МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ		5
І.	САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ	8
1.1.	Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жалпы сипаттамасы	8
1.2.	Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және түрлері	13
1.3.	Салықтық әкімшілік салықтан жалтаруды реттеудің құралы ретінде	16
II.	САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ	21
2.1.	Қордай ауданы бойынша жалпы салықтық түсімдерді талдау	21
2.2.	Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтаруды талдау	25
2.3.	Салық төлеуден жалтару мәселесін басқарудың шет елдік тәжірибесін талдау	32
III.	САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ	38
3.1.	Салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және оларды шешу жолдары	38
3.2.	Кәсіпорындарды салықтық-әкімшілік реттеуді жетілдіру жолдары	42
ҚОРЫТЫНДЫ		46
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ		52

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ     

 

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының дербес салық жүйесінің құрылғанына 15 жылдан астам, Салық кодексінің іске қосылғанынан 6 жылдан астам уақыт өтті. Осы уақыт ішінде экономикамыз, экономикалық қатынастар құрылымы, меншік құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қарым-қатынастар, тіпті халқымыздың салықтық мәдениеті де айтарлықтай елеулі өзгерістерге ұшырады. Бір жағынан, мемлекет салық саясатының мақсаттарын, міндеттерін және функцияларын тереңінен қарастырды, ал екінші жағынан – көптеген экономикалық қатынастар әлі де болса қазіргі салықтық заңнамамен қамтылмай, бір мәселелер өз шешімін таба алмай келеді.

Дегенмен де, біз қазір өз дамуымыздың жаңа, өркениетті сатысында келеміз. Біз алдымызға экономикалық жоғары дамыған елдердің экономикалық-қаржылық жүйесінің принциптері мен тәжірибесін қойып отырмыз. Кеңес дәуіріндегі салық жүйесінің элементтерінен толықтай арылып, негізгі салықтық ұғымдар мен категориялардың нақты анықтамасын, барлық салық субъектілері арасындағы қарым-қатынастарды регламенттеуді қазіргі нарық талаптарына сай орната білдік.

Біріншіден, салықтармен және бюджетке міндетті басқа да төлемдермен байланысты барлық сұрақ бір құжатқа біріктіріліп, осы құжатпен реттеледі – бұл салық кодексі.

Екіншіден, салықтық заңнаманың негізгі нормалары нақты анықталған. Бұл қосарланған салық салу мүмкіндігін барынша жоққа шығаруға себеп бола алады.

Алайда, кез-келген жүйе өз кемшіліктеріне ие. Сол секілді, Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесіне тән кемшіліктер де жоқ емес. Бұл ең алдымен, экономикамыздың түрлі салалары мен буындары арасындағы салықтық ауыртпалықты теңестірумен байланысты мәселе болып отыр. Қазіргі кезде салықтардың ең ауыртпалығы сауда мен қызмет көрсету саласындағы кәсіпорындарының мойнына түсіп отыр (мұнда материалдық шығындардың және негізгі құралдарды пайдаланудың үлесі төмен). Осындай жағдай әлеуметтік салаларда да көрініс табады – үлкен көлемдегі коммуналдық шығындар, ғимараттар, жер учаскелері, персонал саны, олардың еңбекақысы дегендей. Сонымен қатар жекелеген салалардың өркендеуін де қамтамасыз ету мәселесі кесе-көлденең тұр – ауыл шаруашылығы, шағын бизнес, әлеуметтік сала.

Салықтық ауыртпалықтың деңгейі – бұл ең басты мәселе. Осы орайда кәсіпорындар мен кәсіпкерлерді салықтық ауыртпалықтан құтылу мәселелері оларды салықтарды төлеуден жалтаруға мәжбүрлесе, екінші жағынан мемлекетіміздің бюджетінің қаражаттармен толық қамтамасыз етілуін міндет едеп тұтатын салық органдары мұндай салықтық заң бұзушылықтарды болдырмауға және бақылауға, салық төлеушілерге жазалау шараларын қолдануға итермелейді. Экономикамыздың дамуына белгілі бір кедергісін тигізіп отырған осы бір қарама-қайшылықты жою – міне мемлекетіміздің салық саясатында ұстанатын басты бағыты міне осы болуы тиіс деп ойлаймын. Бұл тек біздің қоғамымызда ғана емес, барлық елдерде, тіпті дамыған шет мемлекеттерде де өзекті мәселе болып табылады. Алайда, ол мемлекеттерде мұндай әрекеттердің болмауына заңнамалық тұрғыдан да, кәсіпорындар тарапынан да біраз тәжірибе жинақталған, ал біз осы тәжірибені өз практикамызда қолдана білу керекпіз.

Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты – салықтық заң бұзушылықтың және салық төлеуден жалтарудың отандық және шет елдік практикадағы мәселелерін қарастыра отырып, оларды болдырмаудың жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсат жұмыстың мынадай міндеттерін анықтап береді:

• салықтан жалтарудың (жасырынудың) экономикалық-құқықтық негіздерін қарастыру;
• салықтан жалтару жолдары мен себептерін, салықтарды өндіріп алу шараларын талдау; салықтан жалтару мәселелерін шешудің шет елдік тәжірибесін зерттеу;
• салықтан жалтару мәселелерін шешудің тиімді жолдарын қарастыру және іздестіру.

Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.

Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесінің жалпы сипаттамасы, ондағы салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және салықтық әкімшілік шаралары қарастырылатын болады.

Екінші тарауда салықтан жалтару мәселелерінің қазіргі жағдайын талдау жүзеге асырылады. Талдау жұмыстары Жамбыл облысы, Қордай ауданы бойынша Салық комитетінің 2003-2005 жылғы мәліметтері негізінде жүргізілетін болады. Сонымен қатар, мұнда біз салықтан жалтару мәселесімен күресудің шет елдік тәжірибесін де қарастыратын боламыз.

Үшінші тарауда салықтық заң бұзушылықтар мен салық төлеуден жалтаруды болдырмаудың қазіргі кездегі мәселелеріне, кәсіпорындарды (салық төлеушілерді) салықтық-әкімшілік реттеу шараларына көңіл бөлетін боламыз.

Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде Жамбыл облысы, Қордай ауданы Салық комитетінің қаржылық қызметінің нәтижелері қарастырылады.

Зерттеудің пәні. Зерттеудің пәні ретінде салықтар мен басқа да бюджетке міндетті төлемдердің бюджетке толық әрі уақтылы түсуін қамтамасыз етумен байланысты мемлекет пен салық төлеушілер арасында пайда болатын экономикалық қатынастар қарастырылады.

Жұмыс барысында салық теориясы мен практикасына байланысты отандық, шет елдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік-құқықтық актелері мен нормалары, Қордай облысы бойынша Салық комитетінің мәліметтері қолданылады.

 

 

І. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің

жалпы сипаттамасы

 

Салықтардың пайда болуы тауарлық өндіріспен, қоғамдық жіктерге бөлінумен және мемлекеттің пайда болуымен байланысты. Мемлекеттің қоғам пайдасына міндетті төлемдер ретінде жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін алу салықтардың мәнін көрсетеді. Міндетті төлемдерді жалпы ішкі өнімді өндіру процесінің қатысушылары жүзеге асырады:

өз еңбегінің арқасында материалдық және материалдық емес құндылықтарды өндіруші және белгілі бір табыс алушы жұмысшылар;

кәсіпкерлік салада қызмет етуші шаруашылық субъектілері, капитал иелері.

Салықтық төлемдер, жарналар және басқа да төлемдердің есебінен мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасады. Салықтардың экономикалық мазмұны, осылайша, мемлекеттік қаржыны қалыптастыру бойынша шаруашылық субъектілері мен азаматтардың, бір жағынан, және мемлекеттің, екінші жағынан, арасындағы өзара қарым-қатынастардан көрініс табады. /1/

Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың тиісті тұтқаларына иек артады. Осындай тұтқалардың бірі – салықтар болып табылады. Бұл мынадай себеппен түсіндіріледі: мемлекет экономикалық қатынастарға кәсіпкерлік қызметті жүргізудің ережелерін анықтайтын нормативтік актілер ғана шығару арқылы ғана емес, сонымен қатар шаруашылық субъектілернен олардың қарамағындағы мүліктің бір бөлігін тікелей қайтарымсыз негізде алу арқылы да араласа алады. Рас, кәсіпорындардан алынған табыстың бөлігін мемлекет қайтадан шаруашылыққа қайтарады, алайда басқа салаларға және халықтың әлеуметтік топтарына. Осылайша, салықтар ішкі жалпы өнімді және ұлттық табысты бөлуде маңызды роль атқарады.

Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлу барысында салықтардың фискалдық және ретеуші функциялары жүзеге асырылады. Мемлекет өзінің табыстарын қалыптастыра отырып, экономикаға мақсатты ықпал етеді.

Қаржы ресурстарымен қамсыздану себебін жетекшілікке ала отырып, мемлекет салықтар арқылы қаражаттардың барынша үлкен көлемін жұмылдыруға тырысып бағады. Бұл бағытта ол кейде тіпті салық төлеушіге қарай ашық әділетсіздікке де баруы мүмкін: оның қолайлы ұдацы өндірісіне қажетті ресурстарының бір бөлігін алу, салық ауыртпалығын табыстар мен мүліктердің шын иелерінен оның өндірген тауарлары мен қызметтерін тұтынушыға аудару, қосарланған салық салуға жол беру және сол сияқты.

Нарықтық экономика жағдайларында мемлекет, әдетте, ұдайы өндіріске айтарлықтай тікелей қатыспайды, ол өзінің орнын бұл процесте тікелей тауар өндірушілере береді. Осылайша, оның қаржылық қызметі жасалған байлықты (өндірілген өнімді) бастапқы бөлу саласынан қайта бөлу саласына ауысады. Демек, осы арқылы мемлекет қаржысының төменгі өндірістік буындағы жағдайларға тәуелді болып қала береді. Мысалға, әкімшілік экономика жағдайларында мемлекеттік меншік құқығын пайдалана отырып кәсіпорындардан өндірілген құнның немесе өнімнің айтарлықтай үлкен көлемін алып, содан кейін жетіспей жатқан өндірістік қажеттіліктерді дотациялар, негізгі құралдар мен айналым қаражаттарына салымдар және басқа да мемлекеттік қаржыландыру формалары арқылы толтыруға болатын еді. Ал нарықтық шаруашылықтың өз заңдары бар, олар кәсіпорындарды мемлекеттік қаржылық «асыраудан» босатуды қаже етеді, сәйкесінше оның өндірген құнының немесе өнімінің тек ұдайы өндірістік базадан асып түсетін (мемлекеттің қөзқарасы бойынша) бөлігі ғана мемлекет пайдасына алынуы тиіс.

Салық салудың экономиалық табиғатын және ішкі мазмұнын қарастыра отырып, біз салықтарды тұтас объект ретінде қарастырдық. Бұл мағынада «салық» деген жалпы ұғым ғылыми астракция болып табылады. Практика жүзінде экономиканы, бірінші кезекте шаруашылық субъектілерінің қызметін, мемлекеттік реттеу салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.  

Салық жүйесі дегеніміз – бұл мемлекетте жиналатын салықтардың, сондай-ақ оларды ұйымдастырудың формалары мен әдістерінің жиынтығы болып табылады. Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік экономикалық реттеудің нақты құралы болып табылады. /3,4/

Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік реттеудің нақты құралы болып табылады. Салықтардың экономикаға ықпалы тікелей емес, жанама түрде болады. Жалпы ішкі өнімді және ұлттық табысты қайта бөлу құралы ретінде олар әрекет етіп тұрған тенденциялардан, экономикалық өсімнің пропорциялары мен қарқындарынан экономикаға біршама кеш ықпал етеді. Салықтардың кері байланыс принципі салықтық реттеудің тиістіі шараларын уақытында қолдану жағдайларында ғана тиімді бола алады. Дегенмен де, салықтар экономиканың дамуының маңызды құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына белсенді әсер етеді, мемлекеттің аймақтық даму деңгейін теңестіру, артта қалған аймақтардың экономикасын көтеруді жылдам ынталандыру және әлеуметтік саланы қолдау үшін қолданыла алады.

Экономиканың дамуына салықтардың құрылымы, сонымен қатар салықтық саясатты жүзеге асыру барысындағы нақты тарихи кезеңдерде мемлекеттің шешуге тырысатын міндеттері үлкен әсер етеді.

Мемлекеттің салықтардың фискалдық функциясын қолдануға бағытталуы макро деңгейдегі салықтық реттеуді күшейтеді, өйткені жалпы сұраныстың құрылымының, ал кейбір жағдайларда оның көлемінің де өзгерісіне алып келеді. Дәл осы бағытта халықтың төлем қабілеті бар сұранысын төмендете немесе арттыра отырып, экономикаға қосымша салық салудың кеңеюі әсер етеді. Эконмикалық процестерді реттей отырып, мемлекет тауар өндірушілердің экономикалық мүдделеріне ықпал ету барысында табыстарға салынатын салықты қолданады.

Сонымен, жоғарыдағыларды ескере келіп айтатын болсақ, салық жүйесі мемлекет бекіткен және орталықтандырылған жалпы мемлекеттік қаржы қорын құру мақсатындағы жиналатын салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің, сонымен қатар оларды жинау принциптерінің, амалдарының, әдістерінің, формаларының және салық қызметі органдарының жиынтығы болып табылады. /5/

Салық салу жүйесінің қалыптасу заңдылықтары экономикалық қатынастардың принциптері мен қызмет ету ережелерін анықтайды. Салық салудың дұрыс қалыптаспаған принциптері себеп-салдарлы байланыстарды бұрмалайды, салық салу жүйесінде субъективтілік элементтерінің пайда боуына және бүкіл әлеуметтік-экономикалық жүйенің тұрақсыздығына алып келеді. Осыған байланысты салық салу принциптерін қалыптастыруды және енгізуді салық салу жүйесін қалыптастыруды нарықтық өзгерісер жағдайында салық жүйесінің тұрақтылығкын қамтамасыз ете алатын салық салу саясатын қалыптастыру заңдылықтарымен сәйкес жүргізу керек. Салық салу жүйесінің қалыптасуының жалпы экономикалық дамудың сандық және сапалық параметрлерімен байланысының объективті қажеттіліктерін сипаттайтын принциптерге сәйкес құрылған салық жүйесі қолданыстағы салық жүйесінің теріс нәтижелерін төмендетуге немесе жоюға мүмкіндік береді. Салық жүйесін қалыптастыру, сондай-ақ, ішкі жағдайларға, даму ерекшеліктеріне және әрбір елдің экономикалық мүдделеріне сүйенеді, яғни спецификалық ерекшеліктерді ескереді.

Қазақстан тарихи жағдайларға байланысты бұған дейін капиталистік қатынастарды бастан кешірмеген болатын. Тәуелсіздік алумен және нарықтық экономикаға көшумен республикамыз өзінің дербес қаржылық-несиелік, бюджеттік-салықтық саясатын, тарихи және экономикалық өзгерістердің ықпалымен қалыптасқан саясатын қалыптастырып келеді. Осындай жағдайларда Қазақстан үшін салық салу жүйесінің қалыптасу және қызмет ету тәжірибесін, принциптерін зерттеу және игеру өте көкейтесті мәселе. Бұл ұлттық салық саясатын дайындауда объективті экономикалық заңдылықтарды барынша толық ескеру қажет екендігіне куә болады. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, аталған мәселелерді шешуде негіз болатындар – экономикалық өсімнің параметрлері, болжамды салықтық потенциал және оны қолдану деңгейі, дайындалған салық жүйесінің үлгісінің ұдайы өндіріс процесіне әсерінің схемасы үздіксіз дайындалуда және жетілдірілуде. /6/

Салық жүйесінің қандай болу керек екенін түсінсек, мемлекетіміздің салықтық заңнамасының жетістігі де жоғары блмақ. Салық жүйесі мынадай талаптарға жауап беруі тиіс:

• салық жүйесінің тұрақтылығы;
• салықтарды жинау механизмінің реттелгендігі (бұл салықтардың уақтылы және толық төленуін бақылауды оңайлатады);
• өндіріс факторларын емес, соңғы өнімді жеңілдету. Салық реформасының мәселесі өндірістік инвестицияларды ынталандыру мәселесімен тығыз байланысты. Бұл байланыс салықтық және несиелік саясат барысында өндірістегі инвестицияларды ынталандыратын жеңілдіктер мен басқа да шаралар қалыптасатындығымен түсіндіріледі;
• жергілікті және жалпы мемлекеттік салықтардың субординациясы. Жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтардың саласын шектеу, әкімшілік иерархияның барлық деңгейлерінің ресурстарының қалыптастырудағы субъективтілік олардың дамуын дербес басқарудың кепілдігі болып табылады);
• заң алдындағы барлық салық төлеушілердің теңдестігі, салық саясатының бір тектілігі;
• салық жүйесінің қарапайымдылығы (нақты қарапайымдандыру жолы – салық саясатын жекелеген салық төлеушілердің қажеттіліктерінен экономикалық мәмілелер мен әрекеттердің басым бөлігін қамтитын жалпы ережелерге қарай бейімдеу).

Салық кодексінде Қазақстан Республикасында салық салудың мынадай принциптері бекітілген.

1. Салық салудың міндеттілік принципі. Салық төлеуші салықтық заңнамаға сәйкес өзінің салықтық міндеттемелерін толық көлемде және бекітілген мерзімде орындауға міндетті.
2. Салық салудың анықтылық принципі. Салықтар мен Қазақстан Республикасының бюджетіне міндетті басқа да төлемдер анықталған болуы тиіс. Салық салудың анықтылығы салықтық заңнамасында салық төлеушінің міндеттемелерінің негіздері мен пайда болу тәртібі, орындалу және тоқтату тәртібі орнатылуы тиіс.
3. Салық салудың әділеттік принципі. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жекелеген сипаттағы салықтық жеңілдіктерге жол берілмеуі тиіс.
4. Салық жүйесінің біртұтастық принципі. Салық жүйесі Қазақстан Республикасының барлық аймақтарында барлық салық төлеушілері үшін бірдей болып табылады.
5. Салықтық заңнаманың жариялылық принципі. Салық салу бойынша сұрақтарды реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануы тиіс.

Салықтардың және салықтық сипаттағы алымдар мен төлемдердің тізімі Қазақстан Республикасының Салық кодексімен бекітіледі және 9 салық түрлерін қамтиды:

• Корпоративтік табыс салығы;
• Жеке табыс салығы;
• Қосылған құн салығы;
• Акциздер;

4-1) Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын ренталық салық;

• Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
• Әлеуметтік салық;
• Жер салығы;
• Көлік құралдары салығы;
• Мүлік салығы.

Негізгі салық түрлерімен қоса Қазақстан Республикасының салық жүйесі алымдардың 12 түрін және төлемдердің 9 түрін, сонымен қатар мемлекеттік баждарды және кедендік төлемдерді қамтиды. /8/

Салық жүйесін зерттеудің себептерінің бірі – қазіргі кезде Қазақстандағы кәсіпорындардың көпшілігі диверсификацияланған, яғни бірнеше салаларда қызмет етеді және көп кәсіпті бола отырып, жалпы ортақ белгілерге ие, яғни оларды бір уақытта өңдеуші, сауда, қызметтер саласына немесе ауыл шаруашылығы саласына жатқызуға болады. Бұл салық төлемінің субъектісінің қызмет түріне және салық объектілерін байланысты түрлі ұйымдар үшін салық салу ерекшеліктерін білуді қажет етеді. Мұндай жағдайдың өзектілігі сондай-ақ, тиісті салалық нормативтік құжаттардың жоқтығымен де негізделеді, өйткені әрбір саланың өзіне тән спецификалық ерекшеліктері бар. /9/

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе айта кету керек, жалпы ғылыми принциптердің, республикамыздың экономикалық даму ерекшеліктерін сипаттайтын салық жүйесін құрудың ережелерінің және принциптерінің талаптарына сәйкесі құрылған салық жүйесі нарықтық қатынастарды қозғаушы және дамытушы күш болып табылады.

 

1.2. Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және түрлері

 

Баршаға белгілі, салық жалпыға міндетті сипатқа ие. Кез-келген қоғаның әлеуметтік-экономикалық дамуы салықтардың мынадай қоғамдық мүдделерді қамтамасыз етуімен байланысты:

• халықты әлеуметтік қамтамасыз ету;
• мемлекеттік қауіпсіздік қабілетін қамтамасыз ету;
• ірі ауқымдағы ғылыми зерттеулерді жүргізу;
• төтенше, күтпеген оқиғалар үшін жалпы мемлекеттік резервтер құру;
• Қазақстан-2030 және басқа да стратегиялық бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ету.

Мұндай мемлекеттік шаралар үшін азаматтардың төлеуге дайын болуын қамтамасыз ету үшін мемлекеттің түрлі бағдарламаларын және әрекеттерін жүзеге асыруға кеткен ресурстар туралы ақпараттарға еркін қол жеткізу құқығын енгізу қажет. Сонымен қатар бұл халықта салықтық мәдениетті оятуға септігін тигізеді. /10/

Қазақстанның салық жүйесі кәсіпкерлікті дамытуға қабілеті жететіндей тиімді ұйымдастырылуы тиіс. Кәсіпкерлік мемлекеттің стратегиялық бағыттарын жүзеге асырудың негізгі құралдарының бірі болып табылады. Кәсіпкерлікті қолдау елімізде мемлекеттің дамуының өзекті бағыттарының бірі ретінде анықталған.

Салық жүйесі тұрақты болуы тиіс. Салықтық заңнамаға үнемі өзгерістер мен толықтырулар енгізу, салықтық қатынастардың субъектілерінің «реніштері», бюджеттік жетіспеушілік мәселелері қазіргі салық жүйесінің қоғамымыздың экономикалық және саяси дамуын және қоғам санасының деңгейін толық көлемде көрсете алмайды.

Демек, салық салудың қолайлы нәтижелерін қамтамасыз ету – күрделі мәселе, оның шешілуі негізінен объективті және субъективті факторларға байланысты. Осыдан келіп шығатын салықтық заңнаманы бұзушылықтардың және салықтан жалтару әрекеттерінің де объективті және субъективті себептері бар. Сонымен қатар, мемлекет үшін субъективті болып табылатын себептер кәсіпкерлер үшін мейлінше объективті болып табылады. Салық салу кәсіперлер мен халықтың экономикалық және саяси санасының шынайы бейнесі болып табылады.

Еліміздің экономикасында белсенді жүргізіліп жатқан өзгерістері кезінде салық жүйесіні өзіндік үлгісі қалыптасып үлгерді. Сонда-да, қазіргі салықтық реттеуден тек мемлекет пен бюджеттің мүдделерін ғана емес, сонымен қатар салық төлеушілердің де мүдделерін ескеретін көзқарас талап етілуде. Дәл осы кәсіпкерлік қызметтің субъектілер салықтық қатынастардың жеткіліксіз реттелгендігімен байланысты мәселелердің ауыртпалығын өз мойнымен көтереді. Экономиканың даму деңгейіне сәйкес салық жүйесінің жаңа, осы даму кезеңдеріне сәйкес мәселелері қалыптасып келеді. /11/

Салық жүйесінің және салықтық заңнаманың көзге көрінетін жетістіктеріне қарамастан, бірқатар сұрақтар әлі де болса жан-жақты, мемлекет деңгейінде қарастыруды қажет етеді. Атап айтар болсақ, салық салу базасын анықтау үшін шығындарды анықтау, табыстар мен шығындардың есебін жүргізу секілді сұрақтар әлі күнге дейін өз шешімін таба алмай келе жатыр.

Салықтан жалтару әдетте салық объектісін жасыру, салық базасын төмендету секілді басқа да жолдармен салық органдарына табыстардың немесе мүліктің бір бөлігі туралы мәлімет беруден бас тартуға келіп тіреледі. Қазақстан билік органдары тарапынан жіберілген кемшілік пе әлде қателік пе, алайда олар мұндай жағдайларды айтарлықтай қылмыс деп танымай, жәй ғана әкімшілік заң бұзушылық ретінде қарастырады. Салық төлеуден жасырыну әрекеттерімен салық органдары айналысады, олар, әдетте, сот процесінде қарастырылмайды. Мұндай әкімшілік заң бұзушылықтар үшін жәй айыппұлдармен немесе салықтарды өндіріп алумен ғана жазалайды.

Салықтан жалтару жағдайларында мемлекет салық органдары арқылы келесідей шараларды қолданады: /12/

• оперативті жауап қайтару шаралары: банктік шоттар бойынша операцияларды тоқтатып қою, қаржылық-несилік ұйымдардағы қаржы қаражаттарын тұтқындау;
• қаржылық-құқықтық санкциялар: төленбеген салық сомасын толық өндіріп алу, табысты жасырғаны үшін айыппұл, қаржылық және салықтық құжаттаманы ұсынбағаны үшін айыппұл, салықтық төлемнің мерзімін кешіктіргені үшін өсімпұлдар, сондай-ақ жасырылған бүкіл мүлікті тәркілеу мүмкіндігі;
• әкімшілік жауапкершілік шаралары: салықтық заңнаманы бұзғаны үшін кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларына және азаматтарға айыппұлдар салу;
• қылмыстық жауапкершілік шаралары: заңмен бекітілген мөлшерде айыппұлдар салу, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, мүлікті тәркәлеу және т.с.с.

Сонымен қатар, Қазақстанның Салық кодексінде «Салықтық міндеттемені мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары» деп аталатын №49 бабы жалпы салық салу практикасына сәйкес салықтық міндеттемені өндіріп алудың мынадай тәртібін қарастырады:

• банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебінен;
• қолма-қол ақшалардың көмегімен;
• дебиторлардың қарыздары есебінен;
• салық төлеушінің қарамағындағы мүліктерді сату есебінен;
• мәжбүрлі ациялар эмиссиясы есебінен. /13/

Сондай-ақ, қалыптасқан салық жүйесіне қарсылық білдіру әкімшілік заң бұзушылық деп саналады. Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамаларында мұндай заңға қарсы әрекеттер үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершіліктер қарастырылады. Жауапкершілік жүктелетін әкімшілік заң бұзушылықтардың тізімі 1 кестеде берілген.

 

1 кесте – Қазақстандағы әкімшілік салықтық заң бұзушылықтар

 

№	Заң бұзушылық түрлері
1	Салықтық есепке тұру мерзімін бұзу
2	Салық салу объектісінің есебін жүргізбеу немесе оның есебін заң бұзу арқылы жүргізу
3	Салық салу объектілерін жасыру
4	Салықтық декларацияны уақытында немесе мүлдем ұсынбау немесе салықтық декларацияға бұрмаланған мәліметтерді енгізу
5	Салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді дұрыс есептемеу
6	Заңды және жеке тұлғалардың табыстарынан табыс салығын дұрыс ұстамау
7	Салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке уақтылы немесе толық төленбеуі
8	Салық қызметі органдарының жұмысшыларын салықтарды есептеу және төлеу бойынша құжаттарды тексеруге жібермеу немесе басқа да әрекеттер қолдану
9	Салық органдары мен олардың жұмысшыларының заңды талаптарын орындамау
10	Салық төлеушінің ашқан есеп және басқа да шоттары туралы салық органдарына хабарламау
11	Салық төлеушіден салықтардың, айыппұлдардың, өсімпұлдардың сомасын өндіріп алу жөніндегі салық органдарының инкассолық талаптарын орындамау;
12	Заңды тұлғаны, оның филиалын немесе өкілеттілігін заңды мемлекеттік тіркеуден өткізбей қызмет ету
13	Кәсіпкерлік қызметті лицензиялық және инвестицилық ережелерді бұза арқылы жүргізу
14	Салық органдарының ережелерін қадағаламау
15	Салық органдарының жұмысшыларын жүргізілген операцияларды тексеруге жіберуден бас тарту
Ақпарат көзі: Сейдахметова Ф.С. «Налоги в Казахстане», Алматы – 2002, 22-бет

 

Салықтық заң бұзушылықтар туралы айта отырып, олардың белгілі бір кері нәтижелермен байланысты екенін ескерген жөн. Мұндай заң бұзушылықтар көп жағдайда салық төлеушінің бухгалтерлік және салықтық есеп жүйесіне тікелей байланысты болып келеді. Сол себепті теориялық және практикалық жетістіктерге сүйене отырып, бухгалтерлік және салықтық есепті жүргізу тәртібіне түзетулер енгізу қажет.

Айта кету керек, әлемнің көптеген мемлекеттерінде әр уақытта салық төлеуден жалтару мәселесі көптеп кездеседі. Бұл туралы бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтері дәлел бола алады. Атап айтар болсақ, шет елдерде салықтан бас тарту мынадай үш түрге бөлінеді:

• заңды – мұндай салықтан жалтарудың мәні заңның әлсіз жерлерін қолдана отырып салықтық міндеттемелерді барынша азайту құралдары мен әдістерін қолдану мүмкіндігінің болуына келіп тіреледі;
• заңсыз – бұл салықтық міндеттемелерді заңсыз жолдармен төмендету болып табылады: салық төлеудің мерзімін кешіктіру; салықтық жеңілдіктерді және преференцияларды заңсыз қолдану; табыстарды жасыру; салық объектісінің есебін жүргізбеу.

Осыған байланысты дамыған шет елдерде салықтық заңнаманы жетілдіруге бағытталған шараларға басты көңіл бөлінеді, өйткені дәл осы жағдай салық төлеушінің салықтан жалтару ықтималдығы мен мүмкіндігіні төмендетеді. Осыдан келе, біздің жағдайымызда да шет елдердің оң нәтижелі тәжірибесін қолдану, салық жүйесінің фискалдық сипатын барынша төмендету қажет. Бұл мәселеде тек мемлекет тарапынан шараларға ғана көңіл бөлмей, қоғамымыздағы салықтық мәдениетті және этиканы көтеру мәселесін де ескеру керек. /14/

 

 

1.3. Салықтық әкімшілік салықтан жалтаруды реттеудің құралы ретінде

 

Салықтық тексерулер, салықтық бақылаудың негізгі формасы ретінде, есептік мәліметтердің нақтылығын анықтау, салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеудің, уақтылы және толық төленуін қамтамасыз ету үшін қолданылады. Салықтық тексерулерді жүргізумен қатар салық төлеушілердің салықтық мәдениетін көтеру мақсаты да жүзеге асырылады.

Әрбір салық комитетінде құжаттық тексерулерді жүргізу жөніндегі жоспар болады және оның тәртібі ҚР Салық кодексімен анықталады.

Салық органдары тексерулер барысында дұрыс шешімдер қабылдау үшін (соның ішінде салық төлеушілер үшін қолайлы шешімдерді де) үшін қажетті барлық маңызды жағдайларды анықтаулары тиіс. Салық төлеушілерден іске қатысы бар барлық құжаттарды қабылдауы, барлық түсініктемелер мен мәліметтерді жинауы тиіс. Салық төлеуші тексеру барысында іске қатысы бар деген қандай-да бір құжаттарды тексеру туралы талап қоя алады. Тексеруден кейінгі құжаттар мен түсініктемелер есепке алынбайды.

Мұндай мәселелердің себебі, әдетте, кәсіпорындардың материалдық жауапты тұлғаларының және басшыларының жауапкерсіздігі, Қазақстан Республикасының салықтық заңнамасын төмен деңгейде білуі болып табылады. /15/

Салық органдарының жұмысында салық төлеушінің көрсетілген мекен-жай бойынша орналаспауы да үлкен мәселелер туындатады. Бұл, ең алдымен, бір күндік фирмалар пайда болып, аталған мекен-жайда салықтық есепке тұру үшін ғана орналасады.

 Қазіргі кездегі салық органдарының және салық төлеушілердің арасында салықтық бақылауды жүзеге асыру барысында пайда болатын негізгі мәселелердің бірі – салықтық тексерулерді жүргізудің тәртібін заң жүзінде жеткіліксіз регламенттеу болып табылады.

Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтық тексерулер құжаттық және рейдтік болып бөлінеді. Өз кезегінде, құжаттық тексерулер кешенді, тақырыптық және қарсы тексерулер болып бөлінеді (ішкі түрлер).  

Кешенді тексеру деп салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлері бойынша салықтық міндеттемелердің орындалуын тексеруді айтады. /16/

Кешенді тексерумен салыстырғанда, тақырыптық тексерулер жекелеген салықтардың түрлеріне немесе басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне қатысты, мысалға, қосылған құн салығына қатысты, жүргізіледі.

Қарсы тексерулер, егер де салық органы тексеру жүргізген кезде салық төлеушінің салықтық есебіндегі операциялардың дұрыстығын анықтау үшін осы салық төлеушімен байланысты үшінші тұлғалардан қосымша ақпараттар алудың қажеттілілігі туындаған жағдайда жүргізіледі. Қарапайым тілмен айтар болсақ, егер тексеру барысында бір компания қандай-да бір тауарларды екінші бір компаниядан сатып алғанын айтса, онда салық органдары аталған екінші компанияда осы операциялардың есепке алынғанын тексеруге құқығы бар. Бұл жағдайда мәміленің мерзімі, сатып алынған тауарлардың бағасы мен көлемі, мәміленің жалпы сомасы тексеруге алынады.

Рейдтік тексерулерге келетін болсақ, онда мұндай тексерулерді салық органдары жекелеген салық төлеушілердің салықтық заңнаманың талаптарын қадағалауы жөніндегі сұрақтар бойынша жүргізеді, атап айтар болсақ: салық төлеушінің салық органдарында салықтық тіркеу есебіне тұруы; фискалды жады бар бақылау-кассалық машиналарды қолданудың дұрыстығын, лицензияның немесе басқа да рұқсат беруші құжаттардың бар болуын; акциздік тауарларды өндіру, сақтау және сату ережелерінің қадағалануын; хронометраждық зерттеулерді жүргізу тәртібін. /17/

Құжаттық тексерулер қандай-да бір жекелеген кәсіпкердің қызметін тексерумен байланысты болса, рейдтік тексерулер бір мезгілде бірнеше шаруашылық субъектілеріне қатысты жүргізіледі (мысалға, бір мезгілде бір көшеде, бір мөлтекауданда орналасқан салық төлеушілерді тексеру, немесе бірден бірнеше түнгі клубтарды тексеру секілді).

Кешенді салықтық тексерулер жылына бір реттен артық жүргізілмеу керек деп бекітілсе, тақырыптық тексерулер жарты жылда бір реттен артық жүргізілмеу керек, және бір ған салық түрі бойынша жүргізіледі. Сонымен қатар, Салық кодексі жоғарыда аталған тексерулерді жүргізу кезеңдері жүргізілмейтін жағдайлардың қатаң шектелген тізімін келтіреді, мысалға, салық төлеушінің мүдделеріне сәйкес оның артық төленген қосылған құн салығын қайтарып беру жөніндегі арызын тексеру.

Салық кодексіне сәйкес салықтық тексерулерді жүргізу мерзімі осы тексеруді жүргізу жөніндегі шешім қабылданғаннан күннен бастап 30 күн шеңберінен аспауы тиіс.

Салықтық тексеру мерзімі біткеннен кейін жоғары тұрған салық органының тиісті шешімі болмаса, салық төлеуші салық органының лауазымды тұлғаларын қайта тексеруге жібермеуге құқылы.

Салық кодексі салықтық тексерулерді жүргізу процесінің тәртібін регламенттейді. Оған сәйкес салықтық тексерудің қатысушылары келесідей болып табылады: салық органдарының құзіретті тұлғалары және салық төлеушінің өзі. /18/

Қазіргі кездегі салықтық тексерулердің түрлеріне камералық тексерулер де жатады. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес камералық тексерулер салықтық бақылаудың жеке формасы ретінде қарастырылады.

Салық кодексіне сәйкес, камералық тексеру деп салық төлеушінің ұсынған салықтық есебін және басқа да құжаттарын зерттеу және талдау негізінде салық органының тікелей жүргізетін тексеруін айтамыз. Камералық тексеру тікелей салық органының орналасқан жерінде жүзеге асырылады.

Салық органы салық төлеушінің есептік және басқа да құжаттарында қателіктер тапқан жағдайда салық төлеушіге аталған қателіктерді түзету туралы ескерту жіберіледі. /19/

Құжаттық және камералық тексерулердің салыстырмалы сипаттамалары 2 кестеде берілген.

 

 

 

 

 

2 кесте – Камералық және құжаттық тексерулердің артықшылықтары мен кемшіліктері

 

Тексеру түрі	Артықшылықтары	Кемшіліктері
Камералық тексеру	— салық органының орналасқан жеріне қарай ұсынылған ақпа-раттар негізінде барлық бухгал-терлік есептерді және есеп айырысуларды тексеру;	— ірі елді-мекендерде тексеруді жүргізудің қиындығы;
		— үлкен уақыт шығындары және көптеген салықтық есептеулер;
	— салық төлеушінің түрлі мәлімет-терді салық органдарына уақы-тында ұсыну тәртібін тексеру (ағымды аванстық төлемдер және басқа да құжаттар).	— жекелеген есептеулердің анықталмағандығы және қарама-қайшылығы және бастапқы құжаттар негізінде түсініктемелерді қажет етуі.
Құжаттық тексеру	— алдын-ала құрылған жоспар немесе қандай-да бір өзгерістер бойынша тексеру;	— көптеген объективті және субъективті факторларға тәуелділігі;
	— есептің жағдайын субъективті бағалау мүмкіндігі;	— салық жұмысшылары мен кәсіпорын басшылары арасындағы сөз байлаулар;
	— есеп жүргізудегі және салықтық есептеулердегі қателіктерді болашақта жою мүмкіндігі;
		— тексерушінің біліктілігінің жетіспеушілігі, заңдағы өзгерістер мен толықтыруларды білмеуі
	— нақты себеп-салдарлы байла-ныстарды анықтау
	— әрі қарай қателіктерді болдырмас үшін тексеру актінде нақты заң бұзушылықтарды көрсету.	— салықтық заңнаманың жекелеген ережелерін салық төлеушіге түсіндіре алмауы

Ақпарат көзі: Сейдахметова Ф.С. «Налоги в Казахстане», Алматы – 2002, 21-бет

 

Салықтық тексерулердің мерзімін бұзумен байланысты қандай-да бір даулардың орын алмауы үшін заң жүзінде салықтық тексеруді жүргізудің басталу кезеңі анықталған. Тексеруді бастау мерзімі деп салық төлеушіге ұсынылған салықтық тексеруді жүргізу туралы бұйрықтың берілген күні есептеледі.

Сонымен қатар, салықтық тексеруді жүргізбес бұрын салық органдарының құзіретті тұлғалары салық төлеушіге өздерігің қызметтік куәліктерін көрсетулері тиіс. /20,21/

Салық төлеуші салықтық тексеруді жүзеге асырушы тұлғаларды табыстарды немесе салық салу объектілерін анықтау үшін шаруашылық территориясына немесе ғимараттар мен қоймаларға жіберуге міндетті болып табылады.

Салықтық тексеру біткеннен кейін салық органының құзіретті тұлғасы салықтық тексеру актін дайындайды, мұнда Салық кодексінде қарастырылған қажетті мәліметтер көрсетіледі.

Салықтық тексерудің біткен күні болып салықтық тексерушінің салық төлеушіге салықтық тексеру актін берген күні есептеледі.

Салықтық тексерудің нәтижесінде ешқандай салықтық заң бұзушылықтар анықталмаған болса, онда бұл туралы салықтық тексеру актінде тиісті белгілер жазылады. /22, 23/

Салықтық тексеру актін салықтық тексеруді жүргізген салық органының құзіретті тұлғаларымен бекітіледі, және салықтық тексерулер мен ескертулер журналында тіркеледі, номерленеді және салық органының мөрімен бекітіледі. Салықтық тексеру актінің бір данасы салық төлеушіде қалуы тиіс.

Салықтық тексеру біткеннен кейін анықталған нәтижелердің негізінде салықтық тексеру актінде салық төлеушінің бюджет алдындағы міндеттемелері мен қарыздары туралы айтылып, салық төлеушіге жіберіледі. Мұнда салық төлеудің қажеттілігі мен мерзімдері көрсетіледі. Егер де салықтық тексеру нәтижесінде ешқандай салықтық заң бұзушылықтар анықталмаса, салықтық тексеру нәтижелері бойынша мұндай ескертулер жасалмайды. /24/

Қорытындылай келе айта кету керек, салықтық әкімшіліктің және салықтық бақылаудың маңызды құралы бола отырып, салықтық тексерулер көптеген жағдайларда салық органдары мен салық төлеушілер арасындағы қатынастарда өзара «есептесу» болып табылады. Дәл осы салықтық тексерулердің нәтижесінде салық төлеуші тарапынан салықтық міндеттемелерді орындау барысында ешқандай заң бұзушылықтардың болмағанын немесе мұндай әрекеттердің болғанын және тиісті санкцияларды қолданудың қажеттілігі туралы салық органдары қорытынды шығарады.

Бірінші жағдайда әділетті салық төлеуші мемлекет тарапынан өзіндік «жылы лебіздерге» ие болады және болашақта салықтық тексеруге негіздердің де аз болатыны анық. Екінші жағдайда әділетсіз салық төлеуші үшін салықтық тексерулер оның болашақ қызметінде де жиі орын алуы мүмкін, өйткені салық органдары аталған субъектінің қызметін жіті бақылауға алатын болады. /25, 26/

 

 

 

 

 

1. II. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ

ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

 

2.1. Қордай ауданы бойынша жалпы салықтық түсімдерді талдау

 

Нарықтық экономика жағдайларында түрлі деңгейдегі бюджеттердің табысын арттыруды және жекелеген шаруашылық субъектілерінің дамуын және жалпы экономиканың дамуын қамтамасыз ету мәселесі аса маңызды болып табылады. Кәсіпкерліктің және мемлекеттің дамуына ықпал ету құралдарының ішінде, маңызды рольді, сөз жоқ, салықтар атқарады. Кез-келген мемлекеттің нарықтық дамуы экономиканың барлық жақтарын реттеу құралы ретінде салық саясатын кеңінен қолдануды қажет етеді.

Салық, бұл күндері, қаржы саясатының өзекті бағыттарын жүзеге асыру мақсатында, жеке және заңды тұлғалардың белсенділігін ынталандыру немесе шектеу үшін маңызды құрал болып табылады. Кәсіпорындардың және олардың орналасқан аймақтардың дамуына, бірінші кезекте айтарлықтай әсер ететін, бұл тікелей салықтар, солардың ішінде табыс салығы болып табылады. /26/

Қордай ауданы әлі күнге дейін Жамбыл облысының жергілікті бюджетін және Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетін кіріс көздерімен қамтамасыз етуде өзіндік ролін атқарып келеді. Бұған оның бүкіл Жамбыл облысы бойынша бюджеттік түсімдердің 27% құрайтыны дәлел бола алады.

Жамбыл облысы Қордай ауданы бойынша салық комитеті жергілікті және республикалық бюджетке салықтық және басқа да міндетті төлемдердің уақтылы және толық түсуін қамтамасыз етуді міндет тұтатын мемлекеттік мекеме болып табылады. Ол мемлекеттік табыстарды қамтамасыз ету саласында мемлекеттік басқару және бақылау функцияларын жүзеге асыруға құзіретті. /27/

Комитет өз қызметі барысында Қазақстан Республикасының Конституциясын, нормативтік-құқықтық актілерін және заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің, Мемлекеттік табыстар Министрлігінің және басқа да құжаттарды жетекшілікке алады. /28/

Салық комитетінің басты міндеттері мыналар болып табылады:

• мемлекеттік бюджетке түсімдерді және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қарастыратын салықтық заңнаманың және басқа да заңнамалық актілердің негізінде барлық деңгейдегі бюджеттерге салықтардың толық және уақтылы түсуін қамтамасыз ету;
• бюджетке міндетті салықтардың, алымдардың және басқа да төлемдердің төленбеуімен байланысты, немесе табыстарды жасыру немесе азайту, заңды немесе жеке тұлғалар тарапынан салық салу объектісін жасыру мақсатындағы әрекеттерді, салықтарды төлеуден басқаша жалтару жағдайларын анықтау; аталған жағдайлар бойынша салықтарды өндіріп алу шараларын және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету;
• салық төлеушілерге олардың міндеттерін және құқықтарын уақытында түсіндіру;
• салық төлеушілерді салықтық заңнамадағы және салық салу бойынша басқа да нормативтік-құқықтық актілердегі өзгерістер туралы уақытында хабардар ету.

Өзіне жүктелген жоғарыдағы міндеттерге сәйкес Комитет мынадай негізгі функцияларды жүзеге асырады:

• салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілердің қадағалануын бақылау;
• салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілерді бұзу туралы арыздарды, хабарламаларды және басқа да ақпараттарды тексеру;
• салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілерді қолдану бойынша салық төлеушілер арасында түсіндірме жұмыстарын жүргізу;
• қарама-қайшылықтар актілерін және салық төлеушілердің арыздарын қарастыру, олардың есебін жүргізу;
• заң бұзушылықтарды талдау және бағалау, салықтық заң бұзушылықтар мен қылмыстардың себептерін және шарттарын жоюға байланысты тиісті кеңестер беру;
• салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді жинау бойынша жұмыстардың нәтижелері туралы бекітілген тәртіп бойынша есеп ұсыну;
• төмен тұрған салық органдарына әдістемелік және практикалық көмек көрсету;
• әрбір салық төлеуші бойынша шоттар ашу және жүргізу;
• мамандардың біліктілігін арттыру бойынша жұмыстар жүргізу. /27/

Қордай ауданы бойынша салық комитетінің салықтарды және басқа да бюджетке міндетті төлемдерді жинау бойынша жұмыстарының нәтижесі 3 кестеде келтірілген. /29/

 

3 кесте – Қордай ауданы бойынша бюджетке салықтар және басқа да төлемдер бойынша кірістерді талдау, мың теңге

 

Көрсеткіштер	Код	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.
1	2	3	4	5
Жергілікті бюджеттің кірістері
Заңды тұлғалардың табыс салығы	1	77936,8	191677,9	194498,2
Әлеуметтік салық	2	116621,2	141479,8	159442,9
Жеке тұлғалардың табыс салығы	3	38465,0	53827,9	55859,8
Кәсіпкерлердің табыс салығы	4	2729,7	1394,5	792,6
Заңды тұлғалардың мүлік салығы	5	15163,4	14257,5	13231,6
Жеке тұлғалардың мүлік салығы	6	691,8	655,2	696,6
Жер салығы	8	45492,1	31404,0	39906,1
Заңды тұлғалардың көлік құралдары салығы	10	2334,4	3533,7	3811,9
Жеке тұлғалардың көлік құралдары салығы	11	3325,1	6056,5	5502,0
Біртұтас жер салығы				38,7
Акциздер	19	164,8	960,7	1571,3
Жер учаскелерін сатудан түскін кірістер	23
Су үшін төлемдер	26	2190,8	2218,3	1966,1
Жеке тұлғаларды тіркеуден алымдар	30	625,9	785,9	232,9
Лицензиялық алымдар	31	710,0	595,9	214,8
Заңды тұлғаларды тірекеуден алымдар	32	206,9	74,3	20,4
Акциондардан алымдар	39		32,4	20,4
ҚР нарықтарында тауар сатқаны үшін алымдар	40	1482,9	1401,9	1186,6
Жер құқығын сатып алу	76	1138,3	1857,5	1266,9
Мемлекеттік баж	77	1988,3	621,3	773,1
Арендалық төлемдер	78	189,7	359,7	555,7
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер	80	6085,1	9652,7	10336,0
Әкімшілік санкциялар мен айыппұлдар	81			1206,8
Коммуналдық меншікті жекешелендіру	88	3328,3
Жергілікті бюджетке салықтық емес төлемдер	96	2476,5	2267,7	3100,4
Барлығы жергілікті бюджет бойынша		323347,0	465115,3	496231,8
3 кестенің жалғасы
1	2	3	4	5
Республикалық бюджеттің кірістері
Заңды тұлғалардың табыс салығы	1	77936,9	191678,0	194498,3
Қосылған құн салығы	14	58440,5	84899,5	45682,5
Дивидендтер	70	43,3
Акциздер	19	4731,7	5442,3	5331,9
Паспорт бергені үшін төлемдер	23			3031,7
Жер қойнауын қорғау қоры (роялти)	28	16640,8	58,4	1303,3
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер	80	6085,1	9652,7	10336,0
Мемлекеттік мүлікті сатудан түсімдер	83			15,2
Әлеуметтік салық	84	1916,7	32887,6
Салықтық емес түсімдер	95	1888,7	3576,8	608,8
Барлығы Республикалық бюджет бойынша		167683,7	328195,3	260807,7
ЖАЛПЫ бюджет бойынша		491030,7	793310,6	757039,5

Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)

 

3 кестеден байқайтынымыз, 2005 жылы бюджетке 757 039,5 мың теңге түскен, яғни бір оперативті жұмысшыға келеті ауыртпалық 31 543,3 мың теңнегі құраған.

Аталған жылы бюджеттің табыс бөлігінің орындалуы124,8% құраған, яғни болжам бойынша салықтық түсімдер мен басқа да төлемдер 635703,0 мың теңге болса, нақты іс жүзінде 793 145,8 мың теңге бюджетке түскен (республикалық бюджеттің болжамы 241 61,0 – мың теңге, нақты – 328 138,9 мың теңге, жергілікті бюджет бойынша болжама 394 342,0 мың теңге, нақты – 465 006,9 мың теңге).

Өткен жылмен салыстырғанда түсімдер 302 115,1 мың теңгеге, немесе 1,6 есе артан, сәйкесінше жергілікті бюджетке түсімдер 141 659,9 мың теңгеге, немесе 1,4 есе, ал республикалық бюджетке – 160 455,2 мың теңге, немесе 1,9 есе артқан.

 2006 жылдын 1 қаңтарындағы есеп бойынша бюджеттің табыстар бөлігінің жоспардан артық орындалуы аймақтағы ірі кәсіпорындардан түскен салықтардың есебінен болып отыр. Мысалға, «Қаратау Кен» АҚ тау кен өндіріс кешені бойынша 419831,6 мың теңге көлемінде, немесе барлық түсімдердің 52,9% мөлшерінде кіріс түскен. Қордай энергия кешені бойынша 206 617,4 мың теңге, немесе барлық түсімдердің мөлшерінде13,4%, ал «Алтын Диірмен» АҚ бойынша 139 912,1 мың теңге, немесе жалпы түсімдердің 17,6% мөлшерінде кірістер түскен.

Өткен кезеңнің көрсеткіштерімен салыстырғанда корпоративтік табыс салығы бойынша бюджет кірістерінің өсуі бірінші кезекте жоғарыда аталған үш компанияның салық салынатын табыстарының өсуі нәтижесінде болып отыр.

Бюджетке түсімдерді талдай отырып, және әрбір салық түрі бойынша түсімдерді жеке қарастыра отырып, 2001-2005 жылдар ішінде корпоративтік табыс салығы бойынша түсімдер 7 7936,8 мың теңгеден 194 498,2 мың теңгеге дейін, жеке табыс салығының 38 465,0 мың теңгеден 5 5859,8 мың теңгеге дейін ұлғайғанын байқауға болады.

Әлеуметтік салық бойынша түсімдер аталған кезеңде 116 621,2 мың теңгеден мың 159 442,9 теңгеге дейін, акциздер бойынша бюджеттік табыстар 164,8 мың теңгеден 1 571,3 мың теңгеге дейін артқан. Сонымен қатар, жеке тұлғалардың мүлік салығы бойынша да салықтық түсімдердің біршама болса да артқанын (691,8 мың теңгеден 696,0 мың теңгеге дейін) байқауға болады.

 

 

2.2. Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтаруды талдау

 

Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтару жағдайларын бақылау жұмыстарын Қорда ауданы бойынша Салық комиететінде оның Салықтық аудит және Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімшелері жүзеге асырады.

Салықтық аудит бөлімінің басты міндеттеріне мыналар жатады: салық комитетіне ұсынылған декларациялардың және есептеулердің дұрыстығын құжаттық тексеру, салықтардың дұрыс есептелуін, уақтылы және толық төленуін тексеру, сондай-ақ салықтық қарыздарды өндіріп алу жұмыстары бойынша Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімімен бірігіп жұмыс жасау болып табылады. Өзінің құрамында бөлім құрылымдық бөлімше құқығында екі секторды қамтиды: заңды тұлғалар бойынша салықтық аудит секторы және жеке тұлғалар бойынша салықтық аудит секторы.

Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімінің негізгі міндеттері мыналар:

• салық төлеушілердің бюджет алдындағы қарыздарын талдау;
• салық төлеушілердің және оның дебиторларының шоттарын басқаруға талаптарды уақытында ұсыну және оны бақылау;
• бюджет алдындағы қарызгерлердің банктік шоттарындағы қаражаттардыңы қозғалысын бақылау;
• салықтық заң бұзушылықты тоқтату және жою мақсатында қылмыстық белгісі бар салықтық заң бұзушылықтар бар салықтық тексерулердің нәтижелері туралы салық төлеушілердің материалдарын салық полициясына ұсыну;
• жойылатын кәсіпорындар бойынша мәліметтер жинау, оларды тиісті шешімдер қабылдау үшін «Салық төлеушілермен жұмыс жасау бойынша бөлімге» беру;
• тіркеуге тұрмаған және декларацияларды өткізбеген салық төлеушілер бойынша тиісті материалдар жинау, олар бойынша шаралар қолдану, мәліметтерді қажет жағдайларда салық полициясына беру. /27/

Қордай ауданы бойынша салық төлеушілерді есепке тіреуге алу бойынша бөлімінің мәліметтері негізінде талдау жұмыстары 4 кестеде берілген. /29/

 

4 кесте – Қордай ауданы бойынша 2003-2005 жылдары есепке тұрған салық төлеушілердің саны

 

Салық төлеушілер	01.01.2003ж.	01.01.2004ж.	01.01.2005ж.
Заңды тұлғалар	181	230	235
Қожа шаруашылықтары	13	21	30
Куәлік бойынша қызмет ететін жеке тұлғалар	8	16	13
Патент бойынша қызмет ететін жеке тұлғалар	220	330	344
БАРЛЫҒЫ	422	576	622
Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)

 

4 кестеден байқағанымыздай, 2005 жылдың 1 қаңтарында Қордай ауданы бойынша 235 кәсіпорын, соның ішінде 155 коммерциялылқ заңды тұлға, 29 бюджеттік ұйымдар, 30 филиалдар, 21 қоғамдық бірлестіктер тіркелген. Бұған қоса есепке кәсіпкерлікпен айналысатын 357 жеке тұлға және ауыл шаруашылығымен айналысатын 30 қожа шаруашылығы алынған.

Осылайша, соңғы жылдары тіркеуге алынған салық төлеушілердің саны артып келеді. Бұл жеке кәсіпкерлікпен айналысатын, бірінші кезекте патент негізінде, жеке тұлғалардың көбеюімен түсіндіріледі. Жалпы 2006 жылдың 1 қаңтарында корпоративтік табыс салығы бойынша 145 кәсіпорын есепке тұрған, солардың ішінде салық төлеуге тартылғандары 64 кәсіпорын бар.

Есепті 2005 жыл бойына жалпы құжаттық тексеруге 21 кәсіпорын алынған, олардың салмақ үлесі жалпы салық төлеушілердің 10,2% және салық төлеуге тартылған кәсіпорындардың 27,3% құраған.

Тексеруге алынған аталған кәсіпорындардың ішінен 10 кәсіпорында салықтық заң бұзушылықтар анықталып, 4163,3 мың теңге көлемінде корпоративтік табыс салығы және өсімпұлдар қосылған, соның ішінде 1394,2 мың теңге сома  немесе 33,5 % табыс салығы қосылып, 1384,7 мың теңге сомасы өндіріліп алынған, 246,3 мың теңге өсімпұл қосылып, 9,5 мың теңге өндіріліп алынған. Тексеру нәтижесінде шегерілген шығындардың сомасы 3607,3 мың теңгені құраға.

Жағдайды барынша толық көрсету үшін Қордай ауданы бойынша салық комитетінің мәліметтері негізінде экономика салалары бойынша салық төлеушілердің саны мен салықтық тексерулердің нәтижелері жөніндегі сұрақтарға қатысты мысалдар келтірелік.

«Ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығы». 2006 жылдың 1 қаңтарына есепте барлығы 2 кәсіпорын тіркелген, соның ішінде бір кәсіпорын салық төлеуге тартылған, тексеру жұмыстары жүргізілген жоқ.

«Тау кен өңдеу өнеркәсібі». 2006 жылдың 1 қаңтарына есепте барлығы 10 кәсіпорын тіркелген, соның ішінде 8 кәсіпорын салық төлеуге тартылған. Солардың ішінде екі кәсіпорында тексеру жүргізіліп (жалпы кәсіпорындардың 20%), екі кәсіпорында да заң бұзушылық жағдайлары анықталған («Шарықтас» ЖШС және «Алатау Мрамор» ЖШС).

«Алатау Мрамор» ЖШС тексеру актісі бойынша 339,9 мың теңге қосылған, соның ішінде 331,0 мың теңге салық, мың теңге 8,9 өсімпұл, барлық қосылған сома өндіріліп алынған.

«Өңдеуші өнеркәсіп». 2006 жылдың 1 қаңтарына есепте барлығы 28 кәсіпорын тіркелген, соның ішінде 24 кәсіпорын салық төлеуге тартылған. Аталған саладағы алты кәсіпорында салықтық тексерулер жүргізіліп, төрт кәсіпорында салықтық заң бұзушылық анықталған. Қосылған салықтар 663,8 мың теңгені, өсімпұлдар 4,2 тыс. мың теңгені, жалпы қосылған сома 668,0 мың теңгені құраған («Жупар и К» ЖШС – 1551,6 мың теңге, «Ниль» ЖШС фирмасы – 1130,7 мың теңге және «Аз» ЖШС фирмасы – 49,8 мың теңге). Шегерілген шығындар сомасы 2732,1 мың теңгені құрап отыр («Жупар и К» кәсіпорнында).

«Электр энергиясын, газды және суды өндіру және бөлу». 2006 жылдың 1 қаңтарына есепте барлығы 4 кәсіпорын тіркелген, соның ішінде 3 кәсіпорын салық төлеуге тартылған. Салықтық тексерулер барлық кәсіпорындарда жүргізіліп, бір салық төлеушіде заң бұзушылық анықталған және шығындар сомасы 139,4 мың теңгеге азайтылған.

«Құрылыс». 2006 жылдың 1 қаңтарына есепте барлығы 4 кәсіпорын тіркелген, соның ішінде 3 кәсіпорын салық төлеуге тартылған. Аталған салада салықтық тексерулер жұмыстары жүргізілмеген.

«Сауда, автокөліктерді және бұйымдарды жөндеу». 2006 жылдың 1 қаңтарына есепте барлығы 25 кәсіпорын тіркелген, соның ішінде 11 кәсіпорын салық төлеуге тартылған. Салықтық тексеру жұмыстары 6 кәсіпорында жүргізіліп, 2 соның ішінде кәсіпорында заң бұзушылықтар анықталған. Нәтижесінде 2916,9 мың теңге салық, 232,6 мың теңге өсімпұл, жалпы 3149,5 мың теңге сома қосылған, сондай-ақ 1,3 мың теңге шығындар азайтылған.

«Мейрамханалар және қонақүйлер». 2006 жылдың 1 қаңтарына есепте барлығы 2 кәсіпорын тіркелген, екі кәсіпорын да салық төлеуге тартылған, тексеру жұмыстары жүргізілген жоқ.

«Көлік және байланыс». 2006 жылдың 1 қаңтарына есепте барлығы 5 кәсіпорын тіркелген, соның ішінде 3 кәсіпорын салық төлеуге тартылған. Салықтық тексеру жұмыстары жүргізілген жоқ.

«Жылжымайтын мүлікпен операциялар, аренда және қызметтер». 2006 жылдың 1 қаңтарына есепте барлығы 29 кәсіпорын тіркелген, соның ішінде 24 кәсіпорын салық төлеуге тартылған. Салық төлеушілер мен салық төлеуге тартылған кәсіпорындар арасындағы ауытқулардың себебі мынада: бір кәсіпорын өз қызметін есепті жылы жаңадан бастаған, бір кәсіпорын бұрынғы медициналық қызмет көрсету саласынан ауысқан және қайта тіркеуден өткен, үш кәсіпорын салық есебінен шыққан. Тексеру жұмыстары үш кәсіпорында жүргізілгенімен, заң бұзушылықтар анықталмай шығып отыр.

«Басқа да коммуналдық, әлеуметтік және жеке қызметтер». 2006 жылдың 1 қаңтарына есепте барлығы 27 кәсіпорын тіркелген, соның ішінде 2 кәсіпорын салық төлеуге тартылған, бір кәсіпорында тексеру жұмыстары жүргізіліп, заң бұзушылықтар анықталған жоқ.

«Кәсіпкерлік (шағын және орта бизнес) – заңды тұлғалар. Жалпы заңды тұлғалардың ішінде корпоративтік табыс салығын төлеуші 89 шағын кәсіпорындар бар, соларды ішінде 46 кәсіпорын салық төлеуге тартылған. Салықтық тексерулер 13 шағын және орта кәсіпорындарда жүргізіліп, 6 кәсіпорында заң бұзушылықтар анықталған және 3149,5 мың теңге сома қосылған, 1048,4 мың теңге өндіріліп алынған, соның ішінде 2916,9 мың теңге салықтарды, 232,6 мың теңге өсімпұлдарды қамтиды, азайтылған шығындар сомасы 1,3 мың теңгені құрайды.

Қордай ауданы бойынша салық комитетінің салық жинау бөлімінің жұмысын талдау нәтижелері 5 кестеде және 1 суретте берілген. /29/

 

5 кесте – Қордай ауданы бойынша салық комитетінің салық жинау бөлімінің жұмысын талдау, мың теңге   

 

Көрсеткіштер	2004	2005	Ауытқулар, +/-
1	2	3	4
1.Бюджетке қарыз салық төлеушілердің жалпы саны	44	8 141,0	+8097,0
Соның ішінде заңды тұлғалар	44	42	-2
Бюджетке қарыздың жалпы сомасы	84558,9	58 708,5	-25850,4
Соның ішінде: 1) негізгі төлем, соның ішінде:	47122,4	35 495,0	-11627,5
Корпоративтік табыс салығы	6070,8	3289,1	-2781,7
2) өсімпұлдар	30530,6	19 164,7	-11365,9
3) айыппұлдар	6905,9	4 048,8	-2857,1
2. Бюджетке қарызы бар жеке тұлғалар	0	8 099,0	8 099,0
Жеке тұлғалардың бюджетке қарыздарының жалпы сомасы (104102, 104302, 104402 кодтары бойынша)	0	5371,1	5371,1
Соның ішінде: 1) негізгі төлем	0	4 711,3	4 711,3
2) өсімпұлдар	0	659,8	659,8
3) айыппұлдар	0	0,0	0,0
3.Қызмет етпей тұрған қарыз салық төлеушілер саны	30	16	-14
Қызмет етпей тұрған ұйымдардың бюджетке қарызының жалпы сомасы	38708,0	4301,4	-34406,6
Соның ішінде: 1) негізгі төлем	24917,0	2 084,5	-22832,5
2) өсімпұлдар	11169,0	1 754,5	-9414,5
3) айыппұлдар	2622,0	462,4	-2159,6
4. Уақытынд орындалмаған салықтық міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету жолдары
Берілген ескертулердің сомасы	16	24		8
Қарыз сомасына	28484,0	21053,0		-7431,0
Банктік шоттар бойынша операцияларды тоқтату
— ескерту берілген қарыз салық төлеушілердің саны	0	2		2
— ескертулердің саны	0	2		2
— қарыздың сомасы	0	7 427,6		7427,6
Мүлікті пайдалану құқығын шектеу туралы шешімдер	4	2		-2
Мүліктің тізімі алынған қарызгер салық төлеушілер	4	2		-2
— қарыздың сомасы	4258,6	9 036,8		4778,2
5. Бюджет алдындағы қарызды мәжбүрлеп орындату шаралары
Берілген ескертулердің саны	18	50		32
Қарыз сомасына	50779,3	76060,4		25281,1
5 кестенің жалғасы
1	2	3		4
Салық төлеушінің банктік шоттарына жіберілген инкассолық ескертулер
— ескертулер саны	196	96,0		-100
— қарыздың сомасы	26712,5	18 698,3		-8014,2
— соның ішінде бюджетке өндіріп алу ескертулерінің саны	92	53,0		-39
— қарыздың сомасы	10236,4	10 100,3		-136,1
Қолма-қол ақшалар есебінен өндіріп алды
— қарызгерлердің саны	5	2,0		-3
— өндіріп алу актілері	18	12,0		-6
— қарыздың сомасы	372,6	175,0		-197,6
Салық төлеушілердің дебиторларына инкассолық ескертулер жіберілді
— қарыз сомасы туралы ескерту алған дебиторлар саны	6	2		4
— қарыздың сомасы	7672,3	2078,5		-5593,8
— инкассолық ескерту алған дебиторлар саны	2	0		-2
— ескертулер саны	2	0		-2
— қарыздың сомасы	356,6	0		-356,6
соның ішінде: негізгі төлем	13973,0	17679,1		3706,1

Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)

5 кестеден және 1 суреттен байқайтынымыз, 2005 жылдын 1 қаңтарына бюджетке төленбей қалған салықтық қарыздың сомасы 47 122,4 мың теңгені (жалпы жалпы түсімдердің 12,6%), соның ішінде корпоративтік табыс салығы бойынша – 6 070,8 мың теңгені құраған. Жүргізілген қарыздарды өндіріп алу жұмыстарының нәтижесінде қарыздардың жалпы сомасы мың теңгеге 5 898,0 азайған. Қарыздардың азайуы негізінен әрекетсіздік танытып отырған кәсіпорындардың банкроттылығын жариялау нәтижесінде болып отыр.

2006 жылдын 1 қаңтарына бюджетке төленбей қалған салықтық қарыздың сомасы 35495,0 мың теңгені (жалпы түсімдердің 4,7 %), өткен жылмен салыстырғанда салықтық қарыздардың сомасы мың теңгеге 11 627,5 немесе 24,7% азайған. Солардың ішінде корпоративтік табыс салығы бойынша қарыз 2781,7 мың теңгеге азайған. Қарыздардың төмендеуі негізінен «Алтын Инвест» АҚ бюджет алдындағы міндеттемелерін орындау үшін барлық шараларды қолданудың нәтижесінде, сонымен қатар төлем қабілетсіз кәсіпорындарды банкрот деп жариялаудың нәтижесінде мүмкін болып отыр.

Қордай облысы бойынша Салық комитетінің салықтық тексерулер және салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бойынша жұмыстарының нәтижелері 6 кестеде келтірілген. /29/

 

6 кесте – Жүргізілген тексерулер және анықталған салықтық қарыздар бойынша жұмыстарды талдау

 

Көрсеткіштер	2004 ж.	2005 ж.	Ауыт-қулар, +; —	%
1. Жүргізілген құжаттық тексерулер	65	76	11	117,0
соның ішінде заңды тұлғаларды	48	54	6	112,5
жеке тұлғаларды	17	22	5	129,4
2. Қосылған сомалар	11446,8	13945,5	2498,7	121,8
соның ішінде салықтар	10420,0	13402,4	2982,4	128,6
өсімпұлдар	1026,8	543,1	-483,7	52,9
3. Айыппұлдар	2428,3	2595,6	167,3	106,8
4. Өндіріліп алынған сомалар	11059,0	9119,2	-1939,8	82,4
соның ішінде салықтар	10145,6	9038,9	-1106,7	89,1
өсімпұлдар	913,4	80,3	-833,1	8,8
5. Өндіріп алынған айыппұлдар	1759,6	757,1	-1002,5	43,0
6. Өндіріп алу пайызы	96,6	65,4		67,7
соның ішінде салықтарды	97,4	67,4		69,2
өсімпұлдарды	89,0	14,8		16,6
7. Айыппұлдарды	72,5	29,2		40,5

Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)

 

Кестеден байқайтынымыз, 2005 жылы барлығы 76 құжаттық тексеру жүргізілген (соның ішінде 42 кешенді тексеру, 23 тақырыптық тексеру және 11 қарсы тексеру), бұл 2004 жылмен салыстырғанда 11 тексеруге артық. Тексеруге 54 заңды тұлғалар және 22 жеке тұлғалар алынған.   

Тексерулер нәтижесінде қосылған сомалар 13945,5 мың теңгені (соның ішінде салықтар 13402.4 мың теңгені, өсімпұлдар 543,1 мың теңгені) құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 2498,7 мың теңгеге артық.

Салынған айыппұлдар сомасы 2595,6 мың теңгені құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 167,3 мың теңгеге артық.

Қосылған салық және өсімпұлдар сомасының 9119,2 мың теңгесі өндіріліп алынған, бұл жалпы бюджет алдындағы міндеттемелердің 65,4% құрайды. /29/

Осылайша, Қордай ауылы бойынша салықтардан жасырыну нәтижесінде бюджетке тиісті, алайда төленбей қалған сомалар талдауға алынған жылы біршама өскенін байқаймыз.

 

 

2.3. Салық төлеуден жалтару мәселесін басқарудың шет елдік

тәжірибесін талдау

 

Салықтар әрқашан да мемлекеттік қаржының маңызды категорияларының бірі және кәсіпкерлер үшін негізгі шығындар элементі және қолайсыздық болып табылады. Бизнес үшін салық кәсіпкерлердің шығындарының ең негізгілері және қызметтің түпкі нәтижесі – табысты төмендететін фактор болып табылады. Сәйкесінше, бүкіл адамзат тарихында мемлекет өзінің қаржы органдары арқылы жеке және заңды тұлғаларға барынша көп салықтармен және барынша үлкен мөлшерлемелермен салық салуға тырысады. Ал салық төлеушілер болса, салықтық ауыртпалықтан жалтарудың заңды жолдарын да, заңсыз жолдарын да қолдана отырып, өздерінің салықтық төлемдерін азайтуға тырысады.

Батыс елдерінде салықтық мәселелердің кәсіпорындағы жоспарлауда маңызды сипатқа ие болғанына ұзақ жылдар болды. Жоғары салықтық мөлшерлемелер жағдайларында салықтық факторды қате немесе жеткіліксіз ескеру өте қолайсыз қаржылық нәтижелерге немесе тіпті кәсіпорынның банкроттылығына алып келуі мүмкін.

Салықтарды басқарудың мәні шет елдік практикада заңның мүмкіндік беретін барлық құралдарын, жолдарын және әдістерін қолдана отырып, өздерінің салықтық міндеттемелерін барынша төмендетуге немесе жасыруға келіп тіреледі. Бұған қоса, салықтық құқықта көптеген сұрақтар құқықтық норманы нақты анықталмаған немесе бірнеше мағына беретіндей анықталған болып табылады, бұл өз кезегінде заңның әлсіз тұстарын тиімді қолдана білуді қажет етеді. Бұл салада барынша «салықтық-экономиялық» жолдарды және әдістерді таңдау салық органдарының осыған қатысты жауаптарын жан-жақты болжамдауды және, тіпті керек болса, өздерінің құқықтарын салықтық ұтысқа ие болу толық пайдалану жөнінде салық органдарымен тікелей байланысқа түсуді де қажет етеді. /30/

Мұндай заңды саланың шеңберінен тыс жерде салықтан жалтарудың заңға қарсы саласы, яғни салықтық заңнамада салықтық қылмыстар ретінде қарастырылатын қасақана әрекеттер мен түрлі қулықтар, жатады. Салықтардан бұлайша жалтарудың шегі ешқандай анықталмаған және әр мемлекеттерде әр түрлі болады: мысалға, бірқатар елдерде белгілі бір салықтық қулықтар мен алаяқтықтар қылмыс деп есептелсе, енді бір басқа елдерде бұл заңмен рұқсат берілетін практика ретінде қарастырылуы мүмкін. Бизнес салықтардан жалтарудың заңсыз мүмкіндіктерді де белсенді түрде қолданады, алайда мұнда басымдылық позициясына ірі халықаралық монополиялардың қолына шоғырланған. Олардың қызмет ерекшеліктері бірнеше мемлекеттердің салықтық заңнамаларын қолдана отырып, салықтық қаскүнемдік әрекеттерін салық билік органдары үшін қол жеткізбейтіндей және жабық түрде жүргізу мүмкіндігіне ие болады.

Ірі компаниялар салықтан заңды жолмен де, заңсыз жолмен де жасырыну мақсатында арнайы қызмет бөлімшелерін құрып, оларды жоғары білікті салықтық сарапшылармен (эксперттермен) және заңгерлермен толықтырады. Сонымен қатар, көптеген жағдайларда олар жеке кеңес берумен айналысатын арнайы мамандандырылған заң және бухгалтерлік компаниялардың көмегіне жүгінеді.

Сондай-ақ, салықтық жоспарлаудың ең бірінші кезеңдерінде аталған компаниялар салық салу жағдайларын және қолайлы жерлерін зерттей отырып, қызмет ету мемлекетін немесе аймағын да таңдап алуды жүзеге асырады.

Дамыған шет мемлекеттерде жекелеген қызмет түрлері үшін салық режимдері арасында айтарлықтай өзгешеліктер болатыны бәрімізге белгілі. Қандай-да бір қызмет түрі үшін салық режимі мейлінше қолайлы болып табылатын мемлекет өзінің мәні жағынан «салықтан тығылу» мекені болып табылады. Кез-келген мемлекет үшін қандай-да бір қызмет түрі үшін (немесе кәсіпорын түрі үшін) осындай «салықтан тығылатын» мекен бола алатын жағдайлар кездеседі. Сонымен қатар, шет елдік компанияларға және капиталдарға бірқатар салықтық жеңілдіктер ұсынатын мемлекеттер де кездеседі, ең алдымен бұлар дамушы немесе шағын мемлекеттер болып табылады. Мұнда бұл мемлекеттер шет елдік туристердің және іскер адамдардың келуінен, жергілікті жұмыспен қамтамасыз етуді арттырудан және тағы сол сияқты бірқатар жағдайлардан ұтысқа ие болады. Мысалға, су көлігі саласындағы компанияларды Панамада, Либерияда немесе Грецияда; халықаралық банктерді Люксембургте және Багама аралдарында; холдингтік компанияларды Нидерландыда; делдалдық сауда компанияларын Швейцарияда және Лихтенштейнде орналастырған барынша пайдалы болып келетіні көпшілікке белгілі.

Салық салуды басқару кезінде салықтық мөлшерлемелерге ғана икемделу дұрыс емес. Мұндай жағдайда ақша капиталының толық еркіндігі жағдайларында компаниялар корпоративтік салық 20-25% құрайтын немесе тіпті салық салынбайтын мемлекеттерде қызмет еткенше, 40-50% құрайтын мемлекеттерде әрекет ететінін түсіну қиын.

Шындығына келгенде, салық мөлшерлемесі стандартты болып келетін мемлекеттерде салық менеджменті дұрыс ұйымдастырылған компаниялар корпоративтік салықты 20-25% жоғар деңгейде төлемейді. Ал халықаралық деңгейде салық менеджментін қолданушы компаниялар тіпті 10-15% мөлшерінде ғана салық төлейді. Бұл мөлшерлемелер аталған мемлекеттердегі салықтық мөлшерлемелермен бірдей болып келеді. Сол себепті қызмет ету мемлекетін таңдау әрқашан да «салықтық оазистердің» пайдасына шешіле бермейді.

Салық салу практикасында мемлекеттер арасындағы таңдау жиі жағдайларда шет елге икемделген фирмаларды қиын жағдайға қояды. Жергілікті заңдарды және әдет-ғұрыпты жақсы білмеу компаниялардың шатасуына және қателесуіне алып келеді. /31/

Өнеркәсіптік дамыған елдердің барлығы да қосарланған салық салуды болдырмас үшін интегралдық көзқарас қолданылады. Ұлыбританияда акционерлерді қорғау үшін дивидендтік несие беріледі. Германияда дифференциациялық әдіс былайша қолданылады: бөлінген табысқа әдеттегі табыс салығының мөлшерлемесінен төмен мөлшерде салық салынады, өйткені акционерлер де дивидендтер үшін салықтар төлейді. Таза табысқа салынатын салық әдетте 56% құрайды, ал бөлінген табысқа салынатын салық 36% ғана құрайды. Германиялық акционер дивиденд құнын алдымен төленетін корпоративтік салықтың үлесіне дейін көтеру керек, содан кейін жеке тұлғалар үшін салықтық мөлшерлемелердің шкаласы бойынша салық төлеуі тиіс.

Салықтық мөлшерлемелер ұлттық корпорациялар мен шет елдік корпорациялар үшін және дивидендтерге қатысты әр түрлі болып келуі мүмкін (шегерімдерді алып тастағандағы салық). Бірқатар мемлекеттердегі корпоративтік салық мөлшерлемелерінің және дивидендтерге салықтардың өзгешеліктері 7 кестеде берілген. /30/

 

 

 

7 кесте – Бірқатар шет елдердегі салықтық мөлшерлемелер

 

Мемлекеттер	Ұлттық корпорация  (%)	Шет елдік корпорацияның бөлімшесі  (%)	Дивидендтерге салықтар (%)
Бразилия	35	35	25
Канада	45	45	25
Франция	42	42	25
Германия	56	50	25
Гонконг	18	18	0
Мексика	25	25	55
Сингапур	33	33	0
Ұлыбритания	35	35	0
АҚШ	34	34	30

Ақпарат көзі: Черник Д.Г. Финансы и налоги зарубежных стран. Москва – 2003

 

5 кестенің мәліметтері бірқатар елдердегі салықтардың мөлшерлемелеріне қатысты өзгешеліктерді көрсетеді, алайда оларды тікелей салыстыру бізге ешқандай қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді. Барлық салықтық мөлшерлемелер түзетуге жатады, мысалға, салықтық келісімдерге сәйкес. Әрбір елде табыстарға салық салудың өзіндік жүйесі, сонымен қатар, өзіндік салықтарды басқару жүйесі бар. Алайда, олардың барлығы жалпы түрде былайша көрініс таба алады.

Салық объектісін алмастыру әдетте қандай-да бір салық режимінен басқа бір, салық мөлшерлемесі төмен режимге ауысуды мақсат тұтады. Қарапайым мысал ретінде мирас ретіндегі мүлікті осы мүліктің барлығын немесе оның бір бөлігін қайырымдылық ұйымдарына уақтылы беру арқылы салықтық төмен мөлшерлемелерге ие болуды қарастыруға болады. Мирас ретіндегі мүліктерге салынатын салықтардың жоғары болуы және қайырымдылық шаралар арқылы салықтық жеңілдіктерге ие болу жағдайларында мұндай акцияның үлкен маңызы бар екендігіне ешқандай шек келтіруге болмайды.

Салық объектісін ауыстыру көптеген жағдайларда мәмілелердің жекелеген түрлеріне жоғары салықтардан қашу мақсатында қолданылады. Мысалға, жерді сатудың орнына жерге ие компанияларды сату жиі қолданылады, осындай әрекеттерді несиелермен де, ұшақтармен, автокөліктермен, өндірістік активтермен де жасауға болады. Банк ісінде несиелердің орнына кепілдіктер беруге, инвестициялық салады құралды сатудың орнына оны лизингке беру жиі қоладнылады.

Салық салудың мейлінше қолайлы режиміне көшу салық төлеушіні ауыстыру арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалға, фирма өзінің заңды формасын ауыстыра алады: жауапкершілігі шектеусіз серіктестіктен жауапкершілігі шектеулі серіктестікке, жабық акционерлік қоғамнан ашық типтегі қоғамға ауысу және сол секілді.

АҚШ практикасында салықтардан қашып құтылудың негізгі үш жолы қоладнылады: табыстарды ауыстыру, салықты төлеу мерзімін ұзарту және капиталдан табыстарға салынатын түрлі салықтық мөлшерлемелер арасындағы арбитраж.

Салық төлеу мерзімін ұзарту салықты төлеу мерзімдерін таңдау альтернативасы болып табылады. Мерзімді былайша ұзартудың да бірнеше әдістері қолданылады.

Активтердің нарықтық құнының өсуінен алынатын табыс аталған активті сатқаннан кейін ғана салық салуға жатады. Егер кімде-кім құны өсіп жатқан активті сатып алса, ол бұл активті сатпастан, салық төлеу мерзімін ұзарта алады. Егер ол тұтыну тауарларын сатып алу мақсатында активтің бір бөлігін сатуды жоспарласа, онда осы активті кепілдікке қойып, несие алған дұрыс болады. Бұл әдістің одан әрі қарай да артықшылықтары бар: егер қандай-да бір тұлға өмірінің соңына дейін активті сатуды кейінге қалдыратын болса, онда бұл активтің өскен құнына ешқандай да салық салынбайды (тіпті оның мирасқорларына да).

 Арбитраж бір тауарға деген бағаның айырмасындағы артықшылықтарды қолдануды қарастырады. Егер алтын Нью-Йоркте бір унция үшін 300 доллармен және Цюрихте 375 доллармен сатылса, және осы қалалар арасындағы теңіз тасымалының құны 20 долларды құраса, қандай-да бір тұлға алтынды Нью-Йоркте сатып алып, оны Цюрихке жіберуі мүмкін, нәтижесінде кепілдендірілген табысқа қол жеткізеді. Салықтық арбитраж табыстардың жекелеген түрлері немесе жекелеген тұлғалар бойынша салықтық мөлшерлемелердің арасындағы артықшылықтарды қолдануды да қарастырады. /32/

Салықтық тәуекелдер сақтандырылмайды және оларды көптеген жағдайларда шартты түрде болжамдалмайтын (саяси себептермен байланысты) және болжамдалатын (салық теориясы мен салық саясатын жақсылап зерттей отырып, болжамдауға болады) деп бөлуге болады.

Дегенмен де, шет елдердегі салық жүйесінің құрылымында салықтық мөлшерлемелердің өсуінен болған бизнеске келген шығындардың орнын толтыруға мүмкіндік беретін қандай да бір «стабилизаторлар» болады. Сонымен қатар, сауда-өнеркәсіп саласында қызмет етіп жатқан капиталға салық салмау секілді экономиканы дамыту шарттары да қолданылатынын ескеру қажет. Мұнда тек капиталдың өзі туралы ғана емес, осы капиталдан келетін табыстар туралы да сөз қозғалып отыр.

Салықтық ауыртпалықты төмендету жөніндегі нақты ұсыныстар әлі күнге дейін жоқ және болмақ та емес. Әрбір шаруашылық субъектісі өзінің орналасқан территориялық ерекшелігіне қарамастан өзінің қызмет ерекшеліктеріне ие. Алайда, кез-келген өнеркәсіптік дамыған елдерде корпоративтік менеджмент жүйесі әрекет етеді. Салықтық ауыртпалықты төмендетудің осындай заңды жолдарын қолдану Қазақстан Республикасы жағдайларында да белсенді қолданылуы тиіс.

 

 

 

 

 

III. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

 

3.1. Салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және оларды шешу жолдары

 

Жоғарыда келтірілген талдау жұмыстары және басқа да зерттеу жұмыстары көрсеткендей, салықтық өзгерістер мен ауыртпалықтар кәсіпорындардың қызметінде өзінің айтарлықтай ізін қалдыратыны белгілі. Зерттеу нәтижелері кәсіпорындар тарапынан болатын салықтық заң бұзушылықтар негізінен мынадай формада кезедесетінін көрсетеді:

• салық органдарында есепке тұрмау;
• салықтық есепті ұсынудан жалтару;
• ақша қаражаттарын кіріске алмау;
• бухгалтерлік есептің ақпараттарын бұрмалау немесе оның мүлдем жоқтығы.

Осы орайда, салықтан жалтару мәселесін қолға алу және салықтық бақылауды тиімді ұйымдастыру, сөз жоқ, бюджетке қосымша қаражаттардың түсуін қамтамасыз етеді. Салықтық тексерулерді жүргізу қазіргі кезде бірқатар ерекшеліктерге ие.

Ең алдымен, мынадай заңдылықты айта кету керек: егер де заңды тұлғаларды салықтық тексеру толығымен шаруашылық субъектісінің қабырғасының ішінде жүргізілетін болса, жеке кәсіпкерлерді тексеру негізінен әрдайым салық органының территорисында жүзеге асырылады. Бұл, ең алдымен, жеке кәсіпкерлердің өзіндік өндірістік алаңдарының, немесе ғимараттарының болмауымен, көптеген жеке кәсіпкерлердің тексеруге жатататын құжаттарының көлемі заңды тұлғалармен салыстырғанда анағұрлым аз болуымен түсіндіріледі, сол себепті олардың тексеруге қажетті барлық құжаттарды салық органына ұсыну қабілеті жоғары болады.

Салықтық тексерулерді барынша сәтті жүргізу үшін рейдтік тексерулер маңызды роль атқарады. Бұл тексеру түріне соңғы жылдары ерекше көңіл бөлінуде. /33/

Қордай ауданы бойынша Салық комитетінің мәліметтері бойынша рейдтік тексерулермен салыстырғанда басқа салықтық тексеру жұмыстарының аз нәтиже бергенін байқаймыз, бұл өз кезегінде жекелеген салық төлеушілердің табыстарының барлық түрлері бойынша мониторинг шараларын жүзгізуге мүмкіндік бермеді, нәтижесінде бүкіл аудан бойынша жекелеген салықтық жеңілдіктерді қолданушылардың ерекшеліктерін ескере бермейді.

Салық төлеушілер үшін кәсіпкерлік қызметті жүргізу жөнінде дәлелдерді көрсету бойынша білім беру, заң қызметтері, аудиторлық, консультациялық және бухгалтерлік қызметтер, жөндеу-құрылыс және тұрмыстық қызмет көрсету секілді салаларында айтарлықтай қиындықтар тудырады. Ал аталған қызметте үй шеңберінде көрсетілетін болса, онда кәсіпкерлік қызметті дәлелдеу тіпті де мүмкін болмай шығады. Мұнда тіпті рейдтік тексерулердің өзі де көмекетесе алмайды.

Көлік саласында қызмет көрсетумен айналысатын кәсіпкерлердің қызметін тексеру тіпті қиын, өйткені олардың жұмысы тек аудан бойынша ғана емес, бүкіл аймақ бойынша, республика бойынша жүрзілуі де ғажап емес.

Тікелей кәсіпорындармен және жеке тұлғалармен жұмыс істейтін салық инспекторларыныың пікірінше салықтық бақылаудың формалары мен әдістерін жақсарту жөнінде әлі де болса көптеген жұмыстарды жүргізу қажет. Сонымен қатар сыртқа шығу арқылы жүргізілетін салықтық тексерулердің мәселелері мен ерекшеліктерін де қарастыра кетелік.

Дәстүрлі салық салу жүйесі бойынша негізінен өндірістік қызметпен айналысатын кәсіпорындар жұмыс жасайды. Табыс салығынан басқа олар қосылған құн салығын төлейді және табыстар мен шығындардың толық есебін жүргізуі, аталған салықтарды есептеуді және төлеуді жүзеге асырулары қажет.

Сонымен қатар, заңды тұлғалармен салыстырғанда жеке кәсіпкерлер қызметінің еңбекті ұйымдастыру, табыстар мен шығындарды есепке елу және басқа да осы секілді аспектілері өзгеше болып келеді. Бұл жұмыстар заңды тұлғалардағы принциптерге сәйкес жүргізіледі. Алайда жеке кәсіпкерлердің бухгалтерлік есебі жалғыз ғана бұйрықтың негізінде жүргізіледі және бухгалтерлік есепті жүргізу ережелерін бұзғаны үшін салықтық жауапкершілік қарастырылмайды.

Өндірістік қызметтегі қосылған құн салығы бойынша салықтық тексерулер барысында дәлел көзі бола алатын базаны қалыптастыру айтарлықтай қиындықтар тудырады. Мұндағы басты мәселе мынадай: кәсіпорындар өздерінің табыстарын төмендетуге, ал шығындарды барынша толық көрсетуге тырысады.

Салықтық тексерулер үшін салық төлеушілерді ұтымды (рационалды) таңдауды қамтамасыз ету негізгі мәселе болып табылады, өйткені бұл мәселе шешілмейінше кәсіпорындарды сапалы түрде салықтық бақылау мүмкін емес. Таңдаудың жоғары тиімді жүйесін қолдану ғана салық органдарының күш-жігерін салықтық заң бұзушылықтар болуы нақты мүмкін салық төлеушілерді тексеруге жұмсауға мүмкіндік береді. /34/

Кәсіпорындарды салықтық тексеруден өткізу үшін таңдау барысында критерий ретінде салық төлеушілердің мынадай категориялары алынады:

• өзінің салықтық есебінде (мысалға, декларацияда) өте үлкен шығындарды және айналымды көрсететін, яғни салық салынатын табысы өте төмен, кәсіпорындар;
• алдыңғы салықтық тексерулер кезінде салықтық заң бұзушылықтар анықталған және қаржылық санкциялар қолдану жүзеге асырылған салық төлеушілер;
• салықтық есеп беруден қашқақтайтын немесе нольдік салықтық есеп беруші салық төлеушілер;
• бюджеттен өтелетін қосылған құн салығының өте үлкен сомасын ұсынатын салық төлеушілер;
• бірқатар есепті кезеңдерде қаржылық-шаруашылық қызметінен шығын көрген кәсіпорындар;
• тексеру жұмыстарының нәтижесінде құқық қорғау органдары және басқа да салық органдары тарапынан үстінен арыздық ақпараттар түскен салық төлеушілер.

Жасырылған табыс көздерінің бар екенін анықтау мақсатында салық салушылар осындай қызметпен айналысатын кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелерін салыстырмалы талдауды жүзеге асырады.

2006 жылдың басында Мемлекеттік табыстар Министрлігінің өкілдері бас қосқан кездесуде кәсіпорындарға салық салу мәселесіне, сондай-ақ Салық кодексіндегі жаңа өзгерістер туралы мәселелерге арналған сұрақтар талқыланды. /35/

Салық салудың қарапайым жүйесін кәсіпорындар Қазақстан Республикасының Салық кодексімен қарастырылған салық салудың жалпы (дәстүрлі) жүйесімен қатар қолдана алады. Салық салудың қарапайым жүйесіне көшуді кәсіпорындар (шағын және орта бизнес өкілдері) ерікті түрде шешеді.

Жеке кәсіпкерлермен салық салудың қарапайым жүйесін қолдану жеке тұлғалардың табысына салынатын салықты төлеуді (кәсіпкерлік қызметтен алынған табысқа қатысты), қосылған құн салығын, мүлік салығын (кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мақсатында қолданылатын мүлікке қатысты), сонымен қатар олардың жеке тұлғалардың пайдасына төлейтін сыйақыларын төлеуді салық кезеңіндегі шаруашылық қызметінің нәтижелері бойынша есептелетін біртұтас салықты төлеумен ауыстыруды қарастырады.

Салық салудың қарапайым жүйесін қолданушы жеке кәсіпкерлер басқа салықтарды салық салудың жалпы (ортақ) режиміне сәйкес төлейтін болады.

Салық салудың қарапайым жүйесін мынадай тұлғалар қолдана алмайды:

• акциздік тауарларды өндірумен, сонымен қатар пайдалы қазбаларды өңдеумен және сатумен айналысатын (жалпыға таралған пайдалы қазбалардан басқа) жеке кәсіпкерлер;
• жекелеген қызмет түрлері үшін біртұтас табыс салығын төлеу режиміне өткен жеке кәсіпкерлер.

Салық салудың қарапайым режиміне көшуге құлық білдірген жаңадан тіркелген жеке кәсіпкерлер салық салудың қарапайым жүйесіне көшу туралы өтінішті салық органдарына есепке тұру туралы өтінішімен қоса бірге беруге құқылы. Салық салудың қарапайым жүйесін қолданушы салық төлеушілер салық кезеңінің соңына дейін салық салудың жалпы түріне көшуге құқығы жоқ (егер де заңнамамен басқа да жағдайлар қарастырылмаған болса). /36/

Салық салудың қарапайым жүйесінен салық салудың жалпы режиміне көшкен салық төлеуші салық салудың қарапайым жүйесіне қайта көшуге құқылы, алайда мұндай рұқсат оған қарапайым режимді қолдануға құқық алғаннан кейін екі жыл өткен соң ғана беріледі.

Үкімет санатындағы тұлғалар былай деп есептейді: «Салықтық ауыртпалықтың төмендеуі міндетті түрде шағын кәсіпорындардың көбеюіне алып келеді, мысалға, облыстарда, оның экономикадағы үлесінің өсуіне, нәтижесінде, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына алып келеді». Кәсіпкерлердің өздерінің табыстарының шынайы мөлшерін жасыруды тоқтатыны да аса маңызды, өйткені оларға салықтарды мемлекет қазынасына аудара отырып, әділетті және ашық жұмыс жасаған тиімді болып табылады.

Сонымен қатар, Үкімет алдағы жылдары жылдық табысы 50 млн. теңгеден аспайтын және жұмысшыларының штаттық саны 20 адамнан аспайтын кәсіпорындар да салық салудың қарапайым жүйесін қолдана алады жоспарлауда.

Еліміздің Президенті «таңдау құқығы шағын және орта бизнсе кәсіпкерлігінің субъектілерінің өздеріне берілетінін» атап кетті.

Бұл салықтар, естеріңізге түсіре кетелік, қазіргі кезде шағын бизнес төлейтін бірқатар салықтардың орнына енгізіледі: табыс салығы, жеке тұлғалардың табыс салығы, қосылған құн салығы, мүлік салығы. Әлеуметтік салықты төлеуден шағын бизнес субъектісі тағы да босатылған.

Аталғандармен қоса, шағын кәсіпорындарға 100%-дық салықтық жеңілдік беріледі.

Егер кәсіпорын алынған жеңілдіктерді пайдалана отырып белсенді түрде дамыса және шағын кәсіпорын критерийлеріне жауап беруден қалса, онда ол салық салудың қарапайым жүйесіне көшуіне тура келеді.

Осылайша, жаңадан енгізілген шаралардың нәтижесінде жалпы салықтық ауыртпалық төмендейді, яғни салықтан жалтару жағдайлары да төмендейді деп болжам жасауға болады.

Жеңілктерді қарастыратын схема бойынша кәсіпорындарға салық салу жұмысының перспективасын аймақтық жергілікті органдар бұзуы мүмкін. Егер олар аталған схема бюджетке қаражаттардың түсуін қамтамасыз етуін емес, бизнесмендердің салықтан құтылуына септігін тигізеді деп шешсе (бұл туралы біраз экономистер сөз қозғап жүр), онда шағын бизнеске салық салу бұрынғы қалпында қала бермек. /37/

 

 

3.2. Кәсіпорындарды салықтық-әкімшілік реттеуді жетілдіру жолдары

 

Кәсіпорындарға салық салуды жетілдіру шеңберінде бүкіл әлемде салық салудың қарапайым схемасы қоладнылады. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, жеке кәсіпкерлермен салық салудың қарапайым жүйесін қолдану жеке тұлғалардың табысына салынатын салықты төлеуді (кәсіпкерлік қызметтен алынған табысқа қатысты), қосылған құн салығын, мүлік салығын (кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мақсатында қолданылатын мүлікке қатысты), сонымен қатар олардың жеке тұлғалардың пайдасына төлейтін сыйақыларын төлеуді салық кезеңіндегі шаруашылық қызметінің нәтижелері бойынша есептелетін біртұтас салықты төлеумен ауыстыруды қарастырады.

Сонымен қатар, кәсіпорындар салық салынатын табыстан несиелер бойынша пайыздарды, арендалық төлемдерді, іссапарлық шығындарды, жарнамалық шығындарды да шегеріп тастай алады.

Қазіргі кездегі шешуші мәселелердің бірі – осы саладағы табыстарды және мүліктерді заңдастыру (легализациялау) болып табылады.

Әкімшілік шараларының тағы да бір басты мәселесі сол баяғы күйінде қала бермек: салықтық ауыртпалықтың қолайлы деңгейін қалыптастыру арқылы, кәсіпкерлік сектордағы даму тенденцияларын сақтап қалу. Сол себепті, қазірдің өзінде Алматы қаласында кәсіпкерлерге қаржы ресурстарына қол жеткізуді жеңілдету жөнінде көмек беретін 44 несиелік одақтар бар.

Кәсіпкерліктің дамуына көмектер 1999 жылы құрылған шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры арқылы да жүргізілуде. Былтырғы 2006 жылы аталмыш қор 60 млн. теңгеден астам қаражаттар шоғырландырды, бұл да өз кезегінде банктік несиелерді алу үшін кепілдік болғаны белгілі.

Сонымен қатар, Қазақстанда кәсіпорындарды салықтық тіркеуді «бір терезеден» жүзеге асыру және әкімшілік кедергілерді жою мәселесі де маңызды болып отыр.

Шағын кәсіпорындар үшін салық салудың қарапайым схемасын қолдану тек материалдық шығындардың төмен үлесі болған жағдайда ғана тиімді деп саналады. /38/

Салық салу кезінде кәсіпорында бір ғана салық салу және салықтық бақылау объектісі болады – бұл өнімді өткізуден түскен табыс. Жиынтық табысқа салық салу кезінде де салық салу объектісі біреу ғана, алайда бұл жерде тек өнімді өткізуден түскен табысты ғана емес, сонымен қатар өнімнің өзіндік құнын да бақылау қажет, ал бұл ең күрделі, қиын процедуралардың бірі екені белгілі. Осылайша, шағын кәсіпорындар үшін салық салудың қарапайым жүйесіне көшу олардың материалдық ресурстарға жұмсалған шығындары төмен болған жағдайда ғана тиімді болмақ. Мұндай кәсіпорындардың қатарына қызмет түрі өндіріспен емес, қызмет көрсетумен және жұмыстар атқарумен байланысты кәсіпорындар жатады.

Шағын кәсіпорындарға салынатын салықтар жүйесі өз капиталын экономикалық артта қалған аймақтарына, маңызды аймақтық бағдарламаларды жүзеге асырушы, сонымен қатар, өз қызметін өзекті салаларда жүргізуші кәсіпорындарға салықтық жеңілдіктер беруді қарастыруы қажет.

Көптеген жағдайларда салық төлеушілер өздерінің салық төлеп отырған негізгі қызметімен қоса, қосымша қызмет түрлерін де жүзеге асырады. Бұл жағдайда қызмет түрлері бойынша салықтарды жалпыға бірдей тәртіппен төлеген дұрыс, сондай-ақ шаруашылық қызметтің нәтижелерінің бухгалтерлік есебін де бөлек жүргізген дұрыс. Шағын кәсіпорындар үшін бұл айтарлықтай қиын.

Кәсіпкерлікті қолдаудың қаржылық-несиелік механизмі экономиканың қандай-да бір буындарына қажет емес салықтық жеңілдіктерді беру арқылы бәсекелестікті бәсеңдетіп алмауы тиіс. Шағын кәсіпорындарға беретін салықтық жеңілдіктер олардың аймақтардағы жұмыс орнын арттыру, инфрақұрылымға салымдарды төмендету, экологиялық ауыртпалықты төмендету және жергілікті ресурстарды толық қолдану арқылы келетін экономиямен мақұлданады.

Осыған байланысты жеке кәсіпкерлерге салынатын салық дамыған елдерде мынадай формаларда болатынын айтып кетуге болады: жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы, әлеуметтік сақтандыру қорларына салымдар, мүлікке салық салуға негізделген салықтар. Бұл, әрине, Батыс елдерінің кәсіпорындарына салынатын салықтардың бәрі емес, бұл кәсіпкеркерлікпен айналысатын жеке тұлғаларға салылқ салуда шешуші роль атқаратын салықтар болып табылады.

Салықтық реттеу саласында салықтық мөлшерлемелерді орнату ерекше маңызға ие. Аталған процестің теориялық мағынасы салықтың екі функциясы – фискалдық және реттеу функциялары – арасындағы оңтайлы тепе-теңдікті анықтауға келіп тіреледі. Дәл осы функцияның өзара қатынасы практика үшін аса маңызды. /39/

Ұтымды (рационалды) салық жүйесін құру оның негізделген ішкі құрылымына, бірінші кезекте салықтық мөлшерлемелердің деңгейіне, тәуелді болады. Салықтық мөлшерлемелердің градациясы салықтық реттеудің маңызды бөлігі болып табылады.

Жүзеге асыру жолдарына қарай салықтық реттеу екі, бір-бірімен тығыз байланысты салаға бөлінеді: салықтық жеңілдіктер және салықтық санкциялар.

Салықтық жеңілдіктер – бұл салықтардың реттеуші (ынталандырушы) функциясын нақты жүзеге асыру формасы болып табылады. Жалпы салықтық түсімдердің сомаларының өзгеруімен, салық салудың бір формасын басқамен ауыстырумен, салықтық мөлшерлемелердің дифференциациясымен, олардың қолдану саласының өзгеруімен және трансферттермен салықтық жеңілдіктер мемлекеттік салықтық реттеудің негізгі әдістерінің бірі болып табылады.

Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салықтық жеңілдіктердің қандай да бір классификацисы жоқ, салықтық шегерімдер туралы сөз қозғалмаған, ал салықтық несиелер оның ең қарапайым формасына, яғни салықтың мерзімін ұзартуға ғана келіп тіреледі. Өздеріңіз айтыңыздаршы, барлық мүмкін болатын салықтық жеңілдіктердің тізімі және оларды қолданатын нақты субъектілер мен қолдану салалары салықтық заңнамада айтылмағанда, қайда айтылмақшы. Салықтық заңнамадағы кез-келген анықталмағандық салықтық субъективизмге және волонторизмге қолайлы жағдайлар жасайды. Заңның мұндай әлсіз жерлерін салық органдары, бір жағынан, салық төлеушілер, екінші жағынан, өз пайдаларына шешуге тырысады.

Шын мәнінде, салықтық жеңілдіктер салықтық міндеттемелерді төмендетуге бағытталған салықтық реттеу шаралары болып табылады. Бұл салықтан заңсыз жалтару арқылы салықтық міндеттемелерді азайтуға альтернатива ретінде қолданылуы тиіс. Бұған қоса, салықтық жеңілдіктерді оның кең мағынасы және тар мағынасы жағынан қарастыру қажет. Кең мағынасы тұрғысынан салықтық жеңілдіктер барлық жеңілдіктерді қамтиды: салықтық амнистия, бұрын төленген салықтарды қайтару, салықтық каникулдар, салықтық мөлшерлемелерді төмендету; инвестициялық премиялар, салықтық шегерімдер мен салықтық несиелер. Тар мағынада бүкіл салықтық жеңілдіктер тізімінен салықтық шегерімдерді немесе несиелерді, және басқа да элементтерді бөліп алады немесе тізімнен алып тастайды. /30/

Кәсіпорындарды салықтық реттеудің клесі міндеті – тиімді салық жүйесін жасау және қолдау, яғни тиісті салықтық бақылау жүйесін жасау. Осыдан, түптеп келгенде, тек салық жүйесінің тиімділігі емес, бүкіл экономикалық және қоғамдық игілік жағдайлар тәуелді болады.

Салықтық бақылауды салық механизмінің функционалды элементі, яғни кәсіпорындарды салықтық реттеудің құралы ретінде қарастыру қажет. Салықтық бақылаудың нақты қызмет етуіне негіз болатындардың қатарына мыналар жатады:

• құқықтық база – салық төлеушілердің құқықтық статусын анықтайды;
• ұйымдастырушылық қамтамасыз ету – салық төлеуші кәсіпорындарды және кәсіпкерлерді бақылаудың формалары мен әдістерін, олардың салық органдарымен қарым қатынастарын қарастырады;
• материалдық-техникалық қамтамасыз ету – оның мақсаты салық төлеушілер тарапынан да, салық органдары тарапынан да өздерінің міндеттерін барынша тиімді және уақтылы орындауды қамтамасыз ету.

Айта кету керек, салық органдары мен кәсіпорындар бір-бірімен ажырамас бірлікте болады. Сол себепті олардың арасындағы қарым-қатынастарды толық қамти алатын салықтық бақылау қажет. /40/

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ 

 

Салық жүйесі дегеніміз – бұл мемлекетте жиналатын салықтардың, сондай-ақ оларды ұйымдастырудың формалары мен әдістерінің жиынтығы болып табылады. Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік экономикалық реттеудің нақты құралы болып табылады. /3,4/

Салықтардың және салықтық сипаттағы алымдар мен төлемдердің тізімі Қазақстан Республикасының Салық кодексімен бекітіледі және 9 салық түрлерін қамтиды: 1) Корпоративтік табыс салығы; 2) Жеке табыс салығы; 3) Қосылған құн салығы; 4) Акциздер; 4-1) Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын ренталық салық; 5) Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері; 6) Әлеуметтік салық; 7) Жер салығы; 8) Көлік құралдары салығы; 9) Мүлік салығы.

Негізгі салық түрлерімен қоса Қазақстан Республикасының салық жүйесі алымдардың 12 түрін және төлемдердің 9 түрін, сонымен қатар мемлекеттік баждарды және кедендік төлемдерді қамтиды. /8/

Салықтан жалтару әдетте салық объектісін жасыру, салық базасын төмендету секілді басқа да жолдармен салық органдарына табыстардың немесе мүліктің бір бөлігі туралы мәлімет беруден бас тартуға келіп тіреледі. Қазақстан билік органдары тарапынан жіберілген кемшілік пе әлде қателік пе, алайда олар мұндай жағдайларды айтарлықтай қылмыс деп танымай, жәй ғана әкімшілік заң бұзушылық ретінде қарастырады. Салық төлеуден жасырыну әрекеттерімен салық органдары айналысады, олар, әдетте, сот процесінде қарастырылмайды. Мұндай әкімшілік заң бұзушылықтар үшін жәй айыппұлдармен немесе салықтарды өндіріп алумен ғана жазалайды.

Салықтан жалтару жағдайларында мемлекет салық органдары арқылы келесідей шараларды қолданады:

• оперативті жауап қайтару шаралары: банктік шоттар бойынша операцияларды тоқтатып қою, қаржылық-несилік ұйымдардағы қаржы қаражаттарын тұтқындау;
• қаржылық-құқықтық санкциялар: төленбеген салық сомасын толық өндіріп алу, табысты жасырғаны үшін айыппұл, қаржылық және салықтық құжаттаманы ұсынбағаны үшін айыппұл, салықтық төлемнің мерзімін кешіктіргені үшін өсімпұлдар, сондай-ақ жасырылған бүкіл мүлікті тәркілеу мүмкіндігі;
• әкімшілік жауапкершілік шаралары: салықтық заңнаманы бұзғаны үшін кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларына және азаматтарға айыппұлдар салу;
• қылмыстық жауапкершілік шаралары: заңмен бекітілген мөлшерде айыппұлдар салу, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, мүлікті тәркәлеу және т.с.с.

Сонымен қатар, Қазақстанның Салық кодексінде «Салықтық міндеттемені мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары» деп аталатын №49 бабы жалпы салық салу практикасына сәйкес салықтық міндеттемені өндіріп алудың мынадай тәртібін қарастырады:

• банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебінен;
• қолма-қол ақшалардың көмегімен;
• дебиторлардың қарыздары есебінен;
• салық төлеушінің қарамағындағы мүліктерді сату есебінен;
• мәжбүрлі ациялар эмиссиясы есебінен.

Салықтық заң бұзушылықтар туралы айта отырып, олардың белгілі бір кері нәтижелермен байланысты екенін ескерген жөн. Мұндай заң бұзушылықтар көп жағдайда салық төлеушінің бухгалтерлік және салықтық есеп жүйесіне тікелей байланысты болып келеді. Сол себепті теориялық және практикалық жетістіктерге сүйене отырып, бухгалтерлік және салықтық есепті жүргізу тәртібіне түзетулер енгізу қажет.

Салықтық тексерулер, салықтық бақылаудың негізгі формасы ретінде, есептік мәліметтердің нақтылығын анықтау, салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеудің, уақтылы және толық төленуін қамтамасыз ету үшін қолданылады. Салықтық тексерулерді жүргізумен қатар салық төлеушілердің салықтық мәдениетін көтеру мақсаты да жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтық тексерулер құжаттық және рейдтік болып бөлінеді. Өз кезегінде, құжаттық тексерулер кешенді, тақырыптық және қарсы тексерулер болып бөлінеді (ішкі түрлер). 

Кешенді тексеру деп салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлері бойынша салықтық міндеттемелердің орындалуын тексеруді айтады.

Кешенді тексерумен салыстырғанда, тақырыптық тексерулер жекелеген салықтардың түрлеріне немесе басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне қатысты, мысалға, қосылған құн салығына қатысты, жүргізіледі.

Қарсы тексерулер, егер де салық органы тексеру жүргізген кезде салық төлеушінің салықтық есебіндегі операциялардың дұрыстығын анықтау үшін осы салық төлеушімен байланысты үшінші тұлғалардан қосымша ақпараттар алудың қажеттілілігі туындаған жағдайда жүргізіледі. Қарапайым тілмен айтар болсақ, егер тексеру барысында бір компания қандай-да бір тауарларды екінші бір компаниядан сатып алғанын айтса, онда салық органдары аталған екінші компанияда осы операциялардың есепке алынғанын тексеруге құқығы бар. Бұл жағдайда мәміленің мерзімі, сатып алынған тауарлардың бағасы мен көлемі, мәміленің жалпы сомасы тексеруге алынады.

Рейдтік тексерулерге келетін болсақ, онда мұндай тексерулерді салық органдары жекелеген салық төлеушілердің салықтық заңнаманың талаптарын қадағалауы жөніндегі сұрақтар бойынша жүргізеді, атап айтар болсақ: салық төлеушінің салық органдарында салықтық тіркеу есебіне тұруы; фискалды жады бар бақылау-кассалық машиналарды қолданудың дұрыстығын, лицензияның немесе басқа да рұқсат беруші құжаттардың бар болуын; акциздік тауарларды өндіру, сақтау және сату ережелерінің қадағалануын; хронометраждық зерттеулерді жүргізу тәртібін.

Құжаттық тексерулер қандай-да бір жекелеген кәсіпкердің қызметін тексерумен байланысты болса, рейдтік тексерулер бір мезгілде бірнеше шаруашылық субъектілеріне қатысты жүргізіледі (мысалға, бір мезгілде бір көшеде, бір мөлтекауданда орналасқан салық төлеушілерді тексеру, немесе бірден бірнеше түнгі клубтарды тексеру секілді).

Қазіргі кездегі салықтық тексерулердің түрлеріне камералық тексерулер де жатады. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес камералық тексерулер салықтық бақылаудың жеке формасы ретінде қарастырылады.

Салық кодексіне сәйкес, камералық тексеру деп салық төлеушінің ұсынған салықтық есебін және басқа да құжаттарын зерттеу және талдау негізінде салық органының тікелей жүргізетін тексеруін айтамыз. Камералық тексеру тікелей салық органының орналасқан жерінде жүзеге асырылады.

 

Қордай ауданы әлі күнге дейін Жамбыл облысының жергілікті бюджетін және Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетін кіріс көздерімен қамтамасыз етуде өзіндік ролін атқарып келеді. Бұған оның бүкіл Жамбыл облысы бойынша бюджеттік түсімдердің 27% құрайтыны дәлел бола алады.

Талдау нәтижелері көрсеткендей, Қордай ауданы бойынша 2005 жылы бюджетке 757 039,5 мың теңге түскен, яғни бір оперативті жұмысшыға келеті ауыртпалық 31 543,3 мың теңнегі құраған.

2006 жылдын 1 қаңтарындағы есеп бойынша бюджеттің табыстар бөлігінің жоспардан артық орындалуы аймақтағы ірі кәсіпорындардан түскен салықтардың есебінен болып отыр. Мысалға, «Қаратау Кен» АҚ тау кен өндіріс кешені бойынша 419831,6 мың теңге көлемінде, немесе барлық түсімдердің 52,9% мөлшерінде кіріс түскен. Қордай энергия кешені бойынша 206 617,4 мың теңге, немесе барлық түсімдердің мөлшерінде13,4%, ал «Алтын Диірмен» АҚ бойынша 139 912,1 мың теңге, немесе жалпы түсімдердің 17,6% мөлшерінде кірістер түскен.

 

2005 жылдың 1 қаңтарында Қордай ауданы бойынша 235 кәсіпорын, соның ішінде 155 коммерциялылқ заңды тұлға, 29 бюджеттік ұйымдар, 30 филиалдар, 21 қоғамдық бірлестіктер тіркелген. Бұған қоса есепке кәсіпкерлікпен айналысатын 357 жеке тұлға және ауыл шаруашылығымен айналысатын 30 қожа шаруашылығы алынған.

Осылайша, соңғы жылдары тіркеуге алынған салық төлеушілердің саны артып келеді. Бұл жеке кәсіпкерлікпен айналысатын, бірінші кезекте патент негізінде, жеке тұлғалардың көбеюімен түсіндіріледі. Жалпы 2006 жылдың 1 қаңтарында корпоративтік табыс салығы бойынша 145 кәсіпорын есепке тұрған, солардың ішінде салық төлеуге тартылғандары 64 кәсіпорын бар.

Есепті 2005 жыл бойына жалпы құжаттық тексеруге 21 кәсіпорын алынған, олардың салмақ үлесі жалпы салық төлеушілердің 10,2% және салық төлеуге тартылған кәсіпорындардың 27,3% құраған.

Тексеруге алынған аталған кәсіпорындардың ішінен 10 кәсіпорында салықтық заң бұзушылықтар анықталып, 4163,3 мың теңге көлемінде корпоративтік табыс салығы және өсімпұлдар қосылған, соның ішінде 1394,2 мың теңге сома  немесе 33,5 % табыс салығы қосылып, 1384,7 мың теңге сомасы өндіріліп алынған, 246,3 мың теңге өсімпұл қосылып, 9,5 мың теңге өндіріліп алынған. Тексеру нәтижесінде шегерілген шығындардың сомасы 3607,3 мың теңгені құраға.

2006 жылдын 1 қаңтарына бюджетке төленбей қалған салықтық қарыздың сомасы 35495,0 мың теңгені (жалпы түсімдердің 4,7 %), өткен жылмен салыстырғанда салықтық қарыздардың сомасы мың теңгеге 11 627,5 немесе 24,7% азайған. Солардың ішінде корпоративтік табыс салығы бойынша қарыз 2781,7 мың теңгеге азайған. Қарыздардың төмендеуі негізінен «Алтын Инвест» АҚ бюджет алдындағы міндеттемелерін орындау үшін барлық шараларды қолданудың нәтижесінде, сонымен қатар төлем қабілетсіз кәсіпорындарды банкрот деп жариялаудың нәтижесінде мүмкін болып отыр.

2005 жылы барлығы 76 құжаттық тексеру жүргізілген (соның ішінде 42 кешенді тексеру, 23 тақырыптық тексеру және 11 қарсы тексеру), бұл 2004 жылмен салыстырғанда 11 тексеруге артық. Тексеруге 54 заңды тұлғалар және 22 жеке тұлғалар алынған.

Тексерулер нәтижесінде қосылған сомалар 13945,5 мың теңгені (соның ішінде салықтар 13402.4 мың теңгені, өсімпұлдар 543,1 мың теңгені) құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 2498,7 мың теңгеге артық.

Салынған айыппұлдар сомасы 2595,6 мың теңгені құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 167,3 мың теңгеге артық.

Қосылған салық және өсімпұлдар сомасының 9119,2 мың теңгесі өндіріліп алынған, бұл жалпы бюджет алдындағы міндеттемелердің 65,4% құрайды.

Осылайша, Қордай ауылы бойынша салықтардан жасырыну нәтижесінде бюджетке тиісті, алайда төленбей қалған сомалар талдауға алынған жылы біршама өскенін байқаймыз.

Салықтарды басқарудың мәні шет елдік практикада заңның мүмкіндік беретін барлық құралдарын, жолдарын және әдістерін қолдана отырып, өздерінің салықтық міндеттемелерін барынша төмендетуге немесе жасыруға келіп тіреледі. Бұған қоса, салықтық құқықта көптеген сұрақтар құқықтық норманы нақты анықталмаған немесе бірнеше мағына беретіндей анықталған болып табылады, бұл өз кезегінде заңның әлсіз тұстарын тиімді қолдана білуді қажет етеді. Бұл салада барынша «салықтық-экономиялық» жолдарды және әдістерді таңдау салық органдарының осыған қатысты жауаптарын жан-жақты болжамдауды және, тіпті керек болса, өздерінің құқықтарын салықтық ұтысқа ие болу толық пайдалану жөнінде салық органдарымен тікелей байланысқа түсуді де қажет етеді.

Ірі шет елдік компаниялар салықтан заңды жолмен де, заңсыз жолмен де жасырыну мақсатында арнайы қызмет бөлімшелерін құрып, оларды жоғары білікті салықтық сарапшылармен (эксперттермен) және заңгерлермен толықтырады. Сонымен қатар, көптеген жағдайларда олар жеке кеңес берумен айналысатын арнайы мамандандырылған заң және бухгалтерлік компаниялардың көмегіне жүгінеді.

АҚШ практикасында салықтардан қашып құтылудың негізгі үш жолы қоладнылады: табыстарды ауыстыру, салықты төлеу мерзімін ұзарту және капиталдан табыстарға салынатын түрлі салықтық мөлшерлемелер арасындағы арбитраж.

Салықтық ауыртпалықты төмендету жөніндегі нақты ұсыныстар әлі күнге дейін жоқ және болмақ та емес. Әрбір шаруашылық субъектісі өзінің орналасқан территориялық ерекшелігіне қарамастан өзінің қызмет ерекшеліктеріне ие. Алайда, кез-келген өнеркәсіптік дамыған елдерде корпоративтік менеджмент жүйесі әрекет етеді. Салықтық ауыртпалықты төмендетудің осындай заңды жолдарын қолдану Қазақстан Республикасы жағдайларында да белсенді қолданылуы тиіс.

 

Қордай ауданы бойынша Салық комитетінің мәліметтері бойынша рейдтік тексерулермен салыстырғанда басқа салықтық тексеру жұмыстарының аз нәтиже бергенін байқаймыз, бұл өз кезегінде жекелеген салық төлеушілердің табыстарының барлық түрлері бойынша мониторинг шараларын жүзгізуге мүмкіндік бермеді, нәтижесінде бүкіл аудан бойынша жекелеген салықтық жеңілдіктерді қолданушылардың ерекшеліктерін ескере бермейді.

Салық төлеушілер үшін кәсіпкерлік қызметті жүргізу жөнінде дәлелдерді көрсету бойынша білім беру, заң қызметтері, аудиторлық, консультациялық және бухгалтерлік қызметтер, жөндеу-құрылыс және тұрмыстық қызмет көрсету секілді салаларында айтарлықтай қиындықтар тудырады. Ал аталған қызметте үй шеңберінде көрсетілетін болса, онда кәсіпкерлік қызметті дәлелдеу тіпті де мүмкін болмай шығады. Мұнда тіпті рейдтік тексерулердің өзі де көмекетесе алмайды.

Көлік саласында қызмет көрсетумен айналысатын кәсіпкерлердің қызметін тексеру тіпті қиын, өйткені олардың жұмысы тек аудан бойынша ғана емес, бүкіл аймақ бойынша, республика бойынша жүрзілуі де ғажап емес.

Салықтық тексерулер үшін салық төлеушілерді ұтымды (рационалды) таңдауды қамтамасыз ету негізгі мәселе болып табылады, өйткені бұл мәселе шешілмейінше кәсіпорындарды сапалы түрде салықтық бақылау мүмкін емес. Таңдаудың жоғары тиімді жүйесін қолдану ғана салық органдарының күш-жігерін салықтық заң бұзушылықтар болуы нақты мүмкін салық төлеушілерді тексеруге жұмсауға мүмкіндік береді.

Жасырылған табыс көздерінің бар екенін анықтау мақсатында салық салушылар осындай қызметпен айналысатын кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелерін салыстырмалы талдауды жүзеге асырады.

Жеңілктерді қарастыратын схема бойынша кәсіпорындарға салық салу жұмысының перспективасын аймақтық жергілікті органдар бұзуы мүмкін. Егер олар аталған схема бюджетке қаражаттардың түсуін қамтамасыз етуін емес, бизнесмендердің салықтан құтылуына септігін тигізеді деп шешсе (бұл туралы біраз экономистер сөз қозғап жүр), онда шағын бизнеске салық салу бұрынғы қалпында қала бермек. 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Порохов Е.В., «Теория налоговых обязательств», Алматы – 2001
2. Ермекбаева Б.Ж. Лесбеков Г.А. Основы налогообложения. Алматы. 2005 –
3. Мельников В.Д., Ильясов К.К., «Финансы», Алматы -2005
4. Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан. — Алматы, Познание, 2000 г.
5. Юткина Т.Ф., «Налоги и налогообложение», Москва –2001
6. Аймаков Б. Налоговая система в условиях рыночных отношений, Финансы Казахстана, №8. – С. 12-14.
7. Налоговый кодекс «О налогах и других обязательных платежах в бюджет»
8. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы. 2004. – 160 с.
9. Баязитова А. Малый бизнес: проблемы развития. // Мысль, Алматы, № 2 1999 г.
10. Баймуратов. У «Национальная экономическая система» — Алматы 2001т.
11. Мельник Д.Ю. «Налоговый менеджмент» – Москва: Финансы и статистика 2002 г.349стр.
12. Вареха Ю.М. «Влияние российской налоговой системы на коэффициент чистой рентабельности продаж и некоторые, важные для экономики следствия»// Менеджмент в России и за рубежом, №4 2006 г.
13. Юткина Т.Ф. «Налоги и налогообложение» — Москва 2000 г.
14. Оспанов М.Т. «Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений» Санкт-Петербург 2001г.
15. Хан Дитгер «Планирование и контроль: концепция контроллинга» — Москва 2000 г
16. Арабкин В. «Сколько весят налоги». Алматы: «Аян-адет» 2000 г. 40с.
17. Русакова И.Г., Кашин В.А. «Налоги и налогообложение» — Москва» Финансы, ЮНИТИ» 2003 г.
18. Сержантов К.А. «Как уменьшить налоги законными способами» — Алматы 1997г.
19. Адырбеков И.А. Стратегическое развитие предприни­мательства: теория и практика становления рыночной экономики Казахстана. — Алматы, Казахстан, 2000 г.
20. Аттапханов К.А. Налоговая система как составляющая экономи­ческой безопасности Казахстана. //Вестник по налогам и инвестициям, — №5. – С
21. Худяков А.И., «Теория налогообложения», Алматы – 2002
22. Еспаев С. Рыночные основы и механизмы налогообложения в Ка­захстане. //Столичное обозрение, 15 января 2001.
23. Ошакбаев Т. «Что является налоговым нарушением», Начнем с понедельника12.05.2002
24. Оспанов М. Наиболее слабым звеном в нашей налоговой системе остается налоговое администрирование. //Вестник по налогам и ин­вестициям, 2002. — №2
25. Ромлекулов А.С. Контроль как приоритетное направление в по­полнении доходов бюджета. //Финансы Казахстана, — №5
26. Арыстанбаева С.С. Проблемы налогового регулирования эконо­мики среднеазиатских республик // Вестник КазГАУ . 2002. — №12.
27. Положение о Налоговом комитете по Кордайскому району Жамбылской области от 01.03. 2004 г.
28. Конституция (Основной закон) Республики Казахстан. Алматы, 1995Указ
29. Отчет Налогового Комитета по Кордайскому району Жамбылской области за 2003-2005 гг.
30. Черник Д.Г. «Налоги и финансовая система зарубежных стран», Москва – 2003
31. Илимжанова З.У. «Управление и прогнозирование налогов»- Алматы 2000 г.
32. Горбунов А.Р.» Налоговое планирование и создание компаний за рубежом» — Москва 1999 г.
33. Акуов Т. «Малому бизнесу – малые налоги», 21 век , 4.02.2003 г.
34. Адасбаев Б. «Анализ развития МП в РК» , Аль-Пари , 2004 г.
35. Адамов В. Программа Алматинской Ассоциации пред­принимателей// Налоговые вести, 03.03.2000 г.
36. Бекбасаров А.У. Налогообложение индивидуальных предпринимателей. // Малый  и  средний  бизнес, 05.2004.
37. Алипов А. Воздействие налогообложения на развитие малого и среднего бизнеса //Азия: Экономика и жизнь, — №13
38. Ермекбаева Б.Ж. К вопросу совершенствования налоговой систе­мы РК//Вестник КазГАУ, — №8
39. Асанов Ж. Малому бизнесу мешают многочисленные контролеры.// Налоговые вести,05.2000 г.
40. Лукпанов Ж.О., «Налогообложение предпринимательской деятельности в Республике Казахстан: состояние и перспективы», Алматы – 2004

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 кесте – Қазақстандағы әкімшілік салықтық заң бұзушылықтар

 

№	Заң бұзушылық түрлері
16	Салықтық есепке тұру мерзімін бұзу
17	Салық салу объектісінің есебін жүргізбеу немесе оның есебін заң бұзу арқылы жүргізу
18	Салық салу объектілерін жасыру
19	Салықтық декларацияны уақытында немесе мүлдем ұсынбау немесе салықтық декларацияға бұрмаланған мәліметтерді енгізу
20	Салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді дұрыс есептемеу
21	Заңды және жеке тұлғалардың табыстарынан табыс салығын дұрыс ұстамау
22	Салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке уақтылы немесе толық төленбеуі
23	Салық қызметі органдарының жұмысшыларын салықтарды есептеу және төлеу бойынша құжаттарды тексеруге жібермеу немесе басқа да әрекеттер қолдану
24	Салық органдары мен олардың жұмысшыларының заңды талаптарын орындамау
25	Салық төлеушінің ашқан есеп және басқа да шоттары туралы салық органдарына хабарламау
26	Салық төлеушіден салықтардың, айыппұлдардың, өсімпұлдардың сомасын өндіріп алу жөніндегі салық органдарының инкассолық талаптарын орындамау;
27	Заңды тұлғаны, оның филиалын немесе өкілеттілігін заңды мемлекеттік тіркеуден өткізбей қызмет ету
28	Кәсіпкерлік қызметті лицензиялық және инвестицилық ережелерді бұза арқылы жүргізу
29	Салық органдарының ережелерін қадағаламау
30	Салық органдарының жұмысшыларын жүргізілген операцияларды тексеруге жіберуден бас тарту
Ақпарат көзі: Сейдахметова Ф.С. «Налоги в Казахстане», Алматы – 2002, 22-бет

 

 

Аты-жөні	Қайнарбаева А.
Топ	Ф-03-1
Тақырып	Салықтан жалтару мәселелері
Бөлім	1
Оқу жылы	2006/2007

 

 

 

 

 

 

 

2 кесте – Камералық және құжаттық тексерулердің артықшылықтары мен кемшіліктері

 

Тексеру түрі	Артықшылықтары	Кемшіліктері
Камералық тексеру	— салық органының орналасқан жеріне қарай ұсынылған ақпа-раттар негізінде барлық бухгал-терлік есептерді және есеп айырысуларды тексеру;	— ірі елді-мекендерде тексеруді жүргізудің қиындығы;
		— үлкен уақыт шығындары және көптеген салықтық есептеулер;
	— салық төлеушінің түрлі мәлімет-терді салық органдарына уақы-тында ұсыну тәртібін тексеру (ағымды аванстық төлемдер және басқа да құжаттар).	— жекелеген есептеулердің анықталмағандығы және қарама-қайшылығы және бастапқы құжаттар негізінде түсініктемелерді қажет етуі.
Құжаттық тексеру	— алдын-ала құрылған жоспар немесе қандай-да бір өзгерістер бойынша тексеру;	— көптеген объективті және субъективті факторларға тәуелділігі;
	— есептің жағдайын субъективті бағалау мүмкіндігі;	— салық жұмысшылары мен кәсіпорын басшылары арасындағы сөз байлаулар;
	— есеп жүргізудегі және салықтық есептеулердегі қателіктерді болашақта жою мүмкіндігі;
		— тексерушінің біліктілігінің жетіспеушілігі, заңдағы өзгерістер мен толықтыруларды білмеуі
	— нақты себеп-салдарлы байла-ныстарды анықтау
	— әрі қарай қателіктерді болдырмас үшін тексеру актінде нақты заң бұзушылықтарды көрсету.	— салықтық заңнаманың жекелеген ережелерін салық төлеушіге түсіндіре алмауы

Ақпарат көзі: Сейдахметова Ф.С. «Налоги в Казахстане», Алматы – 2002, 21-бет

 

 

Аты-жөні	Қайнарбаева А.
Топ	Ф-03-1
Тақырып	Салықтан жалтару мәселелері
Бөлім	1
Оқу жылы	2006/2007

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 кесте – Қордай ауданы бойынша бюджетке салықтар және басқа да төлемдер бойынша кірістерді талдау, мың теңге

 

Көрсеткіштер	Код	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.
1	2	3	4	5
Жергілікті бюджеттің кірістері
Заңды тұлғалардың табыс салығы	1	77936,8	191677,9	194498,2
Әлеуметтік салық	2	116621,2	141479,8	159442,9
Жеке тұлғалардың табыс салығы	3	38465,0	53827,9	55859,8
Кәсіпкерлердің табыс салығы	4	2729,7	1394,5	792,6
Заңды тұлғалардың мүлік салығы	5	15163,4	14257,5	13231,6
Жеке тұлғалардың мүлік салығы	6	691,8	655,2	696,6
Жер салығы	8	45492,1	31404,0	39906,1
Заңды тұлғалардың көлік құралдары салығы	10	2334,4	3533,7	3811,9
Жеке тұлғалардың көлік құралдары салығы	11	3325,1	6056,5	5502,0
Біртұтас жер салығы				38,7
Акциздер	19	164,8	960,7	1571,3
Жер учаскелерін сатудан түскін кірістер	23
Су үшін төлемдер	26	2190,8	2218,3	1966,1
Жеке тұлғаларды тіркеуден алымдар	30	625,9	785,9	232,9
Лицензиялық алымдар	31	710,0	595,9	214,8
Заңды тұлғаларды тірекеуден алымдар	32	206,9	74,3	20,4
Акциондардан алымдар	39		32,4	20,4
ҚР нарықтарында тауар сатқаны үшін алымдар	40	1482,9	1401,9	1186,6
Жер құқығын сатып алу	76	1138,3	1857,5	1266,9
Мемлекеттік баж	77	1988,3	621,3	773,1
Арендалық төлемдер	78	189,7	359,7	555,7
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер	80	6085,1	9652,7	10336,0
Әкімшілік санкциялар мен айыппұлдар	81			1206,8
Коммуналдық меншікті жекешелендіру	88	3328,3
Жергілікті бюджетке салықтық емес төлемдер	96	2476,5	2267,7	3100,4
Барлығы жергілікті бюджет бойынша		323347,0	465115,3	496231,8
3 кестенің жалғасы
1	2	3	4	5
Республикалық бюджеттің кірістері
Заңды тұлғалардың табыс салығы	1	77936,9	191678,0	194498,3
Қосылған құн салығы	14	58440,5	84899,5	45682,5
Дивидендтер	70	43,3
Акциздер	19	4731,7	5442,3	5331,9
Паспорт бергені үшін төлемдер	23			3031,7
Жер қойнауын қорғау қоры (роялти)	28	16640,8	58,4	1303,3
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер	80	6085,1	9652,7	10336,0
Мемлекеттік мүлікті сатудан түсімдер	83			15,2
Әлеуметтік салық	84	1916,7	32887,6
Салықтық емес түсімдер	95	1888,7	3576,8	608,8
Барлығы Республикалық бюджет бойынша		167683,7	328195,3	260807,7
ЖАЛПЫ бюджет бойынша		491030,7	793310,6	757039,5

Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Аты-жөні	Қайнарбаева А.
Топ	Ф-03-1
Тақырып	Салықтан жалтару мәселелері
Бөлім	2
Оқу жылы	2006/2007

 

 

 

 

 

 

 

4 кесте – Қордай ауданы бойынша 2003-2005 жылдары есепке тұрған салық төлеушілердің саны

 

Салық төлеушілер	01.01.2003ж.	01.01.2004ж.	01.01.2005ж.
Заңды тұлғалар	181	230	235
Қожа шаруашылықтары	13	21	30
Куәлік бойынша қызмет ететін жеке тұлғалар	8	16	13
Патент бойынша қызмет ететін жеке тұлғалар	220	330	344
БАРЛЫҒЫ	422	576	622
Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Аты-жөні	Қайнарбаева А.
Топ	Ф-03-1
Тақырып	Салықтан жалтару мәселелері
Бөлім	2
Оқу жылы	2006/2007

 

 

 

 

 

 

 

5 кесте – Қордай ауданы бойынша салық комитетінің салық жинау бөлімінің жұмысын талдау, мың теңге   

 

Көрсеткіштер	2004	2005	Ауытқулар, +/-
1	2	3	4
1.Бюджетке қарыз салық төлеушілердің жалпы саны	44	8 141,0	+8097,0
Соның ішінде заңды тұлғалар	44	42	-2
Бюджетке қарыздың жалпы сомасы	84558,9	58 708,5	-25850,4
Соның ішінде: 1) негізгі төлем, соның ішінде:	47122,4	35 495,0	-11627,5
Корпоративтік табыс салығы	6070,8	3289,1	-2781,7
2) өсімпұлдар	30530,6	19 164,7	-11365,9
3) айыппұлдар	6905,9	4 048,8	-2857,1
2. Бюджетке қарызы бар жеке тұлғалар	0	8 099,0	8 099,0
Жеке тұлғалардың бюджетке қарыздарының жалпы сомасы (104102, 104302, 104402 кодтары бойынша)	0	5371,1	5371,1
Соның ішінде: 1) негізгі төлем	0	4 711,3	4 711,3
2) өсімпұлдар	0	659,8	659,8
3) айыппұлдар	0	0,0	0,0
3.Қызмет етпей тұрған қарыз салық төлеушілер саны	30	16	-14
Қызмет етпей тұрған ұйымдардың бюджетке қарызының жалпы сомасы	38708,0	4301,4	-34406,6
Соның ішінде: 1) негізгі төлем	24917,0	2 084,5	-22832,5
2) өсімпұлдар	11169,0	1 754,5	-9414,5
3) айыппұлдар	2622,0	462,4	-2159,6
4. Уақытынд орындалмаған салықтық міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету жолдары
Берілген ескертулердің сомасы	16	24		8
Қарыз сомасына	28484,0	21053,0		-7431,0
Банктік шоттар бойынша операцияларды тоқтату
— ескерту берілген қарыз салық төлеушілердің саны	0	2		2
— ескертулердің саны	0	2		2
— қарыздың сомасы	0	7 427,6		7427,6
Мүлікті пайдалану құқығын шектеу туралы шешімдер	4	2		-2
Мүліктің тізімі алынған қарызгер салық төлеушілер	4	2		-2
— қарыздың сомасы	4258,6	9 036,8		4778,2
5. Бюджет алдындағы қарызды мәжбүрлеп орындату шаралары
Берілген ескертулердің саны	18	50		32
Қарыз сомасына	50779,3	76060,4		25281,1
5 кестенің жалғасы
1	2	3		4
Салық төлеушінің банктік шоттарына жіберілген инкассолық ескертулер
— ескертулер саны	196	96,0		-100
— қарыздың сомасы	26712,5	18 698,3		-8014,2
— соның ішінде бюджетке өндіріп алу ескертулерінің саны	92	53,0		-39
— қарыздың сомасы	10236,4	10 100,3		-136,1
Қолма-қол ақшалар есебінен өндіріп алды
— қарызгерлердің саны	5	2,0		-3
— өндіріп алу актілері	18	12,0		-6
— қарыздың сомасы	372,6	175,0		-197,6
Салық төлеушілердің дебиторларына инкассолық ескертулер жіберілді
— қарыз сомасы туралы ескерту алған дебиторлар саны	6	2		4
— қарыздың сомасы	7672,3	2078,5		-5593,8
— инкассолық ескерту алған дебиторлар саны	2	0		-2
— ескертулер саны	2	0		-2
— қарыздың сомасы	356,6	0		-356,6
соның ішінде: негізгі төлем	13973,0	17679,1		3706,1

Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Аты-жөні	Қайнарбаева А.
Топ	Ф-03-1
Тақырып	Салықтан жалтару мәселелері
Бөлім	2
Оқу жылы	2006/2007

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6 кесте – Жүргізілген тексерулер және анықталған салықтық қарыздар бойынша жұмыстарды талдау

 

Көрсеткіштер	2004 ж.	2005 ж.	Ауыт-қулар, +; —	%
1. Жүргізілген құжаттық тексерулер	65	76	11	117,0
соның ішінде заңды тұлғаларды	48	54	6	112,5
жеке тұлғаларды	17	22	5	129,4
2. Қосылған сомалар	11446,8	13945,5	2498,7	121,8
соның ішінде салықтар	10420,0	13402,4	2982,4	128,6
өсімпұлдар	1026,8	543,1	-483,7	52,9
3. Айыппұлдар	2428,3	2595,6	167,3	106,8
4. Өндіріліп алынған сомалар	11059,0	9119,2	-1939,8	82,4
соның ішінде салықтар	10145,6	9038,9	-1106,7	89,1
өсімпұлдар	913,4	80,3	-833,1	8,8
5. Өндіріп алынған айыппұлдар	1759,6	757,1	-1002,5	43,0
6. Өндіріп алу пайызы	96,6	65,4		67,7
соның ішінде салықтарды	97,4	67,4		69,2
өсімпұлдарды	89,0	14,8		16,6
7. Айыппұлдарды	72,5	29,2		40,5

Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Аты-жөні	Қайнарбаева А.
Топ	Ф-03-1
Тақырып	Салықтан жалтару мәселелері
Бөлім	2
Оқу жылы	2006/2007