Заң факультеті

 

Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы

 

 

 

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

 

Құқықтық мемлекеттегі адам құқықтары мен бостандықтарын шектеу

 

 

 

Алматы 2008

Реферат

 

Бітіру жұмысы құқықтық мемлекеттегі адам құқықтары мен бостандықтарын шектеу деген тақырыбына арналған. Бітіру жұмысы кіріспе, төрт тарау, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда адамның құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан шектеудің әлеуметтік-экономикалық және саяси шарттылықтарға талдау жасалынып, оның қазіргі кезеңдегі теориялық аспектілері көрсетіледі. Екінші тарауда құқықтық мемлекеттегі адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің түсінігі және мақсаттары туралы қазіргі ойлардың маңыздылығы қарастырылады. Үшінші тарауда кейбір мемлекеттердің заңнамасы мен практикасында және халықаралық-құқықтық практикада адамның құқықтары мен бостандықтарының шектелуінің негізгі тетіктері қарастырылады. Төртінші тарауда құқықтық мемлекеттегі адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің қағидаттары қарастырылады

Бітіру жұмыстың негізгі мақсаты тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің қағидалары мен шектерін анықтау және тұлғаның құқықтар мен міндеттерін қарастыру. Сонымен қатар, қазіргі таңдағы адамның құқықтары мен бостандықтарын белгілеу саласында адамзат жинақтаған тәжірибе мен адамның негізгі құқықтары тұжырымдамасының негізгі ережелерін айқындаудан, олардың тиімді іске асуының тетіктерін қарастырудан құралады.

Бітіру жұмысында бірнеше арнайы заң терминдері қолданылды: «құқық», «заң», «конституциялық міндеттер», «субъективтік құқықтар» «азаматтық құқықтар», «бостандық», «табиғи құқықтар» т.б.

Қазіргі таңда теориялық тұрғыдан адамның табиғи құқықтар концепциясын, адам мен азаматтың конституциялық құқықтарын, оларды шынайы тұрғыдан қорғалуына берілетін кепілдіктерді нығайту мәселелерін зерттеп, қарастыру ерекше маңыздылыққа ие. 

Жаңа демократиялық мемлекеттердің алдында адам құқықтары мен бостандықтары жүйесін дамыту, оның мазмұнын толықтырыру сияқы мақсаттар пайда болды. Осыған орай, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің шарттары мен механизмін жетілдіру маңызды мәселелердің бірі болып табылады.

 

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ ……………………………………………………………

 

1. Адамның құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан шектеудің әлеуметтік-экономикалық және саяси шарттылығы ….
2. Құқықтық мемлекеттегі адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің түсінігі және мақсаттары .………………………………………
3. Кейбір мемлекеттердің заңнамасы мен практикасында және халықаралық-құқықтық практикада адамның құқықтары мен бостандықтарының шектелуі ……………………………………
4. Құқықтық мемлекетте адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің қағидаттары ……………………………………………

 

ҚОРЫТЫНДЫ …………………………………………………………

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ …………………….

 

 

 

КІРІСПЕ

 

         Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамның құқықтары мен бостандықтары аса маңызды гуманитарлық құндылық. Адам құқықтарының, бостандықтары мен мүдделерінің басым артықшылықтары айдан анық. Мемлекеттік-құқықтық дамудың осы заманғы кезеңінде гуманитарлық құндылықтардың сөзсіз апологеттеріне қарсы елеулі уәждер ұсыну үрдісі байқалады. Батыстың демократиялық қоғамдарындағы құқықтар мен бостандықтарды асыра пайдалану мысалдары және оның барған сайын жаппай сипат алып бара жатқаны осыған дәлел бола алады.

         Адамның абсолютті табиғи құқықтарын, заңның шеңберінде болса да, адамның шексіз бостандығы ретінде біржақты түсінудің, сондай-ақ адамның қоғамдағы абсолютті дербестігінің салдарынан экологиялық проблемалар туындап, қоршаған дүниеге, табиғатқа тұтынушы ретінде қарау пайда болды. Осыған байланысты бүгінгі күні адамның абсолютті табиғи құқықтары мен индивидуализм доктринасын қайтадан ой елегінен өткізіп алу қажет болып отыр. Индивидуализм мен ынтымақтастық қағидаты арасындағы келісімді іздестіру адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеу, мұндай шектеулердің заңдылық шарттарын іздестіру, әр индивидтің әлеуметтік жауапкершілігін арттыру проблемасын, субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің өзара шарттастығы проблемасын, сондай-ақ осы проблемаларды шешуге бағытталған саяси-құқықтық құралдарды әзірлеу пробемасын күн тәртібіне қойды. Сондықтан да көптеген егеменді мемлекеттерде, ең алдымен, «жас демократия» елдерінде құрылып жатқан мемлекеттілік үлгісі адамның және азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарын пайдалану тетігін құқықтар мен міндеттердің өзара байланысын күшейтіп, адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеу жағына қарай оңтайландыру стратегиясына байланысты болып отыр.

         Міне осылайша, адамның құқықтары мен бостандықтарының шектелуі проблемасын біз қоғамдық және жеке мүдделердің арасында келісім іздестіру проблемасын ой елегінен өткізу шеңберінде қарастырып отырмыз.

