Мазмұны

 

 

Кіріспе

 

1. I. «Арай» ЖШС-нің технико-экономикалық сипаттамасы

«Арай» ЖШС-нің даму тарихы мен басқару құрылымы.

Кәсіпорынның ұйымдастыру-техникалық дамуы.

«Арай» ЖШС-нің технико-экономикалық көрсеткіштері (2007-2008 ж.ж.).

ІІ. «Арай» ЖШС-нің шаруашылық қызметін талдау.

2.1.“Арай” ЖШС-нің өнім мен қызмет көрсетудің өтімі және өндірісінің жоспарын талдау.

2.2.Кәсіпорынның еңбек ресурстарын талдау.

2.3.«Арай» ЖШС-нің негізгі өндіріс қорларын тиімді пайдалануын талдау

2.4.Кәсіпорынның өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын анықтау

     Қорытынды  

 Колданылған негізгі әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. «Арай» ЖШС-нің технико-экономикалыө сипаттамасы.

 

Есеп беру жұмысының бұл бөлімінде кәсіпорынның даму тарихы мен басқару құрылымын және негізгі қызметінің бағытын сипаттау, сонымен қатар кәсіпорынның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштерінің соңғы екі жылғы (2007-2008 ж.ж.) өзгерістеріне талдау жүргізуін қарастырамыз.

 

«Арай» ЖШС-нің даму тарихы мен басқару құрылымы.

«Арай» ЖШС-нің құрылған уақыты 1994 жыл, осы жылы жеке меншігіне көшірілген болатын: орналасқан жері Тараз қаласы, Қазыбек би көшесі № 109 үй.

Бұл кәсіпорындарында жұмыс істейтін қызметкерлерінің саны 12-15 адамнан аспайды, негізгі кәсібі аяқ-киім тігумен, аяқ-киім жөндеумен және бос бөлмелерін жалға берумен айналысады.

Кәсіпорынның қысқаша тарихына көңіл бөлсек «Арай» фабрикасы кожкомбинат базасында 1945ж. құрылған. 1963 жылы бұл кәсіпорын кожкомбинаттан бөлініп, өз-алдына аяқ-киім жөндейтін және аяқ-киім тігумен айналысатын фабрика болды. 1997 жылы бұл фабрика «Арай» ЖШС-сі аталуын алып Жамбыл облысындағы әділет үйінде тіркелді. Оның қарамағында 0,25 га жері бар.

«Арай» фабрикасы аяқ-киім өнімдерін шығарумен қатар оны өткізумен айналысатын. Оның ассортиментінде: қысқы ұнты, етік, ерлерге және әйелдерге арналған етіктер, қысқа етіктер, керзі ерлер етіктері мен қатар балаларға арналған жазғы аяқ-киімдері бар болатын тауар ассортиментін тігуден басқа 2007 жылға дейін «Арай» ЖШС-сі бір-қатар қызметтердіде көрсетумен айналысқан:

шаштараз;

зергерлік цехы;

киім-тігу шеберханасы;

чехол мен төсеніш тігумен;

автотұрақ;

теле-радио-шеберханасы;

бос бөлмелерін жалға берумен.

Соңғы жылдары «Арай» ЖШС-рі өздерінің көрсететін қызметтерін кеңейтумен айналасуд. Халыққа көрсететін қызметтері, ескі аяқ-киімдерінің табанын жаңарту, жоғарғы қоныштарын өзгертіп тігу, қоныштарының аттарын жаңарту, замок салып аяқ-киімінің дизайнын қазіргі заманға сай етіп жаңартумен жұғылданып отыратын.

Соңғы жылдары, 2007 жылдың басынан бұл кәсіпорындарында бес аяқ-киімді жөндеумен айналыатын цех, сонымен қатар бос (480 м²) бөлімдерін «Темір-банк» АҚ-нажалға беруді ұйғарып отыр, әр бір шаршы метрін 1 мың тг-ден және автотұрақ орындары да бар.

Кәсіпорынның жалпы басқаруы бас директорына жүктеледі. Директорінің міндеті жалпы өндіріс қорлары мен материалдық және қаржы қорларын сонымен қатар еңбекшілерінің жұмыс орнын жақсартуына жауапты. Кәсіпорынның техникалық басқарылуы және техникалық жабдықтарына жаңалық еңгізуі мен өндіріс жоспарының материалдарымен қамтамасыз етіліп отыруына жауапты. Бұл қызметкердің міндеті жылдық және кварталдық экономикалық жоспарларды жоспарлап болашақта халыққа қажетті қызметтерді жоспарға еңгізіп отыру.

Бухгалтерлік бөлімінде еңбекшілердің еңбек ақысын есептеп, бухгалтерлік баланстарын жасап және материалдық құндылық қорларын есепке алып жылдық есеп жасап отыратын бір бухгалтер атқарады.

Кәсіпорын әкімшіліктері өндірістік тапсырмаларын орындау үшін «Жамбылкожобувь» ААҚ-мен, Алматы қаласындағы орналасқан Крючкова зауытымен, сонымен қатар тәуелсіз мемлекеттерінің басқада қалаларымен келісім шартқа отырған.

«Арай» ЖШС-нің басты мамандануы болып, балалар, ерлер, әйелдер аяқ-киімін тігу болып табылатын. Облыс тұрғындарының ойынан шығатын аяқ-киім тігумен, аяқ-киім тігуге қажетті материалдарды қабылдау, оның өлшемін алу, дайын аяқ-киімді тұтынушыларға қайтару, сонымен қатар басқа тұтынушыларға қажетті қызметпен айналысу.

Тұрғындарға қызмет көрсетілетін аяқ-киім жөндеу қызметі 3 (үш) топқа бөлінетін: 1 – аяқ-киім жөндеу және оны бұрыңғы қалпына келтіру бойынша жұмыс істеу; 2 – аяқ-киімін тігу кезде жаңарту әдісін қолдану; 3 – бұл қызмет көрсету түрі аяқ-киімнің эксплуатациялық ерекшеліктерін жоғарлату бойынша жүргізілетін шараларды қарастыру. Аяқ-киім жөндеу: кіші, орташа және ірі болып келеді.

Кәсіпорынның жалпы жұмыс істейтін еңбекшілер саны басында айтып кеткендей 12-15 адамнан аспайды, ал оның екеуі басшылар болып есептелінеді.

 

Директор

 

Бас бухгалтер

 

 

 

Негізгі жұмысшылар

Қосалқы жұмысшылар

 

 

Кәсіпорынның ұйымдастыру-техникалық дамуы.

Кәсіпорынның негізгі өндірістік қуаттылығы 45-50% автоматизацияланған және механизацияланған. Цех ішіндегі өнімдерді тасымалдау жұмыстарының деңгейі әліде төмен деңгейде.

Бұл кәсіпорында өндірістік ғимараттарының тапшылығынан, көптеген жұмыстар қолымен орындалады, әлі механизациялау деңгейі төмендеу болуына байланысты, қаржы-қаражаттарының жетімсіздігіне байланысты барлығы бірігіп еңбек өнімділігіне көп әсер етеді. Кәсіпорнында қолмен орындалаын жұмыстар басымды болып тұрған. Сондықтан, заказ қабылдау, киім-тігу және тапсырыс берушілерге дайын өнімді тапсыру әрекеттерінде қолмен орындалаып жүрген. Кәсіпорнында көпшілік орындалатын операциялар қолмен орындалуын талап етеді. Еңбектің қозғалыс уақыты өнімді дайындағанға дейінгі әрекеттер өндірістің автоматизациялауы мен механизациялауына тікелей байланыста.

 «Арай» ЖШС-сі – бұл көпсалалы өндірісімен айналысып жүруіне байланысты кәсіпорын болғандығынан, әр-түрлі мамандарға өндірістік циклінің бағыттары да әр-түрлі болған болатын.

Арай ЖШС-нде соңғы жылдары бес аяқ-киім жөндейтін шеберхана бар, әсіресе өндіріс циклысының жәй болуына байланысты. Тез арада жөндеуге алынған аяқ-киімдердің өндіріс циклі, үш кезеңнен тұрады:1) – тауарды аяқ-киімді қабылдау; 2) – аяқ-киімді жөндеу; 3) – аяқ-киімді егесіне қайтару.

Бір айта кететін жағдай, кәсіпорнында өздеріне қатысты жұмыстарды орындау үшін нормамен көрсетілген уақытқа сәйкес болмайды, өйткені,  10-15 минутты жұмысты бастау үшін, әр-бір жұмысшы өзінің жұмыс орнын дайындауға жұмсайды. Сонан соң жұмыс орындалу үшін қажетті құралсаймандардың дайындығын тексеріп, оларды дайындауға және басқада жұмыс орнындағы процестерді бір тексеру үшін тағыда 10 минуттай уақыт керек. Келесі процесс машинаны іске қосу үшін, инеге жіпті өткізіп, жұмыстың үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етуге және 15 минут қажет.

Соңғы жылдары «Арай» ЖШС-де барлық машиналар моральды тозуына байланысты, оларды іске қосуға біраз уақыт керек.

«Арай» ЖШС-ң әр-түрлі жұмысшылар категориясының еңбек ақысын төлеу жүйесн қарастырамыз. Бұл кәсіпорнында еңбек ақысын төлеуді ұйымдастыруы бригадалық форма бойынша жүргізіледі.

Ал, аяқ-киімдерін жөндеу шеберханалары арендалық жүйеге көшкенін байқаймыз. Еңбек ақыны төлеу келісім шарт арқылы жүргізіледі. Сонымен, кәсіпорынның пайда көлемі өндіріс шығындарының қосындысынан анықталады, шикізат пен материалға кеткен бағаға байланысты, жалпы цехтарындағы шаруашылық шығындарынада байланысты және әлеуметтік сақтандыруға кеткен төлемдерден және келісі шарт бойынша төленетін еңбек ақысы мен кезекті демалысқа төленетін құннан есептелінеді. Әр-бір жұмысшылардың еңбегіне төленетін еңбек ақы, еңбекшілердің еңбектегі қосатын үлес салмағын есептеу коэффициенті ескеру принципы бойынша жүргізіледі. Еңбекшілердің еңбек ақысы бухгалтерияда есептелінеді. Бұл кәсіпорнында қазіргі заманға сай етіп тігуге қажетті құрал-саймандарының жетіспеушілі байқалады. Жұмыстың көпшілігі ескі әдіспен орындалып отырады,бұндай жағдайлар еңбекшілердің еңбек өнімділігін төмендеуіне әсер етеді, ал тиімді еңбек нормаларды еңгізу өндіріс шығындарының көлемін жоғарлатады.

Осы жоғарыдағы қызметтерді орындаудан түскен түсім, жалпы кәсіпорынның шығынын өтеуге мүмкіндік етпеген, бұл біріншіден, екіншіден барлық көрсетіп жүрген қызметтердің орналасқан орындары, машина-жабдықтары моральды тозуына байланысты «Арай» ЖШС-сі соңғы жылдары, яғни 2007 ж басынан барлық бос бөлімдерін жалға беріп отыруды жөн көрген. Ал бос бөлмелерді жалға алып отырған кәсіпкерлерге, өз орындарын өздері ремонт жасап отыруын талап етіп, әр-бір шаршы метрлеріне 1 мың тг-ден ай-сайын алып отырып, ағымдағы қысқа және ұзақ мерзімді қарыздарын өтеп отыруды ұйғарып отыр.

 

«Арай» ЖШС-нің технико-экономикалық көрсеткіштері

(2007-2008 ж.ж.)

 

Талдау” деген термин грек тілінен аударғанда «бөлу» немесе «бөлшектеу» деген мағнаны білдіреді. Мысалы, кәсіпорынның еңбек ресурстық мәнін түсіну үшін, еңбекшілердің құрамын білу, олардың құрамына кіретін жұмысшылар категориясын, олардың санын және оларға әсер ететін факторларды білу, сонымен қатар оларды нәтижелі қолдануына не себеп етеді деген жағдайларды анықтау керек. Сонымен не құрлым жұмысшылардың әрбір категориясына әсер ететін факторларды қарастыру және оны білу жалпы еңбек ресурстарын дұрыс басқаруына және оларды тиімді пайдалануына мүмкіндік береді. Бір айта кететін нәрсе табиғаттың әсері мен қоғамдағы өмірдің өзгеруі талдау көмегімен шешіле бермейді. Тәжірибе жүзінде талдаудың басқада әдістері мен тәсілдері кездесіп отырады. Сонымен талдау деп кең көлемде қоршаған ортада болып жатқан өзгерістерді білім тану үшін оларды бөлшектеп зерттеу керек екендігін білдіреді.  

            Тәжірибе жүзінде талдаудың түрлері кездеседі: физикалық, химиялық, математикалық, статистикалық және экономикалық және т.б. Олар объектілерімен, мақсаттарымен және зерттеу әдістерімен ерекшеленіп кездеседі.

            Оның ішінде экономикалық талдау келесі түрлерде кездеседі:

салалық белгілерімен (өнеркәсіптік талдау, ауылшаруашылық, құрылыс және көлік және т.б.)

орындалу басқару органдары бойынша талдау (технико-экономикалық талдау, қаржы-экономикалық, маркетингтік талдау, экономико-статистикалық талдау және т.б.)

объектілерді зерттеу әдістері бойынша келесі түрде кездеседі (салыстырмалы талдау, факторлы талдау, экспресс талдау, экономико-математикалық талдау, функционалды-құндылық талдау);

субъектілеріне байланысты ішкі тлдау және сыртқы талдау;

зерттеу объектілерінің қамтуына байланысты (кешенді және тематикалық талдау) болып:

Шаруашылықтың іс-әрекеттерді жан-жақты кешенді талдау – бұл кәсіпорынның қорытынды нәтижесінде әсер ететін негізгі факторларды өлшемдеу мен қатар қорытындылау, жоспардың орындалуын бағалау мен қатар қадағалау; қажетті ақпараттардың құжатты негіздеу, бұлар талдау әдістерінің негізгісін құрай отырып, олардың алдына қойылатын талаптарын анықтайды.

            Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетін зерттеу және талдау жұмысы жалпы экономикалық көрсеткіштер жүйесін іріктеуді талап етеді. Өндірістік-шаруашылық талдау жұмысын жүргізу кезде тек құндылық көрсеткіштерді ғана қолдана қоймай нақтылы, шартты-натуралды және еңбек көрсеткіштерінде қолданып отырады. Өндірістік-шаруашылық іс-әрекеттерін талдау кезде қолданылатын әдістемелік қолданулар әртүрлі болуы мүмкін, ал іріктеу үшін талдау алдына қойылатын мақсаты мен міндеттеріне байланысты іріктелінеді.

            Қажетті ақпараттарды аналитикалық өндеу кезінде кеңінен қолданатындар:

салыстырмалы; — топтастырылу; — детальдау; — элиминировалау; — экономико-математикалық талдау;  — баланыстық ұштастыру және т.б.

Талдау жүргізу кезінде салыстырмалы түрлерінің төменгілері қолданылады:

а) есеп беру мен жоспарлы көрсеткіштері өткен жылғы мен есеп беру жылғы көрсеткіштері қарастырылады;

б) нақты шығындары мен нормативті мөлшердегі шығын көлемдері;

в) кәсіпорын жұмыстарының технико-экономикалық көрсеткіштері ұқсас құрылысы бөлімдерінің көрсеткіштерімен;

г) кәсіпорындарының жетістіктері басқа саладағы кәсіпорындарымен салыстыру.

Кәсіпорынның іс-әрекеттерінің нәтижелі жұмыс істеуін бағалау үшін оның соңғы үш жылдағы негізгі технико-экономикалық көрсеткіштерінің өзгеруіне көңіл бөлу қажетті. Сондықтан, соңғы екі жылдағы қызмет нәтижесін төменгі 1 кестеде қарастырамыз.

Кесте 1- «Арай» ЖШС-ң негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері (2007-2008 ж.ж.)

 

р/с	Көрсеткіш аталуы	өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауыт. (+,-)	Өсу қарқындылығы (%)
			2007	2008
1	Жылдық кіріс қосындысы: оның ішінде:	мың тг	9858	11637	+1779	118,05
	— автотұрақ қызметін көрсетуден түскен кіріс	мың тг	1127	1377	+250	122,18
	-бос бөлмелерді жалға беруден түскен кіріс	мың тг	8731	10242	+1511	117,31
	-басқа қызметтен түскен кіріс	мың тг	—	18	+18	—

 

1 кестенің жалғасы

 

2	Барлық еңбекшілердің саны, оның ішінде:	адам	12	13	+1	108,33
	-негізгі жұмысшылар саны	адам	10	11	+1	110,00
3	Еңбекшілердің еңбек ақы қоры, оның ішінде:	мың тг	5378	5856	+478	108,89
	-негізгі жұмысшылардың еңбек ақы қоры	мың тг	3138	3586	+448	114,28
4	Еңбекшінің орта жылдық еңбек ақысы	мың тг	448,2	450,5	+2,3	100,51
5	Негізгі жұмысшылардың орта жылдық еңбек ақысы	мың тг	313,8	326,0	+12,2	103,89
6	Бір еңбекшінің еңбек өнімділігі	мың тг	821,5	895,2	+73,7	108,97
7	Бір жұмысшының еңбек өнімділігі	мың тг	985,8	1057,9	+72,1	107,31
8	Қызметті көрсету бойынша кеткен жалпы шығын	мың тг	14709	10963	-3746	74,53
9	Жалпы кіріс	мың тг	-4851	674	+5525	113,89

 

«Арай» ЖШС-ің соңғы екі жылдағы көрсеткіштеріне көңіл бөлсек, онда жылдық кіріс қосындысы есеп жылында (2008 ж.) 11637 мың тг құраса, ал базистық жылда бұл көрсеткіш 9858 мың тг құрап отыр, яғни бұл көрсеткіш 1779 мың тг ұлғайып, пайыздық мөлшері 18,05% жоғарлап отыр. Автотұрақ қызметінен түскен кіріс көлемі екі жылды салыстырғанда 250 мың тг көбейген, яғни 22,18%-ке, ал бос бөлімдерді жалға беруден түскен кіріс көлемі есеп беру жылда, базистік жылға қарағанда 1511 мың тг көбейіп 17,31%жоғарлаған, басқа қызметтен түскен кіріс көлемі тек 2008 жылы 18 мың тг құрап отыр. Кәсіпорында жұмыс істейтін еңбекшілер саны 2007 жылы-12 адам, ал 2008 ж-13 адам құрап отыр, я5ни 8,33% өскен, ал негізгі жұмысшылар саны 10 адамнан 2007 ж. 11 адамға -2008ж өскен. Еңбекшілердің бір адамға көбеюі еңбек ақы қорынында көбеюіне әсер етіп отыр, есеп беру жылы бұл көрсеткіш 5856 мың тг-ге дейін өскен, сөйтіп 8,89% өсіп отыр. Еңбекшіердің ортажылдық еңбек ақысы 448,2 мың тг-ден 450,5мың тг-ге өсім 2,3 мың тг жоғарлаған. Ал, бір жұмысшының еңбек өнімділігі 985,8 мың тг-ден 1057,9мың тг жоғарлаған. Ал, жалпы қызметті көрсетуге кеткен шығын көлемі керісінше 2007 жылы 14709 мың тг құраса, есеп беру жылы 10963 мың тг құрап (-3746) мың тг-ге төмендеп отырғанын байқаймыз. Сонымен, жалпы кіріс көлемі 2007 жылы (-4851) мың тг–ге тең болса, ал есеп беру жылы (+674) мың тг болып отыр, сөйтіп 13,89% өсіп отырғанын байқауға болады. Кәсіпорынның ортажылдық негізгі қорларының құны 6491 мың тг-ден 7971 мың тг өскен, бұл көрсеткіш кәсіпорында 1480 мың тг қажетті құраолдарын алуына байланыты болып отыр. Ал, қорқайтарымынының 2007 жылға қарағанда 2008 жылы (0,06) тг-ге төмендеген себебі, негізгі қор қайтарымының орта жылдық құны жалпы жылдық кіріс қосындысына қарағанда тезірек көбейгені болып табылады. «Арай» ЖШС-нің салықтан кейінгі таза кіріс көлемі 5499 мың тг құрап, базистық жылға қарағанда 10%-ке –өскенін байқаймыз.

 

2.“Арай” ЖШС-нің шаруашылық қызметін талдау

 

Есеп беру жұмысының бұл бөлімінде кәсіпорынның қызметтерінің өндіру барысын және одан түскен түсім көлемінің ауытқуын талдауын, сонымен қатар қызметтің бағасының өзгеруіне өнімдердің және қызметтердің өндіру көлемінің әсер етілуін талдауын және еңбек ресурсын талдау мен қатар кәсіпорынды еңбек ресурсыларымен қамтамасыз ету жағдайын, олардың құрамы мен еңбек уақытын пайдалануы және еңбек ақы қорын әр-бір категориялар бойынша талдауын.

Кәсіпорынның негізгі қорларын, мүліктерін пайдалануын талдаумен қатар олардың көлемінің өзгеруін және оларды тиімді пайдалану коэффициенттерін анықтау жолдарын қарастыру.

Соңында “Арай” ЖШС-нің қызмет көрсетуге кеткен шығындарды талдау және жалпы кіріс пен таза табыс көлемдерін талдау мен қатар кәсіпорынның қаржы жағдайын талдап, оның төлем қабілеттілігін анықтап және ликвидтік коэффициентінің есебін жүргіземіз.

 

2.1.“Арай” ЖШС-нің көрсететін қызметінің өтімін  талдау.

 

Кәсіпорындардың өндіретін өнім көлемдері мен өткізілу өнімдері өзара байланысты көрсеткіштер болып есептелінеді. Әрбір кәсіпорынның өнімдерді өндіру үшін өндірістік мүмкіншілігі шектеулі болғанымен, ал өнімге деген сұраным көлемдері шектеулі болмайды, бұл жағдайда кәсіпорынның бастапқы міндеттері болып өнімдерінің өндірілу көлемі қаншама болмақ деген мәселе бастапқы болып анықталады. Нарықтағы бәсекелес күштерінің күшеюіне байланысты бір жағынан, ал екінші жағынан нарықтың алуан-түрлі тауар өнімдерімен қамтамасыз етілуімен кәсіпорындарының өндіріс бағдарламаларының өнделуінің негізін құрайтын жағдай бұл өндірілген өнімнің қаншама көлемі сатылуы мүмкіндігінен анықталады. Сондықтан кәсіпорындар қаншама тауар өнімі және тауарлардың қандай түрлері өтілуі мүмкіндігін анықтап алғаннан кейін сол бағдарламаның орындалуын көзделгені дұрыс. Бұл көрсеткіштерді талдау кезінде кәсіпорынның негізгі міндеттеріне төменгілерді жатқызуға болады:

жоспарланған бағдарламаның орындалу дәрежесін бағалау, сонсын өндірілген өнім көлемі мен өткізілген өнім көлемдерінің динамикасын талдау;

жоғарыдағы көрсеткіштердің өзгеруіне факторлардың әсерін анықтау;

өндірілген өнім көлемін және олардың өткізілуіне жоғарлатыға шаруашылықтық мүмкіншілігін анықтау;

егерде, шаруашылықтың өнім көлемін жоғарлатуға мүмкіндігі бар болған жағдайда оны іс-жүзіне еңгізу шараларын қарастыру.

Жоғарыдағы міндеттерді орындаған жағдайда, кәсіпорынның қорытынды нәтижесін (пайдалығын, кірістілігін, рентабельділігі деңгейін, қаржылық тұрақтылығын) сипаттайтын көрсеткіштерінің жоғарлауына көп мүмкіндік береді. Кәсіпорынның өнім көлемін талдауы жалпы тауарлы немесе сату көлемінің динамикасынан басталады, қызметтің базистік және тізбектің өсу қарқындылығының есебінен, бұл көрсеткіштерді 2 кестеде көрсетеміз.

 

Кесте 2 – “Арай” ЖШС-нің көрсететін қызметінің динамикасы

 

р/с	Жылдар	өлшем бірлігі	Салыстырмалы бағадағы кіріс көлемі	өсу қарқыны
				базистік	тізбектеу
1	2	3	4	5	6
1	2006	мың тг	5704	100	100
2	2007	мың тг	9858	172,83	172,83
3	2008	мың тг	11637	204,01	118,05

 

            Екінші кестенің мәліметі бойынша кәсіпорынның көрсеткен қызметтерінің көлемін келесі формула арқылы анықтаймыз:

 

сонымен кәсіпорындағы қызметтен түскен кіріс көлемдерінің өсу қарқындылығы 42,79% құрап отыр. Бұл кәсіпорынның қызметтен түскен кіріс көлемі 2006 жылы 5704 мың тг, 2007 жылы -9858 мың тг, ал 2008 жыл 11637 мың тг құрап отыр, бұндай өзгерістердің себебі, қазіргі уақытта көптеген жаңадан ашылып жатқан шағын кәсіпорындары, бос бөлімдерді  жалға алуды әдет етіп келеді, сондықтан, бұл кәсіпорынның ұсынып отырған қызметтері сұраныс көңілінен шығып отыр деуге болады. Төменгі кестеде «Арай» ЖШС-ң жылдық кіріс қосындысын құрамы мен құрылымын талдауды қарастырамыз.

 

Кесте 3 –«Арай» ЖШС-нің кіріс қосындысының құрамы мен құрылымын талдау.

 

р/с	Көрсеткіш аталуы	өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауыт. (+,-)	Өсу қарқындылығы (%)
			2007	2008
1	Кәсіпорынның негізгі қызметінен түскен кіріс көлемі оның ішінде:	мың тг	9858	11637	+1779	118,05
1.1	— автотұрақ қызметінен  түскен кіріс	мың тг	1127	1377	+250	122,18

 

3 кестенің жалғасы

 

1.2	-бос бөлімдерді жалға беруден түскен кіріс	мың тг	8731	10242	+1511	117,31
1.3	-басқа қызметтерден түскен кіріс көлемі	мың тг	—	18	+18	—
2	Тұтас кірісінің негізгі элементтерінің үлес салмағы	%	100	100	—	100
2.1	— автотұрақ қызметінен  түскен кіріс	%	11,43	11,83	+0,40	103,50
2.2	-бос бөлімдерді жалға беруден түскен кіріс	%	88,57	88,02	-0,55	99,38
2.3	-басқа қызметтерден түскен кіріс	%	—	0,15	+0,15	—

 

Жоғарыдағы кесте көрсеткіштеріне қарап кәсіпорынның тұтас кіріс қосындысының көлемі негізгі қызметтерінен, яғни ақылы автотұрақ қызметінен, бос ғимараттарды жалға беруден және басқада қызметтерден түскен кірістен алынып отыр. Оның ішінде ақылы автотұрақтан түскен кіріс көлемі 2007 ж 1127 мың тг құрап, алдынғы жылға қарағанда 250 мың тг-ге өскен. Ал жалпы кірісінің ішіндегі ақылы автотұрақ қызметінің үлес салмағы 2008 ж. 11,83% құрап отыр, алдынғы жылмен салыстырғанда 0,40%-ке өскен. Бос бөлімдерді жалға беруден түскен кіріс көлемі есеп беру жылы 10242 мың тг құрғанда бұл көрсеткіш 1511 мың тг-ге өскенін көріп отырмыз, яғни 17,31%, ал енді осы қызметтің жалпы кірісінің ішіндегі үлес салмағына көңіл бөлсек 2008 ж 88,02% құрсаса, ал алдынғы жылмен салыстырғанда-0,55% төмендеп 99,38% құрап отыр. Басқа қызметтен түскен кіріс көлемі 2008 ж 18 мың тг тең болса, бұл қызметтін жалпы кірісінің ішіндегі үлес салмағы есеп беру жылы 0,15% құрап отыр.

 

2.2.Кәсіпорынның еңбек ресурстарын талдау.

 

Еңбек ресурстарының қолдануын талдаудың негізгі мәні мен міндеттерінің бірі – бұл кәсіпорынды жоғары деңгейлі еңбекшілермен қамтамасыз етілуін анықтау және еңбек персоналдарының квалификациялық деңгейін бағалау және олардың жоғарлау қарқындылығын анықтау, сонымен қатар еңбекшілердің білім деңгейін, олардың жастарының үлкен кішілігін және жұмыс істеу тәжірибелерін бағалау мен қатар қандай себептерден жұмысшылардың бұл кәсіпорындарында тұрақтамайтындығын оның өзгеру динамикасын жан-жақты талдап бағалап отырған өте қажетті. Өйткені еңбекшілердің орындайтын қызметіне сай қабылданған болса, онда олардың еңбек өнімділігіде жоғары болуы міндетті түрде орындалады.

Кәсіпорындарында қажетті еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі оларды тиімді пайдалану және еңбек өнімділігінің жоғары болуы өндірістің нәтижелі болуына және өнімнің сату көлемін жоғарлауына көп мүмкіндік береді. Осы жағдайларғада байланысты кәсіпорынның өз жұмыстарын дер кезінде орындап өндіріс өнімдерінің қамтамасыз етуінеде мүмкіндік етеді.

Кәсіпорындағы өндіріс көлемі мен қызметтердің сатылу көлеміне тікелей әсер ететін көрсеткіштер бұл еңбек ресурстары. Сол үшін жалпы еңбек ресурстарын бағалау жұмысынан бастаймыз, бұл талдау жұмысын жасау үшін төменгі кестедегі 4 мәліметтерді қолданамыз.

 

Кесте 4 – Еңбек ресурстарын пайдалануын талдау

 

Р/с	Көрсеткіштер аталуы	Өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауыт. (+,-) 2007-2008	Өсу қарқындылығы (%)
			2007	2008
1	2	3	5	6	7	8
1	Қызметтердің сатылу көлемі	мың. тг	9858	11637	+1779	118,05
2	Орта есепті еңбекшілер-дің саны: оның ішінде	адам	12	13	+1	108,33
	— жұмысшылардың  саны	адам	10	11	+1	110,00
3	Еңбекшілердің еңбек ақы қоры оның ішінде	мың. тг	5378	5856	+478	108,89
	— негізгі жұмысшылар-дың еңбек ақы қоры	мың. тг	3138	3586	+448	114,28
4	Орта жылдық бір еңбекшінің еңбек ақысы оның ішінде	мың. тг	448,2	450,5	+2,3	100,51
	— бір жұмысшының еңбек ақысы	мың. тг	313,8	326,0	-12,2	103,89
5	Кәсіпорындағы бір еңбек-шілердің еңбек өнімділігі оның ішіндегі	мың. тг	821,5	895,2	+73,7	108,97
	— бір негізгі жұмысшының еңбек өнімділігі	мың. тг	958,8	1057,9	+72,1	107,31
6	Жалпы қызметтердің ішіндегі еңбек ақы қорының үлес салмағы	%	54,55	50,32	-4,23	92,25

 

Кесте қорытындысына қарап келесі тұжырым жасауға болады, яғни кәсіпорында жалпы қызметтерден түскен кіріс көлемі немесе сатылу көлемі есеп беру жылын базистік жылмен салыстырғанда 18,05%-ке ұлғайған. Кәсіпорын еңбекшілері мен негізгі жұмысшылар санындада өзгерістер болып бір жұмысшыға көбейгенін көріп отырмыз. Адамдар санының көбеюі еңбекшілер мен негізгі жұмысшылардың еңбек ақы қорының көбейюіне әсерін тигізген, сөйтіп, бұл көрсеткіштерге 478 мың тг және 448 мың тг-ге жоғарлап отыр. Ал, енді негізгі жұмысшылардың және еңбекшілердің еңбек өнімділігіне тоқтасақ, бұл көрсеткіштерде 73,7 мың тг мен 72,1 мың тг ұлғайған. Жалпы қызметтердің ішіндегі еңбек ақы қорының үлес салмағына көңіл бөлсек бұл көрсеткіш керісінше есеп беру жылында базистік жылына қарағнда 4,23% төмендеген, сөйтіп 92,25% құрап отыр. Төменгі кестеде 5 кәсіпорындағы персоналдар категориясымен қамтамасыз етілуін қарастырамыз.

 

Кесте 5-  «Арай» ЖШС-ң еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін талдау

 

 

№ р/с	Персоналдар категориясы	Өлшем бірлігі	Жылдар		Өсу қарқындылығы (%)
			2007	2008
1	Басшылар	адам	2	2	100
2	Жұмысшылар	адам	10	11	110,0
	Барлығы	адам	12	13	108,33

 

5 кестенің қорытындысы бойынша, еңбек ресурстарымен қамтамасыз етуді талдау барысында соңғы екі жылда кәсіпорын басшылары екі адамнан болған, ал негізгі жұмысшылар санының өзгеруіне қарасақ, бұл көрсеткіш бір адамға артып, 2008 жылы 11 адам құрап, өсу қарқыны 110,0% құрап отыр, яғни 10,0% -ке өскен.

Ал, енді 6 кестеде кәсіпорынның еңбек ресурстарының құрылымының өзгеруін қарастырамыз.

 

Кесте 6- Еңбек ресурстарының өзгерісін талдау

 

№ р/с	Персоналдар категориясы	2007		2008
		адам	%	адам	%
1	2	3	4	5	6
1	Жұмысшылар	10	83,33	11	84,62
2	Басшылар	2	16,67	2	15,38
	Барлығы	12	100	13	100

 

Жоғарыдағы кестеге қарап еңбек ресурстарының құрылымының өзгеруін байқаймыз. Екі  жылғы көрсеткіштерді салыстырғанда жұмысшылардың саны бір адамға көбейіп, ал оның үлес салмағы 83,33%-дан 84,62%-ке өскенін байқаймыз. Ал, басшылар саны өзгермеседе, барлық еңбекшілердің ішінде олардың үлес салмағы 16,67%-дан 15,38%-ға дейін төмендегенін байқаймыз.

Өндіріс процесінде қатысу дәрежелеріне байланысты жұмысшылар екі топқа бөлінеді, негізгі жұмысшылар мен қоалқы жұмысшыларға. Негізгі жұмысшылар негізгі өнім өндірісі мен қызмет көрсетумен айналысады, ал қосалқы жұмысшылары жабдықтарды өндеумен қатар электроқуатын іске қосумен айналысу операцияларымен айналысады. Төменгі 7 кестеде кәсіпорындағы жұмысшылар құрамын талдауын қарастырамыз.

 

Кесте 7 – “Арай” ЖШС-нің жұмысшылар құрамының талдауы

 

Р/с	Көрсеткіштер аталуы	Өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауыт. (+,-)	Өсу қарқындылығы (%)
			2007	2008
1	2	3	4	5	6	7
1	Орта есепті жұмысшылар саны: оның ішінде	адам	10	11	+1	110,0
2	— негізгі жұмысшылар	адам	8	9	1	110,0
	— барлығының ішіндегі  %-ті	%	80,0	81,82	+1,82	102,28
3	Қосалқы жұмысшылар	адам	2	2	—	100
	— барлығының ішіндегі %-ті	%	20,0	18,18	-1,82	90,9

 

Кестенің мәліметіне қарап, екі жылғы өзгерістерді байқаймыз, яғни барлық жұмысшыларының ішіндегі негізгі жұмысшыларының үлес салмағы 2007 жылы 80%, құраса, ал 2008 ж 81,82%-ке өскен, сөйтіп 2,28 %-ке ұлғайғанын байқаймыз. Ал, барлық жұмысшылардың ішінде қосалқы жұмысшыларының үлес салмағы 2007 ж 20% құраса, ал 2008 ж 18,18%-ке төмендеп 1,82 ге кеміген.

Кәсіпорындағы жұмысшылармен қамтамасыз ету көрсеткіштері, олардың тиімді пайдалануын бағалауға мүмкіндік бере қоймайды, және жалпы өнім өндірісіне әсер ететін факторларғада жатқызуға болақоймайды. Сондықтан өнім өндірісі, еңбекшілер санына көп байланысты болақоймайды, ал керісінше өнімнің ұлғаюына, сол өнімді өндіру үшін жұмсалынға еңбекке және жұмысшылардың жұмыс уақытта, қоғамдық еңбектің нәтижелі болуына және еңбек өнімділігінің көрсеткіштеріне байланысты болуы мүмкін. Сондықтан қарастырып отырған уақыттағы бір жұмысшының жасалған еңбек күндері мен еңбек уақытының сағат пен есептегендегі санына байланысты болады. Төменгі кестеде кәсіпорындағы барлық жұмысшыларының жұмыс уақытын пайдалану жағдайын талдауын қарастырамыз.

 

 

Кесте 8 – “Арай” ЖШС-нің жұмысшыларының жұмыс уақыт пайдалануы

 

Р/с	Көрсеткіштер аталуы	Өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауыт. (+,-)
			2007	2008
1	2	3	4	5	6
1	Жұмысшылардың орта есепті саны:	адам	10	11	+1
2	Барлық жұмысшылардың жасаған жұмыс уақыты	сағат	18329,5	20318,1	+1988,5
3	Барлық жұмысшылардың орындаған (адам/күні) уақыты	адам/күн	2560	2882	+322
4	Бір жұмысшының жұмыс істеген уақыты (2:1)	сағат	1832,9	1901,6	+68,7
5	Бір жұмысшының атқарған жұмыс уақыты (3:1)	күн	256,0	262,0	+6,0
6	Жұмыс уақытының орта-мөлшердегі ұзақтылығы (4:5)	сағат	7,16	7,05	-0,11

 

Кесте қорытындысына қарап барлық жұмысшыларының орындаған жұмыс уақыты жалпы 1988,5 сағатқа ұзарғанын байқауға болады, ал орындаған жұмысшылардың күнін есептегенде, ол 322 күнге көбейген, яғни бір жұмысшының атқарған жұмыс уақыты 12,2 күнге қысқарған, ал жұмыс уақытының ортамөлшердегі ұзақтылығы 7,16 сағаттан 7,05 сағатқа кеміген, яғни 0,11 сағатқа.

Кәсіпорындағы еңбек өнімділігінің деңгейін бағалау үшін негізгі және қосымша көрсеткіштер жүйесін қолдануға болады. Бұндай қорытындылайтын көрсеткіштерге мыналарды жатқызуға болады: бір жұмысшының құндық көрсеткішімен есептегендегі ортажылдық, ортакүндік және ортаесептісағаттық өнімді өндірілуін.

Ал жеке көрсеткіштерге бір өнім өлшемінің немесе бір өнім түрінің натуралды түрінің бір адам/күнімен немесе адам/сағатымен есептегендегісін. Барлық көрсеткіштерінің ішінде ең көп әсер ететін (яғни еңбек өнімділігін) сипаттайтынға бір жұмысшының ортажылдық өндірісін айтуға болады. Ал ортажылдық еңбек өнімділігіне әсер ететін факторларға келесілерді жатқызуға болады:

бір жұмысшының жұмыс уақытын (жұмыс істеген) күндерінің санын;

жұмыс күнінің узақтылығын;

бір жұмысшының ортасағаттағы орындаған жұмыс көлемін.

Еңбек өнімділігінің деңгейінің өсуіне әсер ететін негізгі факторларына талдау жүргізу үшін төменгі кестелердің мәліметтерін қолданамыз.

 

 

Кесте 9 – «Арай» ЖШС-нің ортажылдың өнімділігінің талдауы

 

Р/с	Көрсеткіштер аталуы	Өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауыт. (+,-)	Өсу қарқын-дылығы (%)
			2007	2008
1	2	3	4	5	6	7
1	Өнім мен қызметтердің сатылу көлемі	мың.тг	9858	11637	+1779	118,05
2	Ортажылдық жұмысшылардың саны	адам	10	11	+1	110,0
3		адам/ күн	256	262	+6	102,34
4	Барлық жұмысшылардың орындаған адам/күні уақыты	адам/ күн	2560	2882	+322	112,58
5	Барлық жұмысшылардың жасаған жұмыс уақыты	сағат	18329,6	20318,1	+1988,5	110,85
6	Бір жұмысшының ортажылдық еңбек өнімділігі 1:2	мың.тг	985,8	1057,9	+72,1	107,31
7	Бір жұмысшының ортакүндік еңбек өнімділігі (1:4)	мың.тг	3850,8	4037,8	+187	104,86
8	Бір жұмысшының орта-сағаттағы орындалған еңбек өнімділігі	мың.тг	537,8	572,7	+34,9	106,19
9	Жұмыс уақытының орта-мөлшердегі ұзақтылығы	сағат	7,16	7,05	-0,11	98,46

 

Кесте қорытындысынан көріп кәсіпорынның барлық жұмысшылардың орындаған адам/күн уақыты 2008 жылы 2882-ке тең, ал алдынғы жылмен салыстырғанда 322 адам/күнге көбейген. Ал бір жұмысшының ортакүндік еңбек өнімділігі 3850,8 мың тг –ден 4037,8 мың тг жоғарлап 4,86%-ке ұлғайған жұмысшылардың ортасағаттағы орындаған еңбек өнімділігі 537,8 мың тг-ден 572,7 тг-дейін жоғарлаған жұмыс уақытының ортамөлшердегі ұзақтылығы 7,16 сағаттан 7,05 сағатқа кемігіп, сөйтіп (-0,11) сағатқа кеміп 98,46% құрап отыр.

Келесі 10 кестеде бір жұмысшының еңбек өнімділігіне неізгі факторлардың кешенді әсер ететіндігін тізбекті әдісімен анықтаймыз, қорытындысын кестеде көрсетеміз.

 

Кесте10 – Еңбек өнімділігіне әсер ететін көрсеткіштерінің  факторлы талдауы

 

№ р/с	Орындалған жұмыс уақытының саны (күн)	Жұмыс күнінің ұзақтылығы, (сағ)	Ортасағаттағы өнімділік, тг	Жылдық ебек өнімділігі, мың.тг	Еңбек өнімділігі, мың.тг
1	2	3	4	5	6
1	256	7,16	537,8	985,8	—

10 кестенің жалғасы

 

2	262	7,16	537,8	1008,9	+23,1
3	262	7,05	537,8	993,4	-15,5
4	262	7,05	572,7	1057,9	+64,5
	Барлығы	—	—	—	+72,1

 

Кестенің қорытындысынан жұмыс уақытының 6 күнге ұзатылғанынан еңбек өнімділігі 23,1 мың.тг-ге жоғарлап отыр, ал жұмыс күнінің ұзақтылығының сағаты 7,16 сағаттан 7,06 сағатқа кемуіне байланысты, еңбек өнімділігі (–15,5) мың тг төмендеп отыр. Егерде «Арай» ЖШС-нде жұмыс уақытын жоғалтпаған жағдайда еңбек өнімділігі қосымша (+15,5) мың тг жоғарлауы мүмкін еді.

Төменгі 11 кестеде жұмысшылар категориясы бойынша еңбек ақы қорын тиімді пайдалануын тізбек әдісі бойынша талдау жұмысын жүргіземіз.

Кесте 11 – Жұмысшылар категориясы бойынша еңбек ақы қорын пайдалануын талдау

 

№ р/с	Жұмысшылар категориясы	Көрсеткіштер аталуы	өлшем бірлігі	Жылдар		Абс. ауыт (+,-)	Оның ішінде
				2007	2008		жұмыс-қа бай-ланысты	еңбек ақысы б/ты
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1	Жұмысшылар-дың орта есептік саны	— еңбек ақы қоры	мың тг	5378	5856	+478	—	—
		-еңбекшілер-дің саны	адам	12	13	+1	—	478
		— бір еңбекші-нің жылдық еңбек ақысы	мың тг	448,2	450,5	+23	—	478
2	Жұмысшылар	— еңбек ақы қоры	мың тг	3138	3586	+448	—	—
		-жұмысшылар саны	адам	10	11	+1	—	448
		-бір жұмыс-шының орта жылдық еңбек ақысы	мың тг	313,8	326,0	+12,2	—	448
3	Басшылар	-еңбек ақы қоры	мың тг	2240	2270	+30	—	—
		-басшылар саны	адам	2	2	—	—	—
		-бір басшы-ның ортажыл-дық еңбек-ақысы	мың тг	1120	1135	+15	—	+30

 

Жоғарғыдағы кестенің мәліметтері бойынша келесі көрсеткіштерді анықтаймыз.

Жалпы жұмысшылар саны бойынша:

а) жұмыскерлердің санының өзгеруіне байланысты

(13 – 12) * 448,2 = 448,2 мың тг

б) ортажылдық еңбек ақының өзгеруіне байланысты

(450,5 – 448,2) * 13 = 299 мың тг

жалпы ауытқуы тең болады

448,2 + 299 = 747,2 мың тг

Жұмысшылардың саны бойынша:

а) жұмысшылардың санының өзгеруіне байланысты

(11 – 10) * 313,8 = 50 мың тг

б) ортажылдық еңбек ақының өгеруіне байланысты

(326,0 – 313,8) * 11 = 134,2 мың тг

жалпы ауытқуы тең болады

313,8 + 134,2 = 448 мың тг

Басшылар бойынша:

а) басшылардың санының өзгеруіне байланысты:

(2 – 2) * 1120 = 0,0 мың тг

б) ортажылдық еңбек ақының өзгеруіне байланысты:

(1120 – 1135) * 2 = 30 мың тг

жалпы ауытқуы тең болады

(0,0 + 30) = 30 мың тг

            Сонымен «Арай» ЖШС-нің еңбекшілердің еңбек ақы қоры екі факторының (адамдар санының өзгеруі мен ортажылдық еңбек ақысының өзгеруіне) байланысты өзгеріп отырғанын байқаймыз. Сонымен кәсіпорынында еңбек ресурстарын тиімді пайдалану нәтижесінде еңбек өнімділігі 15 мың тг-ге жоғарлауы мүмкін.

 

            2.3.«Арай» ЖШС-нің негізгі өндіріс қорларын тиімді пайдалануын талдау.

 

            Негізгі қорлар – материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да заттай нысанда ұзақ мерзім бойына жұмыс істейтін және өзінің құнын тозуына қарай бөліктер бойынша жоғалтатын материалдық, заттай құндылықтардың жиынтығы. Негізгі қорларға, атап айтқанда: үйлер, ғимараттар, беріліс қондырғылары, жұмыс және күш машиналары мен жабдықтары, өлшеуіш және реттеуіш приборлар мен құрылғылар, өндірістің, шаруашылықтың құрал-саймандары мен керек жарақтары, жегіндік және өнімдік мал, көп жылдық екпе ағаш басқа да негізгі қорлар жатады.

Негізгі қорлар өндірістік процесте белгілі бір еңбек құрал-жабдықтың жиынтығы ғана емес, сонымен бірге құнның тұлғалануы да, сондықтан олардың ұдайы өндірісін есептеу мен жоспарлау практикасында заттай және ақшалай көрсеткіштер қолданады.

Негізгі қорларының құрамы мен құрылымының келіп түсуі мен тозуы туралы негізгі мәліметтерді кәсіпорынның № 11 формасындағы есеп беру жұмысынан алынады. Кәсіпорындағы негізгі өндіріс қорларының өзгеруінің талдау жұмысын төменгі кестеден бастаймыз.

 

Кесте 12 – Негізгі өндіріс қорларының көлемінің өзгеруін талдау

 

Р/с	Көрсеткіштер аталуы	Өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауыт. (+,-)	Есеп беру жылдың  % өзгеруі
			2007	2008
1	2	3	4	5	6	7
1	Өндірістік негізгі қорларының жыл басындағы құны	мың.тг	6491	7971	+1480	122,80
2	Өндірістік емес қорлардың құны	мың.тг	—	—	—	—
	Барлығы		6491	7971	+1480	122,80

 

Кесте мәліметтері бойынша барлық негізгі өндіріс қорларының жыл басындағы құны соңғы жылы 7971 мың тг құраған, ал алдыңғы жылға қарағанда негізгі қорлар 1480 мың тг өскен.

Жыл бойын негізгі өндіріс қорларының бастапқы құны өзгеріп отырады, өйткені кәсіпорындар бір қатар негізгі қорларын жаңалап отырса, ал бір қатарын моралбдық тозуына байланысты істен шығарып отырады, сөйтіп негізгі өндіріс қорлары қозғалыста болып отырады. Осыған байланысты негізгі өндіріс қорларының соңғы екі жылдағы өзгеріп қозғалып отырған төменгі кестеде қарастырайық..

Кесте 13 – Негізгі өндіріс қорларының бастапқы құны бойынша қозғалысының талдауы (2008 ж.); (мың тг)

 

№ р/с	Негізгі өндірістік қорларының тобы	Жыл басындағы құны	Келіп түскен НӨҚ құны	Істен шыққан НӨҚ құны	Жыл соңындағы бастапты құны бойынша	Жыл соңында баланс құны бойынша	Тозуы
1	2	3	4	5	6	7	8
1	Барлық негізгі өндірі қорлары-ның құны оның ішінде:	7971	—	—	7971	6705	1266
1.1	— ғимарат пен құрылыстар	7778	—	—	7778	6520	1258
1.2	-компьютерлер	193	—	—	193	185	8

 

13 кестенің жалғасы

 

2007жыл (мың тг)
1	Барлық негізгі өндірі қорлары-ның құны оның ішінде:	6491	148	—	7971	7287	684
1.1	— ғимарат пен құрылыстар	6298	1480	—	7778	7098	680
1.2	-компьютерлер	193	—	—	193	189	4

 

            Кесте мәліметіне қарап келесі жағдайлардың өзгерісін аутуға болады, 2008 ж негізгі өндіріс қорларында айтарлықтай өзгерістер болған жоқ, жыл ішінде келіп түскен негізгі қорларының және істеп шыққан қорларының болмауына байланысты жыл соңында негізгі қорларының бастапқы құн бойынша көлемі өзгермеген. Ал жыл соңында негізгі қорларының баланстық құны бойынша көлемі барлығының құны -6705 мың тг құраса, ал ғимарат пен құрылыстарының құны 6520 мың тг, ал компьютерінің құны-185 мың тг құрап отырғанын байқауға болады. Негізгі өндіріс қорларының тозу көлемі -1266 мың тг құраса, ал оның ішінде ғимарат пен құрылыстардың тозуы 1258 мың тг құраса, ал компьютерлерінің тозу мөлшері 8 мың тг құрап отыр.

            Келесі 14 кестеде негізгі өндіріс қорларының құрамы мен құрылымының талдауын қарастырамыз, сонымен қатар негізгі өндіріс қорларының жалпы құнының ішіндегі әр-бірінің үлес салмағын есептейміз.

 

Кесте 14 – Негізгі өндіріс қорларының құрамы мен құрылымын талдау

 

№ р/с	Негізгі өндіріс қорларының тобы	2007 ж.		Жалпы (%)
		Жыл басындағы (мың.тг)	Жыл соңында (мың.тг)	Жыл басындағы	Жыл соңында
1	2	3	4	5	6
1	Ғимарат пен құрылыстар	6298	7778	97,03	97,58
2	Компьютерлер	193	193	2,97	2,42
	Барлық негізгі өндіріс қорларының құны	6491	7971	100	100

 

Кесте мәліметі бойынша барлық өндіріс қорларының құнының ішіндегі ғимарат пен құрылыстарының үлес салмағы жыл басында 97,03% құраса, ал жыл соңындағы үлес салмағы 97,58 %-ке өскен, яғни өзгеріс көлемі 0,55 пайызға өскен. Ал, компьютерлерінің жалпы негізгі өндіріс қорларының ішінде, жыл басында 2,97% құраса, ал жыл соңында оның үлес салмағы 2,42 паызға төмендеген, яғни 0,55 пайызға төмендеген.

Негізгі өндіріс қорларының тиімділігіне көп әсер ететіндігі, олардың қолдану мерзімдісінің ұзақтылығы, сондықтан оларды бірнеше топқа бөліп талдау жүргізген ынғайлы. Сонымен құрал-жабдықтары бес жылға дейін қолданғандарын I топқа, бес жыл мен ол жыл арасында қолданғандарды II топқа, он жыл мен жиырма жыл қолданғандарды III топқа, ал жиырма жылдан жоғары қолданып отырған құрал-жабдықтарын IV топқа жатқызуға болады. Сонымен төменгі 15 кестеде құрал-жабдықтарының қолдану мерзімінің талдауын қарастырамыз.

 

Кесте 15 – Құрал-жабдықтарының қолдану мерзімінің ұзақтылығының талдауы

 

№ р/с	Жабдықтардың түрлері	Жабдықтардың жалпы саны	Қолдану ұзақтылығы
			5 жылға дейін	5-10 жыл аралығы	10-15 жыл аралығы	15-20 жыл аралығында	20 жылдан жоғары
1	2	3	4	5	6	7	8
1	Дайындық жабдықтары
	— жалпы саны	12	—	3	5	2	2
	— пайызы	100	—	25	41,6	16,7	16,7
2	Тігін жабдықтары
	— жалпы саны	17	—	2	11	2	2
	— пайызы	100	—	11,8	64,6	11,8	11,8
3	Басқада жабдықтары
	— жалпы саны	9	—	3	4	1	1
	— пайызы	10	—	33,3	44,5	11,1	11,1
	Барлығы
	— жалпы саны	38	—	8	20	5	5
	— пайызы	100	—	21,0	52,6	13,2	13,2

 

Кесте мәлімет бойынша «Арай» ЖШС-нде соңғы бес жыл ішінде құрал-жабдықтарын жаңалатпағандығын байқауға болады. Барлық 38 жабдықтардың ішінде 30-зы он жылдан астам қолданып жүргенін байқауға болады. Жалпы жабдықтардың 79 % әбден тозған, ал пайдалану ұзақтылығы жиырма жылдан асқан жабдықтар физикалық тозуынан басқа моральды тозғандықтарын байқатқан, бұлар тігін машиналары мен аяқ-киімді өндеуге арналған құрал-саймандар.

Негізгі өндіріс қорларын тиімді пайдалануын анықтайтын көрсеткіштерге қорқайтарымын, қорсиымдылығын және қорменқарулануын жатқызуға болады. Олардың өзгеруін төменгі 16 кестеде қарастырамыз.

 

Кесте 16 – Негізгі өндіріс қорларын тиімді пайдалану көрсеткіштерін талдау

 

№ р/с	Көрсеткіштер аталуы	Өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауытқу (+,-)	Өсу қарқыны, (%)
			2007	2008
1	2	3	4	5	6	7
1	Қорқайтарымы	тг	1,52	1,46	-0,06	96,05
2	Қорсиымдылығы	тг	0,690	0,68	0,01	98,55
3	Қорменқарулануы	мың тг/адам	540,92	613,15	+72,23	113,35

 

Кестенің мәліметтері бойынша «Арай» ЖШС-нде негізгі өндіріс қорларын тиімді пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштерінің бірі – бұл қорқайтарымы, бұл көрсеткіш 2008 жылы, алдыңғы жылға қарағанда 0,06 тг төмендеп отыр, яғни 3,95%-ке төмендеп отыр, бұндай өзгеріс қызметтердің сатылу көлемінің +1779 мың тг жоғарлауына байланысты болып отыр. Ал, екінші көрсеткіш – бұл қорсиымдылығы – бұл көрсеткіш 1 тг өткізілген өнімінің қаншасына негізгі өндіріс қорларының тенгемен есептегендегі қатынасынан анықталады. Бұл көрсеткіш, қорқайтарымның кері көрсеткіші. Яғни қорсиымдылығы 0,69 тг-ден 0,68 тг-ге дейін төмендеген, сөйтіп 98,55% құрап отыр. Келесі көрсеткіш – бұл қорменқарулану, яғни өнім көлемінің еңбекшілер санына бөлу арқылы анықталады. 2008 жылы 540,92 мың.тг құрап, алдыңғы жылға қарағанда +72,23 мың.тг жоғарлап, 13,35% ұлғайып отырғанын байқаймыз. Бұндай жоғарлау, еңбекшілер санының кеміп, ал өнім көлемінің жоғарлауына байланысты болып келеді.

 

2.4.Кәсіпорынның өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын анықтау

 

Сонымен өзіндік құнының экономикалық мазмұны жұмсалған шығындардың орнын және соның себебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай ұдайы өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Осы арада, кәсіпорынның өзіндік құнының маңызды элементтері: амортизация, жұмсалған материалдық ресурстардың құнын, еңбек ақы – бұл шығындардың басты статьялары. Сонымен қатар, кәсіпорыны бір уақытта басқада шығындарды іске асырады: өздерінің қызметкерлеріне сыйлық, банктік несиеге процент төлеу, әлеуметтік объектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға аударым жарнамаларын жасау – бұл шығындар кәсіпорынның қосымша шығындарын құрайды.

Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері:

Пайда және пайдалығының деңгейі мен серпінін анықтайды.

Өзіндік құнның маңызы оның орындалу функцияларымен анықталады.

Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның мәнісі өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын жұмсауды қамтамасыз етеді.

Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып табылады, оның есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуынан негіздеме бола алмайды.

Өзіндік құнның негізінде пайданы кейбір бұйымдардың пайдалығын, яғни оларды шығарудың мақсатқа сай екендігін есептеу.

Өзіндік құн (өндіріс шығындары) кәсіпорынның өндіру мен өткізу мақсатында өндірістік және коммерциялық қызметтерге қажетті өндіріс факторлары шығынның ақшалай көрінісі, яғни кәсіпорын өндіріп өткізу үшін қажетті шығындар. Төменгі 17 кестеде «Арай» ЖШС-нің өнімдерінің толық өзіндік құнының соңғы екі жылдағы өзгеруін қарастырамыз.

Кесте 17 – «Арай» ЖШС-нің өндіріс шығындарының динамикасын талдау

 

№ р/с	Көрсеткіштер аталуы	Өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауытқу (+,-)	Өсу қарқыны, (%)
			2007	2008
1	2	3	4	5	6	7
1	Қызметті көрсету бойынша кеткен өндіріс шығындары	мың тг	14709	10963	-3746	74,53

 

Кесте мәліметі бойынша келесі тұжырым жасауға болады, соңғы екі жылда өндіріс шығындары 3746 мың тг төмендеп 74,53%-ды құрап, жалпы 25,47%-ға төмендегенің байқатып отыр.

Келесі кестеде 18 өнімнің өндіріс шығынның жалпы талдауын қарастырамыз.

 

Кесте 18 – «Арай» ЖШС-нің жалпы өндіріс шығынның талдауы

 

№ р/с	Көрсеткіштер аталуы	Өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауытқу (+,-)
			2007	2008
1	2	3	4	5	6
1	Жалпы қызметтердің сатылу көлемі	мың тг	9858	11637	+1779
2	Өндіріс шығындары	мың тг	14709	10963	-3746
3	1 тенге сатылған қызметтерге жұмсалынған шығын көлемі	тг	1,49	0,94	-0,55
4	Өндіріс шығынының төмендеуі, немесе жоғарлауы	%	—	-36,92	-36,92

 

Кесте мәліметі бойынша «Арай» ЖШС-де өндіріс шығындарының көлемі есеп беру жылы -3746 мың тг төмендеп +74,53 % құрап отыр, ал 1 тенге сатылған өнімге жұмсалынған шығын көлемі 2008 жылы, алдыңғы жылмен салыстырғанда  -0,35 тг -ге кемип немесе 63,09 % құраған. Енді өндіріс шығынының төмендеуі немесе жоғарлауына көңіл бөлсек, ол 36,92% төмендеген, екі соңғы жылындағы өзгерісіне келетін болсақ -36,92% төмендеген. Енді, төменгі 19 кестеде шығын сметасының құрылымының өзгеруін қарастырамыз.

 

Кесте 19 – Шығын сметасының құрылымын талдау

 

№ р/с	Көрсеткіштер аталуы	2007		2008		Ауытқуы (+,-)
		Мың тг	%	Мың тг	%	Мың тг	%
1	2	3	4	5	6	7	8
1	Материалдық шығындар	8166	55,52	3464	31,60	-4702	-23,92
2	Еңбекшілерге төленетін еңбек ақы	5378	36,56	5856	53,42	+478	+16,86
3	Материалдық емес шығындар	170	1,16	582	5,31	+412	+4,15
4	Басқада шығындар	995	6,76	1061	9,67	+66	+2,91
	Барлығы	14709	100	10963	100	-3746	—

 

19 кестенің көрсеткіштерін талдау нәтижесінен, келесі тұжырымдамаларды айтуға болады. Шығын сметасының негізгі элементтерінде, құрылым мөлшерлерінде бір-қатарөзгерістер болған. Яғни, соңғы жылдары «Арай» кәсіпорныны онша көп көңілді өнімді өндіруге бөлмеуіне байланысты материал мен ишкізатқа жұмсалынған шығын көлемінің үлес салмағы 2007 ж-55,52%құраса, ал есеп беру жылы бұл көрсеткіш 31,60%-ға төмендеген, сөйтіп құндылық көрсеткіші (-4702) мың тг-ге төмендеп кеткенін байқауға болдаы. Ал, еңбекшілерге төленетін еңбек ақының үлес салмағы 36,56%-тен 53,42%-ке жоғарлаған. Керісіншше, бұл кәсіпорнында материалдың емес шығындары мен басқа шығындарының үлес салмағы 1,16% тен 5,31% өскен және 6,76% тен 9,67% жоғарлаған.

Кәсіпорнының өндіріс шығындары мен өнімнің өзіндік құнын талдау бөлімінің соңғы көрсеткіштері жалпы кіріс пен таза табыс болып есептелінеді. Осы көрсеткіштерінің соңғы екі жылдары қалай өзгеріп отырғанын төменгі 20 кестеде көрсетеміз.

 

Кесте 20- «Арай» ЖШС-нің іс-әрекеттерінің қорытындысын талдау

 

№ р/с	Көрсеткіштер аталуы	Өлшем бірлігі	Жылдар		Абсол. ауытқу (+,-)	Өсу қарқындылығы (%)
			2007	2008
1	2	3	4	5	6	7
1	Кәсіпорынның көрсеткен қызметтерінің сатылу көлемі	мың тг	9858	11637	+1779	118,05
2	Қызметті көрсету бойынша кеткен жалпы шығын	мың тг	14709	10963	-3746	74,53
3	Жалпы кіріс	мың тг	-4851	674	+5525	113,89
4	Кіріске қойылатын корпоративті салық	мың тг	148	174	+2	117,57
5	Салықтан кейінгі кәсіпорында қалған таза кіріс көлемі	мың тг	-4999	500	+5799	110,00

 

Жоғарғы кестенің мәліметтері бойынша «Арай» ЖСШ-нің жалпы атқаратын іс-әрекеттерін табысты деп айтуға болады. Соңғы жылдары «Арай» ЖСШ-нің негізгі әрекеті автокөлікті ақылы тұрғанынан және «Темірбанк» Ақ-на 500 шаршы метр бос бөлімдерін жалға беруден бір қатар табыс алып отырғанын байқаймыз, яғни жалпы кірісі 5525 мың тг өссе алдынғы жылға қарағанда, ал таза табыс көлемі есеп беру жылы базистік жылға қарағанда 5499 мың тг-ге өскен.

 

2.5. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау.

 

            Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізу мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

            Кәсіпорынның ликвидтілік коэффициентін талдау, оның шаруашылық қызметінің нәтижесіне көз жеткізу болып табылады.жалпы ликвидтілік (өтімділік) дегеніміз-актив баптарын массив бойынша міндеттемелерді төлеу үшін ақшаға айналдыру мүмкіндігі, материалдық құндылықтарды өткізудің, сатудың, қолма-қол ақшаға айналдырудың оңайлылығы, субъектінің өз активтерін қолма-қол ақшаға айналдыру және борышқорлық міндеттемелерін орындау қабілеті.

            Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады, яғни, «Бухгалтерлік баланс», «Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп», «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп».

 

            Кесте 21- «Арай» кәсіпорынының ликвидтілік коэффициенті

 

Көрсеткіштер	Коэф. белгісі	Жылдар		Ауытқу
		2007	2008	2008	2007
				(+,-)	%
1. Ақша қаражаттары, мың тг	—	14,6	502,6	488	3442,5
2. Дебиторлық қарыздар, мың тг	—	395,5	233,5	-162	59.0
3. Запастар және өндірістік шығыстар, мың тг	—	4635,6	5376,7	741,1	116
4. Қысқа мерзімді қарыздар, мың тг	—	3486,3	3535,6	49,3	101,4
5. Абсолютті ликвидттілік коэфициенті	0,2-0,25	0,004	0,14	0,136
6. Уақыт аралық коэфициенті	0,7-0,8	0,12	0,21	0,09
7. Жалпы жабу коэфициенті	2-2,5	1,45	1,73	0,28
8. Запас және шығындардың қысқа мерзімді қарыздар сомасына қатынасы	—	1,3	1,5	0,2

 

            Бұл кестеде «Арай» кәсіпорныныңликвидтілік коэффициентін, яғни өтімділік коэффициентін анықтадық. Кәсіпорынның жалпы ақша қаражаттары туралы мәліметтер берілген, 2007 жылы 14,6 мың теңге болып, 2008 жылы 502,6 мың теңгеге артқан. Нақты қолда бар ақша қаражаттарының бар болуы кәсіпорын үшін қосымша экономикалық мәселелерді шешуде маңызды роль атқарады. Кәсіпорынның запастар мен өндірістік шығындары 2007 жылы 4635,6 мың теңге болған, ал 2008 жылы 5376,7 мың теңгеге артқан. Кәсіпорынның қысқа мерзімді қарыздары 2007 жылы 3486,3 мың теңге болған, кәсіпорынның абсолюттті ликвидтілігі туралы мәлімет ұсынылған.

            Жеке қаржылар-субъектінің міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі оның активтері. Әдетте, жеке қаржылардың шамасында жарғы капиталы, сақтық капиталы, бөлінбеген капитал сақталады. Жеке қаржылардың жеткілітілік анықтау үшінбағалы қағаздар нарығында қатысушылардың меншікті капиталының ең аз шамасының көрсеткішін білуміз керек. Кәсіпорынның қаржы қызметінің нәтижесінде жеке қаржылардың және қарыз қаражатының мөлшері мен құрамында өзгерістер болады. Жеке қаржылар динамикасын талдауда негізгі көрсеткіштер болып жарғылық капитал табылады. Жеке капиталдың шамасы несие шарттары немесе өзгедей мәмілелер жасау кезінде кәсіпорын кепілдік беретін қаражаттың ең аз шамасы ретінде түрлі пайдаланушыларды ықыластандыруға тиіс, өйткені ол салынған қаражаттың қайтарылу кепілдігінің деңгейін айқындайды.

 

            Кесте 22- Жеке қаржылар динамикасының көрсеткіштері

 

№	Көрсеткіштер	Жылдар		Ауытқу
		2007	2008	2008	2007
				(+,-)	%
1	Жарғылық қор, мың тг	5160,5	5160,5	0	100
2	Резервтік қор, мың тг	10909,6	17775,9	6866,3	162,9
3	Бөлінбеген табыс (жабылмаған шығыс), мың тг	-5749,1	-12615,4
4	Жеке қорлардың барлығы, мың тг	10321	10321	0	100

 

Көріп отырғанымыздай, бұл кестеде жеке қаржылар динамикасы туралы мәліметтер берілген. Кез-келген шаруашылық жүргізуші субъект өзінің жұмысын бастамас бұрын жарғылық қорын қалыптастырады. Жарғылық қор заңмен бекітілген нормативтер бойынша және әр түрлі көлемде құрылады. Ауытқудың барлығы оң шамаға өскен. Бөлінбеген табыс (жабылмаған шығыс) 2007 жылы -5749,1 мың теңгеге кеміген, ал 2008 жылы-12615,4 мың теңгеге азайған.

            Келесі 23 кесте бойынша ағымдағы активтердің айналымдылық көрсеткіштерінің динамикасын талдаймыз.

 

 

Кесте 23- Ағымды активтердің айналымдылық көрсеткіштерінің динамикасы.

 

№	Көрсеткіштер	Жылдар		Ауытқу
		2007	2008	2008	2007
				(+,-)	%
1	Өнім өткізуден түскен түсім, мың тг	9858,0	11637,0	+1779	118,05
2	Ағымды активтердің орташасы, мың тг	5045,7	4315,7	-730	85,53
3	Активтердің айналымдылығы, рет	1,95	2,70	-0,75	—
4	Айналым ұзақтығы, күн	248	132	-116	—

 

            Кестеде көріп отырғанымыздай ағымды активтердің айналымдылық көрсеткіштерінің динамикасын талдадық. Ағымды активтердің орта шамасы 2007 жылы 5045,7 мың теңгені құрады, ал 2008 жылы 4315,7 мың теңгег кеміді. 2008 жылды 2007 жылмен салтырғанда 85,53%-ды құрады. Келесі көрсеткіштен активтердің айналымдылығын анықтаймыз. 2007 жылы 1,95 ретті құрап, 2008 жылы 2,70 айналымдылық ретін құраған. Соңғы көрсеткіште ағымды активтердің айналым ұзақтығы туралы мәлімет берілді, 2008 жылды 2007 жылмен салыстырғанда -116 күнге кеміп, 132 күнді құраған. Қаржылық тұрақтылық-меншікті және қарыз-қаражаттарының байланысты. Қаржылық тұрақтылықтың ішкі маңызды факторларның бірі-бұл қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы, олады басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза қаншылықты көп болса, соншалықты өзін жайлы сезіне алады.

            Кесте 24- Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерінің есебі

 

Көрсеткіштер	Коэф. белгісі	Жылдар		Ауытқу
		2007	2008	2008	2007
				(+,-)	%
1.Жеке қорлар, мың тг	—	10321	10321	0	100
2. Қысқа мерзімді міндеттер, мың тг	—	3486,3	3535,6	49,3	101,4
3. Дебиторлық қарыздар, мың тг	—	395,5	233,5	-162	59,0
4. Кәсіпорын мүлкі, мың тг	—	16823	22608,5	5785,5	134,4
5. Егеменділік коэффициенті	0,5	0,61	0,46	-0,15
6. Қаржы тұрақтылық коэффициенті	0,5	0,64	0,47	-0,17
7. Қаржыландыру коэффициенті	1,0	2,96	2,92	-0,04

 

                Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық көрсеткіштеріне талдау жасап, есептедік және кәсіпорынның барлық талаптарға сай қаржылай тұрақты екеніне көз жеткізуімізге болады. Кәсіпорынның алдына қойған басты мақсаты-пайда, ал пайда қаржыдан құралатыны мәлім. Қаржылық тұрақтылықты талдау барысындағы басты көрсеткіш жеке қорлар болып табылады және ол барлық жылдары өзгеріссіз. Қаржыландыру коэффициенті 2008 жылды 2007 жылмен салыстырғанда-0,04 шамасына кеміген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Есеп беру жұмысын қорытындай келіп «Арай» ЖШС-нде бірқатар өзгерітер болғанын айтуға болады. Нарық жағдайында қандайда кәсіпорын болмасын өздерінің өндіріп жүрген немесе қызмет көрсетіп жүрген жағдайларында тұтынушылар көңілінен шығатын болса біріншіден, ал екіншіден қарамағында бар өндіріс тік потенциалдарын тиімді пайдалана білген жағдайда жоспарлы пайда алумен қатар көптеген жетістікке жетуі мүмкін.

«Арай» ЖШС-нің соңғы үш жылдағы іс-әрекетін талдай отырып төменгі қорытындыны айтуға болады:

1) «Арай» ЖШС-ні – бұл көпсалалы өндірісімен айналысатын кәсіпорын болғандығынан, әр-түрлі мамандарға өндірістік циклінің бағыттары ад әр-түрлі болмақ.

Кәсіпорындағы тұрмысқа қажетті техникаларды жөндеуінің өндірістік циклы төмендегідей: 1) – тауарды қабылдау, 2) – жөндеу түрін анықтау, 3) – жөнделердің күрделігін белгілеп, 4) – жөндеу столына бөлек – бөлек бөлістіру, 5) – жөндеу жұмыстарын жүргізу, 6) – қажетті бөлшектерін жинақтау, 7) – соңында тұтынушыға тауарды қайтару.

2) «Арай» ЖШС-нің соңғы үш жылғы көрсеткіштеріне көңіл бөлсек жалпы өнім көлемі соңғы үш жылдағы көрсеткіштері табысты болғанын байқаймыз, 2005 жылы алдынғы жылға қарағанда 914 мың.тг жоғарлаған, немесе 32,79 % жоғарлаған. Ал тауар мен қызметтердің сатуынан түскен көлемі 2005 жылы 2201 мың.тг құраған, алдыңғы жылмен салыстарғанда 614 мың.тг жоғарлап 38,68 % көбейген. Бұндай өзгерістер кәсіпорын негізгі орындайтын қызмет түрі аяқ-киім тігумен қатар оларды жөндеу және бос тұрған бөлмелерін бір қатар қызмет көрсететін орындарға жалға беру мен қатар автокөліктерді тұрақтауларға беру бойынша орындап отыр. Жалпы кәсіпорындарында жұмыс істейтін еңбекшілер саны 2004 жылы 10 ада болса, оның ішінде негізгі жұмысшылар саны 7 адам болатын, ал 2005 жылы еңбекшілер саны бір адамға кеміп, ал негізгі жұмысшылар саны да бір адамға кеміген. Осыған байланысты еңбекшілердің еңбек ақы қоры 2005 жылы – 1823 мың.тг құраса, алдынғы жылға қарағанда 758 мың.тг жоғарлаған, немесе 71,17 % құрап отыр. Негізгі жұмысшылардың еңбек ақы қоры 2005 жылы 1437 мың.тг құрап, 2004 жылға қарағанда бұл көрсеткіш 864 мың.тг жоғарлаған, сөйтіп өсу қарқындылығы 2 (екі) есе өсіп отырғанын байқаймыз. Ортажылдық бір еңбекшілердің еңбек ақысы 202,56 мың.тг құрап, алдынға жылға қарағанда 90,19 % өскен, оның ішінде бір жұмысшының ортажылдық еңбек ақысы 233,5 мың.тг болса, 2004 жылға қарағанда 151,64 мың.тг өскен. Бұндай өзгерістер, кәсіпорындағы қызмет істеп жүрген еңбекшілер мен негізгі жұмысшылардың еңбек өнімділіктерінің 244,56 мың.тг, сонымен қатар 366,83 мың.тг өскен.

3) Кәсіпорындағы негізгі өндіріс қорларының жыл басындағы құны 2004 жылы 1165 мың.тг болса, ал 2005 ж. бұл көрсеткіш 90 мың.тг кеміген, яғни кәсіпорындағы көптеген негізгі қорлар моральды тозып жаңа құрал-жабдықтарын соңғы жылда сатып алмағанын байқаймыз. Өнімнің өзіндік құны соңғы үш жылда өсіп отырғанын байқауға болады, бұның себебі, өнім өндіру үшін қажетті шикі-зат пен құрал-саймандардың бағасы өсіп отырғанын байқауға болады.

1 тенгенің сатылған өнімге жұмсалынған шығын көлемі 2004 жылы 1,11 тг құраса, 2005 жылы 1,35 тг құрап отыр, яғни 21,62 %-ке өскен.

Өнім мен қызметтерден түскен жалпы табыс көлемі 2004 жылы (+59) мың.тг құраса, 2005 жылы (+724) мың.тг құрап отыр. 2004 жылғы жалпы табыс кірісінің төмен болған себебі кезеңді шығын көлемінің тым көбейіп кеткенін байкаймыз. Сонымен кәсіпорынның таза табысы 2004 жылы 4 мың.тг құраса, ал 2005ж. 646 мың.тг құраған. Өнім рентабельбельділігі 2004 жылы 2,2 % болса, соңғы жылы 24,3 % құрап отыр, бұндай өзгеріс таза пайданың 16 есе көбейіп және негізгі қорларының соңғы жылы 90 мың.тг төмендегені және тауар мен қызметтерден түскен табыс көлемінің жоғарлауы қорқайтарымының 1,36 тг-ден 2,04 тг жоғарлаған, яғни 0,68 тг жоғарлап, өсу қарқындылығы — 50%-не өсіп отыр. Сонымен жалпы бұл кәсіпорынның іс-әрекеттері нәтижелі болып отырғанын байқаймыз.

4) «Арай» ЖШС-нде аяқ-киім тігумен айналысуына байланысты, көбіне ерлерге және балаларға арналған «Унты» деп аталынатын етіктер, сонымен қатар жұмысшыларға арналған бәтенкелер тігу және оларды жөндеумен айналысып отырады. Жалпы ерлерге арналған «Унты» аяқ-киімі (етіктердің) көлемі 2005ж. алдынғы жылға қарағанда 338 мың.тг өсіп отыр немесе 2 (екі) еседен көп өскенің байқаймыз. Ал балаларға арналған «Унты» аяқ-киімі 135 мың.тг өскен 2005 ж., алдынғы 2004 ж. салыстырғанда бұл көрсеткіште екі есе өскен, жұмысшыларға арналған бәтенкелер 176 мың.тг жоғарлап, олда екі есе көбейген, ал енді аяқ-киімді жөндеу қызметі 113 мың.тг қысқарып 82,59% құрап отыр. Егерде барлық тауар ассортиментін көлемі соңғы екі жылды салыстырғанда 536 мың.тг, өссе немесе 53,6% жоғарлағанын байқаймыз.

Тұтынушылар аяқ-киімді жөндеуге қарағанда аяқ-киімді тіктіргенді жөн көреді, өйткені бұл кәсіпорында аяқ-киімнің табаны, қоншысы, өкшесі сияқты материалдармен қамтамасыз етілген. Жаңа аяқ-киім тігуге, және олардың бағалары нарық бағасына қарағанда көп төмен болғандықтан сұраныс көлемі онша төмендемейді.

5) еңбек ресурстарын тиімді пайдалану бойынша келесі жағдайды айтуға болады. Өнім мен қызметтердің сатылу көлемі 2005 жылы 2201 мың.тг құраса, ал 2003 жылмен салыстырғанда +1230 мың.тг – ге жоғарлаған, ал 2004 ж. салыстырғанда +614 мың.тг-ге жоғарлай отырып 32,79 % жоғарлаған. Бұндай өзгерістер кәсіпорындағы жалпы өнімдерінің натуралды түрдегісінің жоғарлауы әсер етіп отырғанын байқауға болады. Кәсіпорындағы еңбекшілердің санына көңіл бөлсек, онда соңғы үш жылда онша көп өзгермегенін байқауға болады, яғни 2003 жыл мен 2004 жылдары 10 адам жұмыс істесе, ал 2005 жыл бір адамға кеміген, сөйтіп 9 адам болып отыр.

Өнім көлемінің жоғарлауына байланысты және еңбекшілердің кемуіне байланысты. Кәсіпорындағы еңбек өнімділігінің өсіп отырғанын байқауға болады. Мысалы, 2003 ж. еңбек өнімділігі 97,1 мың тг құраса, 2004ж. 158,7 мың тг құрап отыр, ал 2005 жыл бұл көрсеткіш алдынғы жылға қарағанда 85,86 мың тг жоғарлап, проценттік пайызбен 54,10 % жоғарлап отыр. Жалпы кәсіпорындарында еңбек ресурстарын жасы мен квалификацияларына байланысты ұтымды және тиімді пайдаланып отырған дұрыс.

Өндіріс процесінде қатысу дәрежелеріне байланысты жұмысшылар екі топқа бөлінеді, негізгі жұмысшылар мен қосалқы жұмысшыларға. Негізгі жұмысшылар негізгі өнім өндірісі мен қызмет көрсетумен айналысады, ал қосалқы жұмысшылары жабдықтарды өндеумен қатар электроқуатын іске қосумен айналысу операцияларымен айналысады.

Кәсіпорындағы жұмысшылармен қамтамасыз ету көрсеткіштері, олардың тиімді пайдалануын бағалауға мүмкіндік бере қоймайды, және жалпы өнім өндірісіне әсер ететін факторларғада жатқызуға болақоймайды. Сондықтан өнім өндірісі, еңбекшілер санына көп байланысты болақоймайды, ал керісінше өнімнің ұлғаюына, сол өнімді өндіру үшін жұмсалынға еңбекке және жұмысшылардың жұмыс уақытта, қоғамдық еңбектің нәтижелі болуына және еңбек өнімділігінің көрсеткіштеріне байланысты болуы мүмкін. Сондықтан қарастырып отырған уақыттағы бір жұмысшының жасалған еңбек күндері мен еңбек уақытының сағат пен есептегендегі санына байланысты болады.

6) Кәсіпорындағы еңбек өнімділігінің деңгейін бағалау үшін негізгі және қосымша көрсеткіштер жүйесін қолдануға болады. Бұндай қорытындылайтын көрсеткіштерге мыналарды жатқызуға болады: бір жұмысшының құндық көрсеткішімен есептегендегі ортажылдық, ортакүндік және ортаесептісағаттық өнімді өндірілуін.

Ал жеке көрсеткіштерге бір өнім өлшемінің немесе бір өнім түрінің натуралды түрінің бір адам/күнімен немесе адам/сағатымен есептегендегісін. Барлық көрсеткіштерінің ішінде ең көп әсер ететін (яғни еңбек өнімділігін) сипаттайтынға бір жұмысшының ортажылдық өндірісін айтуға болады. Ал ортажылдық еңбек өнімділігіне әсер ететін факторларға келесілерді жатқызуға болады:

бір жұмысшының жұмыс уақытын (жұмыс істеген) күндерінің санын;

жұмыс күнінің узақтылығын;

бір жұмысшының ортасағаттағы орындаған жұмыс көлемін.

Ортажылдық жұмысшылар саны бір адамға кеміп, ал бір жұмысшының ортажылдық еңбек өнімділігі 140,12 мың.тг-ге  ұлғайып 61,81 % — жоғарлаған. Бір жұмысшының ортасағаттағы орындаған еңбек өнімділігі 59,1 мың.тг-ге жоғарлаған, ал орта күндегі еңбек өнімділігі 339,5 мың.тг-ге жоғарлап 35,94 % ұлғайып отыр.

Егерде «Арай» ЖШС-нде жұмыс уақытын жоғалтпаған жағдайда еңбек өнімділігі қосымша 1,2 мың тг жоғарлауы мүмкін еді.