Мазмұны

Кіріспе…………………………………………………………………………………………………

1.Бөлім Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар бойынша әдебиеттерге қабылданған заңдар мен актілерге шолу.

Бағалы қағаздар туралы әдебиеттер және қабылданған заңдармен нормативтік актілерге шолу…………………………………………………. ………………………
Халық Банкісінің бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларының ережелері…………………………………………………………………………
Бағалы қағаздар рыногы…………………………………………………………….

Бөлім Бағалы қағаздар мен операциялардың есебі.
- Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі……………………
- Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім алу тәртібі………………………………………………………………………………………..
- Бағалы қағаздар мен жүргізілетін операциялардың есебі……………
- Сыртқы және ішкі бағалы қағаздар базарында (рыногында) бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру жолдары………………………………….

Қорытынды…………………………………………………………………………………………

Пайдаланған әдебиеттер……………………………………………………………………..

Қосымшалар.

Кіріспе

Нарықтық сипаттағы қазіргі заманғы экономиканың толыққанды қызмет етуі дамыған қор рыногынсыз (оның барлық компонеттерін – борыштық құралдар рыногын, мемлекеттік те, корпоративтік те акциялар рыногы мен туынды бағалы қағаздар рыногын қамтитын) мүмкін емес. Бүгінгі күнге дейін Қазақстанда жоғарыда аталған үш сегменттің алғашқысы ғана қалыптастырудың сәті түсті, ал солардың ішіндегі ең маңыздысы – акциялар рыногының “көгілдір фишкалар” бағдарламасын жүзеге асыруға әлденеше рет әрекет жасалғанымен, әлі күнге дейін нашар дамып отыр. Акциялар рыногын дамыту жөніндегі негізгі міндет – бағалы қағаздардың ауқымды ұсынымын жасауға және оларға деген төлем қабілетті сұранысты қалыптастыруға бағытталған іс-әрекеттер болуы керек. Бұл орайда негізгі мміндет отандық эмитенттердің акциялар ұсынымын қамтамасыз ету болып табылады. Эмитенттер бірқатар объективті және субъективті себептерге байланысты әлі күнге дейін ашық қор рыногына шығуға мүдделілік танытпай келеді.

Мыналар рынокты акциялармен толықтыру жөніндегі негізгі бағыттар бола алады:

1 жекешелендірілген кәсіпорындардың мемлекеттік меншікте қалып отырған акциялар пакетін сату;

2 ұлттық және мемлекеттік компанияларды акционерлендіру және олардың акцияларын биржалық айналысқа шығару. Мемлекеттік мүдделерді қамтамасыз ету үшін осы компаниялардың жарғылық қоры мөлшерін алдымен олардың активтерінің құнын және рыноктағы жағдайы тура көрсететіндей көлемге дейін ұлғайту қажет, ал бұл қайта бағалауға танымал шетелдік аудиторлық компанияларды тарту керек;

3 еліміздегі орта және шағын компаниялардың қор рыногына шығуын ынталандыратын жағдайлар жасау.

Қазақстандық эмитенттердің акцияларына төлем қабілетті сұранысты қамтамасыз ету жөніндегі негізгі бағыттар мыналар болуы керек: а) институттық инвесторлар топтарын, ең бірінше кезекте — өзара қорлар қалыптастыру үшін жағдайлар жасау; ә) Қазақстан рыногына шетелдік портфельді инвесторлар тарту; б) қор рыноыгна жеке инвесторлардың қаржысын тарту.

Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар мәртебесінде ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет.

Біріншіден, бағалы қағаздар өз кезегінде меншік титулы нысанында мүліктік құқты (корпорация акциялары, вексельдер, коносаменттер), немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қарыздық қатынасты куәландыратын ақша құжаты.

Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын құжат ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе бағалы қағаздардың рөлі мен экономикалық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олар инвестицияның жоғары нысаны ретінде басты рөль ойнайды.

Үшіншіден, бағалы қағаздар – бұл нақты активтерге (акцияларға, чектерге, коносаменттерге, тұрғын үй сертификаттарына), талап етуді көрсететін құжаттар.

Төртіншіден, бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсіну үшін маңызды сәті – олардың табыс әкелуі болып табылады.

Сонымен қатар бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық сипат, стандарттылық, сериялық сияқты сапалық қасиеттерімен азаматтық айналымда қатысуын атамай өтуге болмайды.

Өтімділіктің астарында бағалы қағаздардың сатылуы нәтижесінде ақша қаражаттарына айналу мүмкіндігі жатыр. . Себебі бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулы, табыс алуға құқық беретін, бірақ нақты капитал алуға құқығы жоқ құжат.

Сонымен, бағалы қағаздар шаруашылық қызметте қолданылатын әр түрлі құжаттардың жиыны.

Банктердің бағалы қағаздармен жасайтын операцияларын эмиссиялық операциялар,кредиттік операциялар, вексельдерді есепке алу, қайта есепке алу операциялары , өз есебінен және тапсырмалар бойынша бағалы қағаздарды сату-сату алу операциялары, бағалы қағаздар айналысына қызмет көрсетулер ретінде топтастыруға болады.

Банктер бағалы қағаздар рыногындағы тиісті операцияларын тек уәкілетті мемлекеттік орган беретін лицензия негізінде жүзеге асыра алады.

Бағалы қағаздар нарығындағы банктер өз клиенттеріне қызмет көрсету процесінде аталмыш нарыққа байланысты коммерциялық және операциялық қызмет құпиясын құрайтын мәліметтердің жарияланбауына , сондай-ақ бөтен тұлғалардың пайдалануына жол бермеуге мүмкіндік беретін талаптардың сақталуын қамтамасыз етуге міндетті.

Бағалы қағаздар туралы әдебиеттерге шолу жасайтын болсақ ,С. Мыржақыпованың “Банктегі бухгалтерлік есеп” оқулығында толық мәлімет жазылған.

Диплом жұмысы тақырыбының мақсаты — “Халық банкінің” бағалы қағаздар операцияларын жетілдіру және дамыту, сондай-ақ бағалы қағаздарды сатуда табыс алу және бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру жолдары болып табылады.

Менің диплом жұмысымның тақырыбы — “Халық банкі” Мақтаарал бөлімінде бағалы қағаздар операцияларын жетілдіру жолдары. Бұл жұмыс “Халық банкінің ” мәліметтері негізінде жазылды.

Бірінші бөлімде – Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар бойынша әдебиеттерге және қабылданған заңдар мен заң актілеріне шолу,”Халық банкінің” бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларының ережелері, сондай-ақ бағалы қағаздар қоры мен нарығы қарастырылған.

Екінші бөлімде – Бағалы қағаздар түрлері мен олардың жіктелуі , бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім алу тәртібі туралы , бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардың есебі , сыртқы және ішкі бағалы қағаздар нарығында бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру жолдары жан- жақты қарастырылған.

1-бөлім Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар бойынша әдебиеттерге қабылданған заңдар мен актілерге шолу.

1.1 Бағалы қағаздар туралы әдебиеттер және қабылданған заңдармен нормативтік актілерге шолу.

Қазақстан Республикасында заң эмиссиялық бағалы қағаздардың және өзге де қаржы құралдарының шығарылуы, орналастырылуы, айналыста болуы және өтелу процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды бағалы қағаздар рыногы субъектілерінің құрылуы мен қызметінің ерекшеліктерін реттейді, бағалы қағаздар рыногының қауіпсіз, ашық түрде және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету, инвесторлар мен бағалы қағаздарды ұстаушылардың құқықтарын, бағалы қағаздар рыногы қатысушыларының адал бәсекесін қорғау мақсатында бағалы қағаздар рыногын реттеу мен қадағалау тәртібін айқындаиды.

Қазақстан Республикасында заңның мақсаттары үшін мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:

агенттік облигация – қаржы агенттігі шығаратын облигация;
андеррайтер – бағалы қағаздар рыногының брокерлік – диллерлік қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар және эмитентке эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару мен орналастыру жөнінде қызмет көрсететін кәсіби қатысушысы;
эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымының күшін жою – эмиссиялық бағалы қағаздардың азаматтық құқықтар объектісі ретінде өмір сүруін тоқтату;
құжатсыз бағалы қағаз – құжатсыз нысанда ( электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылған бағалы қағаз;
оқшаулау – бағалы өағаздарды ұстаушылар тізімі жүйесінде және нақтылы ұстауды есепке алу жүйесінде бағалы қағаздар мен жасалған азаматтық – құқық мәліметтерді тіркеуге бағалы қағаздардың сақталуына кепілдік беру мақсатында жүзеге асырылатын уақытша тыйым салу;
брокер – бағалы қағаздар рыногрының клиенттің тапсырмасы бойынша, соның есебінен және мүдделерін көздеп, эмиссиялау бағалы қағаздар мен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушысы;
ішкі құжаттар – бағалы қағаздар рыногы субъектісінің, оның органдарының, құрамдық бөлімшелерінің (филиалдарының, өкілеттіліктерінің,) қызметкерлерінің жағдайлары мен тәртібін, қызмет көрсетуін және оларға ақы төлеу тәртібін реттейтін құжаттар;
бағалы қағаздардың қайталама рыногы – орналастырылған бағалы қағаздардың айналасы процесінде бағалы қағаздар рыногының субъектілері арасында қалыптасатын құқықтық қатынастар;
жеке шоттан үзінді- бағалы қағаздар болып табылмайтын, тіркеуші несие нақтылы үстаушы беретін және тіркелген тұлғаның эмиссиялық бағалы қағаздар бойынша белгілі бір уақыт кезіндегі құқықтарын растайтын құжат;
эмиссиялық бағалы қағаздар шығару – эмитентінің эмиссиялық бағалы қағаздардың азаматтық құқықтар объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс- әрекетті, немесе орналастырылуы, айналыста болуы және өтелуі осы эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару проспектісіне сәйкес жүзеге асырылатын белгілі бір бағалы қағаздардың жиынтығы; эмиссиялық бағалы қағаздардың мелекеттік тізілімі – уәкілетті орган қалыптастырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымдары мен олардың эмитенттері туралы мәліметтердің жиынтығы; [3, 3 бет]

мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаз – қарыз алушы Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті атқарушы орган немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болатын қарыз алуға қатысы жөнінен ұстаушының құқықтарын куәландыратын эмиссиялық бағалы қағаз;