         Зерттеудің объектісі құқықтық мемлекеттің ең жоғары құндылығы ретіндегі адамның құқықтары мен бостандықтары болып табылады. Осы құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асыру шектері, сондай-ақ құқықтық мемлекет қалыптастыру жағдайында осы шектеулердің заңдылық шарттары мен қағидаттары зерттеудің нысаны етіп алынды.

         Жұмыстың мақсаты құқықтық мемлекетте адамның құқықтары мен бостандықтарының шектелуін кешенді түрде зерттеу, сондай-ақ осындай шектеулердің шарттары мен қағидаттарын қарастыру болып табылады.

         Дипломдық жұмыстың міндеттері:

         — адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеу ұғымын әзірлеу, шектеулердің мақсаттарын анықтап, түрлерін белгілеу;

         — жекелеген мемлекеттерде адамның құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан реттеу және шектеу практикасын және халықаралық-құқықтық практиканы зерттеу;

         — Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет қалыптастыру жағдайында адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің негізгі қағидаттарын анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Адамның құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан шектеудің әлеуметтік-экономикалық және саяси шарттылығы

 

Сонымен, мұның алдындағы бөлімдерде біз адамзаттың, адамзат қоғамының эволюциялық үдерісіне көпшілік және жеке мүдделердің күресі мен өзара іс-қимылы айтарлықтай ықпал еткенін, мұның өзі қарама-қайшылықтардың бірлігі мен күресінің жалпыға бірдей заңдылығының көрінісі болып табылатынын негіздеген болатынбыз. Осыған байланысты адамның бойындағы табиғи қайшылықтары адам құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан шектеп отыру қажеттігінің тереңде жатқан себебі ретінде көрінеді, бір жағынан, адам қоғамдық тұлға болғандықтан, қоғамның біртұтастығын қамтамасыз ету үшін оның көпшілік алдындағы мүддесін қамтамасыз етіп отыру маңызды, екінші жағынан, адамның жеке қасиеттерінің көрінуі үшін оның құқықтары мен бостандықтарын, оның меншікті кеңістігінің саласын қамтамасыз етіп отыру маңызды. Осы орайда И.А.Ледяхтың: адамның негізгі құқықтарының шеттетілмейтіні жеке және көпшілік мүдделердің, әртүрлі индивидтердің сәйкеспейтін құқықтары мен мүдделерінің қақтығысынан туындайды деп жазуы тегін емес [1, 123-бет].

Бұл проблемадан шығатын жол қайда деген сұрақ туады. “Бұл дилеммадан шығудың жолы мынау ғана, — деп есептейді белгілі неміс заңгері Клаус Штерн, — негізгі құқықтардың қорғалуы саласы мен олардың шектелуін нәзік түрде ажырата білу керек” [2, 185-бет].

Бұл пікірмен келісе отырып, мынаны атап өту жөн: адамның құқықтары мен бостандықтарын құқықтық тұрғыдан шектеу мен оның мемлекет тарапынан бұзылуының ара жігін ажыратуды тек конституциялық деңгейде ғана жүзеге асыруға болады. Жоғары заңи күші бар нормативтік-құқықтық акт ретінде мемлекеттің конституциясында адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің жіті негіздері белгіленуі тиіс.

Заманауи кезеңде адамның құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан шектеп отыру қажеттігі әлеуметтік, сондай-ақ экономикалық және саяси сипаттағы бірқатар факторларға байланысты.

Адамның құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан шектеудің экономикалық факторлары ретінде нарықтық қатынастарды қалыптастыру қажеттігін алуға болады. Қазақстан Республикасы өзін құқықтық мемлекет деп жариялады, ол директивалық-бөліністік экономикамен сыйыса алмайды. Нарық экономиканың еркін әрі ұтымды дамуына барынша жәрдемдесетінін адамзат дамуының тарихы көрсетіп отыр.  Нарықтық экономиканың құрылуы индивидтің дербестігі мен оның еркіндік кеңістігін қамтамасыз етеді. Бұл жағдайда қоғам неғұрлым ашық бола түсіп, азаматтық қоғамға айналады. Мұндай еркіндікті қамтамасыз етудің қажетті тәсілі жеке меншік болатынын адамзат қоғамының даму тарихы дәлелдеп отыр. Ол жекелеген адамның қоғамнан аулақтанып, тек өмір сүруге ғана емес, сонымен бірге еркіндікке, белгілі бір дербестікке, өз қабілетін іске асыруға ұмтылыс жасауына мүмкіндік береді. Ал өздері мен мемлекет арасында құқықтық сипаттағы өзара қарым-қатынастар болуына мүдделі, еркін (билікке тәуелсіз) меншік иелері жоқ қоғамда құқық қоғамның өмірінен тыс қалады. Шын мәніндегі құқықтық тәртіпті жоғарыдан мемлекет белгілемейді, ол өз бостандығының, қауіпсіздігі мен меншігінің кепілді болуына мүдделі азаматтық қоғамның қойнауынан өсіп шығады. Мемлекеттің құқықты шектеуі, егер сол құқықтың артында соны туындатқан әрі соны жақтай алатын азаматтық қоғам тұрмаса, еш уақытта аяғына дейін дәйекті әрі сөзсіз бола алмайды. Азаматтық қоғам – қоғамдық өзін өзі басқару институттары арасында пайда болатын қатынастардың жиынтығы. Егер ол әлеуметтік тұрғыдан белсенді, ықпалды, өз құқықтарын қорғап қалуға қабілетті болса, мемлекеттