Дипломдық жұмыс. ҚР салық салуды құқықтық реттеудiң маңызды жақтары мен мәселелерi

                                     М А З М Ұ Н Ы:

 

К I Р I С П Е
I- тарау. Салықтық қызметтiң негiздерi   I.1 Салықтық құқықтық қатынастардың теориялық негiздерi. I.2 Салықтың түсiнiгi және белгiлерi.
II-тарау. Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттiң салық жүйесi ІІ.1. ҚР салықтар  және  салық  жүйесін  ұйымдастыру II.2 Салықтардың қоғамдағы мәнi мен маңызы. II.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасу ерекшелiктерi. II.4 Америка Құрама Штаттарының салық жүйесi. II.5 Ұлыбританияның салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуының ерекшелiктерi.
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы………………………………………………………….   Пайдаланылған әдебиеттер………………………………………

 

 

 

 

        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

К I Р I С П Е

Мен өз диплом жұмысында ҚР салық салуды  құқықтық реттеудiң маңызды жақтары мен мәселелерiн көрсетуге тырыстым. Қазақстан үшiн де 90-шы жылдар өте бiр қиын кез болды. Кеңестер Одағының тарауымен Егемендi Қазақстан үкiметi мен азаматтарының алдында көптеген шешуiн табуды қажет ететiн мәселелер тұрды. Бұл кезеңде мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру мәселесiн шешу, рыноктық инфраструктураны құру, яғни батыс елдерiнде жүздеген жылдар бойы табиғи жолмен дамып қалыптасқан нарықтық механизмдер мен институттарды құру қажет болып табылды.

Ал салық түсiнiгiне келсек, салық- бұл жеке адамдардың, кәсiпорындардың не мекемелердiң жергiлiктi немесе мемлекеттiк бюджетке төлейтiн мiндеттi төлемi. Қоғамның таптарға бөлiнуiне және мемлекеттiң пайда болуына байланысты туған. Мемлекеттiң шығындарын қаржыландыруға жұмсалады. Салықтың әлеуметтiк-экономикалық мәнi, оның құрылымы мен рөлi қоғамның экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттiң табиғаты мен және қызметiмен анықталады.

Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңарумен бiрге қалыптасады.

Әрбiр мемлекетте өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр мөлшерде қаржы көздерi қажет. Салықтар-мемлекеттiң тұрақты қаржы көзi.

Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады.

Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн, олардың экономикалық маңызын түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметiне тiкелей қатысты. Қандай да болмасын мемлекеттiң өсiп дамуының материалдық базасы қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар көздерге салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердiң жататыны белгiлi.

Салықтық құрылыс елiмiздiң салық жүйесiнiң ұйымдастырылуы құрылысын және оның құрылымындағы құрамдас бөлiктерiнiң өзара қарым қатынастарын белгiлейдi.

Ашып айтқанда мемлекеттiң заңды және жеке тұлғалармен арасындағы қаржылық қатынастарының, салық салу жолдарымен тәсiлдерiнiң, нысандарының және салықтар мен алымдардың жиынтығы сондай ақ салық саласындағы заң актiлерiмен салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттiк басқару және салық қызметi органдарының жиынтығы елiмiздiң салық жүйесiн құрайды. Ендi салық жүйесiнiң құрамындағы құрамдас элементтерi бойынша сипаттасақ, онда оның салықтар мен салық салу жолдарының, нормативтiк актiлер, нұсқаулар, әдiстемелiк құжаттар жиынтығынан, яғни салық механизмiнен және салық салу саласындағы басқару органдарымен салық қызметi органдарынан құралатынын көремiз.

Қандай да болмасын мемлекеттiң атқаратын қызметiнiң ең маңызды, басты түрi мемлекеттiк кiрiстердi қалыптастыру екенi бiзге белгiлi.

Мемлекеттiк кiрiс деп, мемлекет қарамағында әр түрлi түсiм көздерiнен келiп түсетiн және оның өзiне тән мiндетiн шешуге, сондай ақ функцияларын жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттiк кiрiстердiң қатарынан салықтар да өзiне тиiстi, өте маңызды орын алады.

Салықтардың, салықтық құқықық мемлекеттерiмен қатар пайда болуы олардың құқықтық табиғатын, мәнiн ашып көрсетедi. өйткенi сол кездерден бастап мемлекетте әлеуметтiк әдiлеттiлiк, демократиялық және құқықтық принциптерi өндiрiс құралдары мен жабдықтарына негiзделуi де мемлекеттң салық жүйесiмен шартталған болатын.

Ары қарай жұмыста ҚР салық салуды құқықтық реттеу ерекшелiктерi, құқықтық реттелуi және т.б. мәселелер қаралады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I-ТАРАУ

Салықтық қызметтiң негiздерi

 

I.1.Салықтық құқықтық қатынастардың теориялық негiздерi.

Қоғамымызда туындайтын әралуан құқықтық қатынастар да өздерiне тиесiлi орнын алады. Қалыптасқан дәстүр бойынша салықтық құқықтық қатынастарды қарастырмастан бұрын жалпы құқықтық қатынастардың түсiнiгi мен мәнiн айыра бiлуiмiз қажет. Белгiлi ғалым С.С Алексеевтiң айтуынша «құқықтық қатынастар – бұл мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен мiндеттердiң болуымен сипатталатын, құқықтық нормалар негiзде пайда болатын, тұлғалардың арасындағы жекелеген қоғамдық байланыс».

Осы берiлген айқандама негiзiнде құқықтық қатынастарды өзiне тән кейбiр белгiлерiн бөлiп шығаруға болады.

Бiздiң ойымызша, ең басты белгiсi тұлғалардың арасындағы олардың құқықтары мен мiндеттерi арқылы байланысы, яғни айрықша қоғамдық байланыс.

Бұл жерден құқықтық қатынасқа қатысушылардың бiр-бiрiне қатысты белгiленген жағдалардың болатынын байқаймыз. Демек екi  жақтың да өздерiне тән заң құқықтары мен мiндеттерi болғандықтан және осы құқықтар мен мiндеттердiң мызғымас, бiыңғайлығының арқасында екi жақ бiр бiрiне құқықтық қатынасқа қатысушылар ретiнде қарайды, яғни олар өзара байланысқан.

Құқықтық қатынастардың келесi белгiсi осы тараптардың арасындағы байланыс мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен қорғалады. Қандай да болмасын тұлға субъективтiк заңи құқықтар мен мiндеттерге ие болған кезден бастап, бiрден мемлекетке қатысты ерекше жағдайға тап болады.

Құқықтық қатынастардың келесi бiр маңызды белгiсi заңды айғақтарға байланысты құқықтар мен мiндеттердi нақтыландырудан тұрады. Осы жөнiнде Р.Халфина былай деп айтқан болатын «құқықтық қатынас ұғымының құндылығы оның құқықтық нысанымен көмкерiлген нақты шынайы қоғамдық қатынастарды көрсетуiнде».

Бұл жерде айта кететiн бiр жәйт заңды айғақтарға қарамастан құқықтық реттеу бар жерде жалпыға бiрдей құқықтар немесе жалпыға бiрдей мiндеттер жөнiнде сөз қозғалады сонда да болса заң әрбiр құқық субъектiсiне арналады. Құқықтық реттеу әрқашанда нақты құқықтар мен мiндеттердiң болуымен көрiнiс табады.

Ал олардың (құқықтар мен мiндеттердiң) көлемi мен мазмұны және белгiленуi мүмкiндiгi заңда айғақтарға байланысты болады, яғни бұл жерден нақты құқықтық қатынастар туралы айтылғанын байқаймыз.

Оның ерекшелiгi мынада құқықтық нормадағы тәртiптiң жалпы ауқымы жүзеге асырылатын нақты жағдайларға байланысты тұлғалар бойынша және өкiлеттiлiк құрамында нақтыландырылады.

Нақты құқықтық қатынастар жөнiнде Л.С. Явич мынадай анықтама бередi: «құқықтық жүзеге асырудың ұтымды айрықша нысанының оның жалпы қоғамдық қатынастарға, жалпы тәртiпке, жүрiп – тұруға емес, тек нақты тұлғалардың әрекеттерiне ықпал ете алатын ерекше мүкiндiгiмен толық сәйкес келiнде».

Құқықтық қатынастар өзге қоғамдық қатынастарға қарағанда мынадай өзгешелiктермен ерекшеленедi:

1. Әрқашанда ықпалды (ерiк бiлдiретiн) сипаттама болады;
2. Объективтiк және субъективтiк құқықтарды жүзеге асыру насаны болып табылады;
3. Олардың субъектiлерiнiң әрекеттерi өте нақты белгiленген субъектвтiк құқық пен заңды мiндеттер көлемiнде жүзеге асырылады;
4. Олар тиiстi заңды айғақтардың болуына байланысты туындайды соларға байланысты өзгередi немесе тоқтатылады;
5. Бұлар әрқашанда қозғалыстаболатын құқықтық құбылыстар, сондықтан құқықтық қатынас мәселелерiн субъективтiк заңды құқықтар мен мiндеттердi, олардың адамдардың жүрiп – тұруында көрiнiс табуын есепке ала отырып қарастыру қажет. Құқықтық қатынас өте күрделi құрылым болып табылады. Оның белгiлi бiр iшкi құрылысы болады.

Құқықтық қатынастардың, құрамына, егер оны материалдық мәнi мен заңды нысананың бiрыңғайлығы тұрғысынан алсақ мына негiзгi элементтер кiредi:

1. құқықтық қатынастың мәнi;
2. құқық субъектiлерi;
3. құқықтық қатынас объектiлерi. Мәнi бойынша заңды және материалдық болып екiге бөлiнедi. Құқықтық қатынастардың заңды мәнi субъективтiк заңды құқық пен мiндеттерi болып табылады. Ал материалдық мәнiне өкiлеттiлiк берiлген тұлға жүзеге асыра алатын сондай-ақ заңи мiндеттелген тұлға жүзеге асыруға мiндеттi нақты жүрiп – тұру жатады.

Ресейлiк ғалым С.Н.Братусътiң айтуынша құқықтық қатынастардың мәнiне тек оған қатысушылардың құқықтары мен мiндеттерi ғана емес, сонымен бiрге сол құықтар мен мiндеттерге сәйкес жүзеге асырылатын нақты жүрiс-тұрыстардыңәралуан мазмұны да (экономикалық, өктем — ұйымдастырушылық, әлеуметтiк  — мәдени және басқа) жатады. Бұл жерде құқықтық қатынастардың мәнiнiң толық ашылып көрсетiлгенiн байқаймыз.

Құқықтық қатынастардың қозғалысы олардың субъектiлерiнiң әрекеттерiне байланысты болады. Құқық субъектiсi заңды ғылым мен практикалық маңызды категорияларының бiрi болып саналады. Субъектiлерсiз құқықтық қатынастар туындамайды. Құқық субъектiлерiнiң өздерiне тән екi негiзгi белгiсi бар: бiрiншiден, бұл өз заңды құқықтар мен мiндеттерге ие бола алатын тұлға, қоғамдық қатынасқа қатысушы болып табылады.

Бұл жағдайда тұлғаның белгiлi бiр қасиеттерi болуы қажет. Мысалы: сырттай ерекшеленуi; өз бетiмен болуы; өз бетiмен өз еркiн қалыптастыруға, бiлдiруге, жүзеге асыруға қаблеттi болуы Екiншiден, бұл құқықтық қатынастарға шынайы қатыса алатын тұлға, яғни заңды норманың күшiмен құқық субъектiсi болған тұлға. Бұлжерде екi негiзгi құрылымдық элементi бар құқық субъектiлiгi туралы сөз қозғалып отыр. Бiрiншi құқық қаблеттiлiгi яғни құқыққа ие болу мiндеттердi орынгдау қаблеттiгi екiншiсi әрекет қаблеттiгi.

Құқықтық қатынас субъектiлерiне азаматтар қоғамдық бiрлестiктер мемлекеттiк органдар, заңды тұлғалар және смемлекет жатады.

Құқықтық қатынастың соңғы элементi-объектiсi субъектiлердiң субъектiлiк заңды құқықтары мен мiндеттерi бағытталған қоршаған ортаның құбылыстары яғни субъектiлердiң мүдделерi мен мұқтаждық субъектi мен тiкелей байланыстырылылмайды, яғни өзгеше, арнайы түсiндiрсек объектiлер қққатынастарға қатысты қарастырылады» деп тұжырымдайды А.Дудин. тарын қанағаттандыруға қажеттi немесе қанағаттандыра алатын материалдық және материалдық емес игiлiктер болып саналады «Заңи ғылымда объект категориясы ұқықты

Объектiлер ретiнде мемлекет, құқықтық тәртiп тарапынан танылған құбылыстарды атауға болады. Көптеген қоғамдық қатынастар бастапқы кезде өздi өздерiмен болғанымен, кейiнен белгiленген жағдайлардың туындауына байланысты құқықтық нысанды көрiнiс табады. Ал басқа да қоғамдық қатынастар тек құықтық қатынастар түрiне өмiр сүре алады, егер осы қатынастарзаңи сипатын жоғалтқан болса, онда олар тоқтатылады. Осындай қатынастарға қаржылық қатынастар жатады.

Салықтық құқықтық қатынастар өздерiне орай, қаржылық құқықтық қатынастардың бiр түрi болып табылады. Сонда да болса бұл қатынастарды қаржылық құқықтық қатынастардан айыруға себеп болатын ерекшелiктер бар екенiн бiлуге тиiстiмiз.

Салықтық — құқықтық қатынастар деп мемлекет пен салық төлеушiлердiң арасында қаржылық құқықтық нормалар негiзiнде  туындайтын қоғамдық байланыстарды айтамыз. Бұл жерде басты ерекшелiктер былайша сипатталады: мемлекетте салық төлеушiлерден салық төлеудi талап етуге қажеттi субъективтiк құқығы бар: ал салық төлеушiлерде оларды төлеу жөнiндегi заңды мiндеттерi бар. Осы салықтық қатынастар әрқашанда мүлiктiк сипатта болады (ақшаның өзiн мүлiк деп есептеуге болады), сондай-ақ салық төлеушi мпемлекетке белгiленген саланы төлеуге мiндеттi болғандықтан бiржақты сипатта да болуы ықтимал. өйткенi мемлекет тарапынан салық төлеушiге қатысты ешқандай мүлiктiк мiндеттеме қабылданбайды. Бұл қатынастар мемлекеттiк мәжбүрлеу күшiмен қорғалады. Мемлекет салықтан жиналған қражаттарды мемлекеттiк бюджетте көөзделген мақсаттарғажұмсауға мiндеттенедi. Барлық қаржылық құқықтық қатынастар сияқты салықтық құқықтық қатынастар да тек мемлекет еркiне сай және тек қаржылық — құқықтық нормалардың негiзiнде пайда болады. Мемелекет өзiнiң мұқтаждықтары мен мүдделерiн қанағаттандыруға қажеттi ақша ресурстарын әрдайым, тұрақты түрде қалыптастыруды көздей отырып қаржылық құқық  нормаларының негiзiнде осы айтылған жағдайларды жүзеге асырудың қоғамдық байланыс нсанасындағы моделiн құрады. Осы туындайтын халықтық құқықтық қатынастар алғашқы кезде тек заңды мәнiмен сипатталады да, кейiннен бiрте– бiрте заңды нысан субъектiлердiң жүрiс-тұрысында материалдық көрiнiс таба бастайды. Құқық бұл жерде реттеушi функцияны орындайды, яғни ол салықтық құқықтық қатынастарды заңды нысанды безендiредi. Осы қатынастар кейiннен қатысушылардың айтарлықтай әрекеттерiнiң нәтижесiнде нақты мазмұны ие бола отырып толыққанды қоғамдық қатынастарға айналады.

Сондықтан ешқандай салықтық қатынастар құқық нормаларынан тыс бола алмайды. Салықтық құқықтық қатынастардың туындауы заңдарға яғни жоғары заң күшi бар актiлерге байланысты. өте маңызды басты әрi күрделi қоғамдық қатынастар болғандықтан, оларды заң шығару арқылы белгiлеп,бекiту және реттеу қажеттiлiгi бiрiншi кезекте тұратыны ешкiмге құпия емес емес шығар. Салық жүйесi мен әрбiр нақты төмен түрiнiң ұлттық табысты бөлу, қайта бөлу процесiне, заңды және жеке тұлғалардың табыс мөлшерiнен айтарлықтай табыс мөлшерiнен айтарлықтай ықпал етулерiне байланысты экономикалық және әлеуметтiк саяси маңызы, екiншiден осы саладағы мемлекеттiң бiрыңғай қаржы саясатын құқықтық қамтамасыз ету қажеттiлiгi және жергiлiктi жерлерде салықтар мен салық емес төлемдердi енгiзу мүмкiндiгiн болдырмау.

Салықтық құқықтық қатынастар әрқашанда жекелей жiктеу сипатында болды. Оның себебi салықтық құқықтық қатынастың әрбiр қатысушы нақты жекелей белгiленген. Қандай да болмасын салықтық құқықтық қатынастардың мiндеттi қатысушысы әрқашанда мемлекет болса, сол қатынастардың екiншi жағында құқық нормасында көрсетiлген нақты жекелей айқындалған жиынтық белгiлерi бар салық төлеушi тұрады.

Мемлекет тарапынан салықтар жөнiндегi заң қабылданған кезде оны салық төлеушi өзiнiң  мызғымас мiндетi ретiнде ерiктi түрде толығымен және уақытылы орындайды.

Бiрақ салық төлеушi өз мiндетiн орындаудан бас тартқан жағдайда немесе мемлекет алдына өз талаптарын қойса, онда мемлекеттiң салық төлеушiнiң мiндетiн орындау жөнiнднгiқұқығы бiрiншi орынға шығады.

Осы жағдайда мемлекет өзiнiң өктем өкiлеттiлiгiн салық төлеушiнi мемлекеттiк мәжбүрлеу тәсiлдерiн тiкелей қолдпну арқылы жүзеге асырады. Сонымен қатар салық төлеушiнiң өз мiндетiн орындамауы оның құқықтарын қорғау жөнiндегi қатынастардың туындауына себеп болады. Басқаша айтсақ салық төлеушi   жасаған құқық бұзушылыққа мемлекет тарапынан жазалау шаралары қолданылу барысында салық төлеушiнiң құқықытарын қорғау жөнiндегi қатынастар туындайды.

Ендi салықтық құқықтық қатынастардың құрамын қарастырамыз. Оның өзiне тән элементi барын байқауға болады: материалдық және заңды мәнi субъектiлерi және құқықтық қатынас объектiлерi.

Заңды мағынада салықтық құқықтық қатынстың мәнi мен мiндеттерi арқылы байланыстары болып табылады.

Субъектiлiк құқық дегенiмiз уәкiлеттi тұлғаға оның өзiнежүктелген мiндеттерi мен мүдделерiн қанағаттандыру мақсатында берiлген және басқа тұлғалардың заңды мiндеттерiмен қамтамасыз етiлген билiк шаралары.

Ал заңды мiндет деп мемлекет тарапынан мiндеттi тұлғаға уәкiлеттi тұлғаның мүдделерiн қанағаттандыру мақсатында және оның өмiрi түрде белгiленген қажеттi тәртiп шараларын айтамыз.

Салықтық құқықтық қатынастардағы субъективтiк құқығы салық төлеушiлерден, яғни мiндеттi тұлғалардан заңда белгiленген салықты төлеулерiн талап ету құқығы арқылы жүзеге асырылады. Талап ету құқығына салық төлеушiнiң заңды мiндетi сай болу қажет.

Салықтық құқықтық қатынастарда мемлекет өзiнiң талап ету құқығын жүзеге асыруына, байланысты басқа әрекеттердi атқармай тек мiндеттi субъектiлердiң талаптарды орындау жөнiндегi әрекеттерiн күтедi. Егер салық төлеушi өз мiндетiн орындаудан бас тартқан жағдайда мемлекеттiң мiндеттi тұлғаға қарсы мемлекеттiк мәжбүрлеу аппаратын iске қосу жөнiнднгi құқығы жүзеге асырылады. өйткенi салықтық құқықтық қатынас мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен, мемлекет салықтық, құқықтық қатынастардың субъектiсi рөлiнде және оларды қамтамасыз ету кепiлi рөлiнде көрiнiс табады. Осы мемлекеттiң қосарлы жағдайы оның өз субъективтiк құқығын екi тәсiлiмен жүзеге асыру мүмкiндiгiн туындатады:

• талап ету құқығын жүзеге асыру жолмен, яғни мемлекеттiк өкiлеттi органның мемлекеттiң қаржылық мүддесiн көздей отырып мемлекеттiк мәжбүр ету органына – сотқа жүгiну.
• Осы мемлекеттiң өкiлеттi органдардың өз мемлекеттiк — өктем өкiлеттiлiктерiн пайдалану жолымен. Салықтық құқықтық қатынастардың екiншi маңызды жағы заңды мiндеттер болып табылады. Заңды мiндеттер белгiлi бiр тұлға, салық төлеушiге белгiленген мемлекет тарапынан қойылған талапты орындауды мiндеттейтiн қажеттi жүрiп – тұру шаралары ретiнде көрiнiс табады.

Салықтық  құқықтық қатынастардағы салық төлеушiлердiң тиiстi жүрiс – тұрыстарызаңмен белгiленген салықтарды мемлекеттiк бюджетке енгiзу жөнiндегi қарқынды iс-қимылдары болып саналады. Салық төлеушi салықты қалай болса солай төлей салмай, оны белгiленген мерзiмiнде, белгiленген мөлшерде және белгiлi бiр тәсiлмен орындауы қажет. Қандай да болмасын салық туралы заңда қажеттi жүрiп тұру шараларының шеңберi қатаң айқындалады. Ешкiмнiң салық төлеушiлерден салықтарды заңда белгiленген мөлшерден көп төлеуге төлеу тәсiлдерiн өзгертуге талап қоюға құқығы жоқ.

Салық төлеушi өзiнiң салық төлеу жөнiндегi заңды мiндетiн орындай отырып мемлекет алдындағы әлеуметтiк қарызын өтеуге ат салысады және өз мiндетiн орындау нәтижесiнде мемлекеттiң мүддесi мен мұқтаждықтары қанағаттандырады. Салықтық құқықтық қатынастар құрамының келесi элементi субъектiлерi, яғни қатысушылары болып табылады. Бiр жағынан мiндеттi субъект ретiнде әрқашанда мемлекет тұрса, екiншi жағында салық төлеушi тұрады.

ҚР заңдары бойынша салық төлеушiлер салық салатын объектiлерi бар және заң бойынша салық төлеушiлер салық (салатын объектiлерi) төлеуге мiндеттi заңды және жеке тұлғалар ҚР тұлғалары Шетелдiк тұлғалар және азаматтығы жоқ тұлғалар болып табылады. Әрекет қаблеттiлiгi бар азаматта, сонымен бiрге заң бойынша әлi әрекет қаблеттiлiгi белгiленбеген тұлға да салық төлеушi бола алады.

Мемлекеттiң салықтар мен мiндеттi төлемдердi белгiлеу және төлеушiлерден бюджетке алуы кезiнде туындайды қоғамдық қатынастар мемлекеттiк салық қызметi органдары мен заңды және жеке тұлғалардың арасындағы әр деңгейдегi бюджеттерге мiндеттi төлемдердi төлеу кезiндегi қатынастар болып табылады.Сондықтан, осы қатынастар құқықтық түрде болуы үшiн мемлекет еркiне сай болуы керек және мемлекет тарапынан бекiтудi қажет етедi. Ал бекiту қатынастарға қатысушылардың құқылары мен мiндеттерiн көздейтiн құқықтық нормалар арқылы жүзеге асрылады. Тек осы құқықтық нормалармен бекiту кезiнде  ғана қоғамдық қатынастардың қоғам мұқтаждықтары мен талаптарына қаншалықты қажеттiлiгiн, сондай – ақ мемлекеттiң құқықпен реттеу мақсаттарына қаншалықты сәйкес келетiн анықтап бiлуге болады.

Мемелекет алға қойған мақсаттар мен мiндеттердi ақшалай қамтамасыз етуге қажеттi қаражаттарды бюджетке жұмылдыру процесiнде туындайтын қоғамдық қатынастар, яғни салықтық қатынастар құқықпен реттеудi талап етедi. Сонымен салықтық — құқықтық қатынастар деп құқықтық нормалармен реттелген салықтық қатынастарды айтамыз. Осы реттеуге байланысты оған қатысушы екi жақтың өзара өздерiне тән субъективтiк құқықтары мен мiндеттерi айқындалады. Құқықтық нормалар туралы сөз қозғаннан кейiн бұл жерде аздап болса да салықтық — құқықтық нормаларға тоқталып өтелiк. Негiзiнде латын тiлiнен алғанда норма үлгi қағида немесе дәл қойылған талап деген мағына бередi.

Салықтық — құқытық нормалар басқа да құқық нормалары сияқты қоғамдық қатынасқа қатысушылардың заңды құқықтары мен мiндеттерi арқылы көрсетiледi, сондай-ақ мемлекет тарапынан белгiленген және қорғалатын тәртiп қағидаларынан тұрады. Осы тәртiп қағидалары мәжбүр ету, өктем шараларымен қамтамасыз етiлгендiктен салықтық құқықтық нормалар мемлекеттiк — өктем түрде болады. Салықтық — құқықтық нормалардың ерекшелiгi – бұл нормалар тек бюджетке салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердi белгiлеу және алу процесiнде туындайтын қоғамдық қатынастарды ғана ретке келтiредi.

Салықтық — құқықтық нормалар деп, мемлекеттiң алға қойған мақсаттары мен мiндеттерiн жүзеге асыруға қажеттi ақша қаражаттарын бюджетке жұмылдыру, яғни салықтар мен басқада мiндеттi төлемдердi бюджетке белгiлеу және алу жайында тәртiп қағыдаларын белгiлейтiн құқықтық нормаларды айтамыз.

Бұл нормалар тек әмiрлi түрде болады, яғни салықтық қатынасқа қатысушылардың құқылары мен мiндеттерiнiң көлемi дәл анықталғандықтан және талаптар кезiмдi түрде қойылғандықтан, әркiмнiң осы белгiленген құқылары мен мiндеттерiн өз беттерiмен өзгертуге қатаң тиым салынған. Арнайы әдебиеттерде, қоғамдық қатынастарға қатысушыларға мемлекет тарапынан жасалатын ықпалға байланысты құқықтық нормалар мынадай түрлерге бөлiнедi: реттеушi және құқық қорғаушы нормалар: мiндеттейтiн, тиым салатын және өкiлеттiлiк беретiн нормалар императивтiк және диспозитивтi (келiсiмдi –шартты) нормалар.

Салықтық құқықтық нормалар дәстүрлi қалыптасқан көзқарастар бойынша үшке бөлiнедi: мiндеттейтiн тиым салынатын өкiлеттiлiк беретiн.

Мiндеттейтiн, яғни мiндет артатын салықтық -құқықтық нормалар қатынасқа қатысушыларға белгiлi бiр әрекеттердi жасауларына бұйрық бердi.

Мысалы, олар салық қызметi органдарына салық төлеушiлерге төлемдердiң есетелген сомасы мен төлеу мерзiмi жөнiнде хабарлама беруге мiндет артады.

Тиым салатын салықтық құқықтық нормалар салық салу, салық қызметi саласындағы субъектердi белгiлi бiр әдеттердi жасаудан өздерiн аулақ ұстауға мiндеттейдi.

Кейбiр жағдайларда тиым салатын нормалар рұқсат етiлген  әрекеттердiң шегiн анықтайды. Сондықтан тиым салатын нормалардың саны онша көп болмайды. өкiлеттiлiк беретiн салықтық — құқықөтық қатынасқа қатысушылардың өкiлеттiлiктерiнiң аясынан шықпай, белгiлi бiр әрекеттердi жасауларына рұқсат беретiн нормалар.

Салықтық құқықтық нормалар барлық құқықтық нормаларға тән қыйсындылық құрылымы бойынша үш элементтен тұрады: гипотеза, диспозиция және санкция.

Гипотеза дегенiмiз, белгiлi бiр жағдайдың туындауына байланысты норманаың жүзеге асыруына сипаттайтын құқықтық норманың бөлiгi. Бұл жерде салықтық құқықтық нормалардың әрекет ету жағдайларын қойылған талаптар немесе белгiлi бiр әрекеттердi жасауға берiлген құқық арқылы жүзеге асырылады. Көбiнесе салқтық — құқықтық нормалардың гипотезасы бiрнеше нақты белгiленген шарттардан тұрады және күрделi формада кездеседi.

Диспозиция деп, нақты жүрiп – тұру шартын, яғни нормамен ретке келтiрiлген қатынастарға қатысушылардыңқұқықтары мен мiндеттерiн белгiлейтiн құқықтық норманың бөлiгiн айтамыз. Ол құқықтық норманың негiзгi элементi болып табылады.

            Диспозиция – салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердi бюджетке белгiлеу алу жөнiнде бiр әрекеттердi жасауға ғана талап қояды, яғни тәртiп қағидасының мағынасын дәл көрсетедi.

            Санкция дегенiмiз салықтық құқықтық нормалардың талаптарын бұзушыларға туындайтын қолайсыз жағдайларды, яғни оларға қолданылатын жауапкершiлiк шараларын көрсетедi құқықтық нормалардың бөлiгi. Бұл санкциялар ақшаға байланысты болады. Мысалы уақытылы төленбеген салық төлемдерi үшiн өсiм уақытында твапсырылмаған декларация үшiн айыппұл салынатын объектiлердi тапсырылмаған декларация үшiн айыппұл алынады.

Осы салықтық құқықтық қатынастар өздерiне тән мына келесiдей белгiлермен ерекшелiнедi.

          Бұл қатынастар мем.қажеттi ақша қаражаттарын салықтар түрiнде жұмылдыру барысында туындаған қатынастарды салықтық құқық нормаларымен реттеудiң нәтижесi болып саналады;

          Бұл қатынастар әрқашанда бөлу сипатында болады және ұлттық табыс қайта болу кезiнде

          Бұл қатынастар мем. Салықтарды бiржақты — өктем түрде белгiлеуi арқасында туындайды, сондықтан олар оның бiр жақты ерiк бiлдiруiнiң көрiнiсi болып табылады;

          қатынастар мемлекеттiк-өктем түрде болғандықтан «өктем билiк және бағыныштылық» қатынастар түрiнде туындайды;

          Осы қатынастардың мiндеттi әрi тұрақты субъектiсi өзiнiң өкiлеттi органдары арқылы қызмет атқаратын мемлекет болып табылады.

 

I.2. Салықтың түсiнiгi және белгiлерi

Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттiң iс-әрекетiн, қызметiн және оның аппаратын қаржыландырудың көзi салық болып табылады. Салықтық тұтқаны пайдалана отырып, мемлекет елдегi болып жатқан экономикалық үдерiстерге қоғамға тиiмдi бағытта дамытуға белсендi әсер ете алады. Салықтық қаржы мемлекетке әлеуметтiк саясатты жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Мысалы, өмiр  сүруi дәрежесi төмен топтарғаматериалдық көмек беру. Бiрақ қаражат материалды өндiрiс сферасының өнiмi болғандықтан оған мемлекеттiк қызметтiң, басқарудың бiр түрi болғандықтан, қатысы жоқ, яғни нақты мемлекет қызметкерiнiң еңбегi бүкiл мемлекеттiк аппараттың эұмысымен бiрдей қаралады, ал мемлекет ақшаны бағаланатын өнiм шығарылмайды. Мiне сондықтан мемлекет қаражатты табудың ъасқа амалдарын қарастырды. Мемлекеттiң қаржылық әрекетiнiң элементiнiң мәнiн мемлекеттiң қаражат табуы құрайды, оны «мемлекеттiң қызмет етуi үшiн қажеттi қаржының мобилизациясы» мен “мемлекеттiң қаржылық фондының құрылуы„ деп атаймыз. Мемлекеттiң қаржы табуының әр түрлi әдiстерi бар. Ол меншiк иесiнiң ерiктi түрде мемлекетке қаржы беруi, бұған сал түрiнде мемлекеттiк қарызды

( сыртқы, iшкi ) айтуға болады. Ақша табудың келесi бiр түрi мәжбүрлемелi алу-салық.

Салықтар әскери өнiм мен бажбен бiрге мемлекеттiң ақша табуының ең ежелгi түрi болып табылады. Революцияға дейiнгi кезеңдерде өмiр сүрген танымал финансист П.П.Гензелъ бұл туралы былай дейдi «Ерте кездердiң өзiнде-ақ салық салудың техникалық әдiстерi, әртүрлi тiзiмдемелер мен төлеттiрулердiң жетiлген әдiстерi белгiлi болды».

Мемлекеттiң түрi, экономикалық түрi тәрiздi тек қана салық салудың механизмiне ғана әсер етедi. Ол қазыналық-салықтық функцияның тым ашықтығы мен айқындығын жасыруға мүмкiндiк бередi.

Салқтық мәнiн түсiну үшiн салықтық белгiлерiн бiлу керек. Салық күрделi көпжақты құбылысты, материалдық, экономикалық, құықты дәреженi бiлдiредi.

Салықтық материалдық көрiнiсi болып белгiлi бiр ақша мөлшерiн (ақша салығында) немесе белгiлi заттар мөлшерiн мемлекетке беруiнде айқындалады. Салықтық құықтық белгiсiне: салықтық мемлекетпен белгiленуi, салықтық мәжбүрлеу сипаты, мiндеттi төлем болуы, заңмен бекiтiлуi, ақша алынуының заңдылығы, шара қолдану, бақылау.

Салықтық белгiлерi.

Салық- әрқашан да мемлекет тарапынан белгiленедi және алынады. Қазақстан Республикасында салық төлеу мiндетi азаматтардың конституциялық мiндетi болып саналады. «Салық салу мүмкiндiгi тәуелсiздiктiң маңызды көрсеткiшi»[1]

Салық-мемлекеттiң бiржақты түрде белгiлейтiн төлемi. Бұл жерде мемлекет салық төлушiлердiң келiсiмiн қажет етпейдi. Ал заңдарды референдум жолымен қабылдайтын елднрде де ескерпе бар, яғни салықтық заң бойынша референдум өткiзiлмейдi.[2] ҚР Конституциясының 2 бөлiмi, 35 бап бойынша «Заңды түрде белгiленген салықтарды, алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрi мiндетi болып табылады.»

Салық тек құқылық нышанда кездесетiн төлем. Салықтар нормативтiк сипаттағы заң актiлерiмен белгiленедi.

Салық — заң жүзiнде белгiленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды ашықтан ашық, заңда негiзделген күйiнде алады. Яғни жеке меншiктегi ақшалар мемлекет меншiгiне ауысады.

Салық — мiндеттi төлем. Салық төлеушiнiң салық төлеу жөнiндегi мiндетi салық қызметi органдарының төленген салықты қабылдау жөнiндегi мiндетiмен ұштасады.

Салық мәжбүрлеу сипатымен айқындалады. Салық төлеушiнiң ақшаларын ерiксiз алу механизмi.

Салық — тұрақты ақша мiндеттемелерiн туғызатын төлем. Салық — бұл қаржы құықтық аспап, ол мемлекеттiң қаржылық қызметiнде қолданылады, бұл қызметтiң бiр әдiсi болып табылады. Салық қаржы мiндеттемесiн туғызады, ал мiндеттеменiң екi субъектiсi болады: кредитор – мемлекет, борышқор-салық төлеушi.

Салық төлеу – салық төлеушiнiң заңдық мiндетi. Мемлекет салықты белгiлегенде адамды салық төлеуге мiндеттейдi. Бұл мiндет заңдық сипатта болады, яғни салық төлемегенi үшiн ол адам заң бұзушы болып табылады. Е.Порохов жазғандай, салық — бұл төлем, салық төлеушiнiң мемлекет шығындарында қатысудың конституциялық мiндетi.

Салық — тек мемлекеттiк кiрiске түсетiн төлем.

Салық — баламасыз төлем, салық көрсетiлген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтiн төлем.

Салық — ақшалай түрдегi төлем.

Салықты төлеу ақшаны құқыққа сай алу деген мағынада айтылады. Мемлекет меншiк иелерiнiң (заңды, жеке тұлғалардың) ақшаларын өз меншiгiне алып қояды, бiрақ бұл салықтардың жазалау шарасы емес. Салықты төлеу мiндеттi құқыққа қарсы әрекетке байланысты емес.

Салықты төлеу мемлекеттiк жауапкершiлiк шараларымен қамтамасыз етiлген. Салық төлеушiлер салық мiндеттемелерiн ойдағыдай орындамаған жағдайда мемлекет тарапынан заңда белгiленген жауапкершiлiк шарасын — қаржылық — құқықтық, әкiмшiлiк — құқықтық, қылмыстық — құқықтық — қолданылады. Салық төлеу мәжбүрлi сипатта болғанымен субъектiнi жазалау түрiне жатпайды.

Салықты төлеуге байланысты мемлекеттiк бақылаудың болуы. Уәкiлеттi орган – салық комитетi тарапынан салықтардың тиiстi бюджеттерге уақытылы және толығымен түсiнуге жүргiзiлетiн салықтық бақылау әрқашан да мемлекеттiк бақылау сипатында болады. Сондықтан мемлекеттiк уәкiлеттi органдарға жеткiлiктi мөлшерде, өте қуатты – күштi тексеру өкiлеттiгi берiлген. Салықтық бақылау мемлекет мүддесiн көздей отырып жүзеге асырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II ТАРАУ

Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердiң салық жүйесi

 

ІІ.1. ҚР салықтар  және  салық  жүйесін  ұйымдастыру

 

ІІ.1.1. Салық  ұғымы  және  оның   әлеуметтік-экономикалық  мәні

      Ұйымдық-құқықтық  жағынан  салықтар —  бұл  мемлекет  біржақты  тәртіппен  заң жүзінде  белгіленген,  белгілі  бір  мөлшерде   және мерзімде  бюджетке   төленетін   қайтарусыз  және  өтеусіз  сипаттағы  міндетті  ақшалай  төлемдер.

      Салықтардың  экономикалық   мәні  олардың  өзінің   функциялары  мен  міндеттерін   жүзеге  асыру  үшін   мемлекет  жұмылдыратын  ұлттық   табыстың  бір  бөлігі  болып  табылатындығында. 

Салықтар  қаржының   бастапқы  категориясы  болып  табылады.

Салықтар  мемлекетпен  бірге  пайда  болды  және  мемлекеттің  өмір  сүріп,  дамуының   негізі  болып  табылады.  Адамзат  дамуының  бүкіл  тарихы  бойына   салық  нысандары  мен  сұрау  салуларына  бейімделеді.  Салықтар  тауар-ақша   қатынастарының  ахуалына  әсер  ете отырып,  олардың  дамыған   жүйесінде  айтарлықтай  өрбіді.  Мемлекет   құрылымының  өзгеруі,   өркендеуі  әрқашан   салық  жүйесінің  қайта  құрылуымен,  жаңаруымен  қабаттаса  жүреді. 

Салықтар  барлық  елдерде  олардың  қоғамдық-экономикалық  құрылысы  мен  саяси  іс-бағытына  қарамастан  ұлттық  мемлекет  кірістерінің   негізгі  көзі – ұлттық   табысты  қайта  бөлудің   басты  қаржылық   құралы,  мемлекеттің  кірістерін   және  бюджеттің   кірістерін  қалыптастырудың   шешуші  көзі   болып табылады.  Салықтарда  мемлекеттің  экономикалық  мазмұны  нақты  түрде  көрінеді,  ал  салықтардың  әлеуметтік-экономикалық  мәні,  олардың  түрлері  мен  рөлі  қоғамның  экономикалық  құрылысымен,  мемлекеттің   табиғатымен  және  функцияларымен  айқындалады.  Белгілі  философ  Фрэнсис  Бэкон  салықтарды  төлеу  —  әрбір  азаматтың  қасиетті  борышы  деген  еді. 

Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  35-ші  бабында:  заңды  түрде  белгіленген  салықтарды,  алымдарды  және  өзге   де  міндетті  төлемдерді  төлеу   әркімнің  борышы  әрі  мндеті  болып  табылады, —  деп  жазылған. 

Салықтарда  ежелден  салық  жүктесімен (салық  ауыртпалығын)  бөлудің  екі  қағидаты  қалыптасқан: 

                      пайда  (алынған  игіліктер)  қағидаты;

                      «қайыр  көрсету»  (төлем  қабілеттігі)  қағидаты. 

Алынған  игіліктерге  және  төлем  қабілеттігіне   салық  салудың

қағидаттарын  пайдалану  салық  мөлшерлемелерін  белгілеуге  және  табыстың  өсуіне  қарай  олардың  өзгеруіне  саяды.  

Салықты  ұтымды  ұйымдастырудың   классикалық  қағидаттарын  бұрын  А.Смит  ұсынған  еді.  Олар  мынаған  саяды:

1) салық  салық  төлеушінің  әрқайсысының  табысына  сәйкес  алынуы  тиіс  (әділеттілік  қағидаты);

2) салықтың  мөлшері  мен  оны  төлеу  мерзімі  алдын  ала  және  дәл  анықталуы  керек  (анықтылық   қағидаты);

3) әрбір  салық  салық  төлеуші  үшін  неғұрлым  қолайлы  уақытта  және  әдіспен  алынуы  тиіс  (қолайлылық  қағидаты);

4) салықты  алудың  шығындары  өте  аз  болуы  тиіс  (үнем  қағидаты).

Бұл  қағидаттары  пайдалану  салық  салудағы  зорлық-зомбылықты  жоқ  етті,  бұл  процеске  реттемелеуді  енгізді  және  А.Смитке  «салықтар – оны  төлейтіндерге  құлшылықтың  нышаны  емес,  бостандықтың  нышаны»  деп  қорытынды  жасауға   мүмкіндік  берді.  Салық  салудың  кейінгі  даму  барысында  қағидаттардың   тұжырымдамалары  дәлелденді,  толықтырылды. 

Тұңғыш  рет  Қазақстан  Республикасында  заңнамалық  деңгейде  салық  салудың  қағидаттары  баянды  етілген.  Қазақстанның  салық  заңнамасында  сонымен  бірге  салық  және  бюджетке  төленетін  басқа  да  міндетті  төлемдерді  төлеудің  міндеттілігі, салық  салудың  айқындығы,  әділдігі,  салық  жүйесінің  біртұтастығы  және  салық  заңнамасының   жариялылығы  қағидаттары  негізделеді. 

Салық  төлеуші  салық  заңнамасына  сәйкес  салықтық  міндеттемелерін  толық  көлемінде  және  белгіленгенмерзімдерде  орындауға  міндетті. 

Салықтар  және  бюджетке  төленетін  басқа  да  міндетті  төлемдер  айқын  болуға  тиіс.  Салық  салудың  айқындығы  салық  төлеушінің  салықтық  міндеттемелері  туындауының,  орындалуының  және  тоқтатылуының  барлық  негіздері  мен  тәртібін   салық  заңнамасында  белгілеу  мүмкіндігін  білдіреді. 

Еліміздегі   салық  салу  жалпыға  бірдей  және  міндетті  болып  табылады.  Жеке  сипаттағы  салық  жеңілдіктерін  беруге  тыйым  салынады. 

Қазақстанның  салық  жүйесі  оның  бүкіл  аумағында  барлық  салық  төлеушілерге  қатысты  бірыңғай  болып  табылады. 

Салық  салу  мәселелерін  реттейтін  нормативтік-құқықтық   актілер  ресми  басылымдарда  міндетті  түрде  жариялануға  жатады. 

Мемлекетке  түсетін  салық  түсімдерінің  сипатты  ерекшелігі  олардың   сан  алуан  қоғамдық  қажеттерге  кейін  иесіз  пайдаланылуы  болып  табылады.  Осымен  салықтардың  мемлекет,  сондай-ақ  басқа  жергілікті  органдар  белгілейтін  түрлі   міндетті  мақсатты  жарналардан,  төлем  аударымдарынан  айырмашылығы  болады;  бұған   әлеуметтік  сақтандыруға  аударылатын   қатаң  мақсатты  аударымдар,  соның  ішінде  бюджеттен   тыс қорларға  төленетін  жарналар  мен  аударымдар  жатады,  олар  белгілі бір,   ұзақ   мерзімді  көлемде   өнімнің,  жұмыстың  және  қызметтер  көрсетудің   өзіндік   құынан,  табыстан  (пайдадан),  еңбекке  ақы  төлеу  қорынан,  амортизациядан   және  басқа  көздерден  есептелінеді. 

Салықтардың  әлеуметтік-экономикалық  мәні  мен  мазмұны  олар  атқаратын  функцияларда   толық  ашыла  түседі.  Жалып  қаржы  категориясы   тұрғысынан  салықтар   қосалқы  категория  болып табылатындығын  есте  ұстаған  жөн,  сондықтан  қаржыға  қатысты  салықтардың   функцияларын  қаржының   бөлгіштік   функциясының   құрамдас  қосалқы   функциясы  ретінде  қарастырған  жөн. 

Қазіргі  кезде  салықтар  фискалдық,  реттеуші  және  қайта  бөлу  сияқты  негізгі  үш  функция  орындайды.  Бұлардың  әрқайсысы  осы  қаржы  категориясының  ішкі  белгілері  мен  өзіндік  ерекшеліктерін  білдіреді.

Фискалдық  функция – барлық  мемлекеттерге  тән негізгі  функция.  Оның  көмегімен  бюджеттік   қор  қалыптасады,  мұның  өзі  салықтардың  қоғамдық  міндеттерін  арттыра  түседі.  Өйткені  салықтар  мемлекеттік  бюджеттің  кірістерін  толыстыра  отырып,   экономиканы,  әлеуметтік-мәдени  шараларды  жүзеге  асыруды  қамтамасыз  етеді.

Салықтардың  реттеуші  функциясы  мемлекеттің  экономикалық  қызметінің  ұлғаюымен  байланысты  пайда  болады.  Ол  ұлттық  шаруашылықтың  дамуына  қабылданатын  бағдарламаларға  сәйкес  ықпал  етеді.  Бұл орайда  салықтардың  нысандарын  таңдау,  олардың  мөлшерлемелірінің,  алу  әдістерінің  өзгеруі,  жеңілдіктер  мен  шегерімдер  пайдаланылады.  Бұл  реттеуіштер  қоғамдық   ұдайы  өндірістің  құрылымы  мен  үйлесіміне,  қорлану  мен  тұтыну  көлеміне  ықпал  етеді. 

Қайта  бөлу   функциясы  арқылы  түрлі  субъектілер  табысының  бір  бөлігі  мемлекеттің  қарамағына  өтеді.  Бұл  функцияның  іс-әрекетінің  ауқымы  жалпы  ішкі   өнімде  салықтардың  алатын  үлесі  арқылы  анықталады;  ол  ұлттық  табыстың  мемлекеттендірілу  дәрежесін  көрсетеді:  бұл  үлес  1997  жылы – 19,7%,  1998 жылы – 16,6%,  1999 жылы – 17,4%,  2000 жылы – 22,6%, 2001 жылы – 22,2%,  болды  (салыстыру  үшін:  Украинада — 29%, Ресейде – 33,3%). 

Мемлекет  салық  саясатын  — салық  саласындағы  шаралар  жүйесін  қоғамның  оның  нақтылы  кезеңіндегі  әлеуметтік-экономикалық  мақсаттар  мен  міндеттеріне  қарай  әзірленген   экономикалық  саясатқа  сәйкес  жүргізеді.

Нарықтық  қатынастардың  қалыптасу  жағдайындағы  салық  саясатының  негізгі  бағыты  тұтынудың  орталықтандырылған  қоғамдық  қорлары  арқылы  халықтың  нақты  табыстарының  едәуір  бөлігін  қалыптастырудың  өзін  ақтамаған   қағидатынан  бас  тарту  болып  табылады.  Бұл  еңбек  белсенділігінің  күшеюіндегі  экономикалық   ынталылықтың   уәждемелік  механизмі  арқылы  халықтың  еңбекке  жарамды  бөлігінің  табыстарын  айтарлықтай   арттыруға  мүмкіндік  жасайды.  Салық  жүйесі  арқылы  қоғамның  еңбекке  жарамсыз  мүшелерінің  неғұрлым  тиімді  және  берік  әлеуметтік  қорғаулы  қамтамасыз  етіледі.

 

ІІ.1.2. ҚР Салық   жүйесі

«Салық»  ұғымымен   «салық жүйесі»  ұғымы  тығыз  байланысты.  Мемлекетте  алынатын  салық  түрлерінің,  оны  құру  мен  алудың  нысандары  мен  әдістерінің,  салық  службасы  органдарының  жиынтығы әдетте  мемлекеттің  салық  жүйесін құрайды. 

1991  жылға  дейін,  яғни  КСРО  ыдырағанға дейін  елде  көбінесе  экономиканы  басқарудың  әміршіл-әкімшіл  жүйесіне,  бағаларға  қатаң   мемлекеттік  реттеуге  сәйкес  келетін  салық  жүйесі  қызмет  етті.   Бюджеттің  басты  кіріс  көздерінің  бірі  болған  айналым  салығы   тіркелген  бөлшек   сауда   және   көтерме  сатып  алу  бағаларын  қолдануға  және  мемлекеттік  реттеп  отыруға  бағытталған  болатын.  Қазақстан  егемендікке  ие  болғаннан  кейін  1991-1995  жылдары  қабылдаған  бірқатар  заңдарға  сәйкес  республикада  жаңа  салық  жүйесі   қалыптасты.

1991  жылғы  желтоқсанның  25-інен  бастап  біздің  елімізде  тұңғыш  салық  жүйесі  жұмыс  істей  бастады.  Ол  «Қазақстан  Республикасындағы   салық  жүйесі  туралы»  заңға  негізделді.  Бұл  заң  салық  жүйесін  құрудың  қағидаттарын,  салықтар  мен  алымдардың  түрлерін,  олардың  бюджетке  түсу   тәртібін  белгілеген  алғашқы  құжат  еді.  Осы  заңға  сәйкес  Қазақстанда  1992  жылғы  қаңтардың  1-інен  бастап  13 жалпы  мемлекеттік  салық,  18  жергілікті   салықтар  мен  алымдар  енгізілді.

Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  1995  жылдың  басында  салық   реформасының   ұзақ  мерзімді  тұжырымдамасын  қабылдап,  онда  еліміздің  салық  жүйесі  мен  салық  заңнамасын  бірте-бірте  халықаралық  салық  салу  қағидаттарына  сәйкестендіру  көзделді.  Осыған  байланысты  «Салық  және  бюджетке  төленетін  басқа  да   міндетті  төлемдер   туралы»  1995 жылғы  сәуірдің  24-інде  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  заң  күші  бар жарлығы  шықты.  Енді  бұрынғы  42  салықтар  мен  алымдар  едәуір  қысқартылып,  олардың  саны  небәрі  11  болып  қалды. 

Қазақстан Республикасы Президентінің  1995  жылғы сәуірдің   24-інде  заң  күші  бар жарлығы  Қазақстан  Республикасының  1999  жылғы  шілденің  16-сындағы  № 440-1  заңына  сәйкес  заң  мәртебесін  алды. Осы  уақыт  аралықтарында  Президент  жарлықтарымен  және  Қазақстан  Республикасының  заңдарымен  бұл заңға  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізілді.

Салықтардың,  оларды   төлеушілердің,  салықтарды  алу  әдістерінің,  салық  жеңілдіктерінің  жиынтығының  болатындығынан  салық   жүйелерінің   әжептәуір  күрделі  үлгілері  болуы  мүмкін. 

Барлық  өркениетті  елдерде   салықтардың  бүкіл  жиынтығы әр  түрлі  қағидаттар  бойынша  былайша  жіктеледі:

салық  салу  объектілері  бойынша;

салық  алатын  және  салықтан  жиналған  сомаға  билік  жасайтын  органға  қарай; 

пайдалану тәртібі  бойынша; 

объектінің  экономикалық  белгісі  бойынша.

Салықтарды  салу  объектісі  бойынша, олар  тура  және жанама  салықтар  болып  бөлінеді.

Тура  салықтар – салық  төлеушінің  кірісі   мен  мүлкінен  тікелей  төленген  салықтар.  Олар  өз  кезегінде  нақты  және  жеке  салықтарға  жіктеледі.  Нақты  салықтар  салық  төлеушілердің  мүлкінің  (меншігінің )  кейбір  түрлеріне  (үй,  жер,  кәсіп,  ақшалай  капитал  және  т.с.с) салынады.  Жеке  тура  салықтар  —  бұл  жеке  адамдар  мен заңды  ұйымдардың  табыстары  мен  мүлкіне  салынатын  салықтар.  Нақты  салықтардан  айырмашылығы  — жеке  салық  салу   әрбір  салық  төлеушінің  жеке  табысы  мен  мүлкін  де,  оның  қаржы  жағдайын  да  ескереді.

Жанама салықтар  — баға немесе  тарифке  үстеме  түрінде  белгіленген  салық төлеушінің   кірістері  мен мүлкіне  тікелей  байланысты  емес  салықтар.  Жанама  салықтарға  қосылған  құнға  салынатын   салық,  акциздер  жатады.  Жанама  салықтарға  сондай-ақ  сыртқы  экономикалық  қызметтен  түсетін  түсімдер   де  (кеден баждары түріндегі,  экспортқа  және  импортқа  салынатын  салық  түріндегі  кеден  кірістері,  ішкі  рынокте  сатылатын  тауарлар  бағасы  мен  олардың   фактуралық  құнының  айырмасы)  жатады. 

Жанама  салықтар  мемлекеттің  фискалдық  мүдделерін  білдіреді.  Оларды  саналы  қолдан  баға  белгілеудің  процесіне  жағымды  ықпал  жасауы  және  тұтынудың  құрылымына  әсер  етуі  мүмкін. 

Жанама  салықтар  салудың  мәні   салықтың  тауар  бағасына  (немесе  қызметтің  тарифіне)  қосылатындығында,  кіріктірілетіндігінде.  Бұл жағдайда  салықты  тауардың  (қызметтің)  нақты  тұтынушысы  төлейді,  алайда  тұтынушы мен  мемлекет  арасында  тікелей  байланыс  болмайыды.

Салықты  алатын  және  оған  билік  жасайтын  органға  қарай  орталық  (жалпымемлекеттік)  және  жергілікті  салықтарды  ажыратады. 

Пайдалану  тәртібіне қарай  барлық  салықтар  жалпы  және  мақсатты  (арнаулы)  болып  бөлінеді. 

Жалпы  салықтар  тиісті   деңгейлердегі  бюджеттерге  шоғырландырылады  және  жалпымемлекеттік  қажеттіліктерді  қаржыландыруға  пайдаланылады.  Мақсатты  (арнаулы)  салықтардың  нысаналы  арналымы  болады  және  әдеттегідей  түрлі  арнаулы  қорлардың  қаржы  базасын  құруға  арналады. 

Объектінің  экономикалық  белгілері  табысқа  салынатын  салықтар  және  тұтынуға  салынатын  салықтар  болып  ажыратылады.  Табысқа  салынатын  төлеушінің  салық  салынатын  кез  келген  объектіден  алған  табыстарынан  алынады.  Тұтынуға  салынатын  салықтар – бұл  тауарлар  мен  қызметтер  көрсетуі  тұтыну  кезінде  төленетін  шығынға  салынатын  салықтар.

Салық  салу  объектілерін  есепке  алу  және  оларды бағалау  тәсілдеріне  қарай  салық  алудың  мынадай  төрт  әдісі  қолданылады:  кадастрлық*, салық төлеушінің  мағлұмдамасы  бойынша,  табысты  алу  көзінен  ұстап  қалу,  патенттік  негізде. 

Бірінші  жағдайда  салықты  есептеу  мен  оны  алу, салық  салу  объектілерінің  нақты  табыстылығын  есепке  алмай  табыстылық  (жер  салығы,  мүлік   салығы)  нормасын  көрсете  отырып,  олардың  тізімдемесі  негізінде  жүзеге  асырылады. 

Мағлұмдамада салық  төлеушілер  табыстың  көлемін,  қажетті  жеңілдіктерді,  шегерімдерді  көрсетеді  және  салық  сомасын  есептеп,  төлейді. Олар  салықтардың  түрлері  бойынша  салық  мағлұмдамасын   есепті  салық  кезеңіне  сәйкес  тапсырып  отырады.  Мәселен,  корпорациялық  табыс  салығын,  жеке табыс  салығын,  көлік  құралдарына  салынатын  салықты  және жер   салығын  төлеушілер  (арнаулы салық  режімін  қолданатын  заңды  тұлғаларды  қоспағанда)  салық  органына олар  бойынша  мағлұмдаманы  есепті  салық  кезеңінен  кейінгі  жылдың  31-інші наурызына   дейін  береді. 

Жеке  табыс  салығы  бойынша  мағлұмдаманы  мынадай  салық  төлеушілер:

төлем  көзінен  салық  салынбайтын  табыстары  барлар;

тұрғын үй  салу  мен осындай  құрылыс  үшін  құрылыс  материалдарын  сатып  алуды  қоспағанда  салық  жылында  2000   айылық  есептік  көрсеткіштен   жоғары  сомаға  біржолғы  ірі  сатып  алуды  іске  асырғандар;

Қазақстан  Республикасының  шегінен  тыс  жерлерден   табыстар  алатын  жеке  тұлғалар;

Қазақстан  Республикасының  шегінен   тыс  жерлердегі  шетел  банктеріндегі  шоттарда  ақшасы  бар  жеке  тұлғалар;

Қазақстан  Республикасының сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  туралы  заңнамалық  актілеріне  сәйкес  мағлұмада  беру жөнінде  міндеттеме  жүктелген  адамдар; 

Қазақстан  Республикасы  Парламентінің  депутаттары,  судьялар  табыс  етеді. 

Салық  төлеушіден  салық  мағлұмдамасын  табыс  етудің  белгіленген  мерзіміне  дейін  жазбаша  өтініш  алған  жағдайда  уәкілетті  мемлекеттік  орган  салық  мағлұмдамасын  табыс  ету  мерзімін  ету   мерзімін  екі  айдан  аспайтын  мерзімге  ұзартуға  хұқылы.   Бірақ  салық  мағлұмдамасынтапсыру  мерзімін  ұзарту  салық  төлеу  мерзімін  өзгертпейді. 

Үшінші  әдіс  бойынша  салық   төлеуші   жұмыс  істейтін  ұйымның,  мекеменің  бухгалтериясы  одан  салықты  табыс  алынған  жерде  есептеп,  ұстайды  (төлейді). 

Төртінші  әдіспен салық  кәсіпкерлік  қызметтің  сан  алуан  түрлеріне  берілетін  патент  негізінде  төленеді.  Патент – арнаулы  салық  режімін  қолдану  құқығын  куәландыратын  және  салық  сомасының  бюджетке  төленгендігін  растайтын  құжат. 

Салық  есебінің  екі  әдісі  қолданылады: 

                      кассалық;

                      есептеу  әдісі.

Кассалық  әдіске  сәйкес  табыстар  мен  шегерімдер  жұмысты  орындау,  қызмет  көрсету,  мүлікті  жөнелту  мен  кірістеу  және  ол  бойынша  жасалынған  ақы  төлеу  мезетінен  бастап  есепке  алынады. 
Есептеу  әдісі бойынша  табыстар  мен  шегерімдер  ақы  төлеудің  уақытына  қарамастан  жұмысты  орындау,  қызмет  көрсету,  тауарларды  өткізу  және  кіріске  алу  мақсатымен  тиеп жіберу  мезетінен  бастап  есепке  алынады.  Бұл  әдіс  салық  службалары  үшін  қолайлырақ  және оны  Қазақстанның  барлық  төлеушілері  қолдануға  қабылдаған.  Төлеушілер  үшін  оның  кемшілігі – салық  төлемдері   жеткізілім  тіпті   уақытында  төленбеген  жағдайда  да  аударылуы  тиіс,  бұл  айналым  қаражаттарын  оқшауландыруға  ұрындырады.

Қазақстан Республикасының  салық  жүйесі салықтардың,  алымдардың  және  баждардың  түрлерін,  салық  қатынастарын  реттейтін  құқықтық   нормаларды   және  салық   службасының  органдарын  қамтиды.

Қазақстан  Республикасының  салықтардың,  салық  сипатындағы  алымдардың  тізбесі  мыналарды  қамтиды:

                      Салықтар:

                      Корпарациялық  табыс  салығы.

                      Жеке табыс салығы.

                      Қосылған  құнға  салынатын  салық.

                      Акциздер.

                      Жер  қойнауын  пайдаланушылардың  салықтары  мен арнаулы төлемдері.

                      Әлеуметтік  салық.

                      Жер  салығы.

                      Көлік  құралдарына  салынатын салық.

                      Мүлікке  салынатын салық.

                      Алымдар:

                      Заңды  тұлғаларды мемлекеттік  тіркегені  үшін  алынатын  алым.

                      Жеке  кәсіпкерлерді  мемлекеттік  тіркегені үшін  алынатын алым.

                      Жылжымайтын  мүлікке  құқықтарды  және  олармен  жасалған  мәмілелерді  мемлекеттік  тіркегені  үшін  алым.

                      Радиоэлектрондық  құралдарды  және  жиілігі  жоғары   құрылғыларды  мемлекеттік  тіркегені  үшін алым.

                      Механикалық  көлік  құралдары  мен тіркмелерді  мемлекеттік  тіркегені  үшін алым.

                      Теңіз,  өзен  кемелері  мен  шағын  көлемді  кемелерді  мемлекеттік  тіркегені  үшін  алым.

                      Азаматтық  әуе  кемелерін  мемлекеттік  тіркегені  үшін алым.

                      Дәрі-дәрмек  құралдарын  мемлекеттік  тіркегені  үшін алым.

                      Автокөлік  құралдарының  Қазақстан  Республикасының  аумағы  арқылы жүру  алымы.

                      Аукциондар  алынатын алым. 

                      Елтаңбалық  алым.

                      Жекелеген  қызмет  түрлерімен  айналысу  құқығы үшін  лицензиялық  алым. 

                      Телевизия  және  радио  хабарларын тарату  ұйымдарына  радиожиілік  спектрін  пайдалануға рұқсат  беру үшін  алым.

                      Төлемақылар:

                      Жер  учаскелерін  пайдаланғаны  үшін  төлемақы

                      Жер  бетіндегі  көздердің  су  ресурстарын  пайдаланғаны үшін  төлемақы

                      Қоршаған ортаны  ластағаны  үшін  төлемақы.

                      Жануарлар  дүниесін пайдаланғаны  үшін  төлемақы.

                      Орманды  пайдаланғаны  үшін   төлемақы

                      Ерекше  қорғалатын  табиғи  аумақтарды  пайдаланғаны  үшін  төлемақы

                      Радиожиілік  спектрін  пайдаланғаны үшін  төлемақы

                      Кеме  жүретін су жолдарын  пайдаланғаны  үшін  төлемақы

                      Сыртқы  (көрнекі)  жарнаманы  орналастыру  үшін  төлемақы 

                      Мемлекеттік  баж. 

                      Кеден  төлемдері:

                      Кеден  бажы.

                      Кеден  алымдары.

                      Төлемақы.

                      Алымдар.

Салықтардың  және  бюджетке  төленетін  басқа  да  міндетті 

төлемдердің сомасы  «Бюджет  жүйесі  туралы»   Заң  мен  тиісті  жылға  арналған  республикалық   бюджет  туралы  заңда  белгіленген  тәртіппен тиісті  бюджеттердің  кірісіне  түседі.

Салық  жүйесі  өзінің  құрамына  мемлекеттік  салық  службасының  — Қаржы  министрлігін,  облыстардағы,  аудандардағы,  қалалардағы  және  қалалардағы  аудандардың  салық  комитеттерін  қамтиды.  Салық  службасы  органдары  салық  және  бюджетке төленетін  басқа  да міндетті  төлемдердің  толық  түсуін,  міндетті  зейнетақы  жарналарының  толық  және  дер кезінде  аударылуын қамтамасыз  ету  жөніндегі,  сондай-ақ  салық  төлеушілердің салықтық  міндеттемелерін  орындауына салықтық  бақылауды  жүзеге  асырады.

«Салық»  және  «салық  салу»  ұғымдарын  ажырата  білген  жөн:   бірінші  жағдайда – бұл  экономикалық  және  қаржы категориясы,  екіншісінде  — экономикалық-құқықтық  механизмді  пайдалана  отырып  салық  төлемдерін  өндіріп  алу (есептеу  және алу) процесі.

 

ІІ.1.3. Салық  алуды  ұйымдастыру

Салық  салуды ұйымдастыру  салық  қатынастары  нысандарының  элементтерін, яғни  салық  түрлерінің  нақты аттарын,  сондай-ақ  оларды  қолданудың  тәртібі  мен  әдістерін,  іс-қимылының  тәсілдерін  қамтитын  салық  механизмін құруға  және  оның жұмыс істеуіне  саяды.  Салық   механизмінде өзара  байланысты  элементтерден  тұратын  арнаулы  нұсқаулық  қолданылады. 

 Қазақстан Республикасының қазіргі салық  жүйесі  салықтарды  құру мен алудың  нақтылы  әдістерін  анықтайды,  салықтың  тиісті  элементтері  арқылы  салық салудың  тәртібін  белгілейді.

Негізгі  салық элементтеріне  мыналар  жатады:  салық  субъектісі,  салық  салынушы,  объектісі, салық  базасы,  салық  салудың  өлшемі  (единицасы),  салық  мөлшерлемесі,  үлес  (квота), салықпұл,   салық  жеңілдіктері, салық 

 

Салыќтар тїрлерініѕ жиынтыєы

Салыќты болжамдау мен жоспарлау

Салыќ  салу ќаєидаттары

 

 

 

Салыќ ќўќыєы мен заѕдылыєы

Салыќ элементтері

 

Салыќ механизмі

Салыќтыќ баќылау

Салыќтарды басќару  жїйесі

Салыќтардыѕ есеп  ќўралдары

Аќпараттыќ ќамтамасыз  ету

Салыќтарды алудыѕ јдістері

 

төлеудің  мерзімі  мен  тәртібі,  салық  төлеушілер  мен  салық  органдарының  міндеттіліктері  мен құқытары,  салықтарды  төлеуді  бақылау,  салық  заңнамасын  бұзғаны  үшін  санкциялар  және басқалары.

Салық  субъектісі  немесе  салық  төлеуші.  Ол – салықты  және  бюджетке  басқа төлемдерді  төлеуші  тұлға,  алайда  нарық  механизмі  арқылы  салық  ауыртпалығы  басқа  тұлғаға  — салық  салынушыға  аударылуы  мүмкін. 

Салық  салынушылар  — нақты  салық  ауыртпалығы   түсетін  жеке  тұлғалар,  түпкілікті   салық  төлеушілер,  яғни  мемлекет  азаматтары. 

Салық объектісі.  Мүлік  пен  іс-әрекеттер   салық  объектілері  және  салық  салуға  байланысты  объектілер  болып  табылады,  олардың  болуына  байланысты  салық  төлеушінің  салықтық  міндеттемесі  туындайды.

Салық базасы.  Салық базасы  —  салық   салу   объектісі  мен  салық  салуға  байланысты  объектінің  құндық,  заттық  немесе  өзге  де  сипаттамалары,  олардың  негізінде  бюджетке  төленуге  тиіс  салықтар  және  басқа  да  міндетті  төлемдердің   сомасы  анықталады. 

Салықтың  негізгі базасы  мыналар  болып табылады:

табысқа  салынатын салық.  Бұған  корпорациялық   табыс  салығы  мен  жеке  табыс  салығы  жатады;

тауарларға  салынатын  салықтар.  Олар  қослыған  құнға  салынатын  салықтарды,  кеден  баждарын  қамтиды;

капиталға  салынатын  салық.  Оған жер салығы,   мүлікке  салынатын  салық  және  басқалары  жатады; 

Салық  мөлшерлемесі.  Салық  мөлшерлемесі  — салық  базасының  өлшем  бірілігіне  салық  есептеулерінің  шамасын  білдіреді. Ол  салық  базасының  өлшем бірлігіне  пайызбен  немесе  абсолюттік  сомамен  белгіленеді. 

Салық  салу  практикасында  мөлшерлемелердің  мынадай  түрлерін  ажыратады:

Тұрақты (берік)  салық  мөлшерлемесі.  Олар табыс  көзіне  қарамастан  салық  салу  бірлігіне  абсолюттік  сомада  белгіленеді  (мысалы,  мұнайдың  1  тоннасына,  газдың  1  текше  метріне);

Үйлесімді  салық  мөлшерлемесі.  Олар  салық объектісіне  (оның  мөлшерін  саралауды  есепке алмай)  бірдей пайыздық  қатынаста  іс-әрекет  етеді;

Прогрессивті  салық  мөлшерлемесі. Бұл  жағдайда  прогрессивтік  салық  мөлшерлемесі  табыстың  артуына  қарай  өсіп  отырады.  Нәтижесінде  салық  төлеуші  салықтың  үлкен  абсолюттік  сомасын  ғана  емес,  сонымен  бірге  оның  үлесін  де  төлейді.  Прогрессивті  мөлшерлемелер  ең алдымен  табысы  көп  тұлғаларға  ауыртпалық  түсіреді;

Регрессивті  салық  мөлшерлемесі.  Олар  табыстың  өсуіне  қарай  төмендейді, және  табысы  көп  тұлғаларға  тиімді  болып  келеді,  ал  табысы  аз  адамдардың  иығына  ауыртпалық  түсіреді.

Салық  кезеңі.  Жекелеген  салықтар  мен басқа  да  міндетті  төлемдерге қатысты  белгіленген  уақыт   кезеңі  салық кезеңі  деп  түсініледі,  ол  аяқталған  соң  салық  базасы   анықталады  және  бюджетке  төленуге  тиісті  салықтар  мен  басқа  да  міндетті  төлемдердің   сомасы  есептеледі. 

Салықпұл – субъектінің біур  объектіден  төлейтін  салық  сомасы. 

Салық  жеңілдіктері – заңнамаға  сәйкес  төлеушілерді  салықтан  толық  немесе  ішінара  босату.  Салық  жеңілдіктеріне  мыналар  жатады: 

Салық  салынбайтын  минимум – салық  салудан  толық  босатылатын  салық  объектісінің  ең аз  бөлігі;

Табыстың  есептелген  сомасынан  шегерілетін   шегерімдер  (асыраудағы  жандарға,  мүгедектерге – халықтан  алынатын  табыс  салығы  бойынша;  күрделі  қаржыларға,  әлеуметтік  объектілерді  ұстауға,  табиғат  қорғау  шараларына   жұмсалатын   шығындардың  сомасынан  — пайдаға  салынатын  салық бойынша  және т.т.);

Салық  салынатын  табыстың  құрамына  кіріктірілмейтін  сома  (мысалы,  босату кезіндегі  ұйғарымды  жәрдемақы,  халықтан  алынатын табыс  салығы  бойынша  өтемақы  төлемдерінің  сомасы);

Салық  салудың  жеке   субъектілері  мен  төлеушілердің  санаттары  үшін  салық  мөлшерлемесін  төмендету.

Салық  жеңілдіктеріне  сонымен  бірге  төлеу  мерзімін   ұзарту  және  салық  бойынша  бересіні  есептеп  шығару  да  жатады. 

Жеңілдік кезеңі – салықтар  бойынша   заңмен  белгіленген   жеңілдіктердің  іс-әрекет  ететін  уақыты.

Салық  төлеушілер  мен  салық  органдарының  құқықтары  мен  міндеттіліктері  — билік  пен басқару  органдарының  салық  заңнамасымен  реттеледі. 

Салықтық  бақылау –  салық  службасы  органдарының  салық  заңнамасының  орындалуын,  жинақтаушы  зейнетақы  қорларына  міндетті  зейнетақы  жарналарының  толық  және  уақтылы  аударылуын  бақылауы. 

Салықтық  бақылау  мынадай  нысандарда  жүзеге  асырылады:

салық  төлеушілерді  тіркеу  есебі;

салық  салу  объектілері  мен  салық  салумен  байланысты  объектілерді  есепке  алу;

бюджетке  түстетін  түсімдерді  есепке  алу; 

қосылған құнға  салынатын  салықты  төлеушілерді  есепке  алу;

салық  тексерістері;

камералдық  бақылау;

салық  төлеушілердің  қаржы-шаруашылық  қызметінің  мониторингі;

фискалдық  жады  бар  бақылау-касса  машиналарын қолдану  ережелері; 

акцизделетін  тауарлардың  кейбір  түрлерін  таңбалау  және  акциздік  постыларды  белгілеу;

мемлекет  меншігіне  айналдырған  мүлікті  есепке  алу,  бағалау  және  сату  тәртібін  сақтауды  тексеру; 

уәкілетті  органдарға  бақылау  жасау.

Кедендік  бақылау  агенттігі  өз  құзыры  шегінде  Қазақстан  Республикасының  кеден  шекарасы  арқылы  тауарлардың  өтуімен  байланысты  төленуге  тиіс  салықтарды  және  бюджетке  төленетін  басқа  да міндетті  төлемдерді  өндіріп  алу  жөніндегі  салықтық  бақылауды.  Салық-кодексіне  және  кеден  заңнамасына  сәйкес  жүзеге  асырады. 

Салық  құпиясын  салық  төлеуші  және   оның  қаржы-шаруашылық  қызметі  туралы  салық  службасы  органдары  алған  кез  келген  мәліметтер  құрайды. 

Салық  заңнамасын  бұзған  салық  төлеушілерге  олардың  жасырған  сомасын,  төмендеткен  табыстарын  төлеттіріп  алу,  бұзу  ауыртпалығына  қарай  үлестік немесе  еселенген  көлемде   айыппұлдар,  бюджетке  төленетін  төлемдер мерзімін  өткізіп  алғаны  үшін  өсімдер  түрінде  санкциялар қолданылады. 

 

ІІ.1.4. Салықтардың түрлері

Жанама  салықтар:

Жанама  салықтар – жоғарыда  атап  өткеніміздей,  бағаға  немесе  тарифке  үстеме  түрінде  белгіленген  салықтар,  олар  салық   төлеушінің  табыстарына  немесе  мүлкіне  тікелей  байланысты  емес.  Жанама  салықтар   мемлекеттің  фискалды  мүдделерін  білдіреді.

Жанама  салықтардың  ішіндегі  ең  маңыздысы  1992  жылы  енгізілген  қослыған  құнға  салынатын  салық  — ҚҚС  болып  табылады.  Салық  төлеуші  мемлекетке  оны  төлеу  нәтижесінде  шеккен  шығысының  орнын  бағаны  көтеру  жолымен  толықтырады және  салықты  төлеуді  сатып  алушыға  аударады.  Салық  салу  объектісі  материалдық  шығындарсыз  өндірілген  өнім  (амортизациясы  бар  таза  өнім)  болып  саналатын  қослыған  құн  болып  табылады:  қосылған  өнімге  кешенді  шығыстар,  мысалы, жарнамаға  жұмсалатын  және  басқа   бірқатар  шығындар  қамтылуы  мүмкін. 

Қосылған  құнға  салынатын  салық  бойынша  есепке  жатқызу  механизмі.

Үш  кәсіпорындағы  ұқсату  өнімнің  тізбектік  қозғалысы  кезіндегі  16 пайыздық  мөлшерлемедегі  ҚҚС-тың  іс-әрекет  механизмінің  сызбасын  мына сандық  мысалдан  бақылап  отыруға болады  (шартты  ақша  өлшемінде).  Сауда  кәсіпорны  үшін  тауар  құны  522  шартты  өлшемді  құрайды;  сауда  үстемесі,  мысалы,  20  пайыз  кезінде  еркін  баға  626  шартты  ақша  өлшемн  (522х1,20)  құрайды   және  сауда  кәсіпорын  104  шартты  ақша  өлшеміне  тең  (626-522)  осы  үстемеден  14  шартты  ақша  өлшемі  (104х16:100+16)  мөлшерінде  салық  төлейді;  сөйтіп,  сауда  кәсіпорнының  шығындары  мен  пайдасы  90 (104-14)  шартты  ақшаны  құрайды.

Дайын- даушы кәсіп-орын	Сатып алу құны	Өзіндік құнға жатқы зылады	Қосыл ған құн	Өткізу құны	ҚҚС 5 грх 16%	Сату құны 5 грх6гр	Бұрын төленген ҚҚС есепке алынады
І	2	3	4	5	6	7	8	9
І	—	—	100	100	16	116	—	16
ІІ	116	100	200	300	48	348	16	32
ІІІ	348	300	150	450	72	522	48	24
жиыны			450					72

Акциздер – бағаға  қосылатын  және  сатып  алушы  төлейтін  тауарларға  салынатын салық.  Акциздерді  өзінің  айырықшылықты  ерекшеліктеріне  қарай  монополды  түрде  жоғары  бағалары  мен  тұрақты  сұранымы  болатын  тауарларды  өндірушілер  төлейді.  Акциздер  көрсетілетін  қызметтерге  де  салынуы  мүмкін,  бұл  орайда  салық  сомасы  тарифке  кіріктіріледі.

 

Корпорациялық  табыс салығы:

Корпорациялық  табыс салығы   бюджет  түсімдерінде едәуір  орын  алады (23,2%).  Бұл  салықты  Ұлттық  банк  пен  мемлекеттік  мекемелерді  қоспағанда  Қазақстан  Республикасы  резидент-заңды  тұлғалары,  сондай-ақ  Қазақстанда  қызметін  тұрақты  мекеме  арқылы  жүзеге  асыратын  немесе  республикадағы  көздерден  табыс  алатын  бейрезидент-заңды  тұлғалар  төлейді.  Арнаулы  салық  режімін  қолданушы  заңды   тұлғалар  — шағын  бизнестің  субъектілері,  шаруа (фермерлік)  қожалықтары,  заңды  тұлға – ауыл  шаруашылығы  өнімін  өндірушілер,  кәсіпкерлік  қызметтің  жеклеген  түрлері  корпорациялық  табыс  салығын  төлейді. 

Корпорациялық  табыс  салығын  салу  механизмі  заңды  тұлғалар  салықты  есептеу,   төлеу  тәртібін,  алу  шарттарын,  жеңілдіктер мен  санкцияларды,  төлеу  уақытын  айқындайды.

 

 Жеке табыс салығы:

      Бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі(2001ж.дейін – жеке тұлғалардың алынатын табыс салығы) барлық салық төлемдерінің  9% алады.

   Салық салу обьектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер  болып есептеледі. Салық салу обьектісі  төлем көзінен салық салынатын табыстар және төлем көзінен салық салынбайтын табыстар болып табылады.

   Салық мөлшерлемесі баспалдықты үдеме бойынша табыстың мөлшеріне қарай 5 пайыздан 30 пайызға дейін белгіленген (кестені қараңыз).

15 еселенген жылдық есептік көрсет-кішке дейін	Салық салынатын табыс сомасына 5 пайыз
15 еселенген жылдық есептік көрсет-кіштен 40 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін	15 еселенген жылдық есептік көрсет-кіштен салық сомасы+одан асатын сомадан 10 пайыз
40 еселенген жылдық есептік көрсет-кіштен 600 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін	40 еселенген жылдық есептік көрсет-кіштен салық сомасы+одан асатын сомадан 20 пайыз
600 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен және одан жоғары	600 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы+одан асатын сомадан 30 пайыз

   Дивидендтер, сыйақылар мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15% мөлшерлеме, адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10% мөлшерлеме бойынша салық салынады.

 

Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері:

   Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайда-лы қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төле-нетін төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер қойнауын пайдаланушылардың арнау-лы төлемдері, су үшін төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем (орман табысы) және басқалары жатады.

   Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері мыналарды қамтиды:

   1.үстеме пайдаға салынатын салық;

   2.Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері:

     бонустар:

   а) қол қойылатын;

   ә) коммерциялық табу;

     роялти;

     өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі.

 Бонустар  жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып табылады және жер қойнауын пайдалануға жасалған келісімшартта белгіленген мөлшерде және тәртіппен ақшалай нысанда төленеді.

  Роялти – пайдалы қазбаларды өндіру жіне техногендік құралымдарды қайта өңдеу процесінде жер қойнауын пайдалану құқығы үшін төленетін төлем. алынған қосымша пайда үшін төленетін төлем.Ақшалай немесе заттай түрде төленеді.

 

 Әлеуметтік салық:

  Әлеуметтік салық – мемлекетте алынатын салықтардың бірі. Ол 1999 жылдан бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының  орнына енгізілген. Аударымдардың                                       жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылды.Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетте 17% алады.

 

 Меншікке салынатын салықтар:

  Меншікке салынатын салықтар нарықтық экономика жағдайында мемлекет иелігінен алу үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай меншік қатнастарындағы нақтылы өзгерістермен байланысты едәуір орын алады. Меншікке салынатын салықтарға жер салығы, мүлікке салынатын салық, көлік құралдарына салынатын салық жатады.  Меншікке салынатын салықтар негізінен жергілікті Бюджеттерге есептеледі.

  Салықтардың мөлшерлемелері меншіктің табыстылығы бойынша емес, сыртқы нышандар – меншіктің мөлшерлері бойынша белгіленетіндіктен фискалдық мақсаттан басқа бұл салықтардың меншікті пайдаланудың тиімділігін көтермелеу мақсаты бар.

ІІ.1.5. Арнаулы салық режимдері

  Арнаулы салық тежимі – салық төлеушілердің жекелеген санаттары – шағын бизнестің субьектілері, шаруа (фермерлік) қожалықтары, заңды тұлғалар – ауыл шаруашылығы өнгімдерін өндірушілер, кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлері үшін белгіленетін және салықтардың жекелеген түрлерін есептеу мен төлеудің, сондай-ақ ол бойынша салық есептемесін берудің оңайлатылған тәртібін қолдануды көздейтін бюджетпен есеп айырысудың ерекше тәртібі.

  Арнаулы салық режимі шағын бизнес субьектілері  үшін төлем көзінен ұсталатын салықтарды қоспағанда, әлеуметтік салықты және корпарациялық немесе жеке табыс салығын есептеу мен төлеудің оңайлатылған тәртібін белгілейді. Басқа салықтарды, міндетті төлемдерді есептеу, төлеу және салық есептемесін табыс ету жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Шағын бизнес субьектілеріне арналған салықты есептеудің оңайлатылған тәртібі біржолғы талон, патент, оңайлатылған мағлұмдама негізінде жүргізіледі. Аталған әдістердің әрқайсысы үшін оларды қолданудың шарттары ескеріледі: қызметтің ара-тұра сипаты, кәсіпкерлік қызметтің орны, сипаты, табыс мөлшері, қызметтің жүзеге асырылатын түрлерінің саны, жалдамалы қызметкерлерді пайдалану және т.т.

  Шағын бизнес субьектілеріне арналған арнаулы салық режимі қызметтің бірқатар түрлеріне, атап айтқанда: акцизделетін өнімді өндіретін, консультациялық, қаржы, бухгалтерлік қызмет көрсететін, мұнай өнімдерін өткізетін, шыны ыдыстарын жинайтын және қабылдайтын, жер қойнауын пайдаланатын, лицензияланатын қызмет түрлеріне қолданылмайды.

  Ара-тұра сипаттағы кәсіпкерлік қызметті (жылына бәрін жинақтағанда тоқсан күннен аспайтын қызмет) жүргізген кезде салықтық есеп – қисаптарға арналған біржолғы талон – арнаулы салықтық режимін қолдану құқығын куәләндыратын және төлем көзінен ұсталатын салықтарды қоспағанда, жеке табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу фактісін растайтын құжат пайдаланылады.

  Салықты оңайлатылған мағлұмдама негізінде есептеуді шағын бизнес субьектісі салық салу обьектісіне есепті салық кезеңіне тиісті салық мөлшерлемесін қолдану арқылы дербес жүргізеді; салықты бюджетке төлеу бірдей үлеспен есепті салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмейтін мерзімде жүргізіледі.

  Патент бойынша (мәлімделген кірістің белгіленген мөлшерлемесі мөлшерінде) салықты есептеу кезінде төлеу де бірдей үдеспен жүргізіледі.

  Жеке кәсіпкерлерге арналған арнаулы салық режимі патент негізінде рәсімделеді. Патент негізіндегі арнаулы салық режимін мынадай шарттарға сай келетін: 1) жалдамалы қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын; 2) жеке кәсіпкерлік нысанындағы қызметті жүзеге асыратын; 3) жыл ішіндегі табысы 1,5 пайыз бойынша есептеледі.

  Шаруа (фермер) қожалықтарына арнаулы салық режимі бірыңғай жер салығын төлеу негізінде жүзеге асырылады, бұл салық ауыл шарушылығы өнімін өндіру, ұсату және өткізу бойынша қызметтен алынатын жеке табыс салығын, ҚҚС, жер салығын, көлік құралдарына және мүлікке салынатын салықты қамтиды.Бірыңғай жер салығының обьектісі жер учаскесін бағалау құны болып табылады, салық осы құнға 0,1 пайыз бойынша есептеледі.

  Бірыңғай жер салығының төлеушілері қызметтің басқа түрлерінің көзінде салынатын жеке табыс салығын, әлеуметтік салықты, жинақтаушы зейнетақы қорларына аударылатын міндетті зейнетақы жарналарын төлеуден босатылмайды.

  Бірыңғай жер салығын төлеу жер учаскесі орналасқан жер бойынша тиісті бюджетке екі мерзімде:

   ағымдағы төлем ағымдағы салық кезеңінің 20 қазанынан кешіктірілмейтін мерзімде төленеді;

   бірыңғай жер салығы бойынша түпкілікті есеп айырысу есепті кезеңнен кезеңнен кейінгі салық кезеңінен 20 наурызынан кешіктірілмейтін мерзімде (салық жөніндегі мағлұмдама есепке алына отырып) жүргізіледі.

 

ІІ.1.6. Алымдар, баждар, төлемдер

  Салықтан басқа Қазақстан Республикасында Салық Кодексінде белгіленген және белгілі бір мөлшерде бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер(міндетті ақша аударымдары — алымдар,төлем – ақылар, төлемдер және т.т.) іс-әрекет етеді .

  Алымдар ,баждар және төлемдер деп ідетте заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттік органдардың оларға көрсететін қызметтері үшін төленетін міндетті төлемдерін айтады.Бұл төлемдердің сомасы жергілікті бюджеттердің кірісіне не белгіленген үлестерде бюджеттер мен тиісті ұйымдарға не арнаулы қызметтер көрсететін ұйымдардың, мекемелердің шығындарын ішінара немесе толық өтеу, қызметін дамытып, жетілдіру үшін түгелдей олардың қарамағына түседі.

  Алымдар мен төлемдерді төлеу көбінесе қаржы аспектілерінде, сондай-ақ мүліктік құқықтарды, техникалық рәсімдер мен тікеулерді, обьектінің, қызметтің белгілі бір халін белгілеуді дайындаумен байланыстыларды  да қоса қызметтің айтарлықтай кең аясы бойынша жүзеге асырылады. Осыған орай алымдар мен төлемдердің салық салу обьектілері де сан алуан болып келеді,алымдар мен төлемдерді есептеу мен төлеу тәртібі де әртүрлі болады.Алымдардың сомасы үкімет белгілеген мөлшерлемелер бойынша есептеледі және тіркеуші органға тиісті құжаттарды бергенге дейін төленеді.

  Алымдарды төлеудің қажеттігін тудыратын қызмет түрлерінің сан алуандығы олардың көбісін тиісті қызмет көрсетулерге көбінесе аралық сипат бере отырып, таза қаржы шеңберінен шығарып жібереді. Тіпті мемлекеттік органдардың көбінесе ақылы қызмет көрсетуге көшіп отырған және қаралып отырған операциялар қаржылықтан кәдуілгі тауар – ақша қатынастарына түрленіп отырған нарықтық қатынастар жағдайында бұл төлеушілердің фискалдық және тарифтік – бағалық сипатының ұштасуы өте- мөте өрістеді.Мұндай ақылы қызметтердің шеңбері өлшем мен өлшеуіш приборларды тексергені және таңбалағаны үшін алымдарды, басқа бірқатарларын қамтиды.

  Алымдардың сомасы, әдетегідей, үкімет белгілеген мөлшерлемелер бойынша есеп теп шығарылады. Бірқатар төлемдер үшін есептеу ресуртардың (судың, ағаштың) көлеміне немесе қызметке қарай, басқа сан параметрлеріне қарай жүргізіледі. Осыған байланысты алымдар мен төлемдер салыну обьектісінің базасы әр алуан, салық салуды есептеу үшін  негізінен салық төлемдері мен әлеуметтік төлеуге арналған айлық есептік көрсеткіштің еселенген мөлшері алынады.

  Қаралып отырған төлемдердің қатарында ресурстар үшін төлем – ақылар бөлініп көрсетіледі:

  жер учаскелерін пайдаланғаны үшін;

  жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін;

  орманды пайдаланғаны үшін;

  жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін;

  радиожиілік спектрді пайдаланғаны үшін.

  Мысалы, жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлем (жер салығына қарағанда) оны уақытша пайдалануға берген кезде алынады (жер учаскелерін бастапқы өткусіз уақытша пайдалануға беруді шығарып тастағанда).

  Міндетті төлемдердің арасында ерекше орынды мемлекеттік баж алады. Мемлекеттік баж-бұған уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың немесе лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін не (немесе) құжаттарды бергені үщін алынатын төлем.Мемлекеттік баж төленетін қызметтердің тізбесі тым кең және ол мыналардан: сотқа берілетін талап арыздардан, ерекше жүргізілетін істер бойынша арыздардан (шағымдардан), апеляциялық шағымдардан, сондай-ақ сот құжаттарының көшірмелерін (дубликаттарын) бергені үшін; азаматтық хал актілерін тіркеу туралы куәліктерді және азаматтық хал актілері жазбаларын өзгертуге, толықтыруға және қалпына келтіруге байланысты куәліктерді қайтадан бергені үшін; шетелге баруға және Қазақстан Республикасына басқа мемлекттерден адамдарды шақыруға құқық беретін құжаттарды рәсімдегені үшін; шетелдіктердің паспортына Қазақстан Республикасынан кету және келу құқығына виза бергені үшін; Қазақстан Республикасының азаматтығын алу, қалпына келтіру және оның азаматтығын тоқтату туралы құжаттарды рәсімдегені үшін; тұрғылықты жерін тіркегені үшін, аңшылық құқығына рұқсат бергені үшін; азаматтық қаруды тікегені және қайта тіркегені үшін; бекітілген халықаралық шартқа сәйкес Қазақстан Республикасында жасалған, ресми құжаттарға үкімет уәкілеттік берген мемлекеттік органдардың апостиль қойғаны үшін; жүргізуші куәлігін, көлік құралдарын мемлекттік тіркеу туралы куәлікті, мемлекеттік нөмір белгілерін бергені үшін және т.с.с. үшін алынады. Мемлекеттік баждың тіркелген пайыздық мөлшерлемелері қолданылады, олар айлық есептік көрсеткіштерге қарай немесе қуыным сомасына пайызбен есептелелді. Баж не өтініш бергенге дейін, іс-қимыл жасалғанға дейін, немесе бажбен төленентін құжат берілген кезде төленеді.

  Қазақстан Республикасының шекарасынан тысқары жерде және оның аумағында атқарылған іс-әрекеттері үшін консулдық алымдар алынады.

  Мемлекеттік баж нақты ақшамен, сондай-ақ төлеушінің банктегі(оның филиалындағы) шотынан аударым жасау арқылы төленеді.Мемлекеттік бажды төлеу тәртібін Қаржы миистрлігі белгілейді.

  Кеден ісін жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасының кеден заңнамасымен белгіленген кедендік төлемдер алынады. Олар бойынша төлеушілер, есептеулердің, қайтарып берудің тәртібі, сондай-ақ жеңілдіктер кеден заңнамасымен анықталады. Кеден төлемдерінің мөлшерлемелерін үкімет белгілейді.

  Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы тауврлар алып өткен кезде және кеден заңнамасысен белгіленген басқа да жағдайларда кеден төлемдерінің мынадай түрлері: кеден бажы, кеден рәсімдеуі үшін,тауарларды сақтау үшін, кедендік ілесіп алып жүру үшін кеден алымдары, кеден органдарының лицензия беру үшін алымы, кеден рәсімдеуі жөніндегі маманның біліктілік аттестатын беру үшін алым, алдын ала шешім үшін төлемақы төленеді.

  Заңды және жеке тұлғалардың алымдары, баждары және өзге де төлемдері бойынша төлеушілердің жеке санаттарына да, сонымен бірге белгілі бір іс-әрекет жасалған кезде де әр алуан жеңілдіктер белгіленген. Жеңілдіктер бұл төлемдерді төлеуден ішінар немесе толық босату түрінде белгіленеді.

 

ІІ.1.7. Салықтарды аудару

    Салықтарды аудару – салық ауыртпалығын салықтың түпкілікті салынушысына – салықтардың негізгі ауыртпалығын өз мойнына алатын халыққа көшіру процесі. Салықтарды аудару бірқатар салықтар бойынша төлеуші мен салық салынушы ғана емес, сонымен бірге салық салу обьектісі мен көзінің дәл келмеуіне байланысты.

 Аудару бүркемелі нысанда өндіріс сферасында да, сонымен бірге айналыс сферасында да болады.

  Өндіріс сферасында табыс немесе пайда есебінен төленетін салықтар жалдамалы қызметкерлердің еңбегін интенсивтендіру жолымен, яғни қажетті жұмыс уақытын салыстырмалы қысқарту және қосымша уақытты көбейту жолымен аударылуы мүмкін. Бұл жалдамалы қызметкерлерге салықты аударудың аса бүркемелі нысаны.

  Айналыс сферасында салықтар бағалардың механизмі арқылы аударылады.

  Корпарациялық табыс салығы кәсіпорын өнімін тұтынушыларға неғұырлым жоғары бағалар есебінен немесе ресурстарды жеткізушілерге ресурстарға төмендетілген бағалар есебінен аударылуы мүмкін. Акционерлік қоғам нысанында ұйымдастырылған шаруашылық жүргізуші субьектілердің табысына салық салынған жағдайда акционердерге ауыстыру субьектілер төлеген бүкіл соманы немесе оның үлесін жабатын бөлігінде оларға тым төмен дивидендтер төлеу арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

  Төлем көзінен төленетін жеке табыс салығы салық төлеушінің түпкілікті табысынан алынатындықтан ауыстырылмайды. Алайда, егер кәсіпорындардың талабы бойынша қызметкерлерге еңбекақы көбейтілетін болса, онда салықтардың бір бөлігін жұмыс істеушілерден жұмыс берушілерге аударуы мүмкін болады. Жұмыс берушілер бағаны арттыру жолымен еңбекақы бөлігіндегі ағымдағы шығындарды арттыруды өнім немесе қызметтер көрсетуді тұтынушыларға аударады.Мағлұмдама бойынша төленетін жеке табыс салығына қатысты айтатын болсақ, ерікті мамандықтардың басқа тұлғалары көрсететін қызметтерге аударуға болады.

  Меншікке салынатын салық ішінара ауыстырылады. Мәселен, кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды тұлғалар мен жеткілікті сұраным жағдайында таза табысты салық сомасына жоғарылатуға және сөйтіп оны өнім мен қызметтерді тұтынушыларға ауыстыруға болады. Жеке тұлғалар – мүліктің майда иелері – пәтер иелері оны жалға берген жағдайда ғана салықты аудара алады, ал олар негізінен мүлікке салынатын салықтың түпкілікті төлеушілері болып табылады.

  Ұқсас жағдайда табыс есебінен төленетін тура салықтар – жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық аударылады.

  Қосылған құнға салық түгелдей тұтынушыларға ауысады, өйткені ол өнім мен қызметтердің едәуір ауқымын қамтиды және тұтынушылар бұл салық салынбайтын тауарды таңдай алмайды. Акциздер мен импорттық кеден баждары салынғанда мұндай таңдау болады, өйткені тұтынушылар акциздер мен баждар салынбайтын орнын басатын тауарлар мен қызметтерге қайта бағдарлана алады.Мұндай жағдайда сатушы оның тауарына сұранымның төмендеуіне байланысты бағаны түсіруге мәжбүр болады және салық ауыртпалығы бөлінуі мүмкін – ішінара тұтынушыға, ішінара сатушыға ауысуы мүмкін.

  Тура, сондай-ақ жанама салық салу кезінде жалпы салық салу тауарлар мен қызметтерді өндірушілерге (сатушыларға) және тұтынушыларға теріс әсер етеді, бұл бағаның өсуінен және өндіріс көлемінің қысқаруынан көрініп, білінеді.Өспелі баға тұтынушы сұранымын қысқартады, бұдан тауарларды сатудың ауқымы азаяды, ал өндірушілер мұндай тауарларды шығаруды азайтады.Нарықтық сұраным мен ұсыным, бірақ тепе –теңдік нүктесін жаңа, неғұрлым жоғары деңгейге ауыстырылуы арқылы келтіреді.

  Өндірушілер мен тұтынушылар арасында салық ауыртпалығын бөлу сұраным мен ұсынымның икемділігіне байланысты болады.

  Ұсынымның тұрақты жағдайында тауарға деген сұраным икемділігі азырақ болса, тұтынушылар соғұрлым салықтың үлкен бөлігін төлейтін болады және, керісінше, сұраным икемділігі көбірек болса өндірушілер тарапынан соғұрлым көпсалық төлемдері болады.

  Сұранымның тұрақты жағдайында ұсыным икемділігі төмен болса, өндірушілер соғұрлым салықтың үлкен бөлігін төлейтін және, керісінше, ұсыным икемділігі көп болса, салықтың үлкен бөлігін тауарды тұтынушылар төлейді.

  Сұраным мен ұсыным икемділігінен басқа, тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы салықтарды аударудың мүмкіндігі мен дәрежесі көп жағдайда экономикалық айналсоқпа циклге байланысты болады: өрлеу кезінде бағаны көтеруге қолайлы жағдай жасалады және салықты аудару неғұрлым интенсивті жасалады және, керісінше  дағдарыс кезінде өндірістің құлдырауымен, жұмыссыздықтың өсуімен, халықтың төлем қабілеті бар сұранымның азаюмен байланысты аудару қиындайды.

 

ІІ.1.8. Салық төлеуден жалтарыну

     Салық төлеуден жалтарыну – салық төлемдерін толық немесе ішінар төлемеу мақсатымен салық төлеушінің салық салу обьектісін(табысты, пайданы, тауар айналымын, мүлікті) әдейі жасыруы және азйтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс – әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұсқан келтіреді:мемлекеттік бюджет едәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің қосымша криминалдық көздері жасалады, кәсіпкерлік қызмет сферасында, салада, аймақта және т.тт құн қозғалысының негізгі үйлесімдері бүрмеленеді.

  Салық төлеуден жалтарынудың себептері әр түрлі болуы мүмкін:

          шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзге де қызметті қалыпты жүргізуге мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субьектінің  “көлеңкелі” (“қалтарыстағы”) экономикаға кетуіне жәрдемдеседі.

          Салық заңнамасының күрделілігі, сонымен қатар оның анық еместігі, нұсқаулықтар мен ережелердің қағидалары мен нормаларын түрліше түсіндіретін ондағы толықтырылулардың, өзгертулердің, түзетулердің көптігі;

          Салық службасын ұйымдастырудағы кемшіліктер: қызметкерлердің төмен біліктілігі мен біліксіздігі, экономиклық білімдер мен құқықтық мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білуі; тексерулер кезіндегі қызметкерлердің адалдыққа жатпайтын іс – қимылдары;

          Салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвестициялау мақсатымен субьектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы және т.т.

  Салық төлеушінің белгіленген мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін орындау:

1) төленбеген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасына өсімпұл есептеу;

2) банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру;

3) салық төлеушінің салық бершегі есебіне мүлікке билік етуін шектеу тәсілдерімен қамтамсыз етілуі мүмкін.

  Өсімпұл сомасы мен салық бершегін өтеу бойынша салықтық міндеттемені мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және төленеді. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төлеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Ұлттық банк белгілеген қайта қаржыландыру ресми мөлшерлемесінің 1,5 еселенген мөлшерінде бюджетке төленген күнді қоса алғанда, мерзімі өткен әрбір күн үшін есептеледі.

  Заңды тұлғаның және жеке кәсіпкердің  банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру заңнамалық актілерде белгіленген тәртіппен: салық төөлеуші салық есептемесін тапсыру мерзімі аяқталғаннан кейін 10 жұмыс күні ішінде оны табыс етпеген; белгіленген төлем мерзімі күнінен бастап отыз жұмыс күні өткеннен кейін салық берешегін өтемеген; салық службасы органының лауазымды адамдарының салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты обьектілерді салықтық тексеруіне, қарауына жол бермеген жағдайларда жүргізіледі.

  Салықтан жалтарынудың мүмкіндіктері халықаралық қаржы – экономикалық қатынастарында да ашылып отыр. Бұл үшін шетелден кең салық жеңілдіктерін беру жолымен капиталдарды тарту саясатымен жүргізілетін елдің “салықтан бассалғалауы” деп аталынатын пайдаланылады.Мұндай елде бизнесті тіркеу алынатын пайданы, пайыздық табыстарды, дивидендтерді салық салудан алып шығуға мүмкіндік жасайды. Мұндай мақсаттарға салық режимі нашарлайтын немесе заңнама бойынша табыстарды мағлұмдамалау міндетті емес оффшорлық, еркін, арнаулы аймақтарда тіркеу арқылы қол жетеді. Мұнда жалған еншілес компаниялар, филиалдар ұйымдастырылуы мүмкін, олар арқылы төлемдер өтеді және салықты азайту немесе одан толық құтылу мақсаттымен салықтық оңтайландыру жүзеге асырылады.

  Салық соиасын немесе азайтып төлеу “салықтық моральдің” құлдырауын, мемлекеттік органдардың және мемлекеттің өзінің беделін түсіру жазасыздығының нәтижесін тудырады. Сондықтан салық төлеуден жалтарынумен күреске салық органдарының жұмысында зор маңыз берілуі тиіс.

 

ІІ.1.7. Қазақстан Республикасының салық функциясы

Салықтардың функциялары белгiлi кезеңде өздерi атқаратын рөлiне байланысты, мемлекет алдында тұрған негiзгi мәселелердi шешуге себiн тигiзуге ъқажеттi экономикалық тұтқа және реттеушi болып табылады.

Салықтардың қалыптасқан түрдегi негiзгi үш функциясы бар. Олар: фискалдық, қайта бөлу және реттеушi функциялар.

Бiрiншi, фискалдық функция – салықтардың және басқа да мiндеттi төлемдердiң бюджетке толығымен және уақытылы түсiп отыруын қамтамасыз етедi. Фиск – латын тiлiнде мемлекеттiк қазына деген мағынады айтылған. Сондықтан, фискалдық қызмет – салықтық — бюджеттiк қызмет, яғни мемлекеттiк қазына – бюджеттi төлемдер арқылы ақшалай қаражаттарымен қамтамасыз ету жөнiндегi қызмет болып табылады, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметi. Тауарлық — ақшалай қатынастардың, өндiрiстiң дамуына байланысты бұл функция мемлекет қарамағына түсетiн ақшалай кiрiстердi ұлғайта түседi.

Қайта бөлу функциясы, әртүрлi шаруашылық субъектiлерiнiң табыстарының бөлiгiн мемлекет пайдасына қайта бөлу қызметi. Бұл қызметтiң барысында жалпы ұлттық  өнiм көлемiндегi салықтардың үлесi анықталады, яғни ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу арқылы оның қандай бөлiгiнiң мемлекет меншiгiндегi қорға қосылғанын көрсетедi.

Реттеушi функция – салық нарықтарының мөлшерiн өзгерту, салық түрлерiн азайту және негiзделген салық жеңiлдiктерiн енгiзу арқылы , заңды және жеке тұлғалардың рынокқа бағытталған экономикалық белсендiлiктерiн, сондай-ақ мүдделерiн қамтамасыз ету. Бұл функция ынталандырушы, тежеушi ұдайы өндiрушi деп бөлiнедi.[3]

Салықтық реттеу мүмкiндiгiнше тиiмдi салық түрлерiн таңдау, олардың мөлшерiн өзгерту, жеңiлдiк көрсету, кейде кейбiр түрлерiн алу тәсiлiн өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсiресе, бұл функцияны ғылыми – техникалық процестердi ынталандыру кезiнде қолдану өте тиiмдi болады.

Мемелекет аталған салықтардың функциясын қолдана отырып салық салу, салық қызметi саласындағы әртүрлi шараларды жүргiзедi және салық жүйесiн анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзiрлейдi. Салық салу шараларын қоғамның нақты бiр даму кезеңiндегi әлеуметтiк – экономикалық мақсаттарына байланысты экономикалық саясатпен ұштастыру осы функциялар арқылы жүргiзiледi.

Белгiлi экономист — ғалым Қарағұсова Г.Ж. айтуынша салықтар атқаратын функциялар:

                          фискалдық немесе жұмылдыру  функциясы арқылы мемлекет тиiстi шығындарын қаржыландыру қажеттi салықтарды жиыстырады.

                           қайта бөлу функциясы арқылы мемлекет экономика афсының әртүрлi саласына ықпал етедi, әлеуметтiк саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық арасындағы әлеуметтiк топтарға қайта бөледi, табысы өте төмен топтарға жәрдем бередi. Мысалы үдемелi ставкалы табыс салығын көрсеткен.

                          Ынталандыру функциясы – экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және тағы басқа әртүрлi жағдайлар жасауды жүзеге асырады.

                          Шектеу функциясы, салық саясаты арқылы мемлекетке тиiмсiз өндiрiстердiң дамуын шектеу немесе тоқтата тұру болып табылады.

                          Бақылау – есептеу функциясы, кәсiпорындар мен азаматтардың табыстарын, өндiрiстiң құрылымы мен көлемiн және қаржылардың қозғалысын есептеп, бақылаудан тұрады.[4]

Салық салу кезiнде мемлекет белгiлi бiр принциптердi салық теориясының басты элементi.

Салықтар жөнiндегi iлiмнiң тұңғыш қарлығаштары, саяси экономикалық теорияның iрi классиктерi Адам Смит,  Вилъям Питти.

Адам Смит салық жүйесiн құрудың төрт қағидасын ұсынған. Лар дамыған елдерде қазiр де салық салуды ұйымдастыру принциптерi ретiнде қолданылады.

1-қағида. Салық әрбiр салық төлеушiнiң тапқан табысына сәйкес алынуға тиiстi.

2- қағида. Салық мөлшерi мен оны төлеу мерзiмi заң жүзiнде күнi бұрын және дәл белгiленуi қажет;

3- қағида. Ыңғалылық қағидасы, әрбiр салық төлеушiге қолайлы уақытта және осы салық төлеушiге ыңғайлы әдiспен алынуға тиiстi.

4- қағида. ¶немдiлiк қағидасы, салық алу кезiнде салық төлеушiнiң шығындары мейлiнше аз болуға тиiстi.

Салық салмағының халық арасында бөлiнуiнiң екi приципi бар:

                 Тапқан игiлiктерге негiзделген, мемлекет тарапынан көрсетiлген қызметтердiң бәрiн оның азаматтарына кәдiмгi тауар ретiнде берiлуге тиiстi. Мемлекеттiк жәрдем ақыларды, субалдияларды тек табысы төмен, тұрақты табс көзi жоқ адамдарға беру қажет.

                 Төлеу қаблеттiгi принципiне негiзделген. Салық ауыртпалығы салық төлеушiлердiң нақты табыстарына, тұрмыс деңгейiне байланысты болады.

Мелъников В.Д өз еңбегiнде дүние жүзiлiк мәнi бар салық салу принциптерiнiң ұтымды түрлерiн атап көрсеткен:

                     Салық салу формаларын белгiлеу барысында қарапайым формаларды қолданған жөн. Сонда төлеушiлер салық төлеуден жалтара алмайды.

                     Салық жүйесi мүкiндiгiнше бейтарап болуы тиiс, мемлекет салық төлушiлердi салық жүйесi арқылы ынталандыруға (жеңiлдiк беру арқылы) немесе жазалауға жол бермеуi керек. өнiмдердiң қызметтердiң жеке түрлерiн салық салудан орынсыз босатуға әлеуметтiк салаларын мемлекет қаржыландарғанмен, бұл қаржыларды салық ставкаларын өзгерту жолымен алуға  болмайды.

                     Прогрессивтi салықтардың орнына тiкелей пропорционалды салықтарды басымырақ пайдалану.

                     Салық жүйесi экономикалық қызметтердiң жақсаруына және күрделi жұмсамалардың өсуiне кедерггi келтiрмеуi тиiс.

 

Салық салу принциптерi мүмкiндiгiнше: заңдылық пен негiздiлiк; жалпыға бiрдейлiк және нақтылық; теңдiлiк пен әдiлеттiлiк; ыңғайлылық және жеткiлiктi; қарапайымдылық және бейтараптық; жоспарлық және нормативтiк; тиiмдi және үнемдi; жеңiлдiк пен бiрдүркiндiлiк болуы қажет. 

 

II.2. Салықтардың қоғамдағы мәнi мен маңызы

Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың мемлекет пен екi арадағы мемлекеттiк бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттаитын экономикалық мәнi мынада: салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржалық қатынастардың бiр бөлiгiн бiлдiредi. Сондай-ақ шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетедi.

Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және мемлекеттiң өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңарумен бiрге қалыптасады.

Әрбiр мемлекетте өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр мөлшерде қаржы көздерi қажет. Салықтар-мемлекеттiң тұрақты қаржы көзi.

Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады.

Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн, олардың экономикалық маңызын түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметiне тiкелей қатысты.

Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк инвесторларды ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн, олардың басқа да экономикалық тетiктерiмен тығыз байланыста болуы қажет.Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орыны ерекше. Себебi ғылыми негiзделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсiпкерлердiң ынтасын төендетiп, өндiрiстiң қарқынын бәсеңдетедi, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiн азайтып, өндiрiстiң төмендеуiне және мемлекеттiк бюджет кiрiсiнiң азайуына әкелiп соқтырады. Дамыған елдердiң тарихынан салық ставкалары жөнiнде мынаны байқауға болады:

а) егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50 процентiнен асып кетсе, онда ол өндiрiстiң тоқтап қалуына соқтырады;

 ә) егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 45-50 процентi аралығында болса, онда жай, ұдай өндiрiске әкеледi;

б) егер салық мөлшерi, салық төлеушi табысының 35-40 процентi мөлшерi аралығында болса, онда ұлғаймайлы ұдайы өндiрiске әкеледi.

 Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери-қорғаныс, тағы басқа да шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi.

Соңғы жылдардағы мәлiметтер бойынша Қазақстан Республикасының iшкi өнiмiндегi салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбiрек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Елiмiздегi мемлекет мүддесi үшiн қаржы көздерiн орталықтандырудың бiр айғағы осы.

 Ендi салықтарды мынадай нышаны, белгiлерi бойынша топтастырамыз немесе жiктеймiз:

4. салық салу объектiсiне байланысты;
5. қолданылуына қарай;
6. салық салу органына байланысты;
7. экономикалық реекшiлiгiне байланысты;
8. салық салу объектiсiнбағалау дәрежесiне қарай.

Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей немесе жанама салықтар болып жiктеледi.

Тiкелей салықтар жалғаусыз немесе тiкелей табысқа немесе мүлiкке салынады.

Тiкелей салықтарға мына салықтар жатады:

6. заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
7. мүлiк салығы;
8. жер салығы;
9. бағалы қағаздармен жүргiзiлетiн операцияларға салынатын салық;
10. жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемi;
11. көлiк құралдарына салынатын салық және т.б.

Жанама салықтар  — тiкелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынады.

Жанама салықтарға мына салықтар жатады:

12. қосылған құнға салынатын салық;
13. акциздер[5];
14. баж салығы;

Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейдi.Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгiзiлмегендiктен, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады. Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлiнедi.

Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессiз жалпы мақсатта жұмсалады.

Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер т.б.

Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгiленген мiндеттер бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы: көлiк құралдарына салынатын салық. Бұл салықтар жол қорын құрауға жұмсалады.

Салықты алатын және салыққа иелiк ететiн органдардың ерекшелiгiне қарай салықтар жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi салықтар болып бөлiнедi.

Жалпы мемлекеттiк салықтарға мына салықтар жатады:

• заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
• қосылған құнға салынатын салық;
• акциздер;
• бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
• жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдерi.

 Жергiлiктi салықтар мен алымдар:

жер салығы;

заңды және жеке тұлғалардың мүлкiне салынатын салық;

көлiк құралдарына салынатын салық;

кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тiркегенi үшiн алынатын алым;

жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқы үшiн алынатын алымдар;

аукционда сатудан алынатын алым.

Экономикалық белгiсiне қарай салықтар табысқа салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып жiктеледi.

Табысқа салынатын салықтар салық төлеушiнiң кез келген салық салынатын объектiсiнен түсетiн табысынан алынады. Олардың қатарына мына салықтар кiредi: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы, мүлiк салығы және т.б.

Ал тұтынушыға салынатын салықты, салық төлеушi тұтынушы ретiнде тауар немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзiнiң шығынынан төлейдi. Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.

Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар нақтылы және дербес салықтар болып бөлiнедi.

Нақтылы салықтар – салық төлеушiнiң салық салу объектiсiнен алынатын табысының мөлшерiне байланысты емес, яғни салық төлеушiнiң мүлкiнiң сыртқы белгiсiне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлiк салығы, бағалы қағаздармен жүргiзiлетiн операцияларға салынатын салықтар жатады.

 

II.3. Қазақстан Республикасының  салық

жүйесiнiң қалыптасу ерекшiлiктерi

Салық жүйесiн мемлекет пен және тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдiстерi мен тәсiлдерi, салық заңдары мен салыққа қатысты актiлер, салық салу органдары мен салық қызметi жиынтығы құрайды.

Салық жүйесi мемлекет қаржы көздерiн жасақтаудың ең негiзгi құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндiрiстiң ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк туғызады.

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылдаған “Қазақстан Республикасындағы салық жүйесi туралы» Заңы, тәуелсiз Қазақстанның салық жүйесiн құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл елiмiздiң экономикасын реформалаудағы күрделi iстердiң бiрегейi. Осы мезгiлден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар iске аса бастады. Оларды атап айтсақ: бiр-бiрiне өзара тепе-теңдiгi; шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негiзде жүргiзiлуi т.б.

Бұл заң салық жүйесiн құрудың басты прициптерiн, алым мен салықтың түрлерiн, олардың бюджетке түсу тәртiбiн белгiлеп тұғыш тарихи құжат болып есептеледi. Осы заң бойынша салық төлеушiлер мен салық қызметi органдарының құқықтары мен мiндеттерi, республикалық және жергiлiктi басқру органдарының да салыққа байланысты қызметтерi, құқықтары мен мiндеттерi айқын бектiледi.

Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бiрiншi қаңтарынан Қазақстан Республикасында:

13-жалпы мемлекеттiк салықтар;

11-мiндеттi түрде төленетiн жергiлiктi салықтар мен алымдар;

18-жергiлiктi салықтар мен алымдар енгiзiлдi.

Салықтар негiзiн пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.салықтар құрады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесiн құруда ең алғашқы тарихи құжат болған жоғарыда көрсетiлген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен алар орны ерекше. Дегенмен, өмiрген келген әрбiр жаңа құбылыста кездесетiн ерекшелiктермен қатар әрбiр жаңа құбылыста кездесетiн ерекшелiктермен қатар кемшiлiктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты.Яғни Қазақстан Республикасының алғашқы құрылған салық жүйесiнде бiрқатар шешуiн таппаған мәселелер, кемшiлiктер мен жетiспеушiлiктер аз емес.

Әрине, бұл кемшiлiктердiң түрлi себептерi де бар. Басты себеп, ол бiз салық жүйесiн құрғанда елiмiзде жиынтықталған ғылыми немесе практикалық тәжiрибе болған жоқ. Салық қызметi органдары да, салық төлеушiлер де мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместiгi көрiндi. Елiмiздiң алғаш қабылданаған салық жүйесiнде бiз жоғарыда айтып кеткен дүниежүзiлiк тәжiриеде қолданылып келген салық прициптерi сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесiнiң нарықтық қатынастарының талабына толығымен жауап беруге мүмкiндiгi болмады сондықтан 2001 жылы 12-маусымда Қазақстан Республикасының салық кодексi қабылданды. 

 

 

II.4. Америка Құрама Штаттарының салық жүйесi

Салық- құрылған және анықталған заңмен белгiленген тәртiп бойынша, мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым шаруашылық субъект табысының бiр бөлiгi.

Салық салу- бұл табысты және қайнар көздерi, мемлекеттiк құралдарды толықтыру үшiн реттеушi құрал.

АҚШ-тың тәуелсiздiк туралы Декларациясының авторларының бiрi  Бенджамин Франклин былай деген екен: «Бұл өмiрде өлiм мен салықтардан басқа заттардың барлығынан құтылып кетуге болады». Сол кезден бастап АҚШ-тың салық жүйесi дамыды, келе-келе тармақталған сипатқа ие болып, нарықтық экономикалық дамуына өз әсерiн тигiзген болатын.

АҚШ-тағы салықтар федералъдi бюджеттi, жергiлiктi және штаттық бюджетпен табыспен қамсыздандырады және салықтар экономиканың дамуын реттейтiн құрал ретiнде пайдаланылады. Бюджеттiң қозғалысы мен қалыптасуы американдық мемлекеттiң экономикалық саясатын жүзеге асыруында басты ролъ атқарады. АҚШ-тағы салық салу мемлекеттiң табысының қайнар көзi ғана емес, сонымен қатар мемлекеттiң бизнес саласына әсер етуiндегi басты құрал болып саналады. Кейiнгi кезеңдерде АҚШ-тың бюджеттiк-салықтық реттеудi үкiмет экономикадағы кризистiк жағдайдан шығу және экономиканың өсуiнiң баяулауын тежеу үшiн қолданып келедi.

АҚШ-тың мемлекеттiк қаржы жүйесi оның 3 сатылы басқару жүйесiне пара-пар келедi. Осыған орай, АҚШ-тың 3 сатылы қаржы жүйесi қалыптасқан:

Федералъдi бюджет

Штаттық бюджет

Жергiлiктi басқару органдарының бюджетi

Сәйкесiнше салық осы 3 сатыға байланысты салынады:

 Федералъдi салық жүйесi:

Федералъдi табыс салығы

Корпарация пайдасына салынатын салық

Әлеуметтiк сақтандыруға салынатынг Федералъдi салық

Федералъдi акциздер

Кеден баж салығы

Мұра ету сыйға салынатын салық

Штаттық салық жүйесi:

Саудаға салынатын салық немесе униферсалъдi акциз

Халықтан алынатын табыс салығы

Корпарация табыстан алынатын салық Мұра мен сыйға салынатын салық

Мүлiктiк салық

Жергiлiктi салық жүйесi:

Сауда салығы

Жергiлiктi табыс салығы

Корпарация пайдасына салынатын салық

Мұагерлiк салығы

Мүлiктiк салық

Акциздер

Экоклогиялық салық

        Қазiргi американдық салық жүйесiне салықты паралелъ қолдану тән, яғни федералъдi үкiмет салығы және штат үкiметiмен жергiлiктi басқару органдарының салығы.

       АҚШ-тың қаржы жүйесiнде басты ролъдi федералъдi үкiметтiң бюджетке механизмi алады. Тұрақты және iрi саладағы салықтар федералъдi бюджет қорына түседi. Мемлекеттiң шығысы мен кiрiсiнiң 70% осы федералъдi бюджеттiң үлесiнде.

      Жергiлiктi органдарда өздерiнiң финанстық ресурстарының қайнар көздерi бар, яғни жергiлiктi салық. Кейiнгi 10-15 жылдың iшiнде АҚШ-тың жергiлiктi басқару органдарының қаржы көлемi өскенi байқалады. Сонымен қатар бiлiм денсаулық сақтау жол салу шығындарының 70-тен 90%-ке дейiнгiсi осы штаттық және жергiлiктi басқару органдарының бюджетiнен алынады.

 

 

Салықтар

            Тiкелей салық                                             Жанама салық

Халықтың табыс салығы: Федералъдi салық, штат пен жергiлiктi салық Корпарация пайдасына салынатын салық: Федералъдi салық, штат пен жергiлiктi салық 3.Мүлiктiк салық: штат және жергiлiктi салық 4.Әлеуметтiк сақтандыруға еңбеккерлердiң жарна төлеуi федералъдi салық штат салығы 5.Мұрагерлiк пен сыйға тартуға салық федералъдi салық штат және жергiлiктi салық. 6. Көлiктен ақша жинау, халықтан жиналады.

Акциздер мен кеден баж салығы: Федералъдi салық, штат және жергiлiктi салық. Әлеуметтiк сақтандыруға жеке ңкәсiпкерлердiң федералъдi жарна төлеуi Көлiк құралдарына және тағы басқа ақша жинау, яғни штаттық және жергiлiктi кәсiпкерлерден алынатын түрлi салықтар.

 

Ал қоршаған ортанықорғау, табиғи ресуртарды сақтау, құрылыс жұмыстарының 40% штаттық және жергiлiктi басқару органдарының бюджетiнен алынады.

Жергiлiктi басқару органдарының қаржысы графтықтардың, муниципалитеттiң, тауншиптердiң (ауылды жерлердiң, мектеп дистриктерiнiң (округтерiнiң) арнайы дистриктердiң салық төлеуiнiң арқасында толықтырылып отырады. Жергiлiктi арнайы фондтар қаржылық кәсiпорындар, жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi қаржы жүйесiнiң бөлiктерi болып табылады. Қазiргi таңда мемлекетке 83 мыңнан астам жергiлiктi басқару органдары бары және олардың өздерiнiң қаржылық базасы бар.

Федералъдық табыстарда басты орынды тiкелей салықтар алса, ол штаттық және жергiлiктi басқару органдарының табыстары жанама салықтардың негiзiнде қалыптасады.

 

Салықтың төленуiн бақылау

Салық төлеуден бас тарту және жалған мәлiметтер беру үлкен заң бұзушылық ретiнде қарастырылып, түрлi шаралардың қолданылуына әкелiп соқтыруы мүмкiн немесе төленбеген салық сомасының 25%-тiк көлемiнде айып пұл салынуы мүмкiн. Салық декларациясы жайында мәлiметтер ИРС-қа (iшкi табыс қызметi) жеткiзiледi. Олжерде мәлiметтердi мұқият статистикалық тексеруден өткiзедi. Егер салық төлеушiаудитордың мәлiметтерi тексерумен келiспесе, аудиторшешiмiне сотқа шағым бере алады.

АҚШ-тағы салық төлеудi бақылап отыратын арнайы салық аппараты құрылған болатын, ол қаржы министрлiгiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады. Бұл аппарат iшкi табыстар қызметi (ИРС) деп аталады.

 

Салық төлеудi бақылайтын органның құрылымы төмендегiдей

 

Iшкi табыстар қызметi (ИРС)

 

Орталық аппарат

 

7 аймақтық салық басқармасы

58 салық басқармасы

 

Салықтың уақытысында төлеуiнiң бақылануы

Салық декларациясының дұрыс толтырылуы

Салық қарыздарын алу

Артық төленген ақшаны салық төлеушiге қайтару

Салық төлемегендерден айып пұл алу

Iшкi табыстар қызметi салық төлеушiнiң салық заңдарын сақтауды қадағалайды, сонымен қатар салық кодексiнiң дұрыс қолданылуын, салықтың жиналуын, салық төңiрегiнде пайда болған даулардың шешiлуiн қадағалап отырады. АҚШ-тағы корпорациялар 1 жылдық iшiнде табыс таппаса да, әр жыл сайын 1120-шы формадағы декларацияны толтыруы мiндеттi. Салық жылы аяқталған соң 3-шi айдың 15 жұлдызына дейiн декларацияны тапсыруы қажет. Ұсақ кәсiпкерлiктер 1120S формасын толтыруы тиiс. Салықты уақытысында төлеуге кәсiпкерлер кепiлдiк берген уақытта ғана декларацияны толтыруды бiрнеше мезгiлге ұзартуға рұқсат етiледi

Салықты алудың негiзгi үш түрi бар

Салықты салық төлеушiнiң толтырған декларациясына байланысты алу

Салықты табыс қайнар көзiнен алу

Бағалау салық төлемдерi

Салық төлеу барысында қателiктер кеткен болса, салық декларациясы ревизиядан өтедi, бұл ревизияда тексерiс метеметикалық дәлдiкпен жүргiзiледi. Егер корпороция ревизия шешiмiмен келiсетiн болса онда ол келiсiм шартқа қол қояды да, төленбей қалған салық көлемiн төлеуi қажет немесе артық төленген ақша оған қайтадан қайтарылады.

Қарапайым азаматтық айып пұл салық төлемегенде және декларацияны толтырмаған жағдайда салынады. Кейбiр жағдайларда айып пұл қылмыстық заң бұзушылық кезiнде төленедi.

Егер салық 3 жыл бойы төленбесе iшкi табыс қызметi соттасуға құқылы. ИРС салық мөлшерiн анықтап кез келген уақытта сот iсiн қозғай алады, яғни егер декларация алааяқтық мақсатта толтырылған болса немесе мүлде  толтырылмаса.

Жеке салық төлеушi декларацияны толтыруды 2 – 4 айға соза алады, бiрақ айып пұл төлеуден және өсiп, қосылыа отыратын проценттерден құтыла алмайды.

АҚШ-тың iшкi табыс қызметi жыл сайын 100 млн-ға жуық салық декларациясын тексерiстен өткiзедi. Тексерiс компъютер арқылы электронды  бақылау бойынша жүргiзiледi. Ол мемлекеттiң  әлеуметтiк қамсыздандыру қызметiмен бiрге жүргiзiледi. Олардың компъютерлерiнде салық төлеушiлер жайында мәлiметтердiң барлығы сақталған. Iшкi табыс қызметiнде көптеген инспекторлар мен ревизорлар жұмыс iстейдi.

АҚШ –тың салық жүйесiн жеңiлдетуге тырысуына қарамастан салық төлеушiлердiң деғкларацияны толтыруды оңайлату шараларына қарамастан салық жүйесi күрделi әрi қиын болып қала беруде. Шедулдер мен түрлi формаларды толтыру үшiн салық төлеушiге 1.5 сағаттан 16 сағатқа дейiнгi уақыт жұмсалады. Салық төлеу ережелерiмен танысып, кең тараған 1040 форманы толтыру үшiн салық төлеушi кем дегенде 6 сағат уақыт жұмсайды.

Салық жүйесiнде iшкi табыстар қызметiнiң жұмысын күшейту мақсатында бiрнеше қадамдар жасалған болатын.

Салық төлеушiлердiң ИРС тарапынан қысымшылық көрмес үшiн АҚШ конгресi 1998 жылы өзiнiң арнайы заңын шығарған болатын. Ол заң «Салық төлеушiлердiң құқы туралы билъ» деп аталады. Ол салық төлеушiлердiң ИРС тарапынан жасалған сындардың әсерiнен өз үйлерiн сатқан және кәсiпкерлiк жұмысын аяқтау факторларының алдын алу үшiн жасалған.

Бұл заң бойынша салық төлеушi салықты бөлшектеп төлеу мүмкiндiгiне ие болды.

АҚШ-тың салық жүйесiнiң кемшiлiгi оның дәрменсiздiгi мен күрделiлiгi болатын.

1986 ж қыркүйекте қабылданған салық реформасы жайындағы жаңа заң салық саласындағы iрi оқиға. Реформаның басты мақсаты- американдық салық жүйесңн жеңiлдету қарапайымдау және экономикалық өсуге бағыттау үшiн әдiлеттi жүйе құруға бағыттау болатын.

80-жылдардағы АҚШ үкiметiнiң басына келген Рейгеннiң келуiне байланысты жасалған бұл реформа экономикалық конъюнкутраны ынталандыру iрi шарасы болып табылады. Бұл реформа салықтарды едәуiр қысқартты. Бұл бағдарламаның теориялық негiзi ретiнде американ экономисi А.Лаффердiң есебi алынған. Ол салықты азайтудың нәтижесiнде мемлекеттiң экономикалық өсуi мен табыстың көбеюiн дәлелдедi. Лаффердiң ойынша корпороциялартабысына шектен тыс салық ставкасын көтеру олардың күрделi қаржыға деген ынтасын жояды, ғылыми – техникалық прогрестi тежейдi, экономикалық өсудi баяулатады, сөйтiп мемлекеттiк бюджеттiң түсiмдерiне керi әсер етедi.

Жаңа заң бойынша тек екi салығы қарастырылады 15 және 28% тiк, бұрын ол 15% және ең үлкенi 50% болатын, осы заң бойынша корпорация табыстарына салынатын салықтарда төмендетiледi. Ол 46% -тен 34%-ке дейiн төмендетiледi. Ъұл реформа экономикалық өсуге үлкен ықпалын тигiзедi.

 

Федералъдi салықтар:

 

Федералъдi табыс салығы

Бұл салықтың түрi федералъдi бюджеттiң табысының үлкен бөлiгiн алады:

 

 

1970ж — 48,2%

1980ж — 48,7%

1985ж — 46,2%

1986ж — 46,6%

1987ж — 44,2%

1990ж — 45% — тен астам

 

 

Бұл салық корпороциялардың жанұяның табысына салынатын салық.

 

Жергiлiктi салықтар: 1. Сауда салығы:

Оның жалпы салықтағы үлесi 30%. Оның Колорадо, Джорджия, Канзас, Солтүстiк Каролинада үлкен ставкасы 3%, ал Вашингтонда 6,5%. Орташа ставка 3-4%.

Жергiлiктi табыс салығы.

Бұл салық федералъдi, штаттық салыққа ұқсас. Оның ставкасы федералъдiдан едәуiр аз. Көбiнесе азаматтардың табысынан алынады.

Корпорация пайдасына салынатын салық.

Бұл салықтың маңызды үокен емес. Ол жергiлiктi бюджетке түсетiн салықтың 7,9% құрайды. Бұл салықтың түрi жергiлiктi мекемелердiң, кәсiпорындардың жұмысын реттеу үшiн пайдаланылатын құрал ретiнде қолданылады. 45 штатта қолданылады.

Мұрагерлiк салық

36 штатта қолданылады. Ставка мұраның 1 немесе 16% -дейiн құрайды, бұл жесiр әйелiне немесе балаларына, ата-аналарына арналған ставка, ал туыс емес, адамдар үшiн 3-тен -30% -ке дейiн. Егер мұрагер бауыры не сiңлiсi болса жоғарыда көрсетiлген ставкалардың орталарынан алынады.

Мүлiктiк салық

Бұл салық келесi категорияларға салынады:

Қозғалмайтын мүлiк (жер, ғимарат, т.б)

Реалъдi (материалды) жеке мүлiк (құрал-жабдық, машина)

Материалдық емес активтер (акция, ақша)

Объектiлер және темiржол объектiлерi.

 

Бұл салықтан босатылу шарттары:

Егер мүлiк қозғалмайтын федералъдi үкiметтiң штаттың немесе жергiлiктi орган мұрагерлiгiнде болса.

Пайданы көздемейтiн ұйымдардың ғимараты, мүлкi болса, яғни, шiркеулер, қайрымдылық қорының мекемелерi.

4 штаттық бұл салық жүзеге аспайды.

36 штатта материалдық активпен босатылған.

 

Акциздер

Арнайы акциздер жалпы салықтың 3% құрайды. Негiзiнде темекi, бензин және т.б тауарлардан алынады.

 

Эколгиялық салық

Қоршаған ортаны зиянды заттардан тазалау мақсатында алынатын салық. Мекемелерден, корпорациялардан алынады.

Қорытынды

АҚШ –тың салықжүйесi дамыған жүйелердiң бiрi болып табылады. Менiңше, Қазақсатн салық жүйесiн осындай дәрежеге жеткiзу керек, бiрақ АҚШ-тың салық жүйесiмен бiздiң салық жүйемiздi салыстырмаған жөн, себебi: 2 мемлекеттiң құрылысы 2 түрлi. Алайда АҚШ-тың салық жүйесiнiң кейбiр элементтерiн үлгi ретiнде алуға болады.

 

 

II.5. Ұлыбританияның салық жүйесiнiң  қалыптасуы

мен дамуының ерекшелiктерi.

       Салық қатынастарының теориясының негiзi Ұлыбританияда пайда болды. Бұл түсiнiктi де-Ұлыбританияның дүние жүзiлiк өнеркәсiп дамуына еткен ықпалы зор. Салықтардың қоғамдағы ролi мен алатын орнын айқындау Ұлыбританияда Х¶II ғасырдың басында басталды. 1625 жылы үлкен басылымның сақтаушысы, ағылшын философы Фрэнсис Бэкон (1561-1626) былай жазды: «Халықтың келiсiмiмен енгiзiлген салықтар оның күш қуатына соншалықты жаман әсер етпейдi, бұрын бiз Нидерланды мен Англияның кейбiр жерлерiндегi салықтардан көре аламыз. Қазiр сөз ақшаны жинау туралы есмес, халықтың күш қуаты туралы етiлiп тұр. Халықтың келiсiмiмен төленетiн салық оның рухына тiптi басқа әсер қалдырады». [6]

Кейiн ағылшын экономисi Уилъям Петтил өзiнiң еңбегiнде жанама салықтардың тиiмдi жақтарын ашып көрсеткен.  Оның осы еңбегi «Алым мен салықтар туралы трактат» деп аталады. Осы еңбегiнде Уилъям Петти жанама салықтардың пайдасы зор екендiгiн дәлелдеп шығады: „Акциздiң пайдалы екндiгiн осы фактардан көруiмiзге болады:

                        Әркiм өзiнiң тұтынған заттардың көлемiне, сапасына және керектiгiне байланысты төлеу керек. Осыған орай бұл салықты ешкiмдi де ерiксiз түрде төлеуге мiндеттi етiп де ерiксiз түрде  төлеуге мiндеттi етiп қоймайды. Себебi әрбiр адамға өмiр сүру үшiн ең қажеттi заттарға ешқандай акциз болмайды.

                        Бұл салық адамдарды бекер ақша шашудан қорғайды. Яғни ақшаны дұрыс пайдаланып, оны жинап халық билейдi. Бұны бiз голландықтардан немесе еврейлерден көре аламыз.

                        Ешкiм де бiр зат үшiн екi есе төлей алмайды себебi бiр зат тек қана бiр рет тұтыныла алады.

Ал қазiргi кезде осыған қарамастан, жер үшiн салық бар, титулдар үшiн салық бар, кеден салықтар да бар. Азаматтар осы барлық салықтарды төлеуге тиiстi болады. Акциздер кiмде артық төлемейдi.

            Салықтың осы түрi халықтың экономикалық жағдайы туралы, оның тұтыну қаблеттiлiгi күшi туралы мәлiметтердi кез келген кезде алуға мүмкiндiк бередi. Сонымен қатар әрбiр отбасымен ерекше келiсiм жасауда қажеттiлiк болмайды. Салықтар жинау да жеңiлдейдi.[7]

Салық қатынастардың теориясының дамуына зор үлес қосқан экономист және философ- Адам Смит (1723-1790) Және де ол салыққа жаңа көзқарасты ұсынды. Оның ойы бойынша салықтар оларды төлейтiн адамдар үшiн құлдықтың емес, еркiндiктiң белгiсi. 1776 жылы Адам Смиттiң «Халықтардың байлығының себептерi мен табиғатын зерттеу» атты еңбегiн жазады.

Смиттiң көзқарасына жүгiнсек, төрт негiзгi принциптерiн атап көрсетуге болады. Және олардың қазiргi заманға да өте өзектi екенiн ескеру жөн.

1.Әдiлеттiлiк принципi. Осыған принцип халыққа салынатын салық оның табыстарымен пропорционал болу керектiгiн көрсетедi.

2. Анықталғандық принципi. Бұл принцип бойыеша әрбiр азамат салық төлеу уақытын, кеөлемiн бiлудi талап етедi.
3. Ыңғайлық принципi. Бұл принцип салықты төлеу тәсiлi мен формасы оны төлейтiн азаматы үшiн ыңғайлы болу керектiгiн талап етедi.

                        Экономия принципi. Ол салық жүйесiнiң шығындарын қысқарту және оны жетiлдiру керектiгiн көздейдi.

Нақ осы кезде яғни ХVII ғасырдың аяғында Батыс Европада қазiргi заманғы мемлекеттiң негiздерi қалыптаса бастайды. Осы жаңа мемлекет активтi экономикалық пен салық саясатты көздейдi. Ұлыбритания барлық мемлекеттерден де озып кетедi.

Ұлыбританияның салық жүйесi өткен ғасырда қалыптасты. Осы жүйесiнiң әсiресе, табыс салығының ерекшелiктерi осы уақытта да сақталды. 1973 жылғы салық реформа Ұлыбританияның салық жүйесiнiң құрылымына едәуiр өзгерiстер енгiзген болатын. Қазiргi кездiң өзiнде де Ұлыбритания мен басқа да дамыған елдердiң салық жүйелерiнде өзгшерiстер болып жатыр. Бұл өзгерiстер дүние жүзiнде барлық дамыған мемлекеттерге тән проблемалардың әсерiнен жүргiзiлдi.

Осы елдiң салық реформасында негiзгi екi бағытты көрсетуге болады:

                        Жеке табыс салығын дамыту (1987 жылда жоспарланған және өткiзiлген өзгерiстер)

                        Корпорация табыс салығындағы өзгерiстер өтпелi период кезiндегi мақсат етiп қойған комплекстi өзгерiстердi нормаға келтiру тәсiлдерi болған. Олар (1987-1988) реформаның екiншi бағытын айқындайды.

                        Реформаның негiзгi жаңалықтары осындай енгiзулер болды:

                        Жеке табыс салығының төменгi ставкасын 27-ден 25%-ке кiшiрейту.

                        Көптармақты табыс салығының негiзгi екi тармағын қалдырып, қалғанын жою. Осы екi түрi 25 және 40%-ке ставка болатын.

                        Некелi азаматтардың табыс салығының жекелеп алынауы.

                        Жеке табыс ставкаларын едәуiр үлкейту.

Сонымен, осы күнгi Ұлыбританияның салық жүйесi екi негiзгi бөлiктен тұрады:

                        Ценртлiк салықтар. Халық табыс салығы корпорациялардың табыс мұнайдың табыс салығы,  мұра үшiн табыс салығы, жанама салықтар.

                        Жергiлiктi салықтар (жеке меншiкке салықтар)

Ағылшын мемлекеттiк бюджеттiң қалыптасуына салықтар өте үлкен ықпал етедi. Осыдан халықтың табыс салығы 64%-iн, ал корпорациялардың табыс салығы 19%-iн құрайды. өткен онжылдық көлемiнде мұнай компаниялардан түскен салықтар 11,5%-ке жеттi. Гербтiк алмдар 2%-ке жеттi.

Ұлыбританиядағы заң шығару негiздерi ретiнде: халық пен корпорациялардың табыс салығы туралы 1974 жылғы АКТ; капиталдық өсiмшесi ретiнде табысқа салық туралы 1979 жылға акт НДС туралы 1983 жылғы акт алынады. Сонымен қатар әр жылы салық заң шығару актiлерге өзгерiстер енгiзiлуi мүмкiн.

Салықтарды жинау ағылшын парламенттiң мiндетi болып табылады. Оның билiгi Англияға да Уэлъске де, Шотландия мен Солтүстiк Ирландия да таралады.

Ұлыбританияда салық бiр жыл iшiнде 4 рет төленедi. Әрбiр төленетiн салық мөлшерi бiрдей болады. Салық жылының аяғында (6 сәуiрден келесi жылдық 5 сәуiрге дейiн) жыл iшiнде табыстың көлемi толық анықталғаннан кейiн, салық төлеушiлер қалған бөлiгiн төлейдi. Бiрақ тек қана жалақыға тұратын азаматтар салық декларациясын 5 жылдабiрақ рет толтырады.

Салық декларацияны дұрыс толтыру үшiн салық төлеушiнiң салық статусын айқындап алу қажет. Оны ақпараттарға сүйене отырып, салық қызметi жұмысшыға хабарламаны, ал жұмыс берушiге жұмысшының салық нөмерiн және салық формасын көрсететiн документтердi жiбередi.

Салық төлеушiлерден ешқандай да әрекет жасауды қажет етiлмейдi. Жұмыс берушiге жiберiлген документтер бойынша жұмысшылар жалақыдан керек ақшалар алынып тасталады.

Ұлыбританияда табыс салығы бiр кумулятивтi жолмен есептелiнедi. Яғни бiр кiшi мерзiмiнде болған табысы есептелмей бүкiл жылдық табыс бiрден есептелiнедi. Бұл Ұлыбританиядағы табыс салығын есептеудiң негiзгi ерекшклiгi болып табылады. Себебi басқа елдерде табыс салығын айдай есептейдi. Яғни бiр айда салық төлеушiнiң табысы кiшi болып, екiншi айда үлкен болса да, бiрiншi ай салығы төмен, екiншi ай үшiн салығы жоғары болады. Ұлыбританиядан бiрiншi мен екiншi айдың табысы бiрден есептелiнiп салық та бiрден алынады.

Үкiмет қаржы мекемесiнiң көмегiмен Ұлыбританиядағы салық жүйесiн билейдi және реттейдi. Ал үкiметтiң бұл iсiн парламентпен бақыланады. Ұлыбританиядағы қаржы мекемесi басқа елдерде кездеспейтн мемлекеттiк финанс институты болып табылады. Бұл үкiметтегi ең басты министрлiк болып табылады. Қаржы мекемесi бүкiл елдiң экономикалық негiзгi даму стратегиясын белгiлейдi. Ал административтiк тұрғыдан қаржы мекемесi – билеу органы болып табылады. Оны қаржы мекемесiнiң бiрiншi лорды, премъер-министр, қаржы министрi кiшi лордтар басқарады.

Ұлыбританияда салық заң шығаруы үкiметпен белгiленедi. Салық қызметiн ұйымдастыру негiзгi екi департаменттке жүктелген; iшкi табыстарды билеу және салық пен акциздардыбилеу департаменттер. Iшкi табыстар департаменттiң функцияларына мекемелерден және азаматтардан салықтардың жинауын қадағалау кiредi. Административтi бақылау Лондондағы бас инспектордың көмегiмен өтедi. Осы бас инспекторға Лондондағы 700 аудандық конторалар бағынады. Бұлш конторалар салықтарды жинаумен де және консулътация берумен шұғылданады. Осындай аудандық контораларды салық салық инспекторлар жұмыс iстейдi. Олар әрбiр компания мен жеке азаматтардың табыстарын есе,птеп отырады. Сот болған кезде iшкi табыстарды билеу департаменттiң атынан шығады. Iшкi табыстар билеу департаментiмен ерекше брошюралар салық төлеу кейбiр мәселелер көрсетедi.

Ал салық пен акциздарды билеу департаментi жанама салықтардың барлық жүйелi реттеп отырады.

 

Ұлыбританияның салық түрлерi

Ұлыбританиядағы салықтарды бiз негiзгi бес топтарға бөле аламыз. Осыған орай 1992-1993 жылдары төлеген салықтардың құрылымы осындай болатын.

Табыстарға тура салықтар –45,9%. Осы топқа: табыс салығы капиталға салық, мұраға салық жатады.

Жанама салықтар-31,4%. Осы топқа жататын ең табысты салық НДС болып табылады.

Жергiлiктi салықтар 9,6%. Осы топқа жататын ең үлкен салық-жылжымайтын мүлiкке салық болып есептеледi.

Кәсiпкерлiк әрекетке салық 7,4%

Басқа да салықтар 5,7%

Ұлыбританияда табыс салығы бюджетке ең көп пайда түсiредi. Ол алғаш рет 1799 жылы Наполеонға қарсы соғыстарды қаржыландыру үшiн уақытша салық ретiнде енгiзген болатын, ал 1842 жылы осы салық түрi ағылшын салық жүйесiнде толық тұрақталып қалды.

Қазiргi кезде Ұлыбританияда салықтарды реттеу және түрлдерге бөлудiң шедулдар (графиктер) формасы қалыптасқан. Бұл әсiресе табыс салығына байланысты болады. Осы түрлерге бөлу жүйесi бойынша барлық табыстарды бөлiктерге бөлiп, оларды осы тұрғыдан қарастырады. Табыстарды табыс көзiне байланысты бөлiп көрсетедi. Мысалы жалақы,рента дивиденттер. Осындай салықтардың түрi «салықты табыс көзiнен алу» мақсатын көздейдi.

Табыс салығы жылдық табыстың есебiнен алынады және де ол тауып алған мен инвистиционалдық болып бөлiнедi.

Жұмыс ақыға немесе гонорарға табыс салығы табыс көзiнен алынады. Осы кезде Ұлыбританияда салық декларацияны толтыру керек болады, бұл және жанұя жеңiлдiгi болып табылады. Жеке, жанұя жеңiлдiктер оның төлеушiнiң қоғамдық жағдайына байланысты болады. Жеке жеңiлдiкке барлық салық төлеушiлердiң құқықтары бар. Ал жанұя жеңiлдiгiне отағасының табыстарына жеңiлдiк болып табылады. Жеке және жанұя салықтарының мөлшерi автоматты түрде әр жылы жаңадан қарастырады. Олардың мөлшерi бағалар өсуiнiң индексiне байланысты болып келедi. Қазiргi кезде Ұлыбританияда жеке жеңiлдiктi 344 фунт стерлинг мөлшерiнде анықтайды.

Табыс салықтың негiзгi үш ставкасы жұмыс етедi:

            Егер табыс 2500 фунт стерлингтен аспаса 20%

            Егер табыс 2500-23700 фунт стерлингтен аспаса 25%

            Егер табыс 237000 үлкен болса 40%

Ал корпорациялардың табысы үшiн салық 10 жылдың iшiнде кеми бердi. Бiрiншi 52% – тен 35% –ке немесе 33%-ке кемидi. Кiшi бизнеске салынатын салықтар 25 құрайды.

Кәсiпкердiң үлкенг кiшiмен анықтаудың басты критермен кәсiпкерлiктiң көлемi емес табысы болып табылады. Жылдық табысы 250 мың фунт стерлинг болатын кәсiпорын кiшi деп саналады.

±ылыми зерттеулерге салықтардан осы зерттеулерге кеткен шығындарды алынып есептеледi. Ал мұнай өңдейтiн компаниялар салық төленушiлiердiң ерекше категорияларға жатады. Олапр салықтың 50% көлемiнде төлейдi. Бұрын олар 75 % төлеген болатын.

Ұлыбританияда бюджеттiң табысты бөлiгiнiң қайнар көзi федералъдi салықтар болып табылады. Графствор мен қалалардың бюджеттерiнде федералъдi салықтардан түскен пайда 70%-90% құрайды.

Жанама салықтар да көп табысты әкеледi. Олардың ең негiзгiсi НДС ол 17,5 болып келедi. Ал мұнай өнiмдерге акциздер алкоголъ мен табак, кеден салықтары ойын бизнестен салықтар 8% құрайды

Мұраға салықты алғашқы 150 мың фунт стерлинг үшiн төлемейдi. Ал, егер мұра көлемi 150 мың фунт стерлинг болса 40% төлейдi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы

 

Мен өз диплом жұмысында ҚР салық салуды  құқықтық реттеудiң маңызды жақтары мен мәселелерiн көрсетуге тырыстым. Салықтардың, салықтық құқықық мемлекеттерiмен қатар пайда болуы олардың құқықтық табиғатын, мәнiн ашып көрсетедi. өйткенi сол көздерден бастап мемлекетте әлеуметтiк әдiлеттiлiк, демократиялық және құқықтық принциптерi өндiрiс құралдары мен жабдықтарына негiзделуi де мемлекеттң салық жүйесiмен шартталған болатын.

    Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады.

    Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн, олардың экономикалық маңызын түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметiне тiкелей қатысты.

    Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк инвесторларды ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн, олардың басқа да экономикалық тетiктерiмен тығыз байланыста болуы қажет.Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орыны ерекше. Себебi ғылыми негiзделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар жеке кәсiпкерлердiң ынтасын төмендетiп, өндiрiстiң қарқынын бәсеңдетедi, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiн азайтып, өндiрiстiң төмендеуiне және мемлекеттiк бюджет кiрiсiнiң азайуына әкелiп соқтырады.

    Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери-қорғаныс, тағы басқа да шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi.

   Соңғы жылдардағы мәлiметтер бойынша Қазақстан Республикасының iшкi өнiмiндегi салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбiрек болып отыр. Бұл жылдан жылға жеке кәсiпкерлiктiң кең өрiс алуын бiлдiрiп отыр. Бұл көрсеткiш экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Елiмiздегi мемлекет мүддесi үшiн қаржы көздерiн орталықтандырудың бiр айғағы осы.

     Дамыған елдердiң тарихынан салық ставкалары жөнiнде мынаны байқауға болады:

а) егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50 процентiнен асып кетсе, онда ол өндiрiстiң тоқтап қалуына соқтырады;

 ә) егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 45-50 процентi аралығында болса, онда жай, ұдай өндiрiске әкеледi;

б) егер салық мөлшерi, салық төлеушi табысының 35-40 процентi мөлшерi аралығында болса, онда ұлғаймайлы ұдайы өндiрiске әкеледi.

     АҚШ-тың және Ұлыбританияның жеке кәсiпкерлерге, бизнес өкiлдерiне арналған салық жүйесiн де бiз осы жұмыста қарастырып өттiк. АҚШ –тың салық жүйесi дамыған жүйелердiң бiрi болып табылады. Менiң пiкiрiмше, Қазақсатан салық жүйесiн осындай дәрежеге жеткiзу керек, бiрақ АҚШ-тың салық жүйесiмен бiздiң салық жүйемiздi салыстырмаған жөн, себебi: 2 мемлекеттiң құрылысы 2 түрлi. Алайда АҚШ-тың салық жүйесiнiң кейбiр элементтерiн үлгi ретiнде алуға болады.

   Қорытындыда және бiр рет ағылшын философы Фрэнсис Бэконның (1561-1626) сөзiн келтiргiм келедi: «Халықтың келiсiмiмен енгiзiлген салықтар оның күш қуатына соншалықты жаман әсер етпейдi, бұрын бiз Нидерланды мен Англияның кейбiр жерлерiндегi салықтардан көре аламыз. Қазiр сөз ақшаны жинау туралы есмес, халықтың күш қуаты туралы етiлiп тұр. Халықтың келiсiмiмен төленетiн салық оның рухына тiптi басқа әсер қалдырады». [8]

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1.Нормативтiк құқықтық актiлер:

 

                ҚР Конституциясы 1995 жыл, 30 тамыз (өзгертулер мен толықтырулар). Алматы 2002.

                ҚР Азаматтық Кодексi (жалпы бөлiм), 1994 жыл, 27 желтоқсан (өзгертулер мен толықтырулар). Жетi Жарғы 2002.

                ҚР Азаматтық Кодексi (ерекше бөлiм), 1999 жыл, 1 шiлде. Жетi Жарғы 2002.

                Қаз ССР-iнiң “Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы” Заңы, 1991 жыл, 5 маусым (өзгертулер мен толықтырулар). 1992.

                “Бәсеке және монополиялық қызметтi шектеу туралы» ҚР заңы, 2001 жыл, 19 қаңтар.

                “Сертификаттау туралы» ҚР Заңы, 1999 жыл, 16 шiлде.

                “Стандарттау туралы» ҚР Заңы, 1999 жыл, 16 шiлде.

                “Жеке кәсiпкерлiк туралы» ҚР Заңы, 1997 жыл, 7 маусым.

                “Тұтынушылардың құқықтарын қорғау кезiнде заңдарды соттардың қолдану тәжiрибесi туралы» Жоғарғы Сот Пленумының Қаулысы. 1996 жыл, 25 маусым.

                Моралъдық залалдырдың орнын толтыру туралы заңдарды соттардың қолдануы туралы», Жоғарғы Соттың Қаулысы, 2001 жыл, 21-маусым.

                Указ Президента РК, имеющий силу Закона “О дополнительных мерах по реализаций государственных гарантий свободы предпринимательской деятельности” от 14 июня 1996 г ,

                Указ Президента РК “О защите прав граждан и юридических лиц на свободу предпринимательской деятельности” от 27 04 98 г № 3928(c изменениями и дополнениями на 1 08 01 г ) — Алматы “ЮРИСТ”, 2001 г,

                Указ Президента РК “О мерах по усилению государственной поддержки и активизации развития малого предпринимательства” от 6 03 97 г ,

                Указ Президента РК “О государственной программе развития и поддержки малого и среднего предпринимательства в РК на 2001-2002 г” от 7 мая 2001 г № 597,

                Постановление Правительства РК “Об утверждении Плана мероприятий по реализации Государственной программы развития и поддержке малого предпринимательства в РК на 2001-2002г” от 5 июля 2001 г №921

 

2. Монографиялар:

 

                       Предпринимательское     право      Т.1. учебник Под.ред О.М.Олейник М , 2000 г ,

                       Развитие малого предпринимательства   концептуальный подход с позиций менеджмента А.Н.Токсанова. Алматы, 1999г.

                       Современная экономика Ученое пособие /Под. ред. О.Ю.Мамедов Ростов-на-Дону, 1998 г,

                       Реформирование       экономики       Казахстана        /Под.ред. М.Б.Кенжегузина Алматы, 1997 г ,

                       Предпринимательство в РК Учебное пособие /Под. ред. Смагулова Н.Т. Алматы, 1999 г

                       Менеджмент    и    рынок     Казахстанская    модель    /Под.ред. Н.К.Мамыров Алматы, 1998 г ,

                       Малый   бизнес   в   свете   эволюционной   экономики    /Под.ред. Кантарбаева А , Мустафин А. Алматы, 1997 г ,

                       Международная статистика Теория и политика /Под. ред. Кр;гман А П , Обстфельд М М , 1997 г ,

                       Статистический ежегодник Казахстана Алматы, 1998 г ,

                       Экономика Казахстана /Под. ред. В В  Паромонов  Алматы, 2000 г

                       Государство и экономика Власть и бизнес    Под. ред. Шамхалов Ф М, 1999 г,

                       Экономика   предпринимательства    Учебник    /Под.ред.    И.В.Сергеева М , 1997 г ,

                       Предпринимательство /Под. ред. Бусыгин А В М   1997 г,

                       Основы   предпринимательской   деятельности    /Под.ред.   В.М.Власовой М, 1999 г,

                       15 Основы  предпринимательства   / Под.ред.    3.М.Гайнутдинова Минск, 2000 г ,

                       Предпринимательская деятельность /Под. ред. А В Шестаков М, 2000 г,

                       17 Предпринимательское право   Учебное пособие   /Под.ред.;   ИВ Ершова, Т М Иванова М , 1999 г ,

                       Экономика Казахстана на пути к рынку тенденции и размышления /Под. ред. Ашимбаев Т А Алматы, 1994 г ,

                       Государственное       регулирование       региональной       экономики Казахстана /Под. ред. БабакуловКБ Алматы, 1993 г

                       Региональная система поддержки малого предпринимательства  / Под. ред. Блинов А.О. М , 1994 г ,

                       Проблемы развития экономики региона в условиях перехода к рынку / Под. ред. Качурин В В Алматы, 1995 г ,

                       Современный бизнес Учебник Т.1 М.   Республика 1995 г

 

3. Мерзiмдi басылымдар:

 

               Журнал “Фемида” — Развитие малого бизнеса — вепение времени Авт. Рахимов К № 7-2002 г ,

               Журнал      “Мысль” —     Малый      бизнес      позитивный     прогноз Авт. Барсуков Ю № 8-2003 г,

               Журнал “Мысль” — Малый бизнес программа двух лет 43-2000г.

               Журнал      “Саясат”      —     Стимулирование     развития      малого предпринимательства в регионе Авт. Матаев Т.М. № 10-2003г,

               Журнал “Фемида” — Экономика место и роль законов. №  9-2004 г.

[1] Ãîäìå Ïîëъ Ìàðè. Ôèíàíñîâîå ïðàâî. Ì., 1978. Ñ371

[2] Ñòàòъÿ 75 Êîíñòèòóöèé Ðåñïóáëèêè Èòàëèé, ñò. 87 Êîíñò. Èñïàíèé: §42 Êîíñò. Ãîñóäàðñòâà Äàíèé 1990 ãîäà “Î ìåñòíîì ñàìîóïðàâëåíèè„.

[3] Íàëîãè/ Ïîä ðåä Ä.Ã. ×åðíèêà.Ì ., 1995 ñ46-50

[4] Êðàãóñîâà Ã.Æ. «²àðæû ºàðàæàò» à., 1994 ñ 94-95

[5] Êàïèòàëèñòiê åëäåðäå êåéáið ê¼ïøiëiê ºîëäû òàóàðëàð¹à ñàëûíàòûí æàíàìà ñàëûº.

[6] Áýêîí Ô 2-òîìäûº æèíຠÌîñêâà, Ìûñëъ 1971 æ 4160 áåò

[7] Ïåòòè  «Òðàêòàò î íàëîãàõ è ñáîðàõ»-Àíòîëîãèÿ ýêîíîìè÷åñêîé êëàññèêè.Ìîñêâà 1993 æ 77-78 áåò.

[8] Áýêîí Ô 2-òîìäûº æèíຠÌîñêâà, Ìûñëъ 1971 æ 4160 áåò