делистинг – бағалы қағаздарды сауда-саттықты ұйымдастырушының тізімінен уақытша немесе тұрақты шығарып тастау;
қаржы құралдарын материалсыздандыру – құжатты нысанда шығарылған қаржы құралдары орталық депозитарийдің есепке алу жүйесіндегі электрондық жазбалармен реттеу арқылы өзгерту;
өтініш беруші – бағалы қағаздар рыногында қызметті жүзеге асыру мақсатымен уәкілетті органға құжаттарды табыс еткен заңды тұлға;
инвестициялар – лизинг шартын жасасқан кезден бастап лизинг шарттарын қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық капиталына инвестор салатын мүліктің барлық түрі, сондай-ақ оларға қызмет үшін пайдаланатын тіркелген активтерді көбейту;
жеке инвестор – инвестициялық инвестор болып табылмайтын инвестор;
институциалдық инвестор – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асыру мақсатымен қаражат тартушы заңды тұлға;
ипотекалық облигация – ипотекалық қарыз шарттары бойынша талап ету құығы кепілімен ипотекалық куәліктердің кепілін қоса алғанда сондай-ақ тізбесі уәкілетті органның нормативтік құқықтың актісімен белгіленетін өзге де жоғары өтімді активтермен қамтамасыз етілген облигация;
қаржы құралдарымен мәмілелер бойынша клиринг – қаржы құралдарымен мәмілелер жасасу нәтижесінде жүзеге асырылатын есеп айырысуға қатысушы тараптардың өзара талаптарымен міндеттемелерінің есебі;
айырбасталатын бағалы қағаз – акционерлік қоғамның шығару проспектісінде айқындалған талаптармен және тәртіппен оның басқа түрдегі бағалы қағазына айырбасталуға жататын бағалы қағазы;
мүдделер қақтығысы – бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушыларымен олардың клиенттерінің мүдделері бір – біріне сай келмейтін жағдай;
биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы – акционерлік қоғамның ұйымдық – құқықтық нысанында құрылған, осы сауда – саттықты ұйымдастырушы клиенттерінің арасында баға белгілеу арқылы сауда – саттықты ұйымдық және техникалық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңды тұлға;
левередж-эмитенттің міндеттемелері мен өз капиталы мөлшерінің ара қатынасы;
листинг – қор биржасының сауда жүйесінде эмиссиялық бағалы қағаздарды айналысқа жіберу рәсімі;
жеке шот – бағалы қағадарды ұстаушылардың тізілімі жүйесінде немесе нақтылы ұстауды есепке алу жүиесінде бар, эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзгеде қаржы құралдары боиынша мәмілелерді тіркеу және құқықтарын есепке алу мақсаты мен тіркелген тұлғаны сөсіз бірдеилендіруге мүмкіндік беретін жазбалар жиынтығы;
ұлттық бірдейлендіру нөмірі – эмиссиялық бағалы қағаздарды бірдейлендіру және есепке алуды жүйелеу уәкілетті орган беретін әріптік-сандық код;
мелекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар ҚР-ның заңдарына сәйкес эмиссиялық деп танылған, мермлекеттік емес ұйымдар шығаратын акциялар, облигациялар және өзге де бағалы қағаздар;
ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар рыногы – бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы құралдарымен сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі құралдарында мәміле объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылмайтын саласы;
қамтамасыз етілген облигация – эмитент міндеттемелерін орындау эмитент мүлкінің кепілі мен, кепілдік беру мен және ҚР-ның азаматтық заңдарына сәйкес өзге де тәсілдермен қамтамасыз етілген облигация;
облигациялық бағдарлама – эмитент бірнеше облигациялар шығаруды, оның ішінде шығарылымның тиісті проспектісі белгілейтін әртүрлі құрылыммен шығару мен жүзеге асыруға құқылы болатын шетке облигациялар шығару;
эмиссиялық бағалы қағаздар айналысы – қайталама бағалы қағаздармен азаматтық құқықтық мәмілелер жасау;
жарияланған эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылуын уәкілетті орган тіркеген бағалы қағаздар;
сауда-саттықты ұйымдастырушы – қор биржасы және биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы;
ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногы, — мәмілелер сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен қзге де қажы құралдарының айналыс саласы;
бастапқы бағалы қағаздар рыногын – эмитенттің бұрын қайталама бағалы қағаздар рыногында өзі сатып алған эмиссиялық бағалы қағаздарын бұдан әрі орналастыруын қоспағанда, эмитнттің (андеррайттердің немесе эмиссиялық консорциумның) жарияланған эмиссиялық бағалы қағаздардың орналастыруы;
төлем агенті — банк немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым;
облигацияларды өтеу – эмитнттің орналастырылған облигацияларды сыйақы және облигациялардың нақтылы құнын төлеу (кейіннен сату мақсатынсыз) немесе оны облигациялар шығару проспектісінде белгіленген тәртіппен сол эмитенттің акциясына (акцияларына) айырбастау арқылы айналыстан алып қою жөніндегі іс-әрекеті;
облигацияларды ұстаушылардың өкілі – эмитентпен жасалған шарт негізінде қайталама бағалы қағаздар рыногындағы ипотекалық және өзге де қамтамасыз етілген облигациялар айналысы, облигациялар бойынша сыйақы төлеу және оларды өтеу пороцесінде облигацияларды ұстаушылардың мүдделерін көздеп іс-әркект жасайтын ұйым;
бұйрық – қаржы құралдарын ұстаушы өзіне тиесілі қаржы құралдарына немесе қаржы құралдарын сатып алуға арналған ақшаға қатысты белгілі бір іс-әрекетті жүзеге асыруды көрсете отырып, бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысына табыс ететін құжат;
туынды бағалы қағаздар – осы туынды бағалы қағаздардың базалық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәлдандыратын бағалы қағаз;
эмиссиялық бағалы қағаздар шығару проспектісі – эмитент, оның қаржылық жай-күйі, сатылады деп болжанатын эмиссиялық бағалы қағаздар, шығарылымның көлемі, шығарылымдағы бағалы қағаздардың саны, оларды шығару, орналастыру, айналыста болуы, девидендтер (сыйақы )төлеу, өтеу рәсімі мен тәртібі туралы мәліметтер жіне инвесторлардың бағалы қағаздар сатаып алу туралы шешіміне ықпал етуі мүмкін басқа да ақұпарат бар құжат;
бағалы құағаздар рыногының кәсіби қатысушысы — өз қызметін акционерлік қоғамның ұйымдық- құқықтық нысанында жүзеге асырылатын және бағалы қағаздар рыногында ждұмыс істеу үшін лицензиясы бар заңды тұлға;
эмиссиялық юбағалы қағаздарды орналастыру – бастапқы бағалы қағаздар рыногында инвесторларға бағалы қағаздарды сату;
тіркеуші – бағалы қағаздар рыногының бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізімдері жүйесін қалыптастыруды, сақтауды және жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби қатысушысы; [3, 15бет]
басшы қызметкері — ұиымнығ басқару органынығ басшысы және оннығ орынбасары, ұиымнығ алқалы атқарушы органынығ басшысы және онығ орынбасары, бас бухгалтер және онығ орынбасары, ұиым филиалынығ (өкілдігініғ) басшысы, сондаи-ақ бағалы қағаздар рыногында қызметі жүзеге асырылатын және бағалы қағаздар рыногында мәмілелер жасау осынығ негізінде болатын құжаттарға қол қоюға құқылы құрылымдық бөлімшелердіғ қызметін үйлестіруді және (немесе) оған бағалау жасауды жүзеге асаыратын өзге де қызметкерлер;
өзін-өзі реттеитін ұиым – бағалы қағаздар рыногында өз қызметініғ бірығғаи ережелерімен стандарттарын қағаздар рыногынығ кәсіби қатысушылары құрған зағды тұлға;
своп – екі тараптығ белгілі бір мерзім ішінде белгілі бір талаптар мен қаржы құралдарын аиырбастау жөніндегі келісімін куәландыратын туынды бағалы қағаз;
бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерініғ жүиесі – эмитент, эмиссиялық бағалы қағаздар және белгілі бір уақыт кезінде эмиссиялық бағалы қағаздар боиынша оларды ұстаушылардығ құқықтарын бірдеилендіруді, баағалы қағаздар мен мәлімдерді тіркеуді қамтамасыз ететін ұстаушылар туралы мәліметтердіғ жиынтығы, сондаи-ақ осы бағалы қағаздар боиынша аиналысқа немесе құқықтарды жүзеге асыруға арналып тіркелген шектеулердіғ сипаты және уәкілетті органнығ нормативтік құқықтық актісіне сәикес өзге де мәліметтер;
нақтылы ұстауды есепкеалу жүиесі – бағалы қағаздар рыногынығкәсіби қатысушысынығ уақыттығ белгілі бір кезінде оларды бірдеилендіруді, бағалы қағаздар мен мәмілелерді тіркеуді қамтамасыз ететін бағалы қағаздардыц ұстаушылармен оларға тиесілі бағалы қағаздар туралы мәліметтер бар, нақтылы ұстау қызметін көрсететін есеп беру жүиесі, сондаи-ақ осы бағалы қағаздардығ аиналысқа нмесе олар боиынша құқықтарды жүзеге асыруға арналып тіркелген шектеулердіғ сипаты және уәкілетті органнығ нормативтік құқықтық актілеріне сәикес өзге де мәліметтер;
сауда- саттықты ұиымдастырушынығ тізімі – сауда-саттықты ұиымдастырушынығ сауда жүиесінде аиналысқа жіберуге рұқсат етілген қаржы құралдарынығ сауда саттықты ұиымдастырушынығ ішкі құжаттарына сәикес жасалып, бекітілген тізімі;
шығару құрылымы – шығарылатын эмиссиялық бағалы қағаздардығ саны, олардығ түрі, нақтылы құны (облигациялар үшін) туралы мәліметтер;
трансфер-агент – бағалы қағаздар рыногынығ өз клиенттерініғ арасында құжаттар (ақпараттар) бақылау мен еру жөнінде қызмет көсететін кәсіби қатысушысы;
қаржы рыногы – қаржы қызметін көрсету мен тұтынуға және қаржы құралдарынығ аиналысына баиланысты қатынастардығ жиынтығы;
қор биржасы – акционерлік қоғамнығ ұиымдық құқықтық нысанында құрылған, осы сауда-саттықты ұиымдастырушынығ сауда жүиесін паидалана отырып, оларды тікелеи жүргізу арқылы сауда-саттықты ұиымдық –және техникалық жағынан қамтамасыз етуді жүзеге асыратын зағды тұлға;
фьючерс – бағалы қағаздардығ ұиымдастырылған рыногында аиналысқа түсетін туынды бағалы қағаз, оны сатып алушы белгілі бір мерзім өткеннен кеиін мәміленіғ талаптарына сәикес базалық активті сатуға өзіне міндеттеме алады;
хеджерлеу – мүліктік мүдделерді жаи-күиі қаржы құралдарымен мәмілі жасау арқылы бағалы қағаздар рыногынығ субъектілерініғ кірістері мен шығыстарынығ туындауына баиланысты болатын бағанығ, аиырбастау бағамынығ, сыиақы ставкаларынығ немесе өзге де ықтимал көрсеткіштердіғ өзгеруі кезіндегі тәуекелдерден қорғау;
бағалы қағаз – мүліктік құқықты куәландыратын белгілі бір жазбалармен басқа да белгілеулердіғ жиынтығы;
орталық депозитарии – бағалы қағаздар рыногынығ қаржы құрылымдары мен мәмілелерді тіркеуді, депоненттердіғ (олардығ клиенттерініғ) қаржы құралдары боиынша құқықтарын есепке алумен растауды, құжатты нысанда шығарылған қаржы құралдарын материалсыздандыру мен сақтандыруды, онығ ішінде депоненттер арасындағы қаржы құралдарымен мәмілелер боиынша клирингті, сондаи-ақ тиісті лицензиясы болған кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімдерініғ жүиесін жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби қатысушысы;
эмиссиялық бағалы қағаздар – бір шығарылым шегінде біртекті белгілер мен реквизиттері болатын, осы шығарылым үшін бірығғаи жағдаилар негізінде аиналысқа түсетін бағалы қағаздар;
эмиссиялық консорциум – андерраитерлердіғ эмитентке эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару мен орналастыру жөнідегі қызмет көрсету мақсатында бірлескен қызмет туралы шарт негізінде құралған бірлестігі;
эмитент – Қазақстан Республикасының зағдарына сәикес эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруды жүзеге асыратын зағды тұлға.

Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногы туралы зағдар Қазақстан Республикасының конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінен, өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады;

егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Зағдағыдан өзгеше ережелер бедлгіленсе, халықаралық шарттығ ережелері қолданылады; егер Қазақстан Республикасының Зағ актілерінде өзгеше белгіленбесе, осы зағнығ нормалары банктер, банк операцияларынығ жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұиымдар, сақтандыру (қаита сақтандыру) ұиымдары, инвестициялық қорлар, жинақтаушы зеинетақы қорлары шығаратын мемлекеттік бағалы қағаздарды эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару, орналастыру, аиналысқа жіберу және өтеу процесінде туындаитын құқықтық қатынастарға қолданылады.

1.2 Халық Банкісінің бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларының ережелері.

Басқарма құрылымы 10.07.1998.ж. №281-1 Қазақстан Республикасының Заңы «Акционерлік қоғам туралы» Қазақстан Республикасының Заңына және Банк басқармасы орындарының жарғысына сәйкес мыналар болып табылады:

— Жоғары орын басқармасы – акционерлердің ортақ жиналысы.

— басқарма орны – директорлер Кеңесі

— атқарушы орын – Басқарма.

— бақылаушы орын – Ревизиялық комиссия.

Акционерлердің ортақ жиналысы. Дайындық тәртібі мен жылдық кезектен тыс және қайталанған акционерлердің ортақ жиналысын өткізілуі, ортақ жиналысты өткізілу туралы мәліметтердің жеткізілуі және кворум анықтамасы 10.07.1999.ж. №281-1«Акционерлік қоғам туралы» Қазақстан Республикасының Заңына қатысты сұрақтарды шешу мәселесімен Банк қызметін және акционерлердің ортақ жиналысының компетенциясын шығарушы Банк жарлығын ортақ басшылық жүзеге асырады. Сайлау тәртібімен директорлар кеңесінің құрамы Банк жарлығымен заңдар талабына негізделген акционерлердің ортақ жиналысымен анықталады.

Банктың атқарушы орны.

Банк қызметінің қазіргі басшылығын коллегиалдық, атқарушы орын басқарма атқарады. Басқарма акционерлердің ортақ жиналысы мен Банк директорлер кеңесінің шешімін орындайды. Басқарма заңдар бойынша қалыптасқан банк тәртібі атынан әрекет етеді және акционерлердің ортақ жиналысы мен Банк директорлерінің кеңесінде қабылданған басқа да құжаттармен және ережелермен айналысады.

Ревизиялық комиссия.

Банк басқармасының қаржылық шаруашылық қызметін бақылауын, ревизиялық комиссияның функциясын жүзеге асуын акционерлердің ортақ жиналысында бекітілген тәуелсіз аудитор атқарады. Ревизиялық комиссия мүшесі болып директорлер Кеңесі мен Банк Басқармасы мүшелері сайлана алмайды.

Банктің ассоциацияларға, бірлестіктерге және қоғамдық ұйымдарға тиістілігі.

Банк мыналардың қатысушысы болып табылады:

— Физикалық тұлғалардың аманатына кепілдік беретін Қазақстан фондының;

— Қазақстандық фондтық Биржаның;

— Қазақстан Республикасының финансистер Ассоциациясының

— Халық Банктің финанстық өнеркәсіптік Ассоциациясының;

— SWIFT – тің дүниежүзілік төлемдік системасының

— WESTERN UNION ақшалай аударудың дүниежүзілік систе-масының;

Банктің құрылуы мен дамуының тарихы.

Акцирнерлік қоғамының «Халық банкі» акционерлік банкінің құқылы орын басушысы болып табылады. Ең алғаш регистрация болған күні 10.10.1991ж. 26.03.1996ж. акционерлердің ортақ жиналысында Халық банкі» акционерлік қоғам атына өзгертілді және 18.06.1996ж №1335-1930 акцирнерлік қоғамының юристік тұлға ретінде Қазақстан Республикасының юстиция Мминистерствосының Қарағанды обылысындағы Басқарма юстициясында қайта тіркелді. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк қағидалары негізінде «Екінші дәрежелі банктердің халық-аралық стандарттарға өту тәртібі туралы» №292 12.12.1996ж. «Ақмола Банк» ААҚ «Фениксбанк» АБ базасы бойынша құрылған. [1, 5-бет]

Жалпы ережелер:

«Қазақстан Халық Банк» АҚ – юристік «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызмет туралы» заңды күші бар. Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына сәйкес коммерциялық ұйым болып табылатын юристік тұлға банктік қызметті іске асыруға толық құқылы.

Банктің ресми статусы Ұлттық Банктің оның ашылуына рұқсат беруімен, Министрлік юстицияда банк есебіндегі юристік тұлғаның мемлекеттік регистрациясы және банктік операция жүргізу үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің қолдағы бар лицен-зиясымен анықталады. “Халық банкі” Қазақстан Республикасының тұтас банктік системасына кіреді және депозиттік банк болып табылады. Ұйымдық – құқықтық формасы – акционерлік қоғам.

«Банктің толық фирмалық атауы:

Қазақ тілінде: Акциоенрлік қоғам « Халық банкі »

Орыс тілінде: Акционерное общество «Народный банка»

Банктің қысқартылған фирмалық атауы:

Қазақ тілінде: АҚ « Халық банк »

Орыс тілінде: АО « Халық банк »

Банк қызметі конституциясымен және Қазақстан Республикасы заңдарының актілерімен, 1995ж 31 августінен «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызмет туралы» күшіне енген Қазақстан Республикасы президентінің басқа актілерімен, халықаралық шарттармен, Қазақстан Республикасы бекіткен келісімдермен, сонымен қатар негізгі Жарлық бойынша оның компетенциясына қатысты сұрақтарды Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығымен және заңдар актілерімен шешу және қалыптастыру үшін шығарылған Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің нормативті актілермен реттеледі.

Банктің мекен жайы – Оңтүстік Қазақстан облысы Жетісай қаласы М.Әуезов көшесі н/ж. Банктің Жетісай қаласы басқармасындағы корреспонденциялық есеп шоты №292199

Банктің ресми тілдері қазақ тілі, орыс тілі болып табылады.

Банк шектеусіз мерзімге құрылады.

Банктік қызмет:

Банктік қызмет болып банктік операциялардың жүзеге асуы, сонымен қатар «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызмет туралы» заңды күші бар. Қазақстан Республикасы Жарлығында қалыптасқан басқа да банктер операциялары табылады. Халық банкі төмендегі операцияларды жүргізу үшін банкке лицензия беру құқығына ие.

Банк мынадай операция түрлерін жүзеге асырады:

— юристік тұлғалардың депозитін қабылдау;

— физикалық тұлғалардың депозитін қабылдау;

— банктердің корреспонденциялық есебін және банктік емес финанстық мекемелердің, сондай-ақ банктердің металдық есеп-шотын ашу және жүргізу.

— кассалық операциялар: қабылдау, қайта есептеу, айырбастау, алмастыру, банкноттар мен монеттерді орау мен сақтау.

— аудармалық операциялар: юристік және физикалық тұлғалардың ақшалай аудару жұмысы бойынша тапсырыстарын орындау.

— есепке алу операциялары: вексельдерді және басқа да юристік және физикалық тұлғалардың қарыздық міндеттерін есепке алу.

— несиелік операциялар: кредиттердің ақшалай формада қойылуы;

— инвестициялық қаражат жарлықшыларының немесе иелерінің тапсырысы бойынша капиталды салымдардың қаржыландырылуы;

— сейфтік операциялар: құнды қағаздар, құжаттар мен клиенттердің бағалыларын, оның ішіне сейфтік жәшік, шкаф және жайын арендаға беруін қосып сақтау бойынша қызмет;

— чектердің эмиссиясы;

— инкассаға, акцептке және төлем құжаттарын растауға қабылдау;

— төлем карточкаларын шығару;

— банкнот, монета және құндылықтардың қайта жіберілуі мен инкассациясы;

— шетел валютасымен ұйымның айырбас операциялары.

Негізгі жарғылықтың көрсетілген Банк Қазақстан Республика-сының Ұлттық Банк інің лицензиясын алған кезде мына операцияларды іске асыруға құқылы:

* сатып алу, аманатқа, есепке сақтауға және қымбат бағалы металдарды (алтын, күміс,платина, платиналық топтан жасалған металдар) тұтастай түйіршік түрінде, ұнтақтап, тұздап, қымбат бағалы металдан жасалған монеталарды, сондай-ақ қымбат тастар мен қымбат металдардан тұратын зергерлік бұйымдарды сату және қабылдау;

* кепілдемелік операциялар: кепілдік және басқа міндеттеме-лерді ақшалай түрде орындауды қарастыратын үшінші тұоғаға беру,

* келісілген мерзімге жалға берілетін жалдаушының меншігін сақтау құқығымен мүлікті жалға беру;

* меншіктік құнды қағаздар эмиссиясын (акциялар, облигациялар, векселдер және депозиттік сертификаттар);

* факторлық операциялар; сатып алушыдан тауарды (жұмыс,қызмет) төлемеу тәуекелімен қабылдап, төлеу талабына құқықты мүліктену;

* форфейтингтік операциялар: сатып алушының тауарларға, жұмыс қызметке вексел сатып алу жолымен ұзақ мерзімдік міндеттеме бойынша төлеу.

Акциялар.

Жарғылық фонд 179000 қарапайым атаулы және 1000 ерекше артықшылығы бар акциялардың әрқайсысы 0 теңгеден бөлінген.

Акция иелеріне акцияның жалпы номиналды бағасына сертификат беріледі. Аталған акция қозғалысы акционерлердің реестрінде қойылады.

Банк акциялары тек оның бағасымен толық төленгеннен кейін ғана беріледі.

Дивидентке оның төлемінен жарияланған күнінен ресми түрде кеміне 30 күн ішінде қалыптасқан акция құқылы.

Банк акционерлері Банктен қосымша шығарылған акцияларды сатып алуға толық құқыққа ие. [3, 18-бет]

Акциялардың алғашқы сатылуы оның номиналды бағасынан төмен емес бағада және барлық акционерлерге ортақ бағада шығарылуы мүмкін. Акцияларға тек ақша түрінде төленеді.

Табысты тарату және шығындардың орнын толтыру.

Банктің баланстық және таза пайдасы заңдарда қаралған тәртіп бойынша анықталады.

Банктің таза табысы (бюджетке салықтарды және басқа төлемдерді төлегеннен кейін) банктің басқаруына қалады және резервтік фондқа ауыстырылады, дивидент түрінде банк акционер-лердің ортақ кеңесінде қарастырылған шешім бойынша өндірістің дамуына және өзге мақсатқа бағытталады.

Банк қызметі кезінде туындауы мүмкін залалдар Резервтік және басқа фондтардың немесе акционерлердің ортақ кеңесінің шешімі бойынша толық жарналар есебінен бүркеледі.

Дивидент болып оның меншігінде табылатын акционерлер арасында пропорционалды акциялар санымен таралған таза табыстың бір бөлігі табылады.

Дивиденттер Банк басқармасы ұсыныс бойынша акционерлердің ортақ жиналысында анықталған жылдық қорытынды көлемінде төленеді. Дивидент ұсынылғанынан үлкен бола алмайды, акционерлердің ортақ жиналысымен кішірейе алмайды.

Ерекше артықшылығы бар акциялар бекітілген дивиденттер және облигациялар бойынша проценттер олардың шығарылуымен қалыптасады. Дивиденттер Банк балансында болып табылатын немесе назар аударуға шығарылмаған акциялармен төленбейді.

Табыстың бір бөлігі Банк қызметкерлерінің арасында сарапатау немесе акция түрінде бөлініп таратылуы мүмкін.

Банк фондтары.

Банк міндетті түрде дивиденттер төлегенге дейін табыс есебінен Резервтік фонд қалыптастырады. Резервтік фондтың тәртібі мен кішкентай өлшемі Халық банкімен қалыптастырылады. Фондтың қаражаты Банктың міндеттері мен банктік қызметтің іске асуына байланысты шығындардың орнын толтырумен қамтамасыз ету үшін қолданылады.

Акционерлердің ортақ жиналысының шешімі бойынша банк табысынан өндірістің даму фонды және әлеуметтік даму, құрал-жабдықтар жасаумен негізгі қаражат, сондай-ақ Банк қызметкерлердің әлеуметтік қажеттіліктері жасалады. Фондтарды пайдалану және жасау тәртібі туралы ережелер акциянерлердің ортақ жиналысымен бекітіледі.

Акционерлермен клиенттердің қызығушылығын қамтамасыздандыру. Банк үнемі өз уақытында дайын боуды қолдайды және Қазақстан Республикасының Халық банкінің пруденциалды нормативтерімен қалыптасқан өзінің балансының құрылымын жүйелеу жолымен өзіне қабылдаған міндеттерін толық орындауын қолдайды. Банк міндетті түрде Халық банкіде қалыптасқан резервтік талаптың ең кіші көлемін бақылай отырып, банктік жүйедегі кредиттік ресурстарды жүйелейтін фонд жасайды.

Қазақстан Республикасы заңдарымен қаралмаған жағдайда келісімі негізінде жүзеге асырылады. Банктегі юристік және физикалық тұлғаның ақшалай қаражатына және басқа мүлкіне, арест сот шешімі негізінде және ұйымдардың қойылуымен салынуы мүмкін.

Барлық шығындық операциялар корреспонденттерді қоспағанда кедендік және салықтық орындардың шешімімен тоқталуы мүмкін, ал жазалау тек Қазақстан Республикасының заңдарында қаралған негіз бойынша ғана болуы мүмкін. Банктегі юристік және физикалық тұлғалардың ақшалай қаражаттары мен басқа да мүліктерінің шығарылуы мүмкін.

Банк өзінің клиенттері мен корреспонедеттерінің депозиттерін және конфискациясы сот шешімінің заңды күшіне енуі негізінде ғана операция бойынша құпияларына, сондай-ақ сейфтік жәшіктегі, шкафтағы және банк мекемелерінде сақталатын мүліктің құпиялары-на кепілдік береді.

Банкке есепшот номері және нақтылық туралы анықтамалар аманат иесінің есеп-шоты банк басқармасының төрағасы немесе кредит алуға дәлелдейтін құжаты көрсетілген жағдайда ғана, оның орынбасары қол қойған жазбаша мұқтажы негізінде қарыз алушы гарантпен кепілге алушыға беріледі.

Юристік тұлғаның есеп-шотындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы мен қалдықтары туралы анықтамалар мыналарға беріледі:

— оның өндіріс жұмысындағы алдын-ала тергеу мен анықтау орындарына;

— сот анықтамасы негізінде олардың өндіріс жұмысындағы сот-тарға;

— тексеруші тұлғаның салық салуымен байланысты сұрақтармен айналысатын салық орындарына;

— сыртқы экономикалық қызмет атқаратын кеден орындарына.

Физткалық тұлға есеп-шотындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы мен қалдықтары туралы анықтамалар, сондай-ақ сейфтік жәшік, шкаф және банк мекемелерінде сақталатын оның мүліктерінің бағасы мен характері туралы мәліметтер мыналарға беріледі:

— нотариуспен расталған сенімхат негізінде физикалық тұлға өкілдеріне;

— егер физикалық тұлғаның есеп-шотындағы немесе банкте сақтауда тұратын ақшалай қаражаттарына немесе басқада мүлік-теріне арест салынса немесе мүлікке конфискация шығарылған жағдайда оның өндірісіндегі қылмыстық ісіндегі алдын-ала тергеу мен анықтау орындарына;

— сыртқы экономикалық қызмет атқаратын кеден орындарына; Физикалық тұлғаның есеп-шотының нақтылығы және ондағы ақшалай қаражаттың қалдықтары туралы анықтамалар, сондай-ақ сейф жәшігінде, шкафтарда және банк мекемелерінде сақталатын оның мүліктерінің бағасы мен характері, нақтылығы туралы мәлімет-тер аманат иесі дүниеден өткен жағдайда беріледі, аманат етуге көрсетілген тұлғаға;

— оның өндірісіндегі мұралдық тұлғасындағы нотариус кеңсесі мен соттарға;

Банктің кредиттік қоры.

Банктің кредиттік қоры мыналардың есебінде қалыптасады:

— банктің өз қаражатымен, басқа банктердің акцияларын және облигациялары бар негізгі фондтар шығарған бағаларды қоспағаанда;

— банк есебіндегі, соның ішінде депозит түрінде шығарылған қаражаттар, ұйымдар қаражатымен,

— белгілі бірмерзімге және талап еткенге дейінгі қатысты азаматтардың аманатымен. [1, 11-бет]

Банктің несиелік операциялары Бақылаушы Кеңеспен бекітілген оның ішкі кредиттік саясатына жүзеге асырушы ұйымы болып, банктің кредиттік комитеті табылады.

Банк мыналарға құқылы:

— кредитберетін ұйымдардан олардың төлей алатын мүмкіндігін растайтын құжаттар, баланстар және есеп алуға, сондай-ақ қойылатын кредиттерді қалыптастыруға;

— банк кредиттердің қатысуымен жүзеге асатын ұйымдардың техникалық қайта жабдықталуына және реконструкцияларына, кеңейтуге, құрылыс бойынша проектілік шешімдерге эңкспертиза жүргізуді талап етуге; сондай-ақ кредиттік келісім бойынша өзінің кредиттік келісім бойынша өзінің кредиттік, міндеттерін орындамайтын қарыз алушыларға байланысты мыналарға құқылы:

* жаңа кредиттерді еркіне қоймауға,

* қарыз алушының кез-келген есеп-шотындағы ақшалай қаражаттарына шара қолдануға;

* Қазақстан Республикасының сүйене отырып төлей алу мүмкіндігі жоқ қарыз алушының банкротын мойындатуы туралы арызбен сотқа арыздануға.

Акционерлердің ортақ жиналысының төтенше компетенциясына мыналар жатады:

Банк Жарғының фонд көлемінің өзгерісі туралы,
Банктің Жарғылық фонд көлемінің өзгерісі туралы;
Қосымша акциялардың шығарылуынан бұрын шығарылған акциялардың бөлінуі мен қосылуы туралы;
Облигациялық заемдарды шығару тәртібі туралы;

Бақылаушы Кеңес пен Банк Басқармасының ықыласы бойынша акционердің ортақ жиналысында қарастыруында Банк қызметінің басқа да сұрақтары енгізілуі мүмкін.

Жылдық ортақ жиналыстар жыл сайын ең кем дегенде бір айдан кейін Банк балансының жылдық қорытындысын шығару үшін Басқарма тарапынан шақырылады. Ортақ жиналыстар арасы 15 айсыз өтілмейді. Жылдықтан басқұа барлық жиналыстар Банк Басқармасымен, ревизиялық комиссиямен немесе кемінде 70 акциясы бар акционерлермен шақырылады.

Сондай-ақ жазбада жиналыстың өтетін жері, күні мен уақыты көрсетілген ортақ хабар жасалуы тиіс. Көрсетілген хабарлама Акционерлердің Ортақ Жиналысының шақырылуына кем дегенде 20 күн қалғанда жасалуы керек. Ортақ жиналыс сол күнгі шақыру қағазға енбегендердің сұрақтарын қабылдамауға құқылы.

Акционерлердің Ортақ Жиналысы онда 50 пайыздан жоғары акционерлер немесе дауыстың 60 пайызынан жоғарысына ие заңды өкілдер қатысқанда ғана толық құқылы болып табылады. Кворум жоқ болған жағдайда Банк басқармасы қатысушы акционерлердің кез-келген жағдайында шешім қабылдауға құқылы Акционерлердің ортақ Жиналысын шақыруға міндетті.

Егер Банктің Бақылаушы Кеңесінің мүшесі қызметінен босатылған жағдайда ол сайланған уақытқа дейін Акционерлердің Ортақ Жиналысының шешімімен, оның орнына Бақылаушы Кеңестің қалған мерзімдегі құқығына Акционерлердің Ортақ Жиналысы Бақылаушы Кеңеске жаңа мүше сайлайды.

Бақылаушы Кеңестің төтенше компетенциясы.

— банктің стратегиялық және тактикалық басқаруы және оның дамуы бойынша өлшемін қайта жасайды және бекітеді. (басқа банктермен корреспонденттік қатынастардың дамуы, дилингтік және басқа операциялардың, ішкі кредиттік саясаттың, операция жүргізудегі ортақ шарттар, ішкі ережелер мен банк қағидалары, міндеттемелік инструкциялардың дамуы)

— филиалдарды, банк өкілдіктерін ашу туралы сұрақтарды шешеді және олардың ережелерін бекітеді;

— банк басқармасы төрағасы қызметіне банк акционерлерінің ортақ жиналысына, кандидатурасын ұсынады;

— кредиттік бақылаудағы қызметке бақылау жасайды;

— ішкі банктік аудит қызметіне бақылау жасайды;

— басқарма қызметіне бақылау жасайды, ерекше жауапты шаруашылық келісімге, кепілдік бітімге, аманат тапсыруды бітіруге рұқсат береді.

Банк акционерлерінің ортақ жиналысы атқарушы орынның қызметін бақылау мақсатымен Ревизиялық Комиссия жасайды.

Ревизиялық комиссияның өзінің ықыласы бойынша немесе 60% акцияға ие акционерлердің талабы бойынша тексеру жүргізуі акционерлердің ортақ жиналысының тапсырысы бойынша іске асыралады. Ревизия нәтижесі бойынша ревизиялық комиссия акционерлердің ортақ жиналысының бақылаушы кеңестің немесе банк басқармасының кезектен тыс жиналыс өткізуі талап етуге құқылы.

Басқарма банктің атқарушы орны болып табылады, Акционерлердің ортақ жиналысы мен банктің бақылаушы кеңесінің төтенше компетенциясына кіретіндерден басқа, оның қазіргі қызметінің барлық мәселесін шешеді.

Басқарма Акционерлердің ортақ жиналысы мен банктің бақылау кеңесі алдында өзіне жүктелген мәселелерді орындауға жауапкершілік алады.

Басқарма оған басқарма төрағасын, төраға орынбасарларын және басқарманың басқа мүщелерін қосқанда 5 адамнан тұрады.

Банк басқармасы:

— акционерлердің ортақ жиналысы мен банктің бақылау кеңесі қарастырған негізгі шынайы жарғыға байланысты алдын-ала жүргізілетін тәртіп бойынша барлық мәселелері қарастырады, және солардың негізінде тиісті материалдар мен ұсыныстар дайындайды;

— келісімдердің, есептің, нақтылық және банк қызметінің басқа да негізгі мәселелерін шешеді;

— банк құрылымдық бөліктері туралы ережелер мен ішкі инструкцияларын бекітеді;

— акционерлердің ортақ жиналысы мен банктің бақылау кеңесінің төтенше компетенциясына кіретініне басқа, банктің қазіргі таңдағы қызметінің барлық өзге мәселелерін шешеді.

Басқарма шешімі Басқарма төрағасымен, оның орынбасарымен, сондай-ақжиналыс хатшысының қолымен қойылған хаттамалармен хатталады.

Банк Басқармасының Төрағасы.

— өзінің өкілеттігіне байланысты Банктің барлық қызметін басқарады,

— барлық ұйымдарда Банкті көрсеттеді және Банк Басқармасы Төрағасының орынбасарларына жүктеледі;

— қалыптасқан тәртіппен банк жұмысшыларын белгілейді және босатады, дисциплиндік жазалар жүктейді.

Банк қызметін тексеру.

Банк қызметіне бақылау мен тексеру Қазақстан Республикасы-ның Ұлттық Банкімен іске асады. Банк қызметінің тексерілуі қазіргі таңда жүріп жатқан заңдарға байланысты Қазақстан Республикасы-ның Ұлттық Банкімен және басқа да ұйымдармен іске асады. [2, 6-бет]

1997 жылы Қазақстан Халық банкі алғаш рет кредит тартудың синдикаттық заем рыногына шықта. Банктің жарғылық капиталы

3 011,9 млн. теңгеге дейін жетті. Бір ғана 1998 жылдың өзінде банк 552,5 мллн. теңгеден астам пайдаға қол жеткізді. Бұл 33 млрд. теңгеден астам сомаға кредит беруге мүмкіндік жасады. Бағалы қағаздар қоржыны 8 941,2 млн. теңгені құрады.

2000 жылы Қазақстан Халық банкінің Басқармасын Әнуәр Ғалимоллаұлы Сәйденов басқарады.

Ә. Сәйденов келген соң Халық банкінің активі (нетто) акциялардың бесінші эмиссиясын шығару есебінен 1,8 млрд. теңгеге өсті. Сөйтіп банктің жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесі акциялар пакетінің 50%-нан 33,33% — ға дейін азайды.

2001 жылы Халық банкі шұғыл бетбұрыс жасады. Жүргізілген жекешелендіру банк бизнесінің құрылымын қайта қарауға мүмкіндік жасап, клиенттерге сапалы қызмет көрсету аясын бұрынғыдан да кеңейте түсті.

Қараша айында банктің Қазақстан Республикасының Үкіметіне тиісті акцияларын сату жөніндегі аукцион өтті. Мемлекеттік акциялар пакетінің 33,33% — ының бастапқы сату бағасы 5 млрд. 180 млн. Теңге ($35 млн.) болса, нәтижесінде 6 млрд. 90 млн. 550 мың теңгеге ($ 41 млн.) сатылды. Халық банкінің шектемелі акциялар пакеті Dakot, “Карат 24” және “Ағыс LTD” жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерінен құралған компаниялар тобының иелігіне көшті. [17 ,5-бет]

“Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың 2005 және 2004 жылдардағы 1 қантардағы жағдайы бойынша табыстар мен шығыстар туралы топтастырылған есебі.

Мың теңге 1-кесте

Баптардың атауы	Ескерту	2005 жыл	2004 жыл	Ауытқулар (+,-)
1	2	3	4	5
Пайыздық табыстар		32596831	24103502	-8493329
Корреспондеттік шоттар мен орналастырылған салымдар бойынша	1	601864	194412	-407452
Банктерге берілген займдар мен қаржылық жалдау бойынша	2	338279	25447	-312832
Қызмет көрушілерге берілген займдар бойынша	3	27772097	21445072	-6327025
Бағалы қағаздар бойынша	4	3849145	2285412	-1563733
РЕПО операциясы бойынша	5	9432	23027	+13595
Басқа да пайыздық кірістер	6	26014	130132	+104118
Пайыздық шығыстар		13053497	9184375	-3869122
Қызмет көрушілердің шоттары бойынша	7	8025633	6629319	-1396314
Банктерден алынған займдар бойынша	8	2788604	1459475	-1329129
Банктерден тартылған корреспонденттік шоттар мен салымдар бойынша	9	77172	139079	+61907
Шығарылған берешек бағалы қағаздар бойынша	10	926074	28711	-897363
Субординацияланған берешек бойынша	11	1007819	630810	-377009
Басқа да пайыздық шығыстар	12	228195	296981	+68786
Займдар бойынша шығындарға резерв құралғанға дейінгі таза пайыздық кіріс		19543334	14919127	-4624207
Займдар бойынша шығындарға резервтерді қалыптастыру	13	7912735	4593313	-3319422
Пайыздық таза кіріс		11630599	10325814	-1304785
Алынған дивидендтер	14	0	0
Қызмет көрсету және комиссиялық алымдар бойынша кірістер	15	10793194	7582886	-3210308
Қызмет көрсету комиссиялық төлемдер бойынша шығыстар	16	1312950	1095301	-217649
Бағалы қағаздарды сатып алу / сатудан түскен табыстар шығындар (НЕТТО)	17	238605	-74083	-164522
Сауда-саттыққа арналған және сату үшін қолда бар бағалы қағаздары құнының өзгеруінен табыстар шығыстар (НЕТТО)	18	-7449	1392939	+1385490
Шетелдік валюталармен операциялар бойынша түскен табыстар ,шығыстар , нетто	19	1219723	1223983	+4260
Шетелдік валютамен көрсетілген қаржылық активтерді қайта бағалаудан түскен табыстар, шығыстар, нетто	20	492401	-127792	-364609
Ассоцияланған ұйымдарға қатысумен байланысты кірістер	21	196153	0	196153
Басқа кірістер	22	1242570	532476	-710094
Сыйақы алумен байланысты емес таза табыс (шығыс)		12868247	6435103	-6433144
Операциялық шығыстар	23	11611627	9208454	-2403173
Оның ішінде: Еңбек ақы төлеу және іссапарларға шығыстар	24	6428474	4785734	-1642740
Амортизациялық аударым және тозу	25	1111526	1007296	-104230
Салық және басқа міндетті төлемдер бойынша шығыстар, корпоративтік табыс салығын есептелмегенде	26	1792872	1513474	-979398
Басқа шығыстар	27	1768415	1876576	+10816
Операциялық пайда		11118804	8675887	-2442917
Басқа операциялар бойынша шығындарды резервтерді қалыптастыру	28	1027989	404238	-623751
Салық салынғанға және азшылықтың үлесіне дейінгі кіріс		10090815	8271649	-1819166
Пайдаға салық бойынша шығыстар	29	1997780	773465	-1224315
Азшылықтың үлесін шығарып тастағанға дейінгі табыс		8093035	7498184	-594851
Азшылықтың үлесі	30	4892	37906	+33014
Таза пайданың (шығынның барлығы)		8088143	7460278	-627865
Басқарма төрағасы ____________ Бас бухгалтер ____________

“Қазақстан Халық Банкі” АҚ-тың 2005 және 2004 жылдардағы 1-қантардағы жағдай бойынша топтастырылған жылдық бухгалтерлік балансы.

2-кесте Мың теңге

Баптардың атауы	Ескерту	2005 жыл	2004 жыл	Ауытқулар (+,-)
Активтер				5
Касса және ұлттық (орталық) банктердегі қалдық	1	19209974	9618598	-9591376
Аффинириленген қымбат металдар	2	29065	19221	-9844
Сауда-саттықтың бағалы қағаздары (мүмкін болатын шығындарға резервте шегеріп тастайды)	3	34629423	39914328	+5284905
Кері РЕПО шарты бойынша бағалы қағаздар	4	222449		-222449
Туынды қаржылық құралдар	5	9092	721	-8371
Басқа банктердегі корреспондеттік шоттар мен салымдар (мүмкін болатын шығындардың резервтерін шегеріп тастағанда)	6	21480488	14255408	-7225080
Басқа банктерге берілген займдар мен қаржылық жалдау (мүмкін болатын шығындардың резервтерін шегеріп тастағанда)	7	163402	1599065	+1435663
Қызмет көрсетушілерге берілген займдар (мүмкін болатын шығындардың резервтерін шегеріп тастағанда)	8	254567793	163434571	-91133222
Бағалы қағаздарға салымдар (мүмкін болатын шығындардың резервтерін шегеріп тастағанда)	9	48365878	9675032	-38690846
Капиталға инвестиция және субординацияланған берешек	10	834000	631579	-202421
Мерзімі ұзартылған салық талаптары	11
Негізгі қаржылар (амортизациясын шегеріп тастағанда)	12	9131311	7322490	-1808821
Материалдық емес активтер (амортизациясын шегеріп тастағанда)	13	487689	234191	-253498
Басқа активтер (мүмкін болатын шығындардың резервтерін шегеріп тастағанда)	14	4123336	2817134	-1306202
Активтердің барлығы:		393253900	249523242	-143730658

Міндеттемелер:
Банктердің корреспондеттік шоттары мен салымдары	15	3105277	4536568	+1431291
РЕПО келісімі бойынша сатылған бағалы қағаздар	16	3852120	6843726	+2991606
Туынды қаржылық құралдар	17	10548		10548
Қызмет көрушілердің банктік шоттары мен салымдары	18	230738910	153403118	-77335792
Шығарылған берешек бағалы қағаздар	19	30801458	-91650	-30709808
Банктер алдындағы берешек	20	68677959	48465857	-20212102
Басқа тартылған қаржылар	21	1336717	2608494	+1271777
Субординацияланған берешек	22	14138516	8674254	-5464262
Салық міндеттемелері	23	428216	359157	-69059
Мерзімі ұзартылған салық міндеттемесі	24	450824	182686	-268138
Басқа міндеттемелер	25	4130043	2733265	-1396778
Төленетін дивидендтер	26	330262	366253	+35991
Міндеттемелердің барлығы:		358000847	228081728	+12991912

Азшылықтың үлесі:	27	217029	203256	-13773

Меншік капитал
Жарғылық капитал	28	15759351	9896800	-5862551
Оның ішінде:
Жай акциялар	29	13285151	7422600	-5862551
Артықшылықты акциялар	30	2474200	2474200	2474200
Эмиссиялық кіріс	31	2191170	2191872	+702
Алынып тасталғеан капитал	32	-16665	-15739	-926
Резервтік капитал	33	1690060	1690059	-1
Басқа резервтер	34	519462	148279	-371183
Кезеңдегі таза пайда (шығын)	35	14892646	7326987	-7565659
Капиталдың барлығы.		35036024	21238258	-13797766
Міндеттемелер мен меншік капиталдың барлығы:		393253900	249523242	-14373066
Басқарма төрағасы ____________ Бас бухгалтер ____________

1.3 Бағалы қағаздар қоры және рыногы (базары).

Бағалы қағаздар рыногындағы қызметті лицензиялау.

Бағалы қағаздар рыногындағы қызметті жүзеге асыру үшін лицензиялар берудіғ талаптары мен тәртібі осы Зағмен және уәкілетті органнығ нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
Лицензия алу үшін табыс етілген құжаттарды уәкілетті орган қарайды және өтініш беруші мен ол табыс еткен құжаттар осы Зағға және ҚР-ғ өзге зағдарынығ талаптарына сәйкес болағна жағайда бір ай мерзімінен кешіктірмей лицензия береді.

Уәкілетті орган ҚР-ғ зағ актілеріне белгіленген негіздемелер бойынша лицензия беруден бас тартуға құқылы.

Егер лицензия алу үшін табыс етілген құжаттарды қарау процесінде осы құжаттарда өтініш беруші, онығ құрылтайшылары немесе олардығ қызметі туралы дәйектемесіз мәліметтері бар екені анықталса, уәкілетті орган ол құжаттарды қарай мерзімін тоқтата тұруға құқылы. ¤тініш беруші ескертпелерді жойғаннан кейін жеке құжаттарды тапсырғаннан кейін олардығ қарау мерзімі қайта жағғыртылады. Уәкілетті орган құжаттарды кейінгі қарау мерзімі күнтізбелік отыз күннен аспауы тиіс.

Уәкілетті орган мынадай:

лицензия алу немесе лицензиаттығ қызметі туралы есепті қарау үшін табыс етілген құжаттарда дәйектемесіз ақпарат анықталған;
лицензия алу үшін табыс етілген құжаттардағы өзгерістер туралы ақпарат берілмеген;
осы Зағға белгіленген біліктілік тлаптары сақталмаған;
лицензиат өзін-өзі реттейтін ұйымнаншыққан немесе шығарылған;
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногындағы қызметін регламенттейтін зағдары, сондай-ақ өзін-өзі реттейтін ұйымдар мен лицензиаттығ ішкі құжаттары бұзылған;
Уәкілетті органның нұқсанымен орындалмаған,
лицензияның қолданылуы ерікті түрде тоқтатат түру туралы жазбаша өтініш болван;
егер лицензиат қызметкерлерінің біліктілік куәліктерінің қолданылуын тоқтата тұру немесе кері қайтарып алу нәтижесінде оның қызметі біліктілік талаптарына сәйкес болмаған;
мемлекеттік орган Қазақстан Республикасы заңдарының бағалы қағаздар рыногындағы қызмет туралы мәліметтерді табыс ету жөніндегі талаптары орындалмаған жағдайларда лицензияның қолданылуын алты айға дейінгі мерзімге тоқтата тұру құқылы.
Уәкілетті органнан лицензияның қолданылуын тоқтата тұру жазбаша хабар лама алғаннан кейін бағалы қағаздар рыногындағы қызметтің лицензияның Турін жүзеге асару заңсыз болып табылады және Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады.
Лицензияның қолданылуын тоқтата тұру себептері жойылған жағдайда уәкілетті орган лицензияның қолданылуын қайта жаңғырту туралы шешім қабылдайды және бұл туралы лицензиатқа жазбаша хабарлайды.
Уәкілетті орган лицензияның қолданылуын тоқтата тұру себептері жойылмаған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарда белгіленген өзгеде негіздер бойынша лицензияны кері қайтарып алуға құқылы.

Соттың лицензияның бағалы қағаздар рыногындағы қызметті жүзеге асыруға тыйым салу туралы заңды күшіне енген шешімі болған кезде уәкілетті орган лицензияны кері қайтарып алуға міндетті.

Лицензияның қолданылуы Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген негіздемелер бойынша тоқтатылады.
Лицензиат уәкілетті органның лицензияның қолданылмауы тоқтата тұру немесе оны кері қайтарып алу туралы хабарламасын алғаннан кейін оның клиенттер алдындағы міндеттемелер орындау тәртібі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.

Бағалы қағаздар рыногындағы қызмет туралы есептер

Лицензиаттар уәкілетті органға бағалы қағаздар рыногындағы қызмет туралы есептер беруге міндетті.
Лицензиаттардың бағалы қағаздар рыногындағы қызметі туралы есептерді беру кезеңділігі, есептердің нысандары және оларды табыс ету тәртібі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.

Бағалы қағаздар рыногындағы қызметті жүзеге асыруға шектеулер және тыйым салу

Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген жағдайларыды цқоспағанда, лицензиаттың қаржы рыногындағы қызметке жатпайтын кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқығы жоқ.
Банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін асыратын ұйымдардың, сақтандыру ұйымдарының бағалы қағаздар рыногындағы қызметі Қазақстан Республикасының осы ұйымдардың қызметін реттейтін заң актілерінің талаптары ескеріле отырып жүзеге асырылады.

Өтініш берушінің басшы қызметкерлеріне қойылатын талаптар

Мыналардың:

осы баптың 2-тармағында белгіленген біліктілік талаптарына сәйкес келмеген ;
заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген немесе алып тасталмаған сотталғандығы бар;
лицензиаттың басшы қызметкері лауазымына кандидатураны келісуге құжаттарды табыс етердің алдында бір жыл ішінде қаржы рыногындағы қызметіне байланысты құқық бұзушылық жасағаны үшін әкімшілік жауапқа тартылған;
бұрын банкрот деп танылған ұйымның басшы қызметкері болған немесе осы адам ұйымның басшы қызметкері лауазымында болван уақытында консервациялауға, санациялауға немесе мәжбүрлеп таратуға ұшыраған адамның басшы қызметкер лауазымын атқаруына құқығы жоқ. Осы талап аталаған оқиғалардың бірі туындағанға дейін әрі кеткенде бір жыл бұрын мұндай ұйымның басшы қызметкері болған адамдарға қолданылады және ол туындағаннан кейін үш жыл бойы қолданылады;
уәкілетті органда келісу рәсімдерінен өтпеген адамның мұндай лауазымды атқаруға құқығы жоқ.

Басшы қызметкер лауазымын атқаруға өтініш берушіге қойылатын біліктілік талаптары:
- жоғары білімнің болуын;
- бірінші басшы және оның орынбасары және филиалдық басшысы лауазымына кандидатқа және бағалы қағаздар рыногындағы қызметті жүзеге асырушы құрылымдық бөлімшелердің қызметін үйлестіруді және бақылауды жүзеге асыратын және оның негізінде бағалы қағаздар рыногын жасалатын құжаттарға қол қоюға құқығы бар басшы қызметкер лауазымына кандидатқа уәкілетті орган берген тиісті санаттағы біліктілік куәлігінің болуын;
- қызметінің негізгі түрі қаржы қызметін көрсету болып табылатын ұйымда бір інші басшы немесе бас бухгалтер лауазымына кандидаттың кем дегенде үш жыл, ал басқа басшы қызметкерлерінің кем дегенде екі жыл жұмыс стажы болуын қамтиды.
Өтініш берушінің басшы қызметкері лауазымына уәкілетті органның келісімінен өткен кандидат сайлануы мүмкін.

Уәкілетті орган басшы қызметкердің кандидатурасын келісу тәртібін белгілейді және кандидаттың осы баптың 2-тармағында белгіленген біліктілік талаптарына сәйкестігі туралы шешім қабылдайтын біліктілік комиссиясының қызметін ұйымдастырады.

Басшы қызметкердің лауазымына сайланған адам сайланған күнінен бастап екі ай ішінде уәкілетті органның келісімінен өтуге тиіс. Көрсетілген мерзімде біліктілік комиссиясы кандидаттың осы баптығ 1 және 2-тармақтарында белгіленген талаптарға сәйкестігін анықтайды.

Уәкілетті орган мынадай жағдайдларда:
- лицензиаттың қызметі процесінде Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногындағы қызметті жүзеге асыру ттәртібін белгілейтін заңдарының бұзылғаны анықталса;
- осындай келісім негізінде берілген дәйектемесіз мәлеметтер анықталса;
- бағалы қағаздар рыногындағы қызметке байланысты құқық бұзушылық жасағаны үшін әкімшілік жауапқа тартылса немесе қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жауапқа тартылса;
- осы баптың 1 және 2-тармақтарында белгіленген талаптарға сәйкес еместігі анықталса, басшы қызметкер лауазымын атқаратын адамға берілген келісімді кері қайтарып алуға құқылы;
- Лицензиаттың басшы қызметін атқаруына келісімді уәкілетті органның кері қайтарып алу сол адамның аталған басшы қызметкер лауазымын атқаруға тыйым салуға әкеп соғады.

Брокерлік дилерлік қызметті жүзеге асыру тәртібі;

2.Брокер-дилер Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерінде,уәкілетті органның нормативтитік құқықтық актілерінде ,өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттарында белгіленген,эмиссиялық бағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасау тәртібіне қойылатын талаптарды сақтауға міндетті.

3.Брокермен оның клиенттерінің арасындағы қатынастар Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекісінде белгіленген тапсырма немесе комиссия шартының нормалары қолданатын брокерлік қызмет көрсету шарт негізінде туындайды.

4.Нақтылы ұстаушы ретіндегі клиенттердің шотын жүргізу құқығы бар брокер-дилердің ұйымдық құрлымына мынандай құрлымдық бөлімшелер;

-қаржы құралдарымен мәмілелер жасасуды жүзеге асыратын сауда бөлімшесі.

-қаржы құралдарымен мәмілелердің орындалуын, қаржы құралдарын және сол брокер –дилер клинеттерінің ақшасын есепке алуды жүзеге асыратын есеп айрысу бөлімшесі енуге тиіс.

5.Нақтылы ұстаушы ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқығы бар брокер-дилердің есеп айрысу бөлімшесінің басшы қызметкерінің міндеттерін орындауға және керісінше жасауға құқы жоқ.

6.Брокер-дилердің қолданыстағы біліктілік куәліктері жоқ мамандарды жұмысқа жіберуге тиым салады. Брокер-дилердің мәмілелер жасауы мыналар болып табылады. [3, 15бет]

1.Брокер-дилер клиентінің бұйрығына сәйкес қаржы құралдарымен мәмілелер жасайды.Клиенттердің бұйрықтарының түрлері ,олардың мазмұны және ресімделуі уәкілетті органның нормативтік құқытық актілермен және брокер-дилердің ішкі құжаттарымен белгіленеді.

2.Клинеттердің бұйрығын орындауды брокер-дилер сол бұйрықта көрсетілген мәміле жасау талаптарын сақтай отырып жүзеге асырады.Егер мәміле жасау кезінде мәміленің талаптарын өзгерту қажет болса,брокер-дилер өз іс-әрекетін клиентпен келісіп алу қажет.

Мүдделер қақтығысы туындаған жағдайда брокер-дилер мәмілені өз мүттесінен клиенттің мүддесі басым екендігін негізге ала отырып жасауға міндетті.

3.Брокер-дилер эмитентке андеррайтер ретінде немесе эмиссиялық консорциум құрамында эмиссиялық бағалы қағаздарды шғару мен орналастыру жөнінде қызмет көрсеуге құқылы .

4.Эмиссиялық консорциумға қатысушылардың эмиссиялық бағалы қағаздарды шығарумен орналастыру жөніндегі бірлескен қызметін жүзеге асырудың талаптарымен тәртібі эмиссиялық консорциумға қатысушылар болып табылабын андеррайтерлердің бірлескен қызметі туралы шартта белгіленді,онда мынандай мәліметтер;

— эмиссиялық консорциумға қатысушылардың функциялары

— эмиссиялық консорциумға қатысушылар арасындағы құқықтарды ,міндеттерді және жауапкершілікті бөлісу

— бірлескен қызмет туралы шарттың қолданылу мерзімі болуға тиіс

— Эмитент пен андеррайтер (эмиссиялық консорциум) арасындағы қатынастар жазбаша нысанда жасалған шартпен реттеледі.

— Андеррайтер (эмиссиялық консорциум)бағалы қағаздар шығарылымын орналастыруды мынандай тәсілмен;

— андеррайтер (эмиссиялық консорциум ) эмитенттен кейіннен басқа инвесторға сату мақсатында бағалы қағаздардың бүкіл шығарылымын сатып алатын “қатаң міндеттемелер” тәсілімен.

— андеррайтер эмиссиялық бағалы қағаздарды инвесторларға ұсыну арқылы олардың шығарлымын орналастыру жөнінде қолынан келгенше күш-жігерін жұмсаувға міндеттентін “ең үздік күш салу”тәсілімен

— эмитентпен андеррайтер арасында жасалған шарт талаптарына сәйкес эмиссиялық бағалы қағаздар шығарлымын орналастырудың өзгеде тәсілдерімен жүзеге асруға құқылы.

1.Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізуді осы Заңға ,уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілеріне ,тіркеушінің ішкі құжаттарына және жмитентпен жасалған шартқа сәйкес тіркеуші жүзеге асрады.

Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдеріунің жүйесін жүргізу эмиссиялық бағалы қағаздарға қатысты міндетті болып табылады.

2.Тіркеуші эмитенттің ,оның басшы қызметкерлерінің және дербес немесе аффилирленген тұлғалармен бірлесіп осы эмитенттің дауыс беретін акцияларының (үлесінің) он және одан да көп процентінің (халықтық акционерлік қоғамда – дауыс беретін акциялардың бес және одан да көп проценттерін ) иеленетін эмитент акционерлерінің (қатысушыларының) аффилирленген тұлғасы болмауға тиіс .

3.Бағалы қағазды ұстаушылар туралы мәліметтер уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінде және тіркеушініңк ішкі құжаттарында белгіленген тәртіппен бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесіне енгізілуге тиіс.

4.Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін құрайтын құжаттардың тізбесі ,бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін қалыптастыру ,сақтаумен жүргізу тәртібі,жеке шоттардан үзінділердің нысандары және оларда көрсетілген мәліметтер тізбесі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісімен белгіленеді.

Тіркеушінің функциялары.

— бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін қалыптастыру ,жүргізу және сақтау.

— тіркелген тұлғаға бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүгйесінде жеке шот ашу:

— тіркелген тұлғаның жеке шоты бойынша бағалы қағаздармен мәмілелерді тіркеу;

— тіркелген тұлғаның бағалы қағаздары бойынша құқықтарын растау;

— бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүгйесін сайма-сай қалыпында ұстау;

— қайталама бағалы қағаздар рыногында айналыста жүрген бағалы қағаздар санының уәкілетті орган тіркеген санына сәкестігін бақылауды жүзеге асыру;

— бағалы қағаздар ұстаушыларға Қазақстан Республикасының Заңдарында бекітілген жағдайларда немесе эмитенттің қызметі оның бағалы қағаздар жөнінде хабарлау;

— эмитенттің сұратуы негізінде оған бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін құрайтын ақпарат табыс ету;

— осы Заңның 43-бабының 3-тармағына сәйкес , Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін құрайтын мәліметтер алуға құқығы бар мемлекеттік рогандарға ақпарат табыс ету;

— Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес өзге де функциялар болып табыылады.,

Бағалы қағаздар рыногынығ өзін-өзі реттейтін ұйымдар, міндеттері мен мақсаттары

¤зін-өзі реттейтін ұйымнығ негізгі міндеті өзін-өзі реттейтін ұйым мүщелері және олардығ клиенттерініғ құқықтары мен мүдделерін қорғау, сондай-ақ Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыгногында кәсіби қызметті жүзеге асырудығ бірығғай жағдайларын жасауды қамтамасыз ету болып табылады.
¤зін-өзі реттейтін ұйымнығ негізгі мақсаттары:

— өзін — өзі реттейтін ұйым мүшедлерінің кәсіби қызметінің бірыңғай ережелер мен стандарттарын белгілеу;

— өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің қызметін және бірыңғай Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногы туралы заңдарды сақталуын бақылау мен қадағалауды жүзеге асару;

— өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің және олардың клиенттердің құқықтары мен мүдделерін қорғау;

— өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері арасындағы дауларды, сондай-ақ мекемелері олардың клиенттері арасындағы дауларды шешу;

— мемлекеттік өкімет пен басқару органдарында, сот және өзге де ұйымдарда өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің мүдделерін білдіру табылады. [3 , 11-бет]

Өзін-өзі реттейтін ұйымның құқықтық жағдайы.

Өзін-өзі реттейтін ұйымның мәртебесін заңды тұлға:

— бағалы қағаздар рыногында белгілі бір қызмет Турін жүзеге асыратын барлық лицензиаттарын кем дегенде жартысы осы заңды тұлғаның мүшелері екенін;

— сол заңды тұлғаның осы Заңның 94-бабында көзделген ішкі құжаттары уәкілетті органмен келісілген;

— барлық қызметкерлердің тиістңі санаттағы біліктілік куәліктері бар екені;

— басшы қызметкерлеросы заңды тұлға мүшелерінің аффилиирленген тұлғалары емес екнін растайтын құжаттар негізінде уәкілетті орган береді.

Заңды тұлға тармақтың 1-4 тармақшаларының талаптарына сәйкес келмеген жағдайда өзін-өзі реттейтін ұйым мәртебесінен айырылады.

Өзін-өзі реттейтін ұйымның атауына осы ұйым мүшелерінің негізгі қызметінің Турін көрсететін, сондай-ақ “қауымдастық”, “Одақ”, немесе “Бірлестік” деген сөздер болуға тиіс.

Өзін-өзі реттейтін ұйымның функциялары.

Өзін — өзі реттейтін ұйымның функциялары:

— уәкілетті органға бағалы қағаздар рыногында кәсіби қызметті жүзеге асару тәртібін белгілейтін норматифтік құқықтық актілердің жобалары, норматив тік құқықтық актілерді әзірлеу жөнінде ұсыныстар беру.

— Бағадлы қағаздар рыногында өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері арасында туындайтын дауларды және мүшелері мен олардың клиенттері арасындағы дауларды қарау;

— Уәкілетті органның тиісті рұқсаты болған жағдайда бағалы қағаздар рыногында қызметті жүзеге асыруға ниет білдірген адамдарға оқу бағдарламаларын әзірлеу және оларды оқытуды жүргізу;

— Бағалы қағаздар рыногында қызметті жүзеге асыруға ниет білдірген немесе өзінің кәсіби деңгейін растайтын адамдарды тестілеу процесі не қатысу;

— өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің рейтингтерін жасау және жариялау;

— уәкілетті органның бастамасы бойынша өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің қызметін тексеруге қатысу;

— бағалы қағаздар рыногында өз мүшелерінің қызметін бақылауды жүзеге асыру және Қазақстан Республикасының заңдарын және өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттарын бұзуға жол берген өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелеріне өзінің ішкі құжаттарында белгіленген тәртіптік ықпал ету шараларын қолдану болып табылады.

Өзін — өзі реттейтін ұйым өз мүшелерінен коммерциялық, қызметтік және заңмен қорғалалтын өзгеде құпияны құрайтын ақпаратты кәсіпорын олардың бағалаы қағаздар рыногындағы қызмет туралы ақпарат табыс етудлі талап етуге құқылы.
Өзін-өзі реттейтін ұғым өз мүшелерінің қызметі мәселелрі бойынша уәкілетті орган беретін ақпаратты өзінің мүшелеріне жеткізіп отыруға міндетті.

Өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттары.

Өзін — өзі реттейтін ұйымның әшкі құжаттары:

— өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері қызметінің ережелері мен стандарттарын;

— өзі-өзі реттейтін ұйымның өз мүшелерінің қызметіне қатысты бақылау және қадағалау іс-шараларын жүргізу ережелерін;

— өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері арасындағы дауларды және мүшелерімен олардың клиенттері арасындағы дауларды шешу ережұйерін;

— өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне қабылдау, мүшелікті тоқтата тұру және өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігінен шығару ережесін;

— өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кәсіби этика ережелерін;

— жаза қолдану ережелерін;

— өзін-өзі реттейтін ұйымның бөлімшелері, комитеттері, филиалдары мен өкілдіктері қызметінің тәртібін белгілеуге тиіс.

2.Өзін-өзі реттейтін ұйым өз мүшелерінің қызметін сақтандыру ережелерін белгілеуге құқылы.

Өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттарын келісу.

Өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттарын өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кеңесі әзірлейді, ол уәкілетті органмен келісілуге тиіс және оны өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің жалпы жиналысы бекітеді.
Өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттары оның мүшелерінің жалпы жиналысы белгіленген күннен бастап өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелері үшін міндетті болады.
Уәкілетті орган өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттары ҚР-ң заңдарына сәйкес келмеген жағдайда олардан келісуден бас тартуға құқылы.

Келісуден дәлелді бас тарту өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттары алынған кезден бастап күнтізбелік отыз күннен кешіктірмей өзін-өзі реттейтін ұйымға жіберіледі.

Өзін-өзі реттейтін ұйымның өтініш жасауы.

Өзін-өзі ұйым уәкілетті органға өзінің мүшелеріне қатысты мынадай мәселелер:

— өзін-өзі реттейтін ұйым мүшесіне лицензия беру, оны тоқтата тұру және кері қайтарып алу;

— өзін-өзі реттейтін ұйым мүшесінің қызметіне тексеру жүргізу;

— өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшесін әкімшілік жауапқа тарту бойынша өтініш жасауға құқылы.

Уәкілетті орган өзін-өзі реттейтін ұйым жасаған өтінішті өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшесіне қатысты тиісті шешім қабылдау кезінде ескеріледі . [20, 15-бет]

Өзін-өзі реттейтін ұйымның уәкілетті органмен өзара қатынастары

Осы заңда және Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногы туралы заңдарында көзделген жағдайларды қоспағанда уәіклетті органның өзін-өзі реттейтін ұйымның қызметіне араласуға құқығы жоқ.
Өзін-өзі реттейтін ұйым өз мүшесінің Қазақстан Республикасының заңдарын өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттарын бұзғаны туралы сондай-ақ өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелеріне қатысты қолданылған ықпал ету шаралары туралы ақпаратты уәкілетті органның назарына жеткізуге міндетті.
Уәкілетті орган өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің және оның клиенттерінің мүдделері қозғалатын нормативтік құқықтық актіні әзірлеу кезінде өзін-өзі реттейтін ұйымның мамандарын тартады.

Өзін-өзі реттейтін ұйымға мүшелігіне қабылдау тәртібі.

Өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне қабылдау тәртібі өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттарымен белгіленеді.
Өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне қабылдау туралы өтініш оның өзін-өзі реттейтін ұйымға түскен кезәнен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде қаралады. Өтінішке тізбесі өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттарында айқындалатын құжаттар қоса тіркеледі. өзін-өзі реттейтін ұйымның мұшелігіне қабылдау туралы шешімді өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің кеңесі қабылдайды.
Өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігінеқабылдаудан бас тарту туралы шешім жөнінде сотқа жасалуы мұмкін.

Өзін-өзі реттейтін ұйымға мүшеліктің тоқтатылуы.

Өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне шығару өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттарына сәцкес мынадай жағдайларда:

— өзін-өзі реттейтін ұйым мүшесінің өтініші бойынша;

— өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшесіне бағалы қағаздар рыногында кәсіби қызметті жүзеге асыруға берілген лицензия кері қайтарылып алынған немесе лицензияның қолданылуы тоқтатылған;

— өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшесі Қазақстан Республикасының заңдарын және өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі қжаттарын бұзған жағдайларда жүзеге асырылады.

өзін-өзі реттейтін ұйымның мүшелігіне шығаруға өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелері кеңесінің мүшеліктен шығару туралы шешімінің көшірмесі берілген күннен бастап бір ай мерзімінде сотқа шағым жасауы мүмкін.

Өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелері клиенттерінің құқықтарымен мүдделерін қорғау.

Өзін-өзі реттейтін ұйым өз мүшелері клиенттерінің құқықтарымен мүдделерін қорғауды олардың өтініштерін қарау арқылы жүзеге асырылады. Өзін-өзі реттейтін ұйым клиенттердің өтініштерін қарау қорытындылары бойынша және негіздемелер болған жағдайда өзін-өзі реттейтін ұйым мүшесіне қатысты тәртіптік ықпал ету шараларын қолданады.
Өтінішті қараудан заңсыз бас тартуға өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелерінің клиенті уәкілетті органға шағым жасай алады.

2-Бөлім Бағалы қағаздар мен жүргізілетін операциялардың есебін жетілдіру жолдары.

2.1 Бағалы қағаздардың түрлері және олардың жіктелуі.

Бағалы қағаздардың түрі түсінігінде бағалы қағаздарға тиісті жалпы және бірдей белгілердің жиынтығы. Бағалы қағаздардың жіктелуі – бұл бағалы қағаздардың өздеріне тиісті белгілері бойынша бөлінуі.

Бағалы қағаздар түрлерінің жіктелуі – бұл бір түрдегі бағалы қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздарды басқа да түрлерге бөлу. Өз кезегінде түрлерді одан әрі бөлуге болады.

Мысалы: акция – бағалы қағаздардың бір түрі. Қарапайым акция бір дауысты немесе көп дауысты, номиналмен немесе номиналсыз болуы мүмкін. Бағалы қағаздар сонымен қатар мерзімді және мерзімсіз болып бөлінеді.

Мерзімді – оларды шығару кезінде мерзімі белгіленетін бағалы қағаздар. Әдетте мерзімді бағалы қағаздар екі түрге бөлінеді:

қысқа мерзімді, айналымда бір жылға дейін жүретін;
ұзақ мерзімді, айналымда бір жылдан жоғары мерзімде жүреді.

Мерзімсіз – айналым мерзімі шектелмеген бағалы қағаздар, яғни олар шексіз қызмет етеді және бағалы қағаздар шығару кезінде өтеу мерзімі көрсетілмейді.

Инвестициялық (капиталдық) – капитал салымы үшін объекті болып табылатын бағалы қағаздар (акция, облигациялар, фьючерлік келісімде және т.б.).

Инвестициялық емес – тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп айырысуға қызмет көрсететін бағалы қағаздар (вексельдер,чектер, коносаменттер).

Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және несиеліктәуекел деңгейін, инвесторлардың қызығушылығы мен басқа факторлар ескергенде қордың бағалы қағазы үш топқа бөлінеді:

мемлекеттік;
муниципалдық;
мемлекеттік емес.

Мемлекеттік бағалы қағаздар – мемлекеттің ішкі қарыздарының нысаны; эмитенті мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздар ішінде қазынашылық вексельдер мен міндеттемелер, мемлекеттік және жинақ қарыздарының облигациялары кең тараған.

Муниципалдық бағалы қағаздарға жергілікті өкімет органдарының қарыздық міндеттемлері жатады.

Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпорациялық және жеке қаржы институттарымен ұсынылады. Корпорацияға кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің қарыздық міндеттеиелері мен акциялары жатады. Жеке бағалы қағаздарға жеке тұлғалар шығаратын вексельдер, чектер жатуы мүмкін.

Нарықтық бағалы қағаздар екінші нарықта биржадан тыс айналыс шегінде еркін сатып алынуы және сатылуы мүмкін. Ол шығарылғаннан кейін эмитентке кезектен тыс ұсынылмайды.

Нарықтық емес бағалы қағаздар бір қолдан екінші қолға еркін ауыспайды, яғни оларда екінші айналыс болмайды.

Бағалы қағаздар борыщқорлық және иемденуші үлесіне бөлінуі өз кезегінде ақша қаражаттарын пайдаланудың екі мүмкін тәсілдерін көрсетеді:

әр түрлі активті меншікке алуға
уақытша пайдалануға.

Егер бағалы қағаздар салынған ақша сомасын қайтарып беру шартымен шектелген мерзімге шығарылса, онда олар борышқорлық болып саналады. Бұл облигациялар, юанктік сертификаттар, вексельдер және тағы басқа. Иеленуші бағалы қағаздар активтерге сәйкес меншік құқығын береді. Бұл акциялар, варанттар, коносоменттер және т.б.

Қазіргі әлемдік тәжірибеде қолданылатын бағалы қағаздар екі үлкен сыныпқа бөлінеді . [10, 14-бет]

негізгі
туынды

Негізгі бағалы қағаздар– қандай да болса бір актив ( тауар, ақша, капитал, мүлік, әр түрлі ресурстар және т.б. ) негізіне мүлік құқығы жататын бағалы қағаздар. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен аблигациялар жатады.

“ Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы туралы ” заңына туынды бағалы қағаздар арқылы өзін құнын айырады деп айтылған. Туынды бағалы қағаздар – бұл әр түрлі базистік активтермен бейнеленеген, мүліктік жағдайда негізделеген ерекше әмбебап тауар. Туынды бағалы қағаздарға фюьчерстер, опциондар, форварттар, варанттар, своптар.

“ Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғам туралы” Заң негізінде акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысының немесе қоғамның директорлар кеңесінің шешімімен туынды бағалы қағаздарды, соның ішінде бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықтарға сәйкес варранттарды да шығаруға құқығы бар. Қоғам Қазақстан Республикасының сыртында да туынды бағалы қағаздарды шығарып орналастыруға құқылы.

Варранттар акционерлік қоғам шығаратын және варрантта бекітілген баға бойынша бағалы қағаздардың белгілі бір көлемін одан сатып алу үшін ұстаушы құқығын куәландыратын туында бағалы қағаздар болып табылады. Қоғам акция және облигация эмиссиясымен қатар варрант шығаруға құқы бар.

Туынды бағалы қағаздар санатына ең алдамен депозитарилік қолхаттар жатады.

Депозитарилік қолхат – бұл шетел эмитентінің бағалы қағаздар бойынша шығарылған және елде еркін айналыста жүретін туынды бағалы қағаздар. Бұл инвесторлардың шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарын иемдену үшін қаржылық құрал болып табылады.

Депозитарилік қолхаттардың келесі түрлерін бөліп қарастыруға болады.

американдық
ғаламдық
халықаралық

Қазақстан Республикасында алғаш рет депозитарилік қолхат 1996 жылдың басыда ресейлік “ Альфа – банк ” филиалымен қолданылды. 1997 жылы американдық депозитарилік қолхатты “ Казкоммерцбанк”, 1998 жылы “ Шнос ” мұнай компаниясы шығарады. Бұл компаниялардың ADR котировкасы барлық ірі қор биржаларында жүргізіледі.

Банк өзінің қызмет етуін жүзеге асыру үдерісінде айналымға бағалы қағаздардың келесі түрлерін шығарады:

акциялар;
депозиттік сертификаттар;
облигациялар;
бағалы қағаздардың басқа түрлері.

Акция – бұл акция иемденушісінің акционерлік қоғам капиталына қатысқандығы туралы куәландыратын және оның иесіне осы қоғамның пайдасының белгілі бір бөлігін дивидент түрінде алуға құқық беретін акционерлік қоғам шығаратын бағалы қағаз.

Акция ұсынатын құқық көлеміне қарай жай және артықшылығы бар болып бөлінеді.

Банктік сертификаттар – ақша қаражаттарын салу туралы салымшыға онда белгіленген салық мерзімі аяқталғаннан кейін олар бойынша пайыз алу құқығын куәландыратын банктің жазбаша куәлігі. Сертификаттардың екі түрі болады: депозиттік және жинақтық. Депозиттік сертификаттар заңды тұлғаларға, ал жинақтық жеке тұлғаларға беріледі. 1996 жылы 19 қыркүйектегі “Қазақстан Республикасының депозиттік сертификаттардың шығарылуымен айналымының” жалпы Ережесіне сәйкес сертификаттар тек мерзімді болуы мүмкін. Төленуге ұсынылған сертификатар уақытында өтелмеген болса, банк депазиторға айып пұл төлейді, олардың көлемі мен төлену тәртібі эмитент – банктің бақылау кеңесі бекітетін сертификаттардың шығарылуы, айналуы мен өтелуі шартында көрсетілуі қажет.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес облигация – бұл облигацияның немесе басқада мүліктік баламаның онда көрсетілген атаулы құнын оны шығарушы тұлғадан оны ұстаушының иемденуге құқық растайтын бағалы қағаз. Облигация оны ұстаушыға облигацияның атаулы құнынан тұрақты пайызды немесе басқа мүліктік құқықты алуға құқық береді.

Оның номиналына байналысты пайыз көрсетілген нарықтық бағасы облигацияның курсы деп аталады. Бағалы қағаздардың тұрақты пайызы келесі формула арқылы табылады.

Табыс =

Табыс арнайы айналатын тираждағы ұтыс немесе купонды төлеу жолымен беріледі.

Қысқа мерзімді ноталар Республиканың Ұлттық банкінің қысқа мерзімді ноталарын орналастыру, айналысқа жіберу және өтеу ережесіне сәйкес Ұлттық банк айналысқа шығаратын және тоқсан күнге дейін айналым мерзімі бар мемлекеттік дисконтталған бағалы қағаздар.

МЕККАМ – мемлекеттік қысқа мерзімді қазнашылық міндеттемелер. Үкімет атынан ҚР Қаржы министрілігі шығарады, олар мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады және орнатуға заңдылықтарғасәйкес Қазақстанның екінші бағалы қағаздар нарығында еркін айналысқа түседі.

МЕККАМ мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелерінің номиналдық құны – 100 теңге. МЕККАМ ұстаушылары Қазақстан РЕспубликасының резидент және бейрезиденттік заңды және жеке тұлғалары болып табылады.

Мемлекеттік қысқа мерзімді міндеттемелерді МҚМ тарту көптеген факторлармен қамтамасыз етеді. Оның негізілеріне төмендегілер жатады:

— Сенімділіктің жоғары деңгейі. Эмитентті Қаржы министрлігі болып табылатын облигацияларды өтеу, мемлекет Үкіметімен кепілденеді.

— Абсолюттік өтімділік. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мүше мемлекеттер шығаратын мемлекетті бағалы қағаздар арасында, Қазақстанның мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелер жетекші орында келеді. Қазіргі уақыттағы олардың төмен инвестициялық тартылуына қарамастан, МҚМ нарығы шетелдік қаржыландыруаймағында зерттелініп отыр.

— Салық жеңілдіктері. Қазақстанның мемлекеттік бағалы қағаздарының таңымал факторлардың бірі салық кодексіне сәйкес келетін, мемлекеттік бағалы қағаздармен тұрақты пайыздық мәмілелер, сонымен қатар олар бойынша табысқа салық салымбайды.

Мемлекеттік бағалы қағаздарға сонымен қатар – МЕОКАМ, МЕАКАМ, МЕЙКАМ, МБҚ, АВМЕКАМ, МЕКАВМ жатады.

МЕОКАМ – айналым мерзімі екі және үш жыл болатын мемлекеттік орта мерзімі қазыналық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан Республикасы Қаржы синистірлігі шығарады және Қазақстанның бағалы қағаздар нарығында заңдылықтарға сәйкес еркін айналыста жүреді.

МЕАКАМ – айналым мерзімі 10 жыл болатын мемлекеттік арнайы қазынашылық міндеттеме. Қазақстан Республикасының Үкімет атынан Қаржы синистірлігі шығаратын және бағалы қағаздар нарығының заңдылықтарына сәйкес еркін айналыста болады.

МЕЙКАМ – айналым мерзімі үш және одан көп ай болатын мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан Республикасы Қаржы синистірлігі ағымдағы республикасы бюджет тапшылығын қаржыландыру мақсатында шығарады және заңдылықтарға сәйкес Қазақстанның бағалы қағаздар нарығында еркін айналысқа түсе алады. [20, 15-бет]

МБҚ – мемлекеттік бағалы қағаздар. Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігі ағымдағы айналым мерзімі 364 күн болатын материалдық емес тіркелген нысанда республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру мақсатында шығарады.

АВМЕКАМ – айналым мерзімі 5 жыл, атаулы құны 100 АҚШ доллары болатын арнайы валюталық мемлекеттік облигациялар. АВМЕКАМ – ді шығару зейнетақы активтерінің есебінен жинақтаушы зейнетақы қорларының теңгедегі мемлекеттік қазнашылық міндеттелерімен ұлттық жинақ облигацяиларын айырбастау жолы арқылы жүзеге асырылады.

2.2 Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін келісім алу тәртібі.

Әлемдік тәжірибе жай банк ісі қызыметімен бағалы қағаздар нарығы қызметінің үлесу мәселелерінің екі ықпалын ажыратады.

Ықпалдардың бәріне сәйкес банктерге бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметтін кей-бір түрімен (брокерлік, делдалдық, нарықты ұйымдастырушы) айналысуға болмайды, сондай-ақ инвесторлар ретінде кәсіби емес қызметтін бөлек түрлеріне шектеулер қойылуы қажет.

Екінші ықпал банктеге жай банктік операцияларды бағалы қағаздар нарығының көптеген операциялары мен үйлестіруге келісім берілген. Осы ықпалға сәйкес банктік инвестициялық операцияларды тәуекелділігін шектеу қызметтерді тура бөлудің “хирургиялық” шаралары мен емес, ал банктік қызметке мемлекеттік бақылау жүргізу жолымен бағалы қағаздарға банктер-дің ынталандырылмайтын шамадан тыс инвестицияларын арнайы “кіріктірме” шектеулерді еншізу арқылы жүзеге асырылуы керек. Қазақстанда банк жүйесі банктердің әмбебаптылығын – екінші ықпалын ұсталынады.

Банктер “бағалы қағаздар туралы” Қазақстан Республикасының Заңы негізінде өздері тартқан ақша қаражаттарын бағалы қағаздарға инвестицияланған заңды тұлға – инвестициялық инвестор болып табылады. Банктер делдалдық операцияларды Қазақстан Республикасының бағалы қағаздары бойынша Ұлттық комиссиядан рұқсат қағаз алған кезде “банктер және банктік қызмет туралы” заң күші Қазақстан Республикасының Президенттінің жарлығына сәйкес және Ұлттық банк келісім бойынша жүзеге асырылады.

Екінші деңгейдегі банктер бағалы қағаздар нарығында заңды рұқсат етілген келісідей қызмет түрлерін атқарады:

брокерлік және делдалдық қызмет;
инвестициялар мен қорларды басқару;
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларға есеп айырысу қызметін көрсету;
костандиондық қызмет,
тізілімді жүргізу және депозитарийлік қызмет көрсету;
кеңес берушілік қызмет және тағы басқа.

Бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім алу үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкке келісі құжаттары ұсынылады:

кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім алу үшін өтініш;
ұсынылатын кәсіптік қызметке нақты сипаттама, оның құрамына оларды жүзеге асыруға құқық беретін біліктілік куәлігінің көшірмесі кіреді.

Бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім Қазақстан Республикасының Ұлттық банк екінші деңгейдегі коммерциялық банктерге беруі мүмкін, олар келесілерді жүргізеді:

Қазақстан Республикасының аумағындағы заңдылықтарға сәйкес бір жылдан кем болмайтын уақыт ішінде банктік және де басқа да операцтяларды жүзеге асырады;
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгілеген пруденциялық норматив пен келісім туралы өтінішті ұсынғанға дейінгі үш ай ішінде орындалған міндетті мөлшер мен лимиттерді орындайды;
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі және басқа банктер алдында міндеттемелер бойынша мерзімі өткен қарыздары жоқ;
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің заңдылықтарымен нормативтік құқықтық актілерінің талаптарын орындайды;
Өз штатында бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға құқық беретін біліктілік куәлігі бар үш маман болу керек.

Бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің келісімін алған банктер бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия үш ішінде лицензия беру туралы өтініш жазуға құқығы бар. Куәландырылған лицензия көшірмесі банк клиенттінің көздері оңай жететін жерде тұруы керек. [1, 11-бет]

Басқа көшірмесін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне оны берген күннен бастап 5 күн мерзім ішінде ұсыну керек. Лицензияны Ұлттық банк келесі жағдайларда қайтарып алады:

дұрыс емес мәліметтер анықталған кезде;
банктің бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті реттейтін заңдылықтар бұзылған жағдайда,
банктің Ұлттық банк бекіткен пруденциялық нормативтері мен басқа да орындалған міндетті мөлшерімен лимиттері бұзылса.

Ұлттық банк келісімді қайтарып алу туралы 7 күн мерзім ішінде бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссияға хабарлайды. Ұлттық банк бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға берілген келісімдерді тіркеп отырады.

2.3. Бағалы қағаздар мен жүргізілетін операциялардың есебі.

Шоттар жоспарының баланстық шотында көрсетілетін бағалы қағаздар операцияларының есебі. “ Бағалы қағаздар есебінің тәртібі туралы ” Заң ережеге сәйкес Франт-офис активті оперциялар бөлімінде және БЭК – Офис операцияларды есептеу және рәсімдеу бөлімінде жүргізіледі.

Бэк – офистің негізгі міндеттеріне келесілер жатады;

активті операциялар бөлімінде бекітілген барлық мәмілелерді оперативті рәсімдеу, олардың бухгалтерлік есепте көрсетілуі;
әрбір операция бойынша барлық қажетті жолдамалы құжаттарды бақылау;
бағалы қағаздар қоржынының сонымен қатар бағалы қағаздар және инвесторлармен жасалған мәмілелеро есебін жүзеге асыру;
қаржы нарағында жүргізілетін операциялармен байланысты дербес шоттар бойынша қаражаттар қозғалысын бақылау және есептеу;
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссияға, статистиканы қалалық бсқару және басқада бақылау органдарына уақтылы есеп ұсыну және дайындау.

Көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында Бэк- офис келесідей қызметтерді атқарады:

Франт – офис бекіткен барлық мәмілелер талаптарына сәйкес бухгалтерлік есепті жүргізу және рәсімдеу, банктегі және филиалдағы шетел валютасында жасалған операцияларға бухгалтерлік өткізбе жасау.
Бағалы қағаздар операциялары бойынша бухгалтерлік өткізбе жасау.
Банкаралық несие операциялары бойынша бухгалтерлік өткізбе жасау.
Валюталық нарық және бағалы қағаздар нарығандағы операцияларды есептеу үшін қажетті банктің дербес шоттарын ашу және еңгізу.
Сәйкес журналдарда операциялар және ақша есебін жүргізу;
Мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша инвесторлардың “Депо” шоттарын ашу жүргізу және жабу;
Инвестормен ақшалай есеп айырысуды уақтылы жүргізу, журналда әрбір инесрторлардың ақшасына талдамалы есеп жүргізу;
әрбір инвестордың мемлекеттік бағалы қағаздарына талдаулық есеп жүргізу және инвесторларға мемлекеттік бағалы қағаздармен мәміле бойынша есеп берулерді, үзінді көшірмедерді, куәліктерді беру;
кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу.

Франт – офистің негізгі міндеттері:

бағалы қағаздар нарығында валюталық нарықта және қаржы нарығында басқа да сегменттерінде операцияларды жүзеге асыру;
қаржы нарығында қаражаттарды тарту және орналастыру;
жоғары өтімді бағалы қағаздардың тиімді қоржынының қалыптастыру;

Франт – офистің негізгі қызметтері:

Қазақстан Республикасының мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы қағаздармен операцияларын жүзге асыру;
Банкаралық несие нарығында Ұлттық және шетел валютасында операцияларды жүргізу;
Ішкі және сыртқы валюталылық нарықта конверциялық операцияларды жүргізу;
Банктіңғ ақша қажеттілігін қамтамассыз ету;
Мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу немесе счату бойынша клиент тапсырысын қабылдау және орындау;
Банктің бос ресурстарын Қазақстан Республикасының аукцияонда мемлекеттік және мемлекетік емес бағалы қағаздардың екінші нарығында орналастыру;
Мемлекеттік бағалы қағздардың екінші нарығында және банкаралық несие нарығында (БАН) банк қажеттілігі үшін қаражаттарды тартуды және орналастыруды жүзеге асыру;
Жоғары табысты және өтімді бағалы қағаздар қоржының құру және оны басқару;
Инвесторлармен, клиенттермен және қаржы нарығының басқа да контрагенттерімен фьючерстік мәміле жасау;
Мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала отырып несиелеу;
Конъюктураны және әр түрлі қаржы нарығының табыстылығын талдау.

Банктің қазынашылық міндеттемелерімен басқа да жоғары өтімді мемлекеттік бағалы қағаздары өтімділікті демеу үшін Ұлттық банк ұсынатын ломбардты несиелерді қамтамасыз ете алады. Банк шығаратын бағалы қағаздар есебі бағалы қағаздарды айналысқа шығару кезінде банк оларды атаулы құнына тең келмейтін баға бойынша сатуы мүмкін. Шығарылған бағалы қағаздар бағасы мен оның атаулы құны арасындағы айырма әр түрлі себептердің нәтижесі болып табылады, соның ішінде бағалы қағаздар бойынша сыйақы мөлшерлемесі мен сыйақының орташа нарықтық мөлшерлемесі арасындағы айырмашылықтар.

Бұл айырмашылықтар банк саласында есептеледі:

Теріс – шығарылған бағалы қағаздар бойынша жеңілдік ретінде;
Оң — шығарылған бағалы қағаздар бойыншасыйақы ретінде.

Бағалы қағаздарды айналысқа жеңілдік ретінде шығару:

Сатылу сомасына

Дт 1001 “кассадағы қолма-қол ақша”

Кт 2301 “айналысқа шығарылған облигациялар”

2303 – “айналысқа шығарылған басқа да бағалы қағаздар”

Жеңілдік сомасына

Дт 1803 “атаулы құны мен сатып алу бағасы арасындағы айырма түріндегі айналысқа шығарылған облигациялардың болашақ кезеңдердегі шығыстары”

Кт 2301 “айналысқа шығарылған облигациялар”

Қайта қаржыландыру операцияларының есебі баланста алынған несие ретінде көрінеді. Қайта қаржыландыру операциялары бойынша пайыздық шығындар ай сайын есептеледі:

Жоғары өтімді бағалы қағаздарды пайдалану арқылы банктік қайта қаржыландыру кезінде:

Дт 1050 “банктердің корреспонденттік есепшоттары”

Кт 2300 “айналысқа шығарылған басқа да бағалы қағаздар”

Ломбардтық несиені өтеу кезінде:

Дт 2300 “айналысқа шығарылған басқа да бағалы қағаздар”

Кт 1050 “банктердің корреспонденттік есепшоттары”

Репо және кері Репо операцияларының есебі.

Екінші нарықта мемлекеттік бағалы қағаздардың өтімділігі қолдау үшін сатып алу – сату мәмілесінен басқа қайтадан сатып алу келісімі немесе Репо және кері Репо операциясының мәмілесі жүзеге асырылады. РЕПО және кері РЕПО операциялары мемлекеттік бағалы қағаздардың екінші нарығындағы екінші деңгейдегі банктер – алғашқы делдплдардың өтімділігіне демеу жасау бойынша басты құрал болып отыр, сонымен қатар мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында өзініңжалпы өтімділігінен оңтайлы әсер етеді. [12, 11-бет]

РЕПО сатып алушысы алатын жай жылдық пайыздық мөлшерлеме жабылу бағасы мен ашылу бағасының арасындағы айырма қатынасы ретінде 360 күнге есептелген РЕПО немесе кері РЕПО операцияларының нақты қызмет ету мерзімі есебімен ашылу бағасына анықталады және келесі формула бойынша есептеледі:

Q= Ps – Po / Po x 360 / t x 100% .

Мұндағы: Q – жай жылдық пайыздық мөлшерлеме;

Po – операцияларды ашу бағасы;

Ps – операцияны жабу бағасы;

t — РЕПО қызмет ету кезеңі.

РЕПО және кері РЕПО операцияларын жүргізу үшін бағалы қағаздар нарығының әрбір сәйкес бас келісім жасауы қажет. Ол күнтізбелік жылға жасалынады. РЕПО және кері РЕПО операцияларының мерзімі бір күн және одан жоғары уақытқа белгіленеді, сонымен бірге жабу уақыты бағалы қағаздарды өтеу күніне дейінгі 5 күннен аспауы керек.

Қызметету мерзіміне байланысты РЕПО үш түрге бөлінеді: түнгі (бір күнге), ашық (операциямерзімі нақты белгіленбеген), мерзімді (бір күннен жоғары белгіленген мерзіммен). Банк қоржынындағы бағалы қағаздар операцияларының есебі.

Инвестор бағалы қағаздар нарығында жұмыс істей отырып,салымдарды әртараптандыру қағидасын ұстану қажет: инвестордың қаржы активінің сан алуындығына қол жеткізу. Бұл салымдардың жоғалу тәуекелін кеміту үшін қажет. Мысалы инвестор өзініңбарлық ақшасын бір компанияның акциясына салды. Бұл жағдайда ол акция бағамының нарықтық өзгеруіне толығымен тәуелді болады. Егер қаражаттарын бірнеше компаниялардың акцияларына салатын болса, онда инвестордың табысы кейбір орташаланған акция бағамының өзгеруіне тәуелді болады. Егер де әртараптандыру қағидасын ұстанатын болса, онда ол міндетті түрде инвестициялық (қор) қоржын деп аталатын оған тиісті әр түрлі бағалы қағаздар жиынтығымен байланысты болады. Бағалы қағаздар қоржынына жататын тізбелер мен көлемдер қоржын құрылымы деп аталады. Өз кезегінде олар инвесторлар басқара алатын сипаттамалар жиынтығын ұсынады: бағалы қағаздар құрамында және көлеміне кіретін құрамды өзгерту.

Осыған сәйкес бағалы қағаздар қаржы активтері болып табылады және үш санатқа бөлінеді:

1 сатуға арналған бағалы қағаздар – бұл делдалдың маржасы немесе қысқа мерзімді баға ауытқуы нәтижесінде табысты алумақсатында алынған бағалы қағаздар.

2 өтеугедейін ұсталатын бағалы қағаздар – тұрақты немесе анықталған төлемен байланысты қаржы активтері және өтеу мерзімі тұрақты болып табылатын бағалы қағаздар.

3 сатуға жарамды бағалы қағаздар – бұл сатуға арналған бағалы қағаздар, өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар болып табылмайтын бағалы қағаздар.

Осы бағалы қағаздардың әділ құнын қайта бағалау нәтижесі келесілерден байқлады:

1 сауда,а арналған бағалы қағаздар бойынша – табыстар мен шығыстар шотында;

2 сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша – табыстар мен шығыстар шотында немесе осы бағалы қағаздарды сату кезіндегі табыстар мен шығыстар шотына қайта бағалау нәтижелерін ауыстырумен байланысты капитал шотында.

Саудаға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздар. Банк 2002 жылдың қантар айында қор биржасынан эмитент 2002 жылдың қантарында айналым мерзімі 3 жылға шығарған және орналастырған бағалы қағаздарды келесі шарттар бойынша алады:

Саны 1000 дана

Атаулы құны теңге 1000000

Жарияланған табыстылық (сыйақы

мөлшерлемесі) жылдық 6 %

сыйақыны төлеу дүркінділігі ай сайын

қор биржасындағы бір бағалы

қағаздар құны 1020,00 теңге

Қор биржасындағы бағалы қағаздардың

жалпы құны 1020000,00 т.

Жасалған мәміле бойынша биржаның ұстап

қалатын комиссиялық жиыны. 5100,00 теңге.

2.4. Сыртқы және ішкі бағалы қағаздар базарында (рыногында) бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру жолдары.

Қазақстан Республикасын да заң эмиссиялық бағалы қағаздардың және өзге де қаржы құралдарының шығарылуы, орналастырылуы, айналыста болуы және өтелу процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды бағалы қағаздар рыногы субъектілерінің құрылуы мен қызметінің ерекшеліктерін реттейді, бағалы қағаздар рыногының қауіпсіз, ашық түрде және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету, инвесторлар мен бағалы қағаздарды ұстаушылардың құқықтарын, бағалы қағаздар рыногы қатысушыларының адал бәсекесін қорғау мақсатында бағалы қағаздар рыногын реттеу мен қадағалау тәртібін айқындаиды.

Қазақстан Республикасын да заңның мақсаттары үшін мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:

агенттік облигация – қаржы агенттігі шығаратын облигация;
андеррайтер – бағалы қағаздар рыногының брокерлік – диллерлік қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар және эмитентке эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару мен орналастыру жөнінде қызмет көрсететін кәсіби қатысушысы;
құжатсыз бағалы қағаз – құжатсыз нысанда ( электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылған бағалы қағаз;
брокер – бағалы қағаздар рыногрының клиенттің тапсырмасы бойынша, соның есебінен және мүдделерін көздеп, эмиссиялау бағалы қағаздар мен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушысы;
ішкі құжаттар – бағалы қағаздар рыногы субъектісінің, оның органдарының, қрамдық бөлімшелерінің (филиалдарының, өкілеттіліктерінің,) қызметкерлерінің жағдайлары мен тәртібін, қызмет көрсетуін және оларға ақы төлеу тәртібін реттейтін құжаттар;
бағалы қағаздардың қайталама рыногы – орналастырылған бағалы қағаздардың айналасы процесінде бағалы қағаздар рыногының субъектілері арасында қалыптасатын құқықтық қатынастар;
эмиссиялық бағалы қағаздар шығару – эмитентінің эмиссиялық бағалы қағаздардың азаматтық құқықтар объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс- әрекетті, немесе орналастырылуы, айналыста болуы және өтелуі осы эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару проспектісіне сәйкес жүзеге асырылатын белгілі бір бағалы қағаздардың жиынтығы;
эмиссиялық бағалы қағаздардың мелекеттік тізілімі – уәкілетті орган қалыптастырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымдары мен олардың эмитенттері туралы мәліметтердің жиынтығы;
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаз – қарыз алушы ҚР-ның Үкіметі, жергілікті атқарушы орган немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болатын қарыз алуға қатысы жөнінен ұстаушының құқықтарын куәландыратын эмиссиялық бағалы қағаз;
депозитке салу – орталық депозитариийдің депоненттермен олардың клиенттерінің қаржы құралдарын есепке алуы ;
бағалы қағазды ұстаушы – бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімі жүйесінде тіркелген және бағалы қағаздар бойынша құқықтары бар тұлға;
дефолт – эмиссиялық бағалы қағаздар және өзге де қаржы құралдары бойынша міндеттемелердің орындалмауы;
диллер – бағалы қағаздар рыногының ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында баға белгілеудің ұсыну және олардың бұқаралық ақпарат құралдарында жариялау арқылы өз мүдделерін көздеп және өз есебінен эмиссиялық бағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушысы;
тіркелген тұлға — құжатты нысанда шығарылған (қағаздары немесе арнайы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ бағалы қағаздың мазмұнын тікелей оқуға болатын өзге де материалдық берілім көзіндегі) бағалы қағаздар;
тіркелген тұлға бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімі жүйесінде жеке шоты бар тұлға;
инвестициялар – лизинг шартын жасасқан кезден бастап лизинг шарттарын қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық капиталына инвестор салатын мүліктің барлық түрі, сондай-ақ оларға қызмет үшін пайдаланатын тіркелген активтерді көбейту;
инвестициялық портфель – бағалы қағаздар рыногы субъектісінің меншігіндегі немесе басқарудағы қаржы құралдарының көптеген түрлерінің жиынтығы;
инвестор – Қазақстан Республикасын да инвестицияның жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалар;
жеке инвестор – инвестициялық инвестор болып табылмайтын инвестор;
институциалдық инвестор – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асыру мақсатымен қаражат тартушы заңды тұлға;
ипотекалық облигация – ипотекалық қарыз шарттары бойынша талап ету құығы кепілімен ипотекалық куәліктердің кепілін қоса алғанда сондай-ақ тізбесі уәкілетті органның нормативтік құқықтың актісімен белгіленетін өзге де жоғары өтімді активтермен қамтамасыз етілген облигация;
Қазақстандық депозитарийлік қолхат – Қазақстан Республикасының резиденті емес эмитенттің басқа мемлекеттік заңдарына сәйкес шығарылған эмиссиялық бағалы қағаздардың белгілі бір санына меншік құқығын растайтын туынды эмиссиялық бағалы қағаз;

кастодиан – бағалы қағадар рыногының қаржы құрадлдарының және клинттер ақшасының есебін алуды және олар бойынша құқықтарды растауды, клиенттердің құжатты қаржы құралдарының сақталуы жөнінде өзіне міндеттемелер қабылдай отырып оларды сақтауды жүзеге асыратын кәсіби қатысушысы; [4, 11-бет]

клиент – бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы көрсететін қызметті пайдаланушы немесе пайдаланғысы келетін тұлға;
айырбасталатын бағалы қағаз – акционерлік қоғамның шығару проспектісінде айқындалған талаптармен және тәртіппен оның басқа түрдегі бағалы қағазына айырбасталуға жататын бағалы қағазы;
бағалы қағаздардың бағасын белгілеу – ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында белгілі бір уақыт кезінде бағалы қағаздар бойынша сұранымның және ұсынымның жарияланған бағасы;
биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы – акционерлік қоғамның ұйымдық – құқықтық нысанында құрылған, осы сауда – саттықты ұйымдастырушы клиенттерінің арасында баға белгілеу арқылы сауда – саттықты ұйымдық және техникалық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңды тұлға;
ұлттық бірдейлендіру нөмірі – эмиссиялық бағалы қағаздарды бірдейлендіру және есепке алуды жүйелеу уәкілетті орган беретін әріптік-сандық код;
мелекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес эмиссиялық деп танылған, мермлекеттік емес ұйымдар шығаратын акциялар, облигациялар және өзге де бағалы қағаздар;
ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар рыногы – бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер қаржы құралдарымен сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі құралдарында мәміле объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылмайтын саласы;
облигацияның нақтылы құны – облигация құнының бұл шығарыған кезде белгіленген, купондық облигация бойынша процентпен көрсетілген сыйақы есптелетін ақшалай көрініс, сондай-ақ облигацияны өтеген кезде оны ұстаушыға төленуге тиісті сома;
бағалы қағазждарды нақтылы ұстау – бағалы қағаздар бойынша құқықтарды есепке алу мен реттеу, олармен жасалатын мәмілелерді тіркеу;
қамтамасыз етілген облигация – эмитент міндеттемелерін орындау эмитент мүлкінің кепілі мен, кепілдік беру мен және Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарына сәйкес өзге де тәсілдермен қамтамасыз етілген облигация;
облигациялық бағдарлама – эмитент бірнеше облигациялар шығаруды, оның ішінде шығарылымның тиісті проспектісі белгілейтін әртүрлі құрылыммен шығару мен жүзеге асыруға құқылы болатын шетке облигациялар шығару;
эмиссиялық бағалы қағаздар айналысы – қайталама бағалы қағаздармен азаматтық құқықтық мәмілелер жасау;
жарияланған эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылуын уәкілетті орган тіркеген бағалы қағаздар;
опцион – белгіленген нысандағы туынды бағалы қағаз, оны сатып алушы белгілі бір мерзім өткеннен кейін опционда көрсетілген базалық активті келісілген баға бойынша сатып алу немесе сату құқығына ие болады;
сауда-саттықты ұйымдастырушы – қор биржасы және биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы;
ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногы, — мәмілелер сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен қзге де қажы құралдарының айналыс саласы;
баспасөз басылымы – таралым саны мен оның таратылу өңірлері бойынша уәкілетті орган белгілеген талаптарға сай келетін, бағалы қағаздар рыногының субъектілері өздерінің хабарламаларын және осы Заң мен ҚР-ның өзге де заң актілеріне сәйкес міндетті түрде жариялануға жататын басқа да ақпаратты жариялау үшін пайдалануға тиіс мерзімді баспасөз басылымы;
бастапқы бағалы қағаздар рыногын – эмитенттің бұрын қайталама бағалы қағаздар рыногында өзі сатып алған эмиссиялық бағалы қағаздарын бұдан әрі орналастыруын қоспағанда, эмитнттің (андеррайттердің немесе эмиссиялық консорциумның) жарияланған эмиссиялық бағалы қағаздардың орналастыруы;
төлем агенті — банк немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым;
облигацияларды өтеу – эмитнттің орналастырылған облигацияларды сыйақы және облигациялардың нақтылы құнын төлеу (кейіннен сату мақсатынсыз) немесе оны облигациялар шығару проспектісінде белгіленген тәртіппен сол эмитенттің акциясына (акцияларына) айырбастау арқылы айналыстан алып қою жөніндегі іс-әрекеті;
облигацияларды ұстаушылардың өкілі – эмитентпен жасалған шарт негізінде қайталама бағалы қағаздар рыногындағы ипотекалық және өзге де қамтамасыз етілген облигациялар айналысы, облигациялар бойынша сыйақы төлеу және оларды өтеу пороцесінде облигацияларды ұстаушылардың мүдделерін көздеп іс-әркект жасайтын ұйым;
бұйрық – қаржы құралдарын ұстаушы өзіне тиесілі қаржы құралдарына немесе қаржы құралдарын сатып алуға арналған ақшаға қатысты белгілі бір іс-әрекетті жүзеге асыруды көрсете отырып, бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысына табыс ететін құжат;
туынды бағалы қағаздар – осы туынды бағалы қағаздардың базалық активке қатынасы бойынша құқықтарды куәлдандыратын бағалы қағаз;
эмиссиялық бағалы қағаздар шығару проспектісі – эмитент, оның қаржылық жай-күйі, сатылады деп болжанатын эмиссиялық бағалы қағаздар, шығарылымның көлемі, шығарылымдағы бағалы қағаздардың саны, оларды шығару, орналастыру, айналыста болуы, девидендтер (сыйақы )төлеу, өтеу рәсімі мен тәртібі туралы мәліметтер жіне инвесторлардың бағалы қағаздар сатаып алу туралы шешіміне ықпал етуі мүмкін басқа да ақұпарат бар құжат;
бағалы құағаздар рыногының кәсіби қатысушысы — өз қызметін акционерлік қоғамның ұйымдық- құқықтық нысанында жүзеге асырылатын және бағалы қағаздар рыногында ждұмыс істеу үшін лицензиясы бар заңды тұлға;
пруденциалдық нормативтер – уәкілетті орган белгілеген және өтініш беруші мен лицензиат сақтауға тиіс нормалардың қаржылық көрсеткіштері;
эмиссиялық юбағалы қағаздарды орналастыру – бастапқы бағалы қағаздар рыногында инвесторларға бағалы қағаздарды сату;
орналастырылған эмиссиялық бағалы қағаздар бастапқы бағалы қағаздар рыногында инвесторлар толық төлеген эмиссиялық бағалы қағаздар;
тіркеуші – бағалы қағаздар рыногының бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізімдері жүйесін қалыптастыруды, сақтауды және жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби қатысушысы;
рейтинг – белгілі бір эмитенттің шамамен алғандағы кредит қабілетін немесе оның бағалы қағаздарының сапасы мен сенімділігін белгілейтін бағаның жеке сан және әріп көсеткіші;
өзін-өзі реттеитін ұиым – бағалы қағаздар рыногында өз қызметініғ бірығғаи ережелерімен стандарттарын қағаздар рыногынығ кәсіби қатысушылары құрған зағды тұлға;
бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерініғ жүиесі – эмитент, эмиссиялық бағалы қағаздар және белгілі бір уақыт кезінде эмиссиялық бағалы қағаздар боиынша оларды ұстаушылардығ құқықтарын бірдеилендіруді, баағалы қағаздар мен мәлімдерді тіркеуді қамтамасыз ететін ұстаушылар туралы мәліметтердіғ жиынтығы, сондаи-ақ осы бағалы қағаздар боиынша айналысқа немесе құқықтарды жүзеге асыруға арналып тіркелген шектеулердіғ сипаты және уәкілетті органнығ нормативтік құқықтық актісіне сәикес өзге де мәліметтер;
шығару құрылымы – шығарылатын эмиссиялық бағалы қағаздардығ саны, олардығ түрі, нақтылы құны (облигациялар үшін) туралы мәліметтер;
трансфер-агент – бағалы қағаздар рыногынығ өз клиенттерініғ арасында құжаттар (ақпараттар) бақылау мен еру жөнінде қызмет көсететін кәсіби қатысушысы;
уәкілетті орган – бағалы қағааздар рыногын реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган,
қаржы рыногы – қаржы қызметін көрсету мен тұтынуға және қаржы құралдарынығ аиналысына байланысты қатынастардығ жиынтығы;
қор биржасы – акционерлік қоғамнығ ұиымдық құқықтық нысанында құрылған, осы сауда-саттықты ұиымдастырушынығ сауда жүиесін паидалана отырып, оларды тікелеи жүргізу арқылы сауда-саттықты ұиымдық –және техникалық жағынан қамтамасыз етуді жүзеге асыратын зағды тұлға;
фьючерс – бағалы қағаздардығ ұиымдастырылған рыногында аиналысқа түсетін туынды бағалы қағаз, оны сатып алушы белгілі бір мерзім өткеннен кеиін мәміленіғ талаптарына сәикес базалық активті сатуға өзіне міндеттеме алады;
хеджерлеу – мүліктік мүдделерді жаи-күиі қаржы құралдарымен мәмілі жасау арқылы бағалы қағаздар рыногынығ субъектілерініғ кірістері мен шығыстарынығ туындауына баиланысты болатын бағанығ, аиырбастау бағамынығ, сыиақы ставкаларынығ немесе өзге де ықтимал көрсеткіштердіғ өзгеруі кезіндегі тәуекелдерден қорғау;
бағалы қағаз – мүліктік құқықты куәландыратын белгілі бір жазбалармен басқа да белгілеулердіғ жиынтығы;
орталық депозитарии – бағалы қағаздар рыногынығ қаржы құрылымдары мен мәмілелерді тіркеуді, депоненттердіғ (олардығ клиенттерініғ) қаржы құралдары боиынша құқықтарын есепке алумен растауды, құжатты нысанда шығарылған қаржы құралдарын материалсыздандыру мен сақтандыруды, онығ ішінде депоненттер арасындағы қаржы құралдарымен мәмілелер боиынша клирингті, сондаи-ақ тиісті лицензиясы болған кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімдерініғ жүиесін жүргізуді жүзеге асыратын кәсіби қатысушысы;
эмиссиялық бағалы қағаздар – бір шығарылым шегінде біртекті белгілер мен реквизиттері болатын, осы шығарылым үшін бірығғаи жағдаилар негізінде аиналысқа түсетін бағалы қағаздар;
эмиссиялық консорциум – андерраитерлердіғ эмитентке эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару мен орналастыру жөнідегі қызмет көрсету мақсатында бірлескен қызмет туралы шарт негізінде құралған бірлестігі;
эмитент – Қазақстан Республикасының зағдарына сәикес эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруды жүзеге асыратын зағды тұлға.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногы туралы зағдар Қазақстан Республикасының конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінен, осы зағмен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады;
егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Зағдағыдан өзгеше ережелер бедлгіленсе, халықаралық шарттығ ережелері қолданылады; егер Қазақстан Республикасының Зағ актілерінде өзгеше белгіленбесе, осы зағнығ нормалары банктер, банк операцияларынығ жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұиымдар, сақтандыру (қаита сақтандыру) ұиымдары, инвестициялық қорлар, жинақтаушы зеинетақы қорлары шығаратын мемлекеттік бағалы қағаздарды эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару, орналастыру, аиналысқа жіберу және өтеу процесінде туындаитын құқықтық қатынастарға қолданылады.

Қорытынды.

Қорыта келе Қазақстан Халық банкі алғашқы рет 1997 жылы кредит тартудың синдикаттық заем рыногына шықты. Банктің жарғылық капиталы 3 миллиард 011 миллион 900 мың теңгеге (3011.9 миллион) дейін жетті.

Бағалы қағаздар қаржыны 8941,2 млн теңгені құрады. 2000 жылы Халық банкінің активі акциялардың бесінші эмичиясын шығару есебінен 1,8 миллиард теңгеге өсті. Сөйтіп банктің жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесі акциялар пакетінің 50% — нан 33,33% — ға дейін азайды.

2001 жылдың қараша айында банктің Қазақстан Республикасының Үкіметіне тиісті акцияларын сату жөніндегі аукцион өтті. Мемлекеттік акциялар пакетінің 33,33% — ның бастапқы сату бағасы 5 миллиард 180 млн. теңге (35 млн $) болса, нәтижесінде 6 миллиард 90 миллион 550 мың теңге (41 миллион $) сатылды.

Бағалы қағаздар рыногындағы қызметті жүзеге асыру үшін лицензиялар берудің талаптары мен тәртібін Қазақстан Республикасы Заңымен және уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. Лицензия алу үшін табыс етілген құжаттарды уәкілетті орган қарайда және өтініш берушімен ол табыс өткен құжаттар Заңға және Қазақстан Республикасының өзге заңдарының талаптарына сәйкес болған жағдайда бір ай мерзімінен кешіктірмей лицензия береді.

Броккер – дилер Қазақстан Республикасы Заңы және өзгеде заң актілерінде, өзін-өзі реттейтін ұйымның ішкі құжаттарында белгіленген, эмиссиялық бағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасау тәртібіне қойылатын талаптарды сақтауға міндетті. Брокерлер оның клиенттердің арасындағы қатынастар Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі комиссия шартының нормалары негізінде қолданылады.

Бағалы қағаздар рыногының өзін-өзі реттейтін ұйымның негізгі міндеті өзін-өзі реттейтін ұйым мүшелері және олардың клиенттерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау, сондай-ақ Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногында кәсіби қызметті жүзеге асырудың біріңғай жағдайларын жасауды қамтамасыз ету болып табылады.

Бағалы қағаздар мерзімді және мерзімсіз болып екіге бөлінеді. Эмитенттің құқықтық мәртебесін, инвестициялық және несиелік тәуекел деңгейін, инвесторлардың қызығушылығы мен басқа факторларды ескергенде қордың бағалы қағазы үш топқа бөлінеді:

мемлекеттік;
муниципалдық,
мемлекеттік емес.

Бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім алу үшін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісіне келесі құжаттарды ұсынады:

кәсіптік қызметті жүзеге асыруға келісім алу үшін өтініш;
ұсынылатын кәсіптік қызметке нақты сипаттама, оның құрамына оларды жүзеге асыруға құқық беретін біліктілік куәлігінің көшірмесі кіреді.

Шоттар жоспарының баланстық шотында көрсетілетін бағалы қағаздар операцияларының есебі « бағалы қағаздар есебінің тәртібі құралы » Заң ережеге сәйкес Франт-Офис активі операциялар бөлімінде және Бэк-Офис операцияларды есептеу және рәсімдеу бөлімінде жүргізіледі..

Бағалы қағаздарды шетел банктеріне жайластыру бойынша, Алматыда « Каспийский банк » Акционерлік қоғамының халықаралық рынок капиталына жалпы сомасы 150 миллион АҚШ долларын құрайтын үш жылдық еурооблигацияны орналастыруды жүзеге асырып, өзінің қабілеттілігін көрсетті.

Сөйтіп « Каспийский Банкі » жаңа заңға орай еуробондты орналастырған Қазақстандық алғашқы банк болды. Тартылған ақша құралдарын, банк тұтынушыларды несиелендіруді және орта – шағын бизнесті несиелендіруді қаржыландыруға бағыттамақ.

« Қазақстан Халық Жинақ Банкі » акционерлік қоғамы хабарландыру арқылы облигациялық бағдарлама шегінде субординацияланған купондық облигациялардың Қазақстан Республикасының қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі 2005 жылғы 1 шілдеде № В-19-6 етіп тіркеген бесінші шығарылымы орналастырылатыны туралы хабардар етті.

Атаулы купондық субординацияланған облигациялар саны 300 000 дана, номиналдық құны – 10 000 теңге шығарылымның жалпы сомасы 3 000 000 000 (үш миллиард) теңгені құрайды.

Қорыта айтқанда жинақталған тәжірибе, әріптестік, ынтымақтастық, бағалы қағаздармен қаржы рыногында іскерлік пен ізденісті одан әрі жетілдіруге игі ықпал етуде.

Пайдаланылған әдебиеттер.

Қазақстан Республикасынығ Конституциясы.
Қазақстан Республикасынығ азаматтық кодексі.
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы бойынша нормативті-зағнамалық актілер жинағы.
Жуков Е.Ф. Ценные бумаги и фондове рынки.М:Изд.ЮНИТИ-1995 ж
Карагусов Ф.С. Операции с ценными бумагами в Республике Казахстан. Алматы-1995 ж.
Ануарбеков,Шарипбаев А.А. Справочник по ценным бумагам в Республике Казахстан. Алматы-1995 ж.
Кулекеев Ж.А. Государственные ценные бумаги в экономике Казахстана/уч. пос.Алматы-1996 ж.
Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг.Алмати-1996 ж.
Рубцов Б. Б. Зарубежные фондове рынки: инструменты, структура, механизм функционирования. М.. – 1997ж

10 Семенкова Е.В. Операции с ценными бумагами. М… – 1997

11 Адекенов Г. Банки и фондовый рынок. М…-1997

Павлова В. Н. Корпоративне ценные бумаги. М…-1998

Қосымша әдебиеттер:

Б. А. Көшенова Ақша несие банк тер валюта қатынастары. Алмати 2000
Ғ. С. Сейітқасымов Ақша несие банк тер. Алмати 2001
С. Т. Міржақыпова Банктегі бухгалтерлік есеп
Уссоскин В. М. Современные коммерческие банки М. 1994
Егемен Қазақстан 26,10,05
Егемен Қазақстан Бағалы қағаздар рыногы.
Родостовец В Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп
С. Б. Мақыш , А.Ә. Ілияс Банк ісі Алматы 2004

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Елена Рыбакина обыграла первую ракетку мира

Кто победил на выборах США, согласно мнению…

ВЫБИРАЕМ ПЫЛЕСОС LG ДЛЯ ДОМА: НАДЕЖНЫЙ ПОМОЩНИК…

В сторону земли движется мощная магнитная буря

Дипломдық жұмыс. Мақтаарал бөлімінде бағалы қағаздар операцияларын жетілдіру жолдары

Қазақ тілінде: Акциоенрлік қоғам « Халық банкі »

“Он не делает воздушных обещаний“. Политолог о выступлении Токаева на форуме в Астане

Полицейский выстрелил в коллегу в Жамбылской области

Экс-мэр Якутии о родстве с казахами: «Мы – тюрки, а казахи наши родственники»

“Пора остановиться“. Трамп выступил с заявлением по войне в Украине

Зеленский назвал звонок Шольца Путину «ящиком Пандоры»

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты