интеллектуалдык меншік обьектілерін, каржысын келісім шартты негізінде пайдалануды тежеу; сыртқы экономикалық кызметті жүзеге асыруға негізсіз араласу әрекеттері жатады.1

Заңды күшіне енген сот актісін бүза отырып заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасауға — жеке немесе ұйымдардың заңды кәсіпкерлік кедергі жасалуына байланысты кәсіпкердің шағындану негізінде анықталып, кәсіпкердің сотка шағымдану негізінде анықталып, сот құжатында көрсетілген, заңды күшіне енген талаптарды бұзу әрекеттерге жатады.

Ірі залал келтіріле отырылып жасалған кәсіпкерлік кызметке кедергі жасауға азаматтық айлық есептік көрсеткіштен жүз есе асатын соммада келтірген зиян, не ұйым мен мемлекетке кылмыс жасалған сәтке Қақақстан Республикасының заңдарында белгіленген айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе асатын соммада келтірілген зиян жатады. өзінің заңдылык кұрылымына қарай талдап отырылған қылмыс құрамы формальдық материалдық құрамға жатады. Қылмыс 189-бапгың диспозициясында көрсетілген балама әрекеттердің біреуі жасалса аяқталған деп саналады.

Субьективті жағынан қылмыс тікелей касаканалық аркылы істеледі. Кінәлі адам өзінің іс әрекеті арқылы заңсыз кәсіпкерлік қызметкс ксдергі жасалғанын сезеді, біледі және соны тілейді.

Қылмыстың субьектісі арнаулы субьект, кәсіпкерлік кызметті тіркейтін, лицензия беретін мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары.

Кәсіпкерлік кызметті тіркеуден өткізбей не рұксат алу міндетті болған жағдайда арнаулы рұқсатсыз немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру, сондай-ак кәсіпкерліктің тыиым салынған түрлерімен шұғылдану, егер осы әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, ірі мелшерде табыс берумен байланысты болса іс — әрекет заңсыз кәсіпкерлік деп танылады.

Азаматтардың кәсіпкерлік қызметін тіркеудің тәртібі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 19-бабында көрсетілген. Осыған орай азаматтар арнайы көзделген жағдайларды қоспағанда заңды тұлға құрмай-ақ мемлекеттік тіркеуге тұрған уақыттан бастап қызметксрлік қызметпен айналысуға кұқылы.

Сондай-ақ шаруа кожалығы; мердігерлік шарт және өзге де азаматтық құқықтың шарттары негізінде бір жолғы тұрмыс атқаратындар; көтерме және бөлшек сауда желісінен басқа өздеріне тиесілі мүлікті, сондай-ақ өндірілген, өңделген, сатып алынған өнімдерді оған қоса импорттық өнеркәсіптік жеке азык түлік тауарларын сол үшін арнайы бөлінген жерлерде немесе комиссиялық дүкендер арқылы сатумен айналысатын азаматтар; жұмыс істеп; қызмет көрсегуден түскен түсімі жылына ең теменгі жиырма жалақы жиынтығынан асиайгын азаматтар мемлекеттік тіркеуден босатылады, бүлар заңды тұлғалар кұрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырады.

Азаматтық кодекстің 42- бабына сәйкес заңды түлгаларды мемлекеттік тіркеудің тәртібі көзделген. Осы және жеке кәсіпкерлік туралы 1997 жылғы 5 маусымдығы заңға «лицензиялау туралы» зац күші бар жарлыкка сәйкес кәсіпкерлік қызметті атқару арнаулы рұқсат

лицензия болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Осыған орай осы кылмыстық обьектісі кәсіпкерлік кызметті жүзеге асырудың мемлекет белгіленген біркалыпты дұрыс қызметтік қызметін қамтамасьп стетін когамдык катынастар болып табылады.

Қылмыс обьективтік жағынан мынадай балама әрекеттерден кұралады;

1)     Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізбей не рұқсат алу қызмепі болған   жағдайларда   арнаулы   рұқсатсыз   немесе   лицензия   шарпарын бұзып  жүзеге асыру.  Кәсіпкерлік  қызметті  тіркеуден  өткізбей  жүзеге асыру заңда белгіленген тіркеу тәртібін бұзып, бұл әрекетті жүзеге асыру болып табылады.

Рұқсат алмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда заңда белгілен қайсыбір-кәсіпкерлік қызметті аткаруға арнаулы рұксат алу жарпарын бүзу жатады. Лицензия шарттарын жүзеге асыруға.

Лицензияда көрсетілген кызметті жүргізу, немесе оныц жүзеге асырыруы тәртібін бүзу.

Қолдану мерзімі өтіп кеткен лицензияны пайдалану т.б.

2)     Кәсіпкерліктін тыиым сапынған түрлерімен жұғылдану. Зацда кейбір    қызметтін    түрлерімен    кәсіпкерлікпен    шүгылдануга    тыиым салынған.    Осыған  қарамастан  кәсіпкер заң  нормасын  бүзыІп,   ғылым салынған кәсіппен шұғылданады.

3)     Жоғарыда   көрсетілген   әрекеттер   азаматқа,   ұйымга   немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, не ірі мөлшерде табыс табумен байланысты болса.

Қылмыстық кодекстің осы бабының ескертуіне сәйкес заңсыз кәсіпкерлік және заңсыз банктік қызмет бапгарында сомасы 500 жүз айлық есептік көрсеткіштен асатын табыс-ірі мөлшердегі табыс деп, ал сомасы 2000 мың айлық есептік көрсеткіштен асатын табыс аса ірі мөлшердегі табыс деп танылады.

Ірі зиянның түсінігі ҚК-тің 189 бабының ескергуінде берілген — ол азаматтар үшін айлык есептік көрсеткіштен 100 есе, ай үйым мен мемлекетке 500 еседен асатын соммада болуы керек.

Заңсыз кәсіпкерлік қылмыс күрамы жөнінен магериалдык қүрамга жатады. Осыған орай қылмыс заңда көрсетілген ірі зиян келтірілуімем немесе ірі мөлшердегі табыс табумен байланысты аяқталган деп танылады. Субъективтің жакынан қылмыс кінәнін қасақаналык ІІысаны аркылы жасалады.

Қасақаналық тікелей немесе жанама болуы мүмкін. Қылмыстың субьектісі жалпы немесе арнаулы болуы мүмкін.

Қылмыстық кодекстің 190 бабының 2 тармагында осы қылмыстың ауырлататынын ;

а) үйымдасқан топ жасаған;

б)  аса ірі мөлшердегі табыс табумен ұштастырылған;

в)  заңсыз кәсіпкерлігі немесе заңсыз банктің қызметі үіліи бүрын сотталған адам жасаған түрлері көрсетілген.

Ұйымдасқан топтың түсінігі Қылмыстық кодекстің 31 бабыиың 3-тармағында көрсетілген. Аса ірі мөлшердегі табыстың түсінігі 190 бабтың ескертуінде берілген. Заңсыз кәсіпкерлігі немесе заңсыз банктік қызметі үшін қылмыстык кодекстің 190 немесе 191-баптары бойынша бүрын сотталған, бірак сотталғандық атағы заңда белгіленген тортіппен жайылмаған немесе алынбағандар танылады.

Ақша — несие жүйесіндегі қылмыстылык экономика саласындагы қылмыстардың ең қауіпті түрі болып отыр. Бұл қылмыс зацсыз кәсіпкерліктің ерекше бір көрінісі болып табылады.

Қылмыстық заңда «Банктік қызметті тіркеуден өткізбей немесе рүқсат алу міндетті болған жағдайларда арнаулы рүксатсыз немесе лицеизиялау шаргіарым бүзып жүзеге асыру, егер осы әрекет азаматқа, үйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, не ірі мөлшерде табыс табумеи ұштасқан іс әрекеттер заңсыз банктік кызмет деп белгіленген.

Қылмыстың обьектісі — акша-несие жүйесіндегі заңмен белі ілеш си қоғамдық катынастарға қол сұғу болып табылады.

Обьективтік жағынан кылмыс құрамы мынадай бірнеше, жске дара әрекеттермен сипатталады:

банктік кызметті тіркеуден өткізбеу;

міндетті рүксат алуды сақтамау;

банктік қызметті лицензия шарттарын бұзып жүзеге асыру;

көрсетілген әрекеттер ұйымға, мемлекетке ірі зиянкелтіру немесе ірі мөлшерде табыс алумен байланысты болып табылады.

Банктік қызметті лицензиясыз жүргізу, тіркеуден өткізбеу заңсыз әрекет деп танылады. Міндетті лицензия алуды сактамау деп арнаулы заңда көрсетілген осы талаптарды сақтамау саналады. Лицензия шарттарын бүзуға осында рүқсат етілген банктік қызметті істемсй басқа қызметпен шүғылдану әрекеттері танылады.

Көрсетілген іс әрекеттер заңда көрсетілген ірі зиян келтірумен немесе ірі мөлшерде табыс алумен ұштасу қажет. Егер зеңда көрсетіліген қылмыстық зардап орын алмаса, онда кінәлі адам әкімшілік жауапқа тартылуы мүмкін.

Ірі зиян немесе ірі мөлшердегі табыстың түсінігі Қылмыстық кодекстің 190-191 баптарында берілген. Қылмыстың субьектісі болып заңсыз банктік қызметпен айналысқан Қазақстан Республикасының азаматы, шет елдік немесе азаматтығы жоқ адамдар танылады.1

Субьективтік жағынан кылмыс кінәсінің қасақана нысаны арқылы жүзеге асырылады. Бүл жерде қасақаналықтың тікелей нсмесе жанама түрі де орын алады.

ұйымдасқан топ жасаған;

аса ірі мөлшерде табыс табу мен  ұштаскан;

заңсыз  банктік   кызмет   немесе   заңсыз   кәсіпкерлік   үшін   бұрын сотталған адам жасаған әрекеттер заңсыз банктік қызмет жүргізу қүрамы-ның  ауырлататын  түріне  жатады.Бұл  белгілердің  түсінігі   Қылмыстық кодекстің   190-бабының 3  тармағында  көрсетілген  осындай  белгілерге ұқсас болып табылады.

 Заңсыз жолмен тапқан ақшаны заңдастыру, Яғни «лас ақшаны тазарту» тауарлар мен қызмет көрсету саласындағы экономикалық қылмыстардың бір түрі.

«Ақшаны тазартқанда» қылмыскер өз әрекетіне заңдылық кейіп беру үшін барлық негізгі әлеуметтік экономикалық институттарды және мүмкіндік тудыратын жағдайларды өте білгірлікпен пайдалану.

Заңды бизнесті ол , көбіне, өзінің ірі ауқымды заңсыз мәліметтерін бүркемелеу ,заңсыз жолмен тапқан ірі мөлшердегі ақшаны шетелге аудару үшін пайдаланады. Экономикалық түрғыдан алғанда, «Ақшаны тазарту» дегеніміз — жасырын корлар мен капиталды ашық экономикаға енгізу.

Үйымдасқан қылмыстың мақсаты алынған табыстыц негізгі бөлігін сыбайластық байланыс аркылы заңдастыру.

Сарапшылардың болжамы бойынша халыкаралық қылмыстық үйымның ақшасы әр түрлі жылжымайтын мүліктерге айналған, фирмалар мен кәсіпорындарға салынган, сондай-ақ 300 млрд долларға жуығы банктік есепте.Сонымен қатар оның жылдық табысы 120 млрд доллар шамасында.

Қылмыстық жолмен табылған «ақшаны тазарту» оның кімге тиесілі екенін жасыруды және басқа жаққа ауыстыруын қажет етеді.

Үйымдасқан кылмыстың табысы болуы оның «ақшаны тазарту» қабілетіне негізделген.

«Ақша тазартуды» бетімен жіберу — қаржы ұйымдарының әлеумет» тік, экономикалық және саяси қүрылымдарын ақсатады.

Заңсыз қаржылатындыралатын кәсіпорындар бәсекені түншык-тырады. Қоғамға түсетін салык салмағы артады.

Тікелей банктік күрылымдар арқыры қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазартудың алдын алу мәселесі бір қатар халықаралық конферен-цияларда, атап айтканда, 1990жылғы Гаванада, 1991 жылғы Сузалада тал-қыланады. Бұл мәселені талкылаған кезде сарапшылар банктік құпияның «тазартуды» жеңілдететін және қылмыстық жолмеп алынған акционерлік бақылау жасауды қиындататынын тілге тиек етті.

Банк операциялары мен бақылау жасау практикасының ережелері бойынша БҰҰ Комитетінің принциптері туралы мәлімдемеде де бұл мәселелердің дұрыс шешуіне көмегін тигізеді. Бұл  мәлімдемеде клиентте жеке басын анықтаудың кажеттігін күдікті мәмілелер жасаудан банктің бас тартуын, әкімшілік органдармен салыстырмалы құпиялық ережесінің щеңберінде ғана карым — қатынас жасауды қарастырады.

Бірқатар елдер жасырын банк есептеріне тиым салу жөнінде ішінара қабылдау, дегенмен, бүл тұрұыда Австрия, Люксимбург, Щветция сияқты елдерде белгілі бір шектеулер әлі бар. Біркатар елдердің банктерінде не барлык операциялардың, не ірі ақшамен операциялардың ішкі тіркеуін сақтаған.

Капиталдың түсуін бақылауды Щвецария катайтты. 28 мыц Щвецар франкісінен артық сомма түскен клиенттің есебін барлық банкілер тексеруге тиісті. Заңсыз ақша операцияларына қатынасқан үшін белгіленген жаза қатайған, заңсыз алынған ақша тәркіленеді.

Уругвайда орнаған жаңа тәртіп бойынша, шыққан тегі күдік тудыратын ірі салымдарға және оларды ауыстыру операциясына катаң бакылау орнатылған. Мақсат қылмыстық жолмен табылған ақшаны тазартуға тоқтауыл жасау.

Бұл елде бұрын орын алған салым қүпиясы және банкирлердің онша талап қоймауы ұйымдасқан кылмыстың етек алуына мүмкіндік туғызған болатын.

Ал, жаңа ережеге сәскес кез келген ірі салымның шыққан тегі мұқият тексеріледі, құжат арқылы расталынады. Австрия заңы бойынша банк күдікті салым түскен бойда полицияға хабарлауы тиіс.

АҚШ-та банк қүпиясы туралы заң жұмыс істейді, Конгресс сол заңға сәйкес «Ақшаны тазартудың» алдын алу операциясын заңдастыруға әрекет жасайды.

Қазір банк мәселесі 10 мың доллардан асатын әрбір салым бойынша валюта операциясы жөнінде есеп береді және басқада есептер жүргізеді.

АҚШ-тың «Жасырын ақша қаражатын ипвестициялау жөніндегі операциялар туралы» Заңды күдікті қаржы операциялары туралы құқық қорғау органдарына өз еркімен хабарлаған банкті айыппұлдан босатады. Қылмыстық ақшаны тазарту, іздестіру, басып алу және тәркілеу жөніндегі Европа Конвенциясын Республикада практика жүзінде іске асыру мамандырылған мемлекеттік органдар құруды қажет етеді . Мысалы; Францияда қылмыстык капиталды іздестіру жұмысымен эономика және қаржы министірлігі жағынан арнайы құрылған «Тракфин» тобы айналысады.

Егер ірі ақша аударымы жайында банктен келіп түскен ақпарат күдік тудырса, мотериял прокурорға беріледі. Содан кейін полицияға және кеден қызметіне тергеу жүргізу жайында нұсқау беріледі.

Щветцияда құрылған қаржы полицияның міндеті кару жарақты, мұнайды контрабандалық жолмен сатып, жасырын есірткі сатып түсірген ақшаны Щветция банктері аркылы «тазартуды» көдеген халықаралык кылмыстык топтарды анықтау, оларға тосқауыл болу.

Бұл өзекті мәселені шешу үшін Қазакстан дүние жүзілік қауымдастықпен тығыз байланыста болуы тиіс.

Мұндай қызметті БҰҰ шеңберінде ұйлестіруге талпыныс Бас хатшының экономикалық және әлеуметтік кеңестің екінші сессиясына 1990 жылы ұсынған баяндамасынды, БҰҰ-ның есірткімен күресуге бағытталған қоғамдык жоспарында болды. БҰҰ  жұмысының.

Дүниежүзілік    бағдарламасында    да    қаражаттың    заңсыз    айналымы, қаражаттың заңсыз түсімі және банк жұйесін заңсыз пайдалану арқылы жинакталған   ақша   қаражатының   зардаптарымен   күресу   үшін   тиісті шаралар ұсынылған.

Ақшаны тазартумен күрестегі қылмыстың жазалау саясаты, ең алдымен, ұйымдасқан қылмысты сыбайластықтың материялдық құндылықтарын іздеп табуға, бақылауға алуға жәнеде тәркілеуге бағытталуы тиіс.1

Қылмыстық қызматтен түскен табысты тазалау, анықтау, алу және тәркілеу туралы 1990 жылғы Европалык конвенцияның ережелеріне сәйкес елдер «лас ақшаны» тазартудың мына қасақана іс — әрекеттерін қылмыс ретінде саралау үшін заңды шаралар колдануға тиіс, — олар;

а)   Материалдың  құндылықтың  заңсыз  екендігін   жасыру   немесе негізгі құқық   бұзушылықты жасаған кез- келген адамға оның өз іс әрекеті үшін    заңдык    салдардан    құтылуына    көмектесу    мақсатында,    сол материалдық құндылықтың қылмыстан келген  табыс екенін біле тұра адамның материалдык құндылықты конверсия жасауы немесе беруі;

б)    материалдык   кұндылықтың   немесе   оған   тиесілі    кұқыктың жаратылысын, тегін, орындалуын, козғалысын немесе оның анық кімге тиесілігін жасырып қалу немесе бұрмалау, егерде адам бұл материалдың құндылықтың қылмыстық жолмен істелгенін білетін болса;

в)   Материалдык кұндылықтарды сатып алуды, иемденуді  немесе пайдалануды, егер сатып алған адам құндылықтың қылсыстык жолмен келген табыс екенін білген болса.

Қылмыстың тікелей обьктісі қаржылык несиелік қатынастар, сондай-ақ кәсіпкерлік қызметтің заңдылыгын реттейтін қоғамдық катынастар.

Қылмыстың заты біле тұра заңсыз жолмен алынған ақша каражатты немесе басқа мүлік.

Қылмыстык кызметпен алынған табысты тазарту, анықтау, алу және тәркілеу жөніндегі 1990 жылдың 8 қарашасындағы Европалық конвенцияға сәйкес «табыс» термині кылмыстық жолмен алынған кез-келген материалдық пайданы білдіреді.

«Мұлік» термині — заттың немесе заттық емес, козғалатын немесе қозғалмайтын мұліктің кез-келген тұрін қамтиды, сондай-ақ адампың сол мұлікке немесе ондағы ұлесін куәландіретін заңдық құжат немесс қағаз.1

Ақша қаражаты тұсінігіне ұлттықта, шетелдікте валюта, қолма-қол ақша да, қолма-қол еместе кіреді.

Баю, парнография, жазөкшелік максатында сексті пайдалануға, балалармен кәмелетке толмағандарды сатуға тиым салу жөніндегі Европа Кеңесінің 1991 жылғы 9 қыркүйектегі ұсынысы да балалар мен кәмелетке тлмағандарды тән ләлаты үшін пайдаланудан түскен табысты алу және тәркілеу мүмкіндігін қарастырады.

Кәсіпкерлік — өз меншігіндегі, карызға алған және басқа қаражаттар мен мүлік есебінен, осы қызметке катысушылардың барлығы үшін өзәра тиімді нәтижелер мен табыстар алу мақсатындағы ынталы, күшіндагі заң щеңберіндегі, шаруашылық және басқадай қажет қызметтің бұл ашық, заңды формасы кылмыстық жолмен алынған ақша қаражатын «тазаргуға»  пайдаланылады.1

Басқадай экономикалық қызмет дагеніміз, мүлікті, оның ішінде, ақша қаражатын пайдаланумен байланысты, бірақ коммерциялык мақсатты көздемейтін кез- келген қызмет.

Белгілі бір экономикалык міндетті орындау мақсатында ақша қаражатымен жасалған операция аяқталғанда емес, бұл қаражаттың кез-келген қозғалысында, оның ішінде заңсыз иемденген мүлікті тазарту мақсатындағы мәмілені жүзеге асыру барысынды бұл  іс-әрекетті аяқталган деп санауға болады.

Субьективтік жағы. Кінәнің формасы қасақана жасағандық. Ең басты максаты тек табыс табу болып саналатын адамдарды қылмыстық жауапкершілік деп босатуға болмайды. Олардың пайдаланудагы заңсыз екендігі белгілі-бір ақша қаражатының шыққан тегіне немқұрайлы қарау жанама ниеттің көрініс табуы болып табылады. Саралау үшін себеп пен мақсаттың маңызы жоқ.

ҚК тің 193-бабының екі бөлігі мынадай ауырлататын мән жайларды қарастырады;

Егер қылмысты;

1) адамдар тобының алдын ала сөзбайласуы бойынша

2) әлденеше рет

3) адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаған болса.

Қызмет бабын пайдалану дагеніміз — мемлекеттік билік органының лауазымды адамының, мемлекеттік қызметкердің немесе жергілікті өзін-өзі баскару органы кызметкерінің сондай-ақ комерциялық және басқа мекемеге баскарушылық міндет атқаратын адамныц заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе мүлікті заңдастыруы.

Қызмет бабында берілген өкілеттік олардың қылмыстық жолмен тапқан мүлікті заңдастыруын жеңілдетеді.

Қылмыстың субьектісі — жасы 16-ға толған, есі дұрыс адам.

Заңсыз жолмен табылған ақша қаражаты немесе басқадай мүлік нақты кімнің карамағында болса, сол адам жауапкершілік көтереді.

Жарнамада жарнама берушінің пайдакүнемдік ниетпен жасаған және ірі зиян келтірген тауарларға, жұмыстарға немесе қызмет көрсетуге, сондай-ақ оларды өндірушілерге, орындаушыларға немесе сатушыларға қатысты көрінеу жалған ақпаратты пайдалануы-көрінеу жалған беру деп танылып, ол үшін қылмыстық кодекістің 198 бабында жауаптылык белгіленген.

Қылмыстың тікелей объектісі-экономикалық қызмет субъектілерінің адал бәсекелестігін реттейтін қоғамдық қатынастар.

Объективтік жағынан қылмыс құрамы іс-әрекет пен заңда көрсетілген зардаптың болуымен және іс-әрекет пен зардап арасындағы себепті байланыстың болуы арқылы сипатталады.

Жарнама дегеніміз тауардың құны немесе басқа да қызмет көрсетудің, оларға деген сұранысты туғызудың шарттары туралы ақпарат болып табылады.

Бұл қылмыстың объективтік жағы — жарнамада жарнама берушінің пайдакүнемдік ниетпен тауарлар, жұмыстар немесс қызмет көрсетулерге, сондай-ақ оларды өндірушілерге, орындаушыларға немесе сатушыларға қатысты жалған ақпаратты пайдалануы арқылы жасалады. Мысалы; тауардың сапасы туралы, жұмыс немесе қызмет көрсету-олардың адамдар және жануарлар дүниесіне қауіпсіздігі, тауардың дайындаушылары, жасалған орны, тауар белгісі туралы жалған ақпараттар беру.

Мұндай іс-әрекеттерімен күрес жүргізу тұтынушылар құқығын қорғау ассоциациасы арқылы жүзеге асырылады. Егер жоғарыда айтылған ақпараттарға көрінеу жалған мәліметтер берілсе, онда оның таратылуы осы кылмыстың объективтік жағының белгісін құрайды.

Көрінеу жалған жарнама беру үшін қылмыстық жауапталык тек қана ірі зиян келтірілген жағдайда орын алады. Құрылысы жағынан қылмыс құрамы материалдық. Субьективтік жағынан қылмыс тікелей қасаканалықпен және пайдакүнемдік мақсатпен істеледі.

Көрінеу жалған жарнама берген кінәлі адам өзінің жарнамада тауарларға, жұмыстарға немесе қызмет көрсетуге байланысты, сондай-ақ оларды өндірушілерге, орындаушыларға немесе сатушыларға қатысты көрінеу жалған ақпарат пайдаланғанын сезеді, тұтынушыларға және баскаларға ірі зиян келуі мүмкін екенін немесе мұндай зиян сөзсіз болатынын алдын-ала болжайды, бірақ пайда күнемдік максатымен соның болуын тілейді.1

Егер мұндай жарнама абайсыздықпен таратылса, онда іс әрекет кылмыс емес болып табылып, жауаптылык азаматтық құқык нормасы арқылы реттейді.

Қылмыстың субьектісі кәсіпкер, жарнама қызметін жүзеге асыратын жетекші немесе оны жүзеге асырушы.

Нарықтық қатынасқа көшу, бәсекенің дамуы экономикалық, коммерциялық, техналогиялық ақпараттарды мұқият корғауды талап етеді. Акпараттар шын және жасырын болған жағдайда ғана нағыз байлық болып есептеледі.

Өнеркәсіптік құпияға тиісті құқылық интелектуальдык өнімге деген кұкыктың оның өндірушіге ғана тиісті екендігіне негізделген. Ақпаратты корғау — мемлекеттік ұйымның, жеке адамның маңызды да ешкім ала алмайтын құкығы.

Дамыған елдерде кұпияландырылған ақпараттардың 50%-не дейінгі өнеркәсіптік және коммерциялык құпиялар болып табылады. Өнеркәсіп құпиялылығы           интелектуальдық меншіктің көріністерінің бірі.

Сондықтан да мемлекет құпиялау керек екенін көрсетуге тиіс емес, бірак құқықты корғауға және оның мемлекет мүддесіне қайшы келмеуін бақылауға тиіс.

Қылмыстың  тікелей  обьектісі       коммерциялык   немесе  банктік құпиялалардың қорғалуын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар.

Қылмыс заты  коммерциялык  немесе  банктік  кұпия.

Коммерциялык    құпия     дагеніміз   —      өзінің     үшінші     адамға белгісіздігімен құнды, оны еркін алуға болмайтындығы заңға негізделген және иесі оның жасырындығын қорғау үшін шара қолданатын ақпарат.

Банктік құпияда депозиторлар есебінің бар екендігі, оның иесі және нөмірі, банк клиенттері мен корреспонденттері туралы, осы есептердегі және банктің өз есебіндегі ақшаның қалдығы және қозғалысы туралы, банк операциялары туралы, шкафтарында және жайларында сақтауда тұрған мүліктердің бар екендігі, оның иесі штаты және құны жайындағы деректкр болады.

Банктік құпия тек есеп иесіне есеп иесініц банкте тікелей  катысуымен берілген жазбаша келісім бойынша кез-келген үшінші адамға, сонымен қатар , заңда қарастырылған жағдайларда, өкімет өкіліне ғана жария етіледі.

АҚШ та жеке өнеркәсіптің техникалық және технологиялық жетістіктерінің басым көпшілігі «өндіріс құпиясы» ретнде қорғалады. Бұл түсінікке бәсекелік күресте басымдылықты қамтамасыз ететін, заңмен немесе патентпен қорғалмаған, фирма қорғамайтын сол фирманың техникалық, техналогиялык,   ұйымдық және әкімшілік жетістіктері кіреді.

Мұндай құпиялары бар фирмалық құжатнамаларға «компания құпиясы» немесе «компания кызметкерлері үшін құпиялы»  гриф тағылады. Бұл текті барлық ақпараттар мұнда тауар ретінде қаралады, олардың белгіленген құны болады, сондықтан да «оның интеллектуалдык тегі ескеріліп, жеке меншікті қорғау туралы заң бойынша күзетке алынады».

Америка заңгерлері «өндіріс кұпиясы» терминіне мейлінше толық анықтама алмады, сондыктан да АҚШ конгресі 1960 жылы тиісті ұлттық заң қабылдау әрекетінен бас тартты. Дегенмен мұндай заңдар елдіц 22 штатында, жергілікті заң актілері аясында бар.

Америка фирмалары өздерінің өндірістік құпиялаларын корғауға міндетті түрдс шара қолданулары тиіс акпараттады басшылықтың қолына жинақтауға, қызметкерді жалдағанда олардың жұмыс істеген кезде де, жұмыстан шыкканда да қызметтік ақпараттарды жария етпеуін шартқа кіргізуге, фирма сатылған жағдайда да құпияны корғау кепілдігін көрсетуге тиіс.

Германияда да арам ниетті бәсекелік туралы заң бар, онда коммерциялық немесе өндірістік құпияны бөгде адамға хабарлағаны үшін, мұндай құпиялаларды білуге талпыныс жасағаны үшін жауаптылық көзделген.

Коммерциялық құпияға,заң, фирма-ұйымдардың сауда қаты-настарына, қаражат айналымының көлеміне, өткізу рыногының жағдайына, дайыдап берушілер мен тұтынушылардың банктік операцияларына қатысты мәліметтерді жатқызады.

Өндірістік кұпияға өнім өндіру тәсілдері, техналогия, еңбекті ұйымдастыру, техникалық жаңалықтар мен ашылымдар, зерттеу жұмыстарының сипаты мақсаты жайындағы мәләметтер жатады.

Қылмыстың обьективтік жағы құжаттарды ұрлау, комерциялық немесе банктік құпияны білетін адамды немесе оның жақындарын сатып алу немесе қоркыту, байланыс құралдарын ұстап қалу, арнайы техникалық құралдарды пайдалану жолымен, сондай-ақ заңсыз тәсілдер мен тиісті мәліметтерді жинау.

Қылмыста формальдық құрам бар және ол коммерциялық немесе банктік құпия болып табылатын мәліметтерді жинай бастаған кезде аяқталған деп танылады.

Қылмыстың субьективтік жағы — тікелей ниетпен сипатталады.

Субьект — жалпы жасы 16-ға толған, есі дұрыс адам.

Қылмыстық кодекстің 200 бабының 2 бөлігі коммерциялық нсмесе банктік кұпияны құрайтын мәліметтерді олардың иесінің келісімінсіз, бұл құпия қызметіне немесе жұмысына байланысты сеніп тапсырылған адамның пайда күнемдік немесе өзге де жеке басының мүддесіне жария еткені  немесе  пайдалынылғаны  үшін  жауаптылық   жүктейді.

Жария ету дегеніміз коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын мәліметтерді заңсыз таратудың әртүрлі тәсілдері, нәтижесінде, олардың иесінің келісімінсіз бұл құпиялар білуге тиіс емес адамға белгілі болады.

Мұндай мәліметтерді пайдалану дегеніміз сол мәліметтерді коммерциялық немесе банктік құпияның иесіне зиян келтіре алатын кез келген қызмет үшін пайдалану.

Осы мәліметтерді жария етудің немесе пайдаланудың нәтижесінде ірі зиян келуі мүмкін. Қылмыстың құрамы материалдык, ол зиян келген кезден бастап аяқталды деп саналады, ондай зиянға мүліктік залал, клиенттерінің сенімін жоғалту, өндірістік көрсеткіштердің төмендеуі, банкроттықтағы басқа жатады.

Қылмыстың субьективтік жағы кінәсінің қасақаналық формасымен сипатталады. Қылмыс жасаудың себебі — бас пайда немесе басқадай жеке бастың мүддесі. Оған іштарлық,  кек,  бәсекеден  құтылу әрекеті тағы басқа жатады.

Қылмыстың    субьектісі          қызмет    немесе    жұмыс    бойынша  коммерциялық немесе банк құпия сеніп тапсырылған адам.

 

      1.3.  Банкроттық жағдайындағы заңсыз іс-әрекеттердің нысаны

 

Бұл қылмыстың тікелей обьектісі    банкроттық процесін жүзеге асыруға байланысты туындайтын қоғамдык қатынастар.

Қылмыстың қосыша обьектісі немесе берушілердің мүліктік мүдделері.

Қылмыс   заты        мүлік,   мүліктік   міндеттеме,   мүлік   туралы мәліметтер, мүлік туралы басқадай ақпарат, бухгалтерлік және ұйымның борышқордың   немесе   жеке   кәсіпкер        борышқордың   экономикалық қызметі көрініс табатын басқадай есептік құжаттар.

Бұл   қылмыстың   обьективтік   жағы    мынадай   әрекеттерден көрініс табады:

1)   мүлікті  немесе  мүліктік  міндеттемелерді,  мүлік,оның  мөлшері, туған жері туралы мәліметтерді  не мүлік туралы  басқадай  ақпаратты жасыру;

2)  мүлікті басқаның иелігіне беру;

3)  мүлікті иеліктен шығару;

4)  мүлікті жою;

5) экономикалық   кызметі   көрініс   табатын   бухгалтерлік   және басқада есеп кұжаттарын жасыру, жою, бұрмалау.

Қылмыс құрамының элементінің міндетті нысаны кылмыс жасалған дағыдай. Бұл банкроттық немесе банкроттықтың болатынын алдын ала білу жағдайы.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 52-бабына және Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21 қаңтардағы «Баңкроттық туралы» Заңның 1-бабына сәйкес, банкроттық туралы мәлімет бұл сот шешімімен танылған, борышқорды тартуға негіз болатын оның шамасының жоқтығы.

Банкроттыктың негізі шамасы, жоктың, яғни жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға борышқордың еңбек шарты бойынша есеп ажырату, ақшалык міндеттемелер бойынша несие берушілер талабын қанағаттандыру, сондай-ақ бюджетке және бюджеттен тыс қорғауға міндетті төлемдерді қамтамасыз етуге кабілетсіздігі (Қазакстан Республикасының Азаматтык кодексінің 52-бабының 2-болігі және «Банкроттық туралы» Қазақстан Республикасының Заңының 1-бабы).

Борышқорды банкрот деп танығаннан кейін немесе берушілердің талаптарын канағаттандыру және банкротты борышқордан бос деп жариялау мақсатында конкрустық  іс — процедура жүзеге асырылады. Бұл қылмыстың обьектівтік жағын құрайтын әрекет не конкрустың іс процесінде, не борышқордың банқроттығын конкрус бойынша тану немесе жариялау процесінде, сондай-ақ борышқорды банкрот деп танығанға дейін, яғни банкроттықтың алдында жасалынуы мүмкін.1

Өзінің құрылымы жағынан бұл құрам материалдық мөлшері Қылмыстық кодекстің 189-бабында берілген ескертуде белгіленген ірі зиян келтірген кезден бастап қылмыс аякталған болып саналады.

Бұл  қылмыстың субьективтік жағы — не тіке, не жанама ниет түрінде кінә. Айыпты адам банкроттық  кезінде немесе оның алдында заңсыз жасап отырғанын түсінеді, несие берушілерге ірі зиян келтіруі мүмкін екенін алдын ала біледі және оның болуын қалайды немесе біле тұра оған жол береді не  немкұрайлы  карайды.

Бұл кылмыстың субьектісі басшы, борышқор ұйымның иесі, жеке кәсәпкер.

Осы баптың 2-бөлігіне сәйкес басшы, борышқор   ұйымның иесі жеке кәсәпкер, өзінің шамасыз екендігін біле тұра және де өзі ірі зиян шектірген басқа несие берушілерге тиістігіне карамастан, кейбір несие берушілердің мүліктік талабын заңсыз қанағаттындырса, бұл қылмыстың сараланған нысаны болып табылады.

Қазакстан Республикасының «Банкроттық туралы» заңына сәйкес несие берушілердің банкротка қойған талабын қанағаттандыруды, конкрустық істі жүргізу үшін белгіленген тәртіпте тағайындалған адам конкрустың жетекшісі жүзеге асырады. Заңның 72-бабында бес кезек белгіленген. Әр кезктің талабы алдыңғы кезектің талабы толық қанағаттандырылғаннан соң қанағаттандырылады (75-баптыц 1-бөлігі). Қарастырылып отырған кылмысты жасағанда бұл тәртіп сақталмайды.1

Бұл қылмыста материалдық құрам бар, яғни ол ірі зиян келтіргсн кезден бастап аяқталған болып саналады.

Бұл қылмыстың тікелей обьектісі банкроттық процсссін іске асырумен байланысты туындайтын қоғамдык катынастар.

Қарастырылып отырған кылмыстың обьективтік жағы төлем қабілетсіздігін жасау немесе ұлғайту түріндегі белсенді әрекеттер, ірі зиян түріндегі қоғамға қауіпті салдарлар және әрекет пен салдар арасындағы себептік байланыс.

Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» Заңның I-бабына сәйкес, борышқор мүлкін иемденушінің немесе борышқор занды тұлға органдарының өз мүдделері немесе басқа адамдардың мүдделері үшін борышқорды касақана төлем қабілетінен айыру — әдейі банкроттық деп танылады. Әдейі банкроттыктың негізгі нышандары төлсм қабілетсіздігі, яғни орындау мерзімі келген ақшалық міндеттемслерді және ақшалық сипаттағы баска талаптарды орындауға борышқордың қабілетсіздігі.

Бұл кылмыстың құрамы материалдық ірі зиян келтіргсн немесе басқадай ауыр зардап шеккен кезден бастап қылмыс аякталған болып саналады.

Қылмыстың  субьективтік   жағы        тікелей   немесе   жанама   ниет түріндегі кінә. Төлем кабілетсіздігін жасағанын немесе ұлғайтканын айыпкер біледі, ірі зиянның немесе басқа ауыр зардаптың боларын алдын ала болжайды, бұл салдардың болуын қалайды не оған әдейі жол береді немесе оған немқұрайды карайды.

Субьективтік жақтың міндетті нысаны себеп. Айыпкер бұл кылмысты өз мүддесіне немесе басқа адамның мүддесі үшін жасайды.

Қылмыстың субьектісі жасы 16-ға толған басшы, коммерциялык ұйымның иесі немесе жеке кәсіпкер.

Бұл қылмыстың тікелей обьектісі банкроттық, процесін жүзеге асырумен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 52-бабына жәнс Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21 қаңтардағы «Банкроттық туралы» Заңының 1-бабына сәйкес банкроттық дегеніміз сот шешімімен танылған, борышқорды таратуға негіз болатын шамасының жоқтығы.

Банкроттыққа борышкордың шамасының жоқтығы, яғни кәсіпкердің немесе заңды тұлғаның несие берушілердің ақшалық міндеттемелері бойынша талабын қанағаттандыруға, еңбск шарты бойынша жұмыс істейтін адамдарға еңбекақы төлеу үшін есеп жасауға, сондай-ақ бюджетке және бюджеттен тыс қорларға беретін міндетті төлемдерді камтамасыз етуге кабілетсіздігі негіз болады (Қазақстан Республикасы Азаматтык кодексінің 52-бабының 2-бөлігі жоие және «Банкроттық туралы» Қазақстан Республикасының Заңының 1-бабы).1

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 53-бабының 2-ші және 3-бөліктеріне және «Банкроттық туралы» Заңның 3-бабының 1 және 2-бөліктеріне сәйкес банкроттық:

1)  борышкордың сотқа берген арызы негізінде ерікті.

2)   несие   берушілердің   немесе   осы   заңмен   уәкілеттік   берілген адамдардың сотка берген арызы негізінде мәжбүрлі болуы мүмкін.

Бұл қылмысты жасағанда айыпты адам банкроттықты танудың ерікті жолын пайдаланады.

Қосымша обьект — несие берушілердің мүліктік мүддесі.

Несие беруші — борышкорға мүліктік талабы бар адам, ол талап борышқордың азаматтық күқықтың және басқа міндеттемелерінен туындайды, оған еңбек ақы төлеу, авторлық сияқы төлеу, бюджетке және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлем беру міндеттемелері де кіреді (Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» Заңның 2-бабы).

Бұл кылмыстың обьективтік жағы үш нысанмен сипатталады; Әрекет нысанындағы қылмыстық іс әрекетпен, қоғамға қауіпті салдардың келуімен және әрекет пен қоғамға қауіпті салдар арасындағы себептік байланыспен, яғни қылмыстың құрамы материалдық.

Борышқор оған немесе оның мүлкін меншіктенуші немесе берушілерге тиесілі төлемдерін кейінге қалдыру немесе бөліп- бөліп төлеу немесе борышын азайту, сол сияқты борышын төлемеу үшін немесе берушілерді жаңылыстыру мақсатында, несие берушілердің талаптарын толық көлемде қанағаттандыруға мүмкіндігі бола түрса да, өзін банкрот деп тану үшін сотқа немесе өкілетті органға жалған хабарлайды.1

Айыптының әрекеті сонда, ол несие берушілердің талаптарын толық көлемде қанағаттандыруға қабілетті болса да өзін қабілетсізбен деп жалған хабар таратады. Бұл әрекетті ол несие берушілердің талаптарын қанағаттандыру мерзімі жетіп, олар талаптарын қойғаннан кейін де, ол мерзім жетпей де жасауы мүмкін. Нысаны жағынан, бұл арыз сырттай «Банкроттық туралы» Заңға сәйкестелген, заңды да болуы мүмкін. Ал мазмұны жағынан, бұл хабарлама жалған болуы тиіс. Бұл дегеніміз коммерциялық ұйым немесе жеке кәсіпкер, шындығында экономикалык тұрғыдан бақуатты субьект, ол несие берушілср алдындағы міндеттемелерін толық көлемде орындай алады.

Сонымен қатар, шамасы жоқтығы жарияланғаннан кейін ірі залал келуге тиіс, ірі зиянның мөлшері осы бапка берілген түсініктемсде келтірілген. Бұл залал несие берушіге келген зиянмен сипатталады.

Өзін немесе коммерциялық ұйымды шамасы жоқ деп жариялағанда айыпты адам сол фактіні жалған кұжаттарымен растауы мүмкін. Бұл жағдайда ол адам ның іс әрекетпен Қылмыстық кодекстің тиісті бабы бойынша қосымша саралаудың қажеті жоқ, себебі бұл осы кылмысты жасау тәсілдерінің бірі болып табылады.

Бұл кылмыстың субьективтік жағы тікелей ниет түріндсгі кінә. Адам өзін немесе коммерциялық ұйымды әдейі жалған банкрот деп хабарлағанын біледі, несие берушілерге залал кедтіретінін алдын ала болжайды, өзін немесе коммерциялық ұйымды банкрот деп тануын қалайды.

Қылмысты жасағанда арнайы мақсат болады, ол несие  берушілерге тиесілі төлемдерді кейінге қалдыру немесе бөліп бөліп төлеу немесе берешегін азайту, сол сияқты берешегін төлемсу үшін немесе берушілерді жаңылыстыру.

Қылмыс субьектісі арнаулы. Бұл қылмысты 16-ға толған, есі дұрыс басшы немесе коммерциялық ұйымның меншікке немесе жскс кәсіпкер жасай алады.

 

 

2. ТАРАУ. Ақша-несие саласындағы  кылмыстардың ұғымы

 

2.1. Бағалы  қағаздар   щеңберіндегі   кылмыстардың ұғымы

 

Мемлекет экономикасының маңызды салаларының бірі бағалы қағаздар рыногы, ол Қазакстан Республикасының 1997 жылгы 5-наурыздығы «Бағалы қағаздар рыногы гуралы» Заңмен, Қазакстан Республикасының 1997 жылғы 5-наурыздағы «Қазакстан Республикасындағы» Заңмен, Қазакстан Республикасының 1997 жылғы 28 сәуірдегі «Қазақстан республикасының вексельдік айналым туралы» заңмен реттеледі. Бұл нормативтік актілер бағалы кағаздарды шығару және айналымға жіберу, бағалы қағаздар рынагы субьектілсрінің қызметін жүзеге асыру тәртібін белгілейді, бағалы қағаздар рыногының кәсіпкер қатысушыларының кызметін реттейді.

Бұл     кылмыстың     тікелей     обьектісі           бағалы     қағаздардың эмиссиясына   байланысты   бағалы   қағаздар   рыногында   қалыптасатын қоғамдық қатынастар.

«Бағалы қағаздар рыногы туралы»3аңға сойкес эмиссия дегеніміз бағалы кағаздарды шығару және орналастыру. Әмиссия жарияланған жарғылық каииталды құрастыру және өз кызмстін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында клиент арқылы іскс асырылады өмдіріледі ,   Әмиссиясының нәтижесінде мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы кағаздар шығарылады және орналыстырылады (14 және 13-баптар). Әмиссия әр түрлі әрекеттерді қамтиды, оның ішінде эмиссия проспектісінде инвесторлар үшін берілген акпараттарда ашу және бағалы қағаздарды шығарудың және орналастырудыц корытыпдысы бойынша ссеп  ұсыну.

Қазакстан Республикасының Азаматтык кодсксі бағалы қағазды белгілеген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны корсеткенде ғана  мүмкін болатын мүліктік құқыктарды куәландырылатын  құжат деп  анықтайды.

Қылмыс заты — әмиссия проспекті  немесе бағалы қағаздар шығару жөніндегі есеп.

Әмиссия проспектісі дегеніміз — әмитент, оның қаржысыныц жай-күйі және шығарылатын бағалы қағаздар жайындағы акпараты бар кұжаттар пакеті.

Бағалы қағаздар шығару жөніндегі есеп дегеніміз эмиссиялык бағалы қағаздарды шығарудың және орналастырудың қорытындысы туралы кұжаттар пакеті, оны эмигент қағаздарды орналастыру кезінде әрбір алты айдың қорытындысы бойынша (әр акты ай біткен соң бір ай ішінде), сондай-ақ орналастыру біткен бір ай ішінде өкілетті органға ұсынады.

Бұл қылмыстың обьективтік жағы жалған ақпарат бар эмиссия проспектісін бекіту түріндегі, не бағалы қағаздар шығару жөніндегі көрінеу жалған есепті бекіту түріндегі әрекет.

«Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заңның 22-бабына сәйкес эмитет, сондай-ақ бағалы қағаздар рыногының бағалы қағаздарды орналастыруды жүзеге асырушы кәсіпкер қатысушылары потенциалды инвесторларға, оларға бағалы қағаздарды сатып алғанға дейін, бағалы кагаздар эмиссиясының проспектісімен (шығару шартымен), сондай-ақ эмитент кызмет туралы және ол эмитерленген құнды қағаздар, мерзімі алты айдан аспаған ақпаратпен танысуға мүмкіндік жасайды.

Бұл  қылмысты жасағанда айыпкер осы кылмыстың жалған ақпарат бар  затын  растауы қажет.

Жалған ақпарат дегеніміз  потенциалдық инвесторлардың мүддесіне қатысты эмитент істерінің нақты жай күйіне байланысты бұрмалаған, деп емес немесе толық емес мәліметтер. Оларға; змитент органдарына кіретін адамдардың тізімінөзгерту; эмитент және олардың еншілес ұйымдары мен бағынышты акционерлік коғамдарының органдарына кіретін (өкілдері кіретін) эмитент акционерлерініц (катысушылардың) жарғылық капиталдағы (шыгарылган төлемі) жарғылык капиталдығы үлесінің төлемін өзгерту, сондай-ақ акциоперлік (қатысушылардың) басқа ұйымдардың жаргылық капиталдағы үлесінің көлемін өзгерту, егер олар әр-бір осындай үйымның дауыс беретін акцияларын (үлестерінің, пайларының) он және одан көп пайызын иемденген болса (халықтың ашык акционерлік коғамның жарғылық капиталында бес және одан да көп пайызы); эмитенттің дауыс беретін акцияларын (үлестерінің) он және одан да көп пайыздарына не болған элимент акционерлерінің (қатысушыларының) тізімін өзгерту (халықтық ашық акционерлік қоғам үшін бес және одан да көп пайыз); әр ұйымда элимент дауыс беретін акциалардың (үлестердің) он және одам да пайыздың (халықты акционерлік қоғам үшін — бес және оданда көп пайыз) иемденген заңды тұлғалардың тізімін өзгерту; акционерлердің жалпы жиналыстың (шаруашылық серіптестігінің жоғарғы органның) шешімдері; элименті, оның еншілес ұйымдары мен бағынышты акционерлік қоғамдарын қайта құру; элименттің есептері мен мүлкіне тиім салу; элимент лицензиясын әрекетін тоқтату немесе қыскарту не оны қайтарып алу; элименттің қызметін тоқтату немесе қысқарту; потенциалдық инвесторлар мен сондай деп танылған өкілетті органдардыц мүліктік мүдделеріне қатысты басқада езгертулер (заңның 22-бабының 4-болігі).

Бұл қылмыстың кұрамы — формальды, яғни бағалы қағаз шырару жөніндегі көрінеу жалған ақпарат бар әмиссияға проспектісі белгіленген кезден бастап қылмыс аяқталған болып саналады.

Бұл қылмыстың субьективтік жағы тікелей ниет түріндегі кінә мен сипатталады айыпты өзінің көрінеу жалған ақпарат бар эмиссия проспектісін, не бағалы қағаздар шығару жөніндегі көрінеу жалған есепті бекіткенін біледі, соны қалайды.

Қылмыс субьектісі — арнаулы көрнеу жалған ақпарат бар эмиссия проспектісін бекіткен ұйым эмитент басшысы, немесе уәкілетті  органның   бағалы   қағаздар   шығару   жөніндегі   жалған   есспті бекіткен лауазымды адамы.

Бұл қылмыстың тікелей обьектісі бағалы кағаздарды ұстаушылар тізіліп жүргізу сияқты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысын да бағалы қағаздар рыногы саласында калыптасатын қоғамдық қатынастар (Қазакстан Республикасының 1997 жылғы 5 наурыздагы «бағалы кағаздар рыногы туралы» заңның 28- бабы ).

Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімін жұргізу қызметі дегеніміз белгілі бір күшті бағалы кағаздың меншік иелерін анықтауға мүмкіндік беретін деректерді жинақтау, бекіту өңдеу сақтау және ұсыну кызметі бағалы кағаздарды ұстаушылар тізімі құжатталған немесе құжатталмаған нысандарға шығарылған атаулы бағалы кағаздарға қатысты жүргізеді.

Оны бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімін жүргізу жоніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы тіркеуші — заңды тұлға іске асырады.

Ол бағалы кағаздарды, қағаздарды ұстаушылар тізімімен жүргізуге уәкілетті, бағалы кағаздар рыногының кәсіпкер қатысушысы бола алады. Фонд биржасындағы ондай тұлға тіркеуші болып табылады,ол тиісті қызмет көрсету жөніндегі тіркеуші шарт жасасқан злименттердіц құнды қағаздарын ұстаушылардың ғана тізімін жүргізеді. Егер осындай шарт жасамаған болса, ондай бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімін бағалы қағаздардың номиналды ұстаушылары жүргізеді.

«Бағалы кағаздар мен жасалған мәмілелерді тіркеу туралы» 1997 жылғы 5 наурыздағы заңның 6- бабына сәйкес тіркеушіге мынадай мін-деттер жүктелген ; бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізімін жүргізуі мен байланысты қызмет көрсету және бағалы қағаздар жасалған мәмілелерді тіркеу. Ол жұмыс шарт негізінде, бағалы кағаздарды ұстаушылардың тізімін жүргізу жұйесін құрайтын деректерді жинақтау, тіркеу, өңдеу, сақтау және ұсыну арқылы жүзеге асырады.

Сонымен қатар тіркеуші бағалы қағаздар мен жасалған мәмілелерді және бағалы қағаздың фактілерін тіркейді; Бағалы кағаз ұстаушыларының бағалы кағазға құқығын растайды; Белгілі күнгі үстаушылар санын анықтайды, тізімдерін жинақтайды, жүргізеді және сақтайды; Эмитенттің тапсырмасы бойынша тізімді тіркеген бағалы кағаз ұсынушыларына хабарлама және акпараттық хабар таратады; Айналымдағы бағалы қағаздар көлемімен эмиссияның тіркелген параметрлерінің сәйкестігін бақылауды жүзеге асырады, заңда белгіленген тәртіпте, эмитеттер шешімі бойынша бағалы қағаздар мен глобалды операциялар орындайды; Эмитентпен шартта көзделген және Қазақстан Республикасының заңдарына кайшы келмейтін кызметтер көрсету.

Бұл қылмыстың қосымша обьектісі — бағалы қағаз ұстаушылардың меншігі, себебі, тізімі — бағалы қағаз иелерінің құкығын растаудың бір тәсілі болы табылады.

Қылмыс заты — бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізімі бағалы кағаз ұстаушылардың ресми тізімі, ол белгілі бір күнге жасалынады және ол ұстаушыларды , сондай-ақ оларға тиесілі бағалы қағаздардың түрін, номиналды құнын және соның тендестіруге мүмкіндік береді.

Бағалы қағаздар ұстаушылар тізімінің элимент немесе элиментпен жасаған шартқа сәйкес тіркеуші жүргізеді.

Бұл қылмыстың обьективтік жағы бағалы қағаздарды ұстаушылар тізіміне көрінеу жасаған мәліметтер кіргізу сияқты белсенді әрекеттермен, бағалы қағаздарға құкықтық ауысуы сияқты қоғамга қауіпті зардаптар мен, сондай-ақ осы әрекеттер мен  зардаптардың арасындағы  себептік байланыспен сипатталады, яғни бұл қылмыстардың  құрамы материалды.

Қылмыс субьективтік жағынан тікелей ниет түріндегі кінәмен сипатталады. Айыпты өзінің бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізіміне көрінеу жалған мәліметтерді яғни бұрмаланған, қате акпаратты енгізгенін гүйсінеді және соны қалайды қоғамға кауіпті зардап бойынша бұл қылмыстағы кінә тікелей ниетпен де, абайсыздықпен де болуы мүмкін.

Бұл қылмыс үшін арнаулы субьект үйымның лауазымды адамы -тіркеушінің болуы қажет, ол басшы, бас бухгалтер, бағалы қағаздарды шығарудың және орналастырудың қорытындысы туралы есепке қол койған таксеру комиссиясының төрағасы.

Бұл қылмыстың сараланған құрамы — ірі зиян келтіру.

Зиянның мөлшері қылмыстық кодекстің 189 бабына бсрілген ескертуде белгіленген.

Бұл қылмыстың тікелей обьектісі бағалы қағаздар рыногы саласыында қалыптасқан және бағалы қағаздармен операцияларды реттейтін қоғамдық қатынастар.

Қылмыс заты  бағалы қағаз. Қазакстан Республикасыпың Азаматтык кодексінің 129 бабының 1 бөлігіне сәйкес, бағалы қағаз дегеніміз — белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырулы тек оны көрсеткенде ғана мүлкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат. Бағалы қағаздарға мыналар жатады: облигация, акция  және заң актілерімен немесе олар белгілеген тәртіпте бағалы қағаздар қатарына жатқызылған басқа құжаттар.

Бұл қылмыстың обьективтік жағы бағалы қағаздармен жүргізілген операциялар туралы көрінеу жалған деректер беру түріндегі белсенді әрекеттермен, ірі зиян түріндегі қоғамға қауіпті зардап пен әрекетпен қоғамға қауіпті зардап арасындағы себептік байланыспен сипатталады.

Бағалы кағаздар мен операциялар дегеніміз осы кағаздар мен әргүрлі азаматтық — кұкықтық мәмілелер жасау.

Ірі заладың мөлшері қылмыстық кодекстің 189 бабының берілген ескертулерде белгіленген. Бұл қылмыстың субьективтік жағы тікелей ниетпен сипатталады.

Айыпты өзінің бағалы қағаздармен жасалған операциялар жөнінде көрінеу жалған мәліметтер беріп отырғанын түсінеді, соны жасағанды калайды.

Сонымен қатар, қылмыстың бұл элементті белгілі бір мақсаты мүліктік пайда  табу мақсатын көздеумен сипатталады.

Қылмыс субьектісі — арнаулы. Айыпты адам жасы 16 толған адам, есі дұрыс, бағалы қағаздармен жасалған операциялар туралы мәліметтер беруге өкілетті мемлекеттік органның қызметкері.

Бағалы қағаздар мен операциялар жүргізу ережелерін бұзу дец коғамдық қауіптілігі мемлекет белгілеген ережелерді әдейі айналып өтуде жатыр, нәтижесінде мемелекттік бюджет бұл операциялардан түсуге тиісті табысты алмайды, бағалы қағаздардың айналымын бақылау тәртібі және оларды тіркеу тәртібі бүзылады.

Бұл қылмыстың обьектісі мемлекеттік экономикалық приоритеті, Қазақстан Республикасының экономикасын ұтымды дамытудағы мемлекетпен инвестициялардың экономикалық мүдделері.

Бағалы кағаздармен операциялар жүргізу ережелерін бұзудың обьективтік жағы сол жасалған әрекетте.

Қазақстан Республикасының Президентінің 1997 жылғы 5 наурыздағы «Бағалы қағаздар рыногы туралы» заң күші бар жарлығы мемлекттік емес бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеуді жүзуге асырудағы қатынастарды реттейді.

Бұл жарлықтың 4 бабында Қазақстан Республикасының аумағында айналымда жүрген бағалы қағаздардың түрлері анықталған.

Қазақстан Республикасының 1997 жылгы 5 наурыздагы «Бағалы кағаздармен мәмілелерді тіркеу туралы» заңына және оған енгізілген 1997 жылғы 11 шілдедегі өзгертулерге сәйкес барлық бағалы қағаздар міндетті түрде мемлекеттік комиссиядан өтуге тиіс.1

Қылмыстың құрамын тіркеу, есептерді бекіту, бағалы кағаздар мен мәміле сол мәліметтеді тіркеу, бағалы қағаздарды листингке қосу (фондылық биржа немесе басқадай бағалы қағаздар рыногынде мәміле жасау заты болып табылатын бағалы қағаздарға байлапысты әрекеттерді қамтиды). Бұл әректтердің барлығын фондылық биржа орындайды, ол акционерлік қоғам нысанында жұмыс істейтін заңды тұлға болып табылады. Оның міндетті бағалы қағаздар рыногында бағалы қағаздар саудасын ұйымдастыру, олармен жасалған мәмілелерге кепілдік беру, бағалы қағаздардың тиімді айналымын, қаржы ресурстарының қайта бөлінуінің кажетті жағдайларды қамтамасыз ету.

Қылмыстық жауапкершілік болудың қажетті шарты бағалы қағаздармен операция жүргізу ережелерінің бұзылуы, оған ірі зиянның келуі.

Қылмыстың субьективтік жағы тікелей ниет түріндегі кінәдан көрініс табады.

Айыпты өз әрекеттерінің заңдылығын білуге тиіс, өзінің лауазымдық, қызметтік міндеттері бойынша бағалы қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін білу керек, қоғамға қалыпты зардаптардың болуы мүмкін екендігін немесе қалайда болатынып алдын ала көре білуі керек және материалдық пайда көздеп сол зардапты тілеуі тиіс.

Бұл қылмыстың субьектісі- заңда белгіленген жасқа толган, есі дұрыс адам. Мына жағдайда ол бағалы қағаздармен операцияны жүргізу міндеті жүктелген лауазымды адам.

Қылмыстың сараланатын түрі — бағалы қағаздар мен операциялар жүргізу ережелері мен бірнеше рет, оны алдын ала сөз байласқан адамдар тобының немесе ұйымдасқан топтың жасауы.

Бұл кылмыстың қоғамға кауіптілігі сол төлем карточкаларымен, өзге төлем және есеп айрысу құжаттармен жұмыс істеудің заңда белгіленген тәртібі бұзылады, ол ақшаны кассадан заңсыз, алу әрекеттеріне, бір кәсіпорынның ұйымның есеп айрысу шотындағы ақшаны басқаның атына заңсыз аударуға, банктен қолма — қол ақша алуға мүмкіндік тудырады.1

Қылмыстық обьектісі заңды тұлғаның экономикалық дербестігі, экономикалық тәуелсіздігі, каржылық  кызметі.

Қылмыстың обьективтік жағы бағалы кағаздар болып табылмайтын жалған төлем карточкаларын, өзге де төлем есеп айрысу құжаттарын жасау немесе сатуға бағытталған әрекеттермен сипатталады.

Жасағанда толтырылған немесе толтырылмаған төлсм карточкаларын (дүкендерде, мейманханаларда қолма-қол емес толемдер жасауға болатын күжаттардың несиелік карточкаларға қарағанда төлем карточкалары бойынша төлемді шотта қаражат болса ғана жүзеге асыруға болады, яғни несие берілмейді). Ақ қара да, түрлі түсті де ксерокөшірмесін жасайды.

Бұл құрамдағы кылмыс заты, сонымен қатар, өз шотынап белгілі сомманы сатып алушы шотына аудару жөніндегі төлеушінің тапсырмасы бар төлем  құжаттары да болуы мүмкін.

Сонымен қатар, еңбек ақы тарататын ведомостта кассадан ақша алуға мүмкіндік беретін кіріс (шығыс) ордерлерінің банкілері дс жасау заты болып мүмкін, бұл құжаттар, өздерінің құндылығына қарамастан бағалы қағаздар болып табылмайды, бірақ олардың банкте немесе кәсіпорында, мекемеде ұйымда ақша операцияларын жүргізу мүмкін емес.

Бұл банктің  диспозитциясынан туындайтын қылмыстық жауаптылық үшін міндетті шарт ал — сату мақсатында осы құжаттарды жасау немесе оларды кез-келген нысанда сату(сыйга тарту, айырбастау, сату, тағы басқа).

Субьективтік жағынан кылмыс тікелей ниетпен жасалады. Айыпты бағалы қағаз болып табылмайтын телем карточкаларын , өзге дс төлем және есеп айырысу құжаттарын сату мақсатында жасағанын немссе сатқанын түсінеді, осы іс-әрекетті жасауды тілейді.

Қылмыстың субьектісі жасы 16 толған, есі дұрыс Қазақстан Республикасынын. азаматы, шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар.

Бұл қылмыстың сараланған нысандары бірнеше рет жасау және үйымдасқан топтың жасағандығы.

 

 

2.2. Экономикалық  контрабанда — экономикалық қызмет саласындағы қылмыс

 

Êîíòðàáàíäà, å» àëäûìåí; ìåìëåêåòòi» ýêîíîìèêàëûº ì¾ääåñiíå í½ºñàí êåëòiðåäi, ñåáåái, áiðiíøiäåí — ¸êåëiíåòií æ¸íå øû¹àðûëàòûí òàóàðëàð¹à áåëãiëåíãåí àëûìäàð ìåìëåêåòòiê áþäæåòêå.

Åêiíøiäåí, åëäi» ýêîíîìèêàñû ¾øií ¼òå ºàæåòòi áîë¹àíäûºòàí ñûðòºà øû¹àðó¹à òûéûì ñàëûí¹àí òàóàðëàð  ¸êåòiëåäi.

Êîíòðàáàíäàíû» íåãiçãi òiêåëåé îáüåêòiñi – ìåìëåêåòòi» ºàðæûëûº ºûçìåòi.

²îñûìøà îáüåêòiñi — ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» êåäåíäiê øåêàðàñûí êåñiï ¼òó åðåæåñi.

Êîíòðàáàíäàíû» çàòûíà æ¸íå ñóáüåêòiñiíå áàéëàíûñòû îíû» ôàêóëüòàòèâòi îáüåêòiëåðiíå ºî¹àìäûº ºàóiïñiçäiê, ìåìëåêåòòiê îðãàíäàðäû»  ºûçìåòi,  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  ñàÿñè  ì¾ääåñi,  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  õàëºûíû» äåíñàóëû¹û,  ºî¹àìäûº  ìîðàëüäû»  áàñòàóû,  ²àçàºñòàí  õàëºûíû»  òàðèõè  ì¸äåíè  ì½ðàëàð  æàòàäû.

²ûëìûñòû»  çàòòàðû – òàóàðëàðìåí áàñºàäàé çàòòàð.  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòiíi»  1995 æûë¹û  20 øiëäåäåãi  “²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäà¹û  êåäåí  iñi  òóðàëû”  çà»  ê¾øi  áàð Æàðëû¹ûíû»  18 áàáûíû»  18 òàðìà¹ûíà  ñ¸éêåñ,  òàóàð  äåãåíiìiç – ìàòåðèàëäûº  ä¾íèåíi»  êåç-êåëãåí  ìàòåðèàëäûº  çàòû,   îíû»  iøiíäå  âàëþòàëûº  º½íäûëûº,  ºóàòòû» ýëåêòð, æûëó íåìåñå  áàñºà  ò¾ðëåði  æ¸íå  îñû  áàïòû»  21-òàðìà¹ûíäà¹û  ê¼çäåëãåí  ê¼ëiê  º½ðàëäàðûíàí  áàñºà  ê¼ëiê  º½ðàëäàðû,  àë  îñû  áàïòû»  21 òàðìà¹ûíà  ñ¸éêåñ  ê¼ëiê  º½ðàëäàðûíà  “Õàëºàðàëûº  òàñûìàëäàó  æ¸íå òàóàðëàð  ¾øií  ïàéäàëàíûëàòûí  êåç-êåëãåí  º½ðàë,   î¹àí  êîíòåéíåð  ìåí áàñºà  äà  ê¼ëiêòiê  º½ðàë – æàáäûºòàð  æàòàäû”.

Ñîíûìåí  ºàòàð,    øåêàðà  àðºûëû  àëûï  ¼òó ¾øií  àðíàóëû  åðåæå  áåëãiëåíãåí,   êåäåíäiê  øåêàðà  àðºûëû  àëûï  ¼òóãå  òûéûì  ñàëûí¹àí  íåìåñå  øåêòåó  ºîéûë¹àí  çàòòàð  ìåí  º½íäûëûºòàð  äà  á½ë  ºûëìûñòû»  çàòû  áîëà  àëàäû.

Êåäåíäiê  øåêàðà  àðºûëû àëûï  ¼òóãå  òûéûì  ñàëûí¹àí  çàòòàðäû»  òiçáåñi  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñû  Ìèíèñòðëåð  Êàáèíåòiíi»  1993  æûë¹û  19  àºïàíäà¹û “ ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  øåêàðàñû  àðºûëû  àëûï  ¼òóäi äåêëàðàöèÿëàó  æ¸íå  îíû»  ò¸ðòiái  òóðàëû”  ºàóëûñûíäà áåðiëãåí.  ιàí  ìåìëåêåòòiê  æ¸íå  ºî¹àìäûº  º½ðûëûñòû  ê½éðåòóãå  áà¹ûòòàë¹àí,  ñî¹ûñòû,  òåððîðäû,  çîðëûºòû,  í¸ñiëäiêòi  íàñèõààòòàéòûí  áàñïà  æ¸íå  áåéíåëåó  ìàòåðèàëäàð,   ¼íåð  òóûíäûëàðû,  ê¼íå  çàòòàð  æ¸íå  áàñºà  åä¸óið  ê¼ðêåìäiê  òàðèõè,  ¹ûëûìè  íåìåñå  ì¸äåíè  º½íäûëû¹û  áàð  çàòòàð  êiðãåí.

²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåíäiê  øåêàðàñû  àðºûëû  àëûï  ¼òóãå  øåêòåó  ñàëûí¹àí  çàòòàð  òiçáåñi  ñîë  ºàóëûäà  áåðiëãåí.  ιàí  ¹ûëûìè,  ê¼ðêåìäiê,  òàðèõè  íåìåñå  ì¸äåíè  º½íäûëû¹û  áàð  çàòòàð,  åñiðòêi çàòûíà  æàòïàéòûí  ä¸ði-ä¸ðìåêòåð  ðàäèîýëåêòðîíäûº  º½ðàëäàð, áàéëàíûñ  º½ðàëäàðû  æ¸íå æî¹àðû  æèiëiêòå º½ðûë¹àí  º½ðûë¹ûëàð,  æàðºûðàóûº  òàñòàðäû»,  êîëëåêöèÿëäûº æ¸íå  ñèðåê  ìèíåðàëäàðäû»,  ïàëåîíòîëîãèÿëûº  ºàëäûºòàðäû»  ¾ëãiëåði,  àâòî,  ìîòî  ê¼ëiê  º½ðàëäàðû æ¸íå  áàñºàëàð  êiðãåí.

²ûëìûñòû»  îáüåêòèâòiê  æà¹û – îñû ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû» ²Ê-»  250 áàáûíäà  ê¼ðñåòiëãåí,  ÿ¹íè  åñiðòêi  çàòòàðäû,  æ½éêåãå ¸ñåð åòåòií,  ê¾øòi  ¸ñåð  åòåòií,  óëû,  óëàíäûð¹ûø,  ðàäèîàêòèâòi  íåìåñå  æàðûë¹ûø  çàòòàðäû,  ºàðó-æàðàºòû,  ¸ñêåðè  òåõíèêàíû,  æàðûë¹ûø  º½ðûë¹ûëàðäû,  àòûñ  ºàðóûìåí  îº-ä¸ðiëåðäi,  æàïïàé  ºûðûï  æîþ  ºàðóûí  æàñàó  ¾øií  ïàéäàëàíóû  ì¾ìêií  ìàòåðèàëäàð  æàáäûºòàðäû  äåêðàöèÿëàìàé  íåìåñå  æàë¹àí  äåêëàðàöèÿëàóìåí  ½øòàñòûðà  ìåìëåêåòòi»  êåäåí  øåêàðàñû  àðºûëû  ¼òêiçó  ê¼ðñåòiëãåíäåðäåí  áàñºà  òàóàðëàðäû  æ¸íå  áàñºà  çàòòàðäû  iði  ì¼ëøåðäå  êåäåíäiêøåêàðà  àðºûëû  àëûï  ¼òóãå  áà¹ûòòàë¹àí  áåëñåíäi  ¸ðåêåòïåí  ñèïàòòàëàäû.

Æî¹àðûäà  àòàë¹àí  æàðëûºòû»  18 áàáûíû»  9 òàðìà¹ûíà  ñ¸éêåñ  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåíäiê  øåêàðàñû  àðºûëû  àëûï  ¼òó  äåãåíiìiç – òàóàðëàðäû  æ¸íå  ê¼ëiê  º½ðàëäàðûí  êåç – êåëãåí  ò¸ñiëìåí  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåíäiê  àóìà¹ûíà  àëûï  êiðóìåí  íåìåñå  ñîë  àéìàºòàí  àëûï  øû¹óìåí  áàéëàíûñòû  ¸ðåêåò  æàñàó,  î¹àí  õàëûºàðàëûº  æiáåðóëåðìåí  ¼òêiçó,  º½áûð  ìåí  òàñûìàëäàó  ê¼ëiãií  æ¸íå  ýëåêòð  æ½éåñií  ïàéäàëàíóäà  êiðåäi.  ʼðñåòiëãåí  ¸ðåêåòòåðãå  ìûíàëàð  æàòàäû.  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåíäiê  àóìà¹ûíà  òàóàðëàðäû  æ¸íå  ê¼ëiê  º½ðàëäàðûí  àëûï  êiðó,  îíû»  iøiíäå,  åðêií  êåäåíäiê  ºîéìàëàðäû»  àóìà¹ûíäà  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåíäiê  øåêàðàñûí  iñ  æ¾çiíäå  êåñiï  ¼òó,  áàñºà  æà¹äàéëàðäà  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåíäiê  àóìà¹ûíàí òûñ  æ຺à,  íå  åðêií  êåäåíäiê  çîíàëàð  àóìà¹ûíà,  íåìåñå  åðêií   ºîéìàëàð¹à  òàóàðëàð  ê¼ëiê  º½ðàëäàðûí  àëûï  øû¹ó  íèåòií  æ¾çåãå  àñûðó¹à  òiêåëåé  áà¹ûòòàë¹àí  ¸ðåêåòòåð  æàñàó,  àòàï  àéòºàíäà- “êåäåíäiê  äåêëàðàöèÿ  áåðó”.

Ñîíûìåí,   òàóàðëàðäû  íåìåñå   áàñºà   çàòòàðäû   àëûï   êiðãåíäå   ²àçàºñòàí   Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåíäiê   øåêàðàñû  iñ  æ¾çiíäå  êåñiï  ¼òiëåäi,  àë  àëûï  øûººàíäà   êåäåíäiê  äåêëàðàöèÿ  áåðiëåäi.  Ñîíäûºòàí  äà,  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåíäiê  àóìà¹ûíà  àëûï  êiðãåíäå,    îíû»   iøiíäå  åðêií   êåäåíäiê   çîíàëàð   àóìà¹û   ìåí   åðêií  ºîéìàëàðäàí  êåäåíäiê   àóìàºòû»   áàñºà   á¼ëiãiíå    àëûï   êiðãåíäå  òàóàðëàð   ìåí  áàñºà  çàòòàðäû»   êåäåíäiê   øåêàðàíû   iñ  æ¾çiíäå   êåñiï   ¼òêåí   êåçiíåí  áàñòàï,  àë  òàóàðëàðäû   êåäåíäiê  àéìàºòàí   àëûï  øûººàíäà,   ñîíäàé-ຠ   îëàðäû   ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñû  êåäåíäiê   àóìà¹ûíû»   ºàë¹àí   á¼ëiãiíåí   åðêií   êåäåíäiê   çîíàëàð   àóìà¹ûíà   æ¸íå  åðêií  ºîéìàëàð¹à   àëûï  êiðãåíäå – êåäåíäiê   äåêëàðàöèÿ  áåðãåí  êåçäåí  áàñòàï   êîíðàáàíäà   àÿºòàë¹àí   ºûëìûñ   áîëûï   ñàíàëàäû.

Àëûï  ¼òó  ìûíà   ò¸ñiëäåðäi»   áiðåói  àðºûëû  æàñàëóû   ì¾ìêií:

À)  êåäåíäiê   áàºûëàóäû  àéíàëûï   ¼òó;

Á)  êåäåíäiê   áàºûëàóäàí  æàñûðó; 

Â)  êåäåíäiê  ½ºñàñòûðó   º½æàòòàðûí  íåìåñå   º½ðàëäàðûí  àëäàï   ïàéäàëàíó;

Ã)   äåêëàðàöèÿ   æàñàìàó;

Ä)   êåäåíäiê  øåêàðà  àðºûëû  àëûï  ¼òóãå  òûéûì  ñàëûí¹àí  íåìåñå  øåêòåó   ñàëûí¹àí   çàòòàð   ìåí   º½íäûëûºòàðäû   æàë¹àí   äåêëàðàöèÿëàó.²àçàºñòàí   Ðåñïóáëèêàñûíû»  Æî¹àð¹û   Ñîòû   Ïëåíóìûíû»  “ Êîíðàáàíäà  ¾øií  ²ûëìûñòûº   æàóàïêåðøiëiê   òóðàëû   çà»äàðäû   ºîëäàíó   ïðàêòèêàñû   òóðàëû “     ºàóëûñûíû»  5-øi   òàðìà¹ûíà   ñ¸éêåñ,   êîíòðàáàíäà   æàñàóäû»   æî¹àðûäà¹û  áiðiíøi   ò¸ñiëiíäå – êîíòðàáàíäà  çàòòàðûí  êåäåí  áåêåòòåðií,    ¼òêiçó  ïóíêòåðií  æ¸íå  êåäåíäiê  ð¸ñiìäåó  æ¾ðãiçó  ¾øií   ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  çà»äàðûìåí  æ¸íå   êåäåí  îðãàíäàðûìåí  áåëãiëåíãåí   áàñºà  îðãàíäàðäû   àéíàëûï  ¼òiï  íåìåñå   ð¸ñiìäåó   æ¾ðãiçiëåòií   óàºûòòàí  áàñºà   êåçäå  æiáåðåäi  íåìåñå   àëûï   ¼òåäi.

²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  Ïðåçèäåíòiíi»  “²àçàºñòàí    Ðåñïóáëèêàñûíäà¹û   êåäåí  iñi  òóðàëû”   çà»  ê¾øi  áàð  æàðëû¹ûíû»  25  áàáûíà  ñ¸éêåñ,   ²àçàºñòàí  ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåí  îðãàíäàðûáåëãiëåíãåí  æåðëåðäåí  æ¸íå  îëàðäû»  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»   çà»äàðûíà  ñ¸éêåñ  æ½ìûñ   ñòåói  óàºûòûíäà  ¹àíà  òàóàðëàð  ìåí  ê¼ëiê  º½ðàëäàðûíû»  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåíäiê   øåêàðàñûí    êåñiï  ¼òóiíå  æîë  áåðiëåäi.

Áàñºà   æåðëåðäåí  æ¸íå  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåí  îðãàíäàðûíû»  æ½ìûñûíàí  òûñ  óàºûòòà  òàóàðëàð  ìåí  ê¼ëiê  º½ðàëäàðû  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  êåäåíäiê  øåêàðàñûí  òåê  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñû   êåäåí  îðãàíäàðûíû»  ð½ºñàòûìåí   ¹àíà   êåñiï  ¼òå  àëàäû.

Êîíòðàáàíäà  æàñàóäû»  åêiíøi  ò¸ñiëi  òàóàðëàðäû  íåìåñå  ¼çãå  º½íäûëûºòàð  ìåí  çàòòàðäû  æàñûðó,  îëàðäû  º½ïèÿ  æåðãå  òû¹ó  íåìåñå  òàáóäû   ºèûíäàòàòûí  áàñºà  ¸äiñòåð  ºîëäàíó  íåìåñå  çàòºà  áàñºà  çàòòû»  ò¾ðií  áåðó.

Çàòòàðäû  êåäåí  áàºûëàóûíàí  æàñûðûï  ºàëó  ¾øií  ºîëäàíûëàòûí  àéëàíû»  ò¾ði  ê¼ï.  Çàòòàðäû,  ìûñàëû,  êèiìãå,  àÿº  êèiìãå,  áàñ  êèiìãå,  ºîáäèøà  ò¾áiíå,   òàÿº,  øàòûð  ñàáòàðûíà,  òà¹àì  iøiíå  òû¹àäû.

Êîíòðàáàíäàíû»  ¾øiíøi  ò¸ñiëiíäå  êåäåí  îðãàíäàðûíà,  ñîíäàé – ຠ  øåêàðà  áàºûëàóûí  æ¾çåãå  àñûðàòûí  àäàìäàð¹à  æàðàìñûç,  çà»ñûç  æîëìåí  àëûí¹àí,    æàë¹àí,  ñîíäàé – ຠ  æàë¹àí  ì¸ëiìåòòåð   êiðãåí   º½æàòòàð  ½ñûíàäû,  æàñàíäû   ì¼ðëåð,   ì¼ðòàáàíäàð,  ïëîíáàëàð,   êåäåíäiê  ½ºñàñòûðóäû»  áàñºàäà  ñîíäàé   º½ðàëäàðûí  ïàéäàëàíàäû  íåìåñå  þàñºà  îáüåêòiëåðãå  æàòàòûí  øûí  ½ºñàñòûðó  º½ðàëäàðûí  ½ñûíàäû.

Á½ë  ò¸ñië  êîíòðàáàíäàíû»  å»  ê¼ï  òàðàë¹àí  æ¸íå  ºàiïòi  ò¾ðëåðiíi»  áiði,  ñåáåái   º½æàòòàðäû   àëäàìøû   æîëìåí   ºîëäàíó   àðºûëû  øåòåëãå  ¸ð º½íäû  øèêiçàò  ïåí  ìàòåðèàëäàðäû, ºóàò  ê¼çäåðií  (ì½íàé,  áåíçèí,  ìîçóò)   ò.á.  ê¼ïòåãåí  àëûï  ¼òóãå   ì¾ìêiíäiê  òóàäû.   ̽íäàé  iði  ìàñøòàáòû  îïåðàöèÿëàðäàí  ìåìëåêåò  îíäà¹àí,   æ¾çäåãåí  ìû»  äîëëàð  çèÿí  øåãåäi.

Êîíòðàáàíäàíû  îñû   ò¸ñiëìåí  æàñà¹àíäà  àéûïòûíû»  ¸ðåêåòií  º½æàòòàðäû  á½ðìàëà¹àíäû¹û  íåìåñå  ºîëäàí  æàñà¹àíäû¹û  ¾øií  ºîñûìøà   ñàðàëàóäû»    ºàæåòòiëiãi  æîº,  ñåáåái   á½ë  ¸ðåêåòòåð  êîíòðàáàíäà  æàñàóäû»   îñû  ò¸ñiëiíi»  ìiíäåòòi  íûøàíäàðû   áîëûï  òàáûëàäû.

Êîíòðàáàíäà  æàñàóäû»  ò¼ðòiíøi  æ¸íå  áåñiíøi  ò¸ñiëäåðiíäå  àëûï  ¼òóãå   òûéûì  ñàëûí¹àí  íåìåñå  øåê  ºîéûë¹àí  íå  àéíàëûìíàí  àëûí¹àí    íåìåñå  áàñºà  º½íäûëûºòàð  ìåí   çàòòàð¹à  ºàòûñòòû,   çà»äà  áåëãiëåíãåí  åðåæåëåðãå  ñàé  êåäåíäiê  äåêëàðàöèÿ  áåðó  ìiíäåòií   îðûíäàìàéäû   íåìåñå  ä½ðûñ   îðûíäàìàéäû.

Êîíòðàáàíäà  æàñà¹àíäà  çàòòû   êåäåí  øåêàðàñû  àðºûëû  àëûï  ¼òåäi.   Æàðëûºòû»  3-øi   á¼ëiìiíi»  4-øi  á¼ëiãiíå  ñ¸éêåñ  ðåñïóáëèêàíû»  êåäåíäiê  àóìà¹ûíû»  iøi,   ñîíäàé-ຠ åðêií  êåäåíäiê  çîíàëàð  ìåí  åðêií  ºîéìàëàðäû»  ïåðèìåòðëåði  êåäåíäiê  øåêàðà  áîëûï  òàáûëàäû.

Àéûïòûíû»   ¸ðåêåòií  îñû  áàï  áîéûíøà  ñàðàëàó  ¾øií  òàóàðëàð  íåìåñå  áàñºà  çàòòàð  iði  ì¼ëøåðäå  ¼òói  òèiñ.   Îñû  áàïºà  áåðiëãåí  åñêåðòóãå  ñ¸éêåñ,   åãåð  òàóàðëàðäû»  º½íû  áið  ìû»  àéëûº   åñåïòiê  ê¼ðñåòêiøòåí  àññà,  êîíòðàáàíäà  iði  ì¼ëøåðäå   æàñàë¹àí  äåï òàíûëàäû.

²ûëìûñòû»  ñóáüåêòèâòiê  æà¹û – òiêå  íèåò  ò¾ðiíäåãi  êií¸.  Àéûïòû  àäàì  òèiñòi  òàóàðëàðäû  íåìåñå  áàñºà  çàòòàðäû  êåäåíäiê  øåêàðà  àðºûëû   iði  ì¼ëøåðäå  ¼òêiçiï  îòûð¹àíûí  ò¾ñiíåäi,   îñû  iñ  ¸ðåêåòòi  æàñà¹àíäû  ºàëàéäû.  Òàóàðëàð  ìåí   áàñºà  çàòòàðäû  àëûï  ¼òóäi»  áàëàìà  ò¸ñiëäåðiíi»  êåìiíäå  áiðåóií  àäàì   îéëàñòûðóû   ºàæåò.

Á½ë  áàïòû   ºàëûïòàñòûð¹àíäà  æàçà  òà¹àéûíäàó  êåçiíäå  åñêåðiëói  ì¾ìêií  ñåáåï  ïåí ìàºñàò  ºàëûï  ºîé¹àí.  Êîíòðàáàíäà  æàñàóäà¹û  ìàºñàò,  ¸äåòòå,  ïàéäà  òàáó,    îë  æàçàíû   æåêåëåó  ïðèíöèïií  æ¾çåãå  àñûðó  êåçiíäå  ñîò  ïðàêòèêàñûíäà  åñêåðiëåäi.

²ûëìûñòû»  ñóáüåêòiñi – æàñû  16-¹à  òîë¹àí,  åñi  ä½ðûñ  àäàì.  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  ²ûëìûñòûº  Êîäåêñòi»  209  áàïòû»  2-øi  á¼ëiãiíå  ñ¸éêåñ  êîíòðàáàíäàíû»  ñàðàëàí¹àí   íûøàíäàðûíà  êîíòðàáàíäàíû  áiðíåøå  ðåò  æàñàó,  ¼ç  ºûçìåò  áàáûí  ïàéäàëàíûï   ëàóàçûìäû  àäàìíû»   æàñàóû,  êåäåí  áàºûëàóûí  æ¾ðãiçóøiãå  ê¾ø   ºîëäàíó  æàòàäû.

Êîíòðàáàíäà  áiðíåøå  ðåò  æàñàëûíäû  äåï  ñàíàëàäû,  åãåð îë  åêi  íåìåñå  îäàíäà  ê¼ï  ðåò  æàñàëûíñà.  Á½ë  æà¹äàéäà  êîíòðàáàíäà  ¾øií  á½ðûí¹û   ñîòòûëû¹ûíû»  àëûíáà¹àíû  íåìåñå  æîéûëìà¹àíû,  íå  á½ðûí  æàñà¹àí  êîíòðàáàíäàñû   ¾øií   àäàìíû»  ºûëìûñòûº   æàóàïòûëûºòàí  áîñàòûëìà¹àíû  àíûºòàëó¹à  òèiñ.

´ç   ºûçìåò  áàáûí   ïàéäàëàíûï  êîíðàáàíäà  æàñà¹àí   ëàóàçûìäû   àäàì¹à  ºûçìåòòiê   áîðûøû   áîéûíøà  êåäåí  íåìåñå  øåêàðà  áàºûëàóûí,  ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»   ìåìëåêåòòiê  íåìåñå  êåäåíäiê  øåêàðàñû  àðºûëû   ¼òåòií  òàóàðëàðäû   íåìåñå   áàñºà  º½íäûëûºòàð  ìåí  çàòòàðäû   ºàðàóäû  æ¾çåãå  àñûðàòûí  æ¸íå  øåêàðàíû   êåñiï  ¼òóãå  ð½ºñàò  áåðåòií  àäàì  æàòàäû.

´ç  ºûçìåò  áàáûí  ïéäàëàíûï   îñûíäàé  àäàìäàð  æàñà¹àí  êîíòðàáàíäà  ëàóàçûìäûº   ºûëìûñòàð  çà»ûíû»  áàïòàðû  áîéûíøà  ºîñûìøà  ñàðàëàóäû  òàëàï  åòïåéäi.

²ûçìåò   áàáûí   ïàéäàëàíûï  êîíòðàáàíäà  æàñà¹àí  ¼çãå  ëàóàçûìäû   àäàìäàð  æàëïû  íåãiçäå  æàóàïºà  òàðòûëàäû,  ÿ¹íè  ëàóàçûìäûº  ºûëìûñòàð  òóðàëû  ºûëìûñòûº  çà»  íîðìàëàðûí   ºîëäàíó  ê¼çäåëãåí  ºûëìûñòàðäû»  æèûíòû¹û  áîéûíøà  æ¸íå  îñû  ñàðàëàóøû   íûñàí¹à  ñiëòåìåñiç  ²ûëìûñòûº   êîäåêñòi»   êîíòðàáàíäà  áàáûíû»  òèiñòi  á¼ëiãiìåí  æàóàïºà  òàðòûëàäû   ²àçàºñòàí  Ðåñïóáëèêàñûíû»  Æî¹àð¹û  Ñîò  Ïëåíóìûíû»  ºàóëûñûíû»   9-øû   òàðìà¹û.

Қазақстан Республикасының кедендік шекарасынан кеден бақылауын жанай немесе одан жасырын, не құжаттарды немесе кедендік теңдестіру құралдарын алдап пайдлану арқылы тауарларды немссс өзге де заттарды осы кодекстің 250 бабында көрсетілгендерін коспағанда, не деклорацияланбауымен немесе күмәнді деклорациялармен ұштасқан кедендік шекарадан тыйым салынған немесе өткізу шектелегн, кедендік шекара арқылы өткізудің арнайы ережелері белгіленген тауарларды, заттар мен құндылықтарды ірі мөлшерде өткізу қылмыстық кодекстің 209 бабында көрсетілген экономикалық  контрабанданың түсінігін береді.

Экономикалық контрабанданың тікелей обьектісі кеден шекарасынан өткізілетін тауарлар мен өзге заттарды реттейтін қоғамдық қатынастар. Қылмыстың заты Қылмыстық кодекстің 250 бабын-да көрсетілгендерден басқа тауарлар мен әзге заттар болып табылады.

Осы тауарлар мен өзге заттарды, құндылықтарды ірі мөлшерде кедендік шекарадан өткізген әрекеттер осы қылмыстың құрамын қарайды. Қылмыстык кодекстіц 209 бабының ескертуінде, егер өткізілген тауарлардың құны бір мың айлық есептік көрсеткіштен асса ірі мөлшерде жасалған әрекеттер деп танылады деп түсіндірілген.

Қылмыс      объективтік      жағынан      мына      іс-әрекеттерді істеумен    сипатталады:    экономикалық    контрабанда    заттарын кеден   шекарасынан   өткізу,   қылмыс   жасау   орны        Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы, қылмыс істеу тәсілдсрі контрабанда     заттарын     кеден     бақылауынан     жасырын,     не құжаттарды немесе кедендік тендестіру құралдарын алдап пайдалану,  не   декларацияланбаған   немесе   күмәнді   декларация   алумен ұштасқан, кедендік шекарадан өгкізуге тыйым салынған немесе әткізуі шектелген, кедендік шекара арқылы өткізудің арнаулы ережелері белгіленбеген тауарлар мен құндылықтарды ірі мөлшерде өткізу.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1997 жылғы 18 шілдедегі № 10 қаулысында «Контрабанда үшін қылмыстық жауаптылықты заңдарын қолдану жөніндегі тәжірибелер туралы» Қаулысында осы мәселерге терең талдау берілгсн.

Қазақстан Республикасының кедендік шекарасынан кеден бақылауын жаппай немесе жасырын түрде өтуге жатады.

Құжаттарды немесе кедендік теңдестіру құралдарын алдап пайдалануға кеден органдарына әр түрлі жалған құжаттар немесе теңдестіру құралдарын көрсету, көріну жалған құжаттарды қолдан жасау арқылы кеден шекарасынан өтуге  тырысу немесе заңсыз жолмен алынған құжаттар мен теңдестіру құралдарын алдап пайдалануға тырысулар жатады.

Декларацияланбаған немесе күмәнді декларацияланумен ұштасқан әрекеттерге декларациялануға міндетті тауарлар мен құндылықтарды кеден декларациясына енгізбеу; кеден декларациясына жалған мәлімет енгізулер жатады.

Кедендік шекарадан өткізуге тыйым салынған немесе өткізуге шектелген тауарлардың тізімі арнаулы  нормативтік актілермен реттеледі.

Кедендік шекара арқылы өткізудің арнайы ережелеріде сондай тәртіппен реттеледі. Кылсыстық кодекстің 209 бабының дикларациясы бланкеттік. Мұндағы кедендік шекара, кедендік декларация т.б. ұғымдардың түйінігі Қазақстан Республикасының Кеден кодексінде берілген, ал қандай тауарлар мен заттардың, құндылыктардың кедендік шекарадан өткізілуі немесе өткізілмеуі немесе оларға шек қойылуы арнау-лы нормативтік актілерде белгіленген.1

Қылмыс құрылысы жағынан формальдык құрамға жатады. Жоғарыда көрсетілген заңсыз әрекеттер тауарларды, заттарды, құндылықтарды ірі мөлшерде контрабандалық жолмен өткізумен ұштасса қылмыс аяқталған деп танылады.

Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстың субъектісі 16-ға толған, есі дұрыс адам.

Қылмыстық кодекстің 209 бабының 2 тармағында осы құрамының ауырлататын (бірнеше рет, лауазымды адам езінің қызмет бабын пайдаланып, кеден бақылауын жүзеге асырушы адамға күш қолдана отырып), ал 3 тармағында аса ауырлататын (ұйымдасқан топ жасаған әрекеттер) белгілері көрсетілген.

Бірнеше мәрте жасалған кылмыстық  түсінігі Қылмыстық кодекстің 11  бабында берілген.

Лауазымды адамның өзінің қызмет бабын пайдалануы. Мұнда кеден қызметі органдарының, сондай-ақ заңмен белгіленген мемлекеттік органдардың, басқа да лауазым адамдарының кеден шекарасынан өту барысында қызметтік пайдаланып  қиянат жасары кеден бақылауын жүзеге асырушыға күш көрсету әрекеттері туралы сөз болып отыр.

 

 

2.3. Несиені заңсыз алу және мақсатынсыз пайдалану

 

 

Қылмыстың негізгі тікелей объектісі -банктердің және несиелік мекемелердің несиелік қызметі саласындағы қоғамдық қатынастар.

Қылмыстың қосымша объектісі несие, демеу қаржы не несиелеудің жеңілдікті шарттары.

Несие дегеніміз — ақша қаражаты немесе тауар түріндегі берілген қарыз, оны қарыз алушы несие берушіге қайтаруға тиіс.

Бұл қылмыстың объективтік жағы әрекет арқылы да, яғни несие, даму қаржы не жеңілдікті шарттап алу үшін маңызы бар, өзінің шаруашылық  жағдайы, қаржылық жай-күйі немесе кепілдік мүлкі не өзге де мәнжайлар туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерді беру арқылы несие, демеу қаржы не жеңілдікті шарттар алу жолымен, сонымен қатар әрекетсіздікпен де, яғни несиелеуді, демеу қаржы беруді тоқтатуға, жеңілдікті алып тастауға не бөлінген несиенің немесе демеу қаржының мөлшерін шектеуге әкеп соғуы мүмкін, кейін туындаған мәнжайларды банкке немссе басқа иесие берушіге хабарламау арқылы да жүзеге асырады. Бұл қылмысты жасаудың тәсілі-несие, демеу қаржы не жеңілдікті шарттар алу үшін маңызы бар, өзінің шаруашылык жағдайы, каржылық жай-күйі немесе кепілдік мүлкі не басқадай мәнжайлар туралы көп-көрінеу жалған мәлімет беру.1

Қылмыстың  кұрамы — материалдық несиені заңсыз алу бұл іс-әрекет ірі зиян келтірген кезде аяқталады, зиянның мөлшері ҚК-тің 189 бабына берілген ескертуде белгіленген.

Бұл қылмысты алаяқтық түріндегі ұрлықтан бөлектен алу қажет, себебі, бұл жағдайда айыпкер несие берушіден мүліктіт тегін  алуды мақсат тұтпайды, келешекте оны кайтарамын деп ойлайды.

Қылмыстың субъективтік жағы-тікелей несие түріндегі кінә. Жеке кәсіпкер немесе ұйымның бастығы несие, демеу қаржы не жеңілдікті шарттар алу үшін маңызы бар, өзінің шаруашылық жағдайы, қаржылық жан-күйі немесе кепілдік мүлкі не басқадай мән-жайлар жөніндегі ақпаратты көпе-көрінеу жалғанберіп, не ненсиелерді, демеу қаржы бөлуді жоқтатуға, жеңілдіктерді жоюға, не бөлінген несиенің немесе демеу қаржының мөлшерін жектеу әкеп соғатын мән-жайлар туралы акпаратты банкке немесе басқа несие берушіге хабарламай несие, демеу қаржы не жецілдікті шарттар алыпотырғанын біледі жеке соны қалайды.

Қылмыс салдарының қоғамдық қауіптілігі тұрғысынан алғанда айыпкердің кінәсі ниет түрінде болады, яғни ол ірі зияннын. болуы мүмкін екенін немесе қалайда болатынын алдын ала біледі және сондай зиян келтіруді қалайды, не оның болуына саналы түрде жол беруді немесе оған немкұрайдылық  танытады, не абайламай калады, яғни ондай салдардың болуы мүмкін екенін біледі,  бірақ оны болдырмаймын  деп ойлайды.

Қылмыс субъектісі арнаулы жасы 16-ға толған, есі дұрыс жеке кәсіпкер немесе ұйым бастығы.

Бұл кылмыстың сараланған кұрамының мәні мемлекет кепілдігімен берілген несиені не мемлекеттік мақсатты несиені пайдалану, егер ол азаматқа,  ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген болса.

Қазақстан    Республикасының     1999    жылғы   1     сәуірдегі «Бюджет жұйесі туралы» Заңның 19 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының  қаржы  министрлігі   Қазақстан  Республикасының   Үкіметі   атынан   Республикалық   бюджетке көзделген сомма шегінде несие беруге құқылы.

Мемлекеттік кепілдігімен берілген несие дегеніміз — несие салушы белгіленген мерзімде кайтаруға тиісті соманы төлей алмаса Қазақстан Республикасының Үкіметі несие беруші алдындағы берешекті жарым-жартылай немесе толық  төлеуге  міндеттенеді.

Мемлекет   кепілдігімен    берілген    несиенің   ерекшелігі оның кайтарылмайтындығында.

Несиені   тікелей   өз   мақсатында   пайдаланбау   дегеніміз оны несие шарттарында көзделмеген мақсаттарға жұмсау.

 

3. ТАРАУ. Компютерлік ақпаратка заңсыз кіру, ЭВМ үшін зацды

бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату

 

 

Бұл  қылмыстың негізгі тікелей обьектісі- банктердің және басқа несиелік мекемелердің несиелік кызметі саласында қалыптасқан қоғамдық қатынастар.

Қылмыстың қосымша обьектісі- несиені берушілердің мүліктік мүдделері.

Қылмыс заты- несиелік берешек.

Несиелік берешек дегеніміз- несие берушіге белгілі бір мерзімде қайтарылуға тиіс, қарызға алынған ақша қаражаты.

Қылмыстың обьективтік жағы ірі мөлшердегі несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару болып табылады.Несиелік берешекті отеуден жалтару дегеніміз-несиені шартта көрсетілген мерзімде қайтармау, егер, соттың тиісті шешімі күшіне кіргеннен кейін несие қайтарылмаса, ал несие алушының оны қайтаруға мүмкіндігі болса, онда бұл несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару деп аталады.

Айыпкердің іс-әрекетін осы бап бойынша саралау үшін несиелік берешек, осы бапқа берілген ескертуге сай, азамат-қарызгер үшін жүз айлық есептік көрсеткіштен асактын сома немесе ұйым қарызгер үшін екі мың бес жүз есептік корсеткіштен асатын сома болуға тиіс.

Қылмыс кұрамы — формальды. Бұл қылмысты аяқталды деп санау үшін тиісті сома  несиелігі заңды күшіне енгеннен кейін, өтеуге мүмкіндік бола   түрып    ірі    мөлшердегі    несиені    қайтармау   фактісі    аныкталса жеткілікті.

Бұл қарастырылып отырған қылмыстың субьективтік — тікелей ниет түріндегі кінә, кінәлә адам ірі мөлшердегі несиелік берешекті өтеу жөніндегі заңды күшіне енгсн сот шешімін   орындамай   отырғанын   біледі   және   өзінің   несиелік  міндеттемелерін орындаудан жалтаруды қалайды.

Қылмыс субьектісі — арнаулы 16-ға толған азамат немесе ұйым бастығы.

Бұл қылмыстың обьектісі деп ақпараттардың және ЭЕМ ді пайдалана отырып оларды өңдеу жұйесінің кауіпсіздігін күзетуге байланысты қоғамдық катынастарды есептеу қажет.

Бұл  қылмыстың обьективтік жағы мыналармен сипатталады:

а)   заңмен корғалатын компютерлік ақпаратқа заңсыз кіру;

б)  ақпаратты санкциясыз жоюға, беруге, жаңартуға не кошіруге, ЭЕМ жұмысының, ЭЕМ жұйесінің немесе олардың желісін бұзуға әдейі, алып келеді ЭЕМ-ге арналған бағдарлама жасау (Қылмыстык кодекстің 227-бабының 3- бөлігі);

в)  қолда бар бағдарламаларға аталған зардаптардың біреуінс әкеп соғатындай өзгерістер енгізу (Қырмыстық кодекстің 227-бөліІ і);

г)   сол  зардаптарға әкелген  осындай  бағдарламаларды   пайдалану (Қылмыстық кодекстің 227-бабының 3-белігі);

д)    жоғарыда    көрсетілген    зардаптарға    алып    келген    осындай бағдарламаларды жарату (Қылмыстык кодекстің 227-бабының 3-боліІ і);

Ақпарат дегеніміз адамдар, заттар, фактілер, оқиғалар, құбылыстар және процестер жайындағы, ақпараттың жұйеде бар мәліметтер. Компютерлік ақпарат дегеніміз машиналық сактағышта бекітілген немесе телекоммуникациалдық каналдар бойынша бәрілетін және ЭЕМ қабылдай алатын ақпараттар. Компютерлік ақпаратқа машиналық сақтағышты электрондық есептеу машинасының жүйесіндегі иемесе олардың желісіндегі  ақпараттар  жатады.1

Бұл    ақпараттар    осы     көрсетілген     құрылымдардың    көмегімен сақталады және беріледі.

ЭЕМ-желесі   дегеніміз    —    бірнеше   компютерлерді    немесе   ЭЕМ жұйесін арнайы табельдермен немесе телефон желісін пайдаланып біріне — бірін жалғастыру. Мұндай біріктірудің нәтижесінде ақпарат алмасуға, шет жақтағы құрылғыларды бірлесіп пайдалануға және базалық компьютер арқылы ортақ бағдарламаны жіберуге мүмкіндік туады. Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа заңсыз кірудің тәсілдері әр түрлі болады: телефон желісіне жалғанған қандай да бір компьютерлік қосылу бөтеннің атын пайдалану автоматты жұйелер қорғанысындағы осал жерді табу тағы басқа.

ЭЕМ үшін бағдарлама дагеніміз белгілі бір нәтиже алу мақсатында электрондық есептеу техникасының жұмыс істеуіне арналған мәліметтер мен командалар жиынтығын ұстаудың обьективтік нысаны. Вирусы бар бағдарлама зиян келтіруші деп аталады. Мұндай бағдарлама, басқаруды өзі алғаннан кейін, өзі көбейеді, компьютерде әр-түрлі бұрыс әрекеттер жасайтын жаңа вирустар тудырады. Зиян келтіретін бағдарлама жасау дегеніміз — ақпаратты жою, бөгеу, жаңарту немесе көшіру процестерін басқару үшін арналған бастапқы мәліметтерді дайындаудың кешенді операциялары, сондай-ақ ЭЕМ-нің, ЭЕМ жұйесі және олардың желісі жұмысының бұзылуы.

Бар бағдарламаларға өзгертулер енгізу дегеніміз бағдарламаны зиянды ету үшін оны жаңарту.

Зиян келтірілетін бағдарламаларға өзгертулер   пайдалану дегеніміз -ЭЕМ-ге техниканың  қызмет көрсету барысында оларды қайта жаңғырту. Зиян келтіретін бағдарламаларды тарату дегеніміз — оларды сату ауыс-тыру,    пайдалануға   беру   жолымен    электронды    есептеу   техникасы пайдланатын басқа адамдарға беру.

Вирусты тарату дискеттен дискетке зиян келтіретін бағдарламаны көшіру аркылы, сондай-ақ модем немесе компьютер желісі аркылы, электрондык почта арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

Осы   баптың   бірінші   бөлігінде   көзделген   кылмыстың   құрамы материалдық. Ақпаратты жою, бөгеу, жаңарту, немесе көшіру, ЭЕМ-нің, ЭЕМ   жұйесінің   немесе   олардың   желісінің   жұмысы   бұзылу   сияқты  зардаптардың біреуі болған кезден бастап қылмыс аяқталіан деп саналады. Бұл қылмыстың кажетті нысаны — айыпкердің іс-әрекеті мен болған зардаптың арасындағы себептік байланыс, осы бап бойынша қылмысқа тартқан жағдайда ол аныкталуға тиіс. Бұл мақсатта техникалық сараптама жүргізу қажет.

Жою дегеніміз — ақпаратты машиналық сақтағыштан толық не жарым — жартылай алып тастау. Бөгеу — ол ақпаратты жабу, нәтижесінде, оны заңды пайдаланушыларға бөгет туындайды. Жаңарту дегеніміз — бастапкы ақпаратты санкциясыз қайта өңдеу, оны өзгерту. Мысалы: файылдағы жазуларды өшіру немесе оларға косу, файлдар жасау, ЭЕМ- нің бағдарламаларын немесе мәліметтер базасын бір жіп деп екінші жіпке аудару, тағы басқа. Қылмыстың субьектісі — 16 жасқа толған есі дұрыс адам.

Егер компьютерлік акпаратқа заңсыз кіруді:

А) алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобы немесе ұйымдасқан адамдар тобы;

Б) адам өзінің қызмет бабын пайдаланып;

В)ЭЕМ-ге, ЭЕМ жұйесіне немесе олардың желісіне кіре алатын адам жасаса, онда Қылмыстық кодекстің 227 бабының 2 бөлігі қолданылады.

Алдын ала сөз байласқан және ұйымдасқан топ түсінігі Қылмыстық кодекстің 31 бабына  берілген ескертуден кара.

Адамның өз қызмет бабын пайдаланып адамның заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа кіру. Ол адамдарға электронды есептеу техни-касын пайдалануға және ондағы ақпараттармен танысуға құқығцы бар адамдар, сондай-ақ тікелей ЭЕМ-де жұмыс істейтіндер бағынатын адамдар жатады. ЭЕМ-ге, ЭЕМ жұйесіне және олардың желісінс кіре алатын адамдарға электрондық есептеу техникасымен тікелей жұмыс жасайтын адамдар жатады. Олар операторлар, бағдарлама  жасаушылар,  обоненттер, техниктер тағы басқа.1

Егер, ЭЕМ үшін бағдарлама жасау немесе бар бағдарламаларға өзгертулер енгізу, сондай-ақ зиян келтіретін бағдарламаларды немесе сондай бағдарламалары бар машиналық сақтағыштарды пайдалану немссс тарату абайсызда ауыр зардапқа әкелсе, Қылмыстық кодекстің 227 бабының 4 бөлігі қолданылады.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазақстан Республикасындағы Қылмыстың өсу жағдайында қоғамға, азаматтарға аса зор материалдың нұқсан келтіретін экономикалық кылмыстың қауіптілігі ерекше. Кең мағынасында экономикалык кылмыстарға контробанда, жалған ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындап, сату, валюта операцияларының ережелерін бұзу, мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді ұрлау, парақорлық т.б. жатады.

Алайда, нарыктық экономика жағдайында тікелей экономика аясында жасалатын, сауда ережесін бұзу, сапасыз өнімдерді сату, қалған кәсіпкерлік, монополияға қарсы заңдарды бұзу және т.б. қылмыстардың қоғамдық қаупі зор.

Экономика аясындағы қылмыстардың обьектісіне нарықтың экономика жағдайында, Қазақстан Республикасы саудасының коғам мен азаматтардың мүдделері жағдайында қалыптасатын қоғамық қатынастар жатады.

Халыктың елеулі бөлігінің, әсіресе, аз камтамасыз етілген адамдардың сатып алу қабілеті мейлінше кұлдырап келе жаткан бүгінгі кезеңде бағаны жасанды түрде көтеру және ұстап тұру, сауда ережелерін бұзу тауарларды сату мен қызмет көрсету бағалары мен тарифтерін шектен тыс жоғарылату сияқты құбылыстардыц қоғамдық қаупі үлкен. Осы жағдайлардың бәрінде де қоғам мен азаматтардың мүдделеріне қол сүғушылык айқын.

Экономика аясындғы қылмыстардың обьективті жағы кысқаша, заңға кайшы белсенді әрекеттермен сипатталады. Бұндай әрекеттердің тәсілдері, әдістері әр алуан. Ең кең тараған кылмыс заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау болып табылады.

Ол — ұйымдық құқықтың нысандарына немесе меншік нысандарына карай жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық  ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерін шектеу, сондай-ақ жеке кәсіпкерлер мен коммерциялык ұйымның дербестігін шектеу, не оның қызметіне өзге де заңсыз араласу, егер осы әрекеттерді лауазымды адам өзінің қызмет бабан пайдаланып жасаса, сол сияқты заңды күшіне енген сот актісін бұза отырып немесе үлкен залал келтіріп жасала мұндай әрекеттер үш жүз сегіз жұз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерлерде немесе сотталған адамныц үш айдан сегіз айға дейінгі кезеңдегі жалақының немесе езге де табыстарының мөлшерінде айыппұл салуға, не жұз айлық есептік көрсеткішіне дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салына отырып, бес жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айнгалысу құқығының айруға, не екі жылға дейінгі мерзімгек түзеу жүмыстарына, не алты айға дейінгі мерзімге камауға, не екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандыгынаи айруга жазаланады.

Экономика аясындағы аса қауіпті қылмысқа жалған кәсіпкерлік, якни кәсіпкерлік немесе банктік қызметті жүзеге асыру ниетінсіз, несие алу, салык төлеуден босатылу, өзге де мүліктін пайда алу немесе тыйым салынған қызметті жасыру мақсаты бар, азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген коммерциялық ұйым құрғаны үшін екі жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішіне дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезендегі жалакысының немесе өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуга не алты айға дейінгі мерзімге қамауға, не елу айлык есептік көрсеткішіне дейініі мерзімге қамауға, не елу айлық есептік көрсеткішке дейінгі молшерде немесе сотталған адамның бір айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының мөлшерінде айыппұл салына отырып не онсыз үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Қылмыстың бұл түріне кәсіпкерлік кызметті тіркеуден өтпей не рұқсат немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру, сондай-ак кәсіпкерліктің тиым салынған түрлерімен шүғылдану, егер осы әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке Ірі зиян келпруге, не ірі мшішерде табыс табумен байланысты болса заңсыз кәсіпкерлікке жатады.

Нарықтық экономика жағдайында монополистік іс- әрекеттер және бәсекені шектеуде елеулі түрде кауіпті монополиялық жоғары пемесе төмен бағаны белгілеу мен ұстап тұру, сондай- ак рынокты бәліәи алу, рынокқа кіруді шектеу, одан экономикалық қызметтен басқа да субьектілерін ығыстыру, бірыңғай баға белгілеу немесе ұстап түру арқылы бәсекені шектеу, егер бұл әрекеттер азаматқа, ұйымга псмесе мемлекетке ірі зиянкелтірсе, онда екі жүзден бес жүз айлык ссепгік керсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге де табысының мелшерінде айыппүл салуға, не төрт айдан алты айга дейінгі мерзімге қамауға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не нак сол мерзімге бас бостандығынан айруға жазаланады.

Аталған қылмыстардың субьектісі мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда экономикалык, шаруашылык міндеттерді атқаратын, сондай- ақ жеке кәсіпорындарда істейтін он алты жасқа толган азамагтар болып табылады.

Бұл қылмыстардың субьективті жағы қасакана кінә жасаумен сипатталады. Олардың қылмыстарының себебі- материалдың мүдделілік. Олар өз міндеттерін қоғамның азаматтардың мүдделеріне зиян келтіру есебінен пайда тауып,  жасайды.  Әлбетте,  бұл қылмыстардың жеке сипаты айқын.

 

 

 

 

 

                                      Пайдаланылған әдебиеттер

 

1. Қ.Р. Конституциясы  08.1995 ж.
2. Қ.Р. Қылмыстық Кодексі 1998 ж.
3. Қ.Р. Қылмыстық  Кодексіне  түсінік   И.И.  Рогов   С.М. Рахметов  Алматы  1999
4. Қ.Р. Заңы “Банкроттық  туралы”  Алматы 21. 01. 1997 ж.
5. Қ.Р. Жоғарғы Сотының Пленумы  “Контрабанда  үшін  қылмыстық  жауапкершілік  туралы  заңдарды қолдану  тәжірибесі”  Алматы  1997ж.
6. Қ.Р. Заңы “Мемлекеттік  шекара  туралы”  01. 1996 ж.
7. Қ.Р. Заңы “Мемлекеттік қызмет туралы” 2001 ж.
8. Қ.Р. “Бағалы қағаздар рыногы туралы” 05.03.1997 ж.
9. Қ.Р. Заңы Кеден ісі туралы Алматы 2002 ж.
10. “Проблемы борьбы с экономической преступностью в Казахстане” Алматы 1996 г.
11. Қ.Р. Азаматтық Кодексі
12. А.Н. Ағыбаев «Қылмыстық құқық»  Ерекше бөлім  Алматы    2000 ж.
13. Қ.Р. Қылмыстық құқығы. Ерекше бөлім. «Дәнекер». Алматы 2002 г.
14. Б.В. Здравомыслова «Уголовное право РФ» Москва 1996 г.
15. И.Я. Козаченко «Уголовное право  РФ» Москва 1997 г.
16. С.М. Рахметов, Е.О. Алауханов,  Т.Э. Бапанов  «Қылмыстық
    құқық”. Алматы  2000 ж.
17. Т.Э. Бапанов «Қ.Р.  Қылмыстық құқық». Ерекше  белім
    (Альбом үлгі)  Алматы 2000 ж.
18. И.И. Рогов   С.М. Рахметов  «Уголовное право Казахстана»  Алматы  2001ж.
19. А.В. Наумов «Уголовное право» Москва 1999 ж.
20. Я.Г. Бурчак «Квалификация  преступлений». Киев 1983г.
21. М.П.Карпушин «Уголовная ответственность и состав
    преступления». Москва 1971 г.
22. В.Н. Кудрявцев «Общая теория квалификации
    преступлений». Москва 1972 г.
23. Б.А.Куринов «Научные основы   валификации
    преступлений».  Москва 1984 г.
24. Қ. Р. Жоғарғы Сотының  Пленумы «Эйел зорлағаны  үшін
    жауапкершілікті  белгіейтін  Заңдарды соттардың колдануы
    туралы». Алматы 1993 ж.
25. А.И.Рарог «Уголовное право» Особенная часть. Москва 1996 г.
26. В.И.Борисов «Уголовная ответственность за нарушение
    правил охраны труда». Харьков 1990 г.
27. С.Я.Булатов «Ответственность за преступления
    политических, трудовых, и других прав граждан по УК
    КазССР». А. 1962 г.
28. В.Н.Иванов «Уголовно-правовая охрана основных прав
    граждан». М. 1967 г.
29. Қ.Р. Заңы «Мемлекеттік  қупияларды  сақтау туралы». Алматы 1993 ж.
30. А.М. Плещаков «Экологические преступления против мира
    и безопасности человечества». Москва 1994 г.
31. А.Н. Райнин «Защита мира и уголовный закон». Москва 1969 г.
32. В. П. Панов «Международное уголовное право». Москва 1997г.
33. С.М.Рахметов «Преступления против основ
    конституционного строя и безопасности государства». Алматы 1998 г.
34. Е.И. Каиржанов «Криминология»  Алматы  2000 ж.
35. А.И. Алексеев «Криминология»  Москва  1999 ж.
36. В.Н. Кудрявцев В.Е. Эминова  «криминология»  Москва 1997 ж.
37. Л.Д. Гаухман «Обьект  преступления»  Москва  1992 ж.
38. В.Н. Кудрявцев  «Обьективная  старана  преступления» Москва 1960ж
39. Н.Ф. Кузницова «Преступления и преступность» Москва 1969 ж.
40. А.И. Долгова «Криминология» Москва 1999 ж.
41. Г.И. Шнайдер «Криминология» Москва 1994 ж.
42. Қ.Р. Жоғарғы Сотының Пленумы «Бөтен  мүлкті  ұрлауды саралаудың  кейбір  мәселелері туралы» Қаулысы  1996 ж.

 

1  Қылмыстық кұқық. Алматы: Данекер, 2000ж. 331-332

1 Е.И. Каиржанов «Криминология» Алматы 2000 г.

1 М.П. Карпушин «Уголовная ответственность и состав преступления» Москва 1971 г.

1 А.И. Рарог «Уголовное право» Особенная часть Москва 1996 г.

1 Егемен Қазақстанның құқы. Оқулық    Алматы, 2000ж. 178-200.

1 А.Н. Агыбаев «Қылмыстық құқық»  Ерекше бөлім. Алматы 2000 ж. 

1 Қачакстаи Республикасының қылмыстык кұкы. — Алматы, 2001ж.

1 Агыбаев А.Н. Қылмыстық кұкык. Ерекше бөлім — Алматы, 2000.

1 Адам күқығын корғау және қылмыскерлікпен күрес «Еврона кецссініц күжапары» М, 1999 ж.

 

1 Мадиярова Д.М. Сыртқы экономикалык саясат және экономикалык қауіпсіздік  Алматы, 2000 ж. 27-30.

 

1 А.В.  Наумов «Уголовное право» Москва 1999 г.

1 ҚР Азаматтык кодекстің «Банкроттык туралы» .18-196.

 

1 Қ.Р. Заңы «Банкроттық туралы» 1997 ж.

1 Қ.Р. Заңы «Банкроттық  туралы» 1997 ж.

1 А.Н. Ағыбаев «Қылмыстық  құқық» Алматы 2000 ж.

1 Қылмыстык кодексі ҚР.   1997ж. 19-22 б.

 

1 И.Я. Козаченко «Уголовное право» Москва 1997 г.

1 Қ.Р. Заңы «Мемлекеттік шекарасы туралы» 13.01.1996 ж.

1 Қамкстан Республикасының Қылмыстық кодексі    Алматы, 2000/к. 170-173 6.

1 А.Н. Ағыбаев «Қылмыстық құқық» Ерекше бөлім. Алматы 2000 ж.

1 А.Н. Ағыбаев «Қылмыстық құқық»  Алматы 2000 ж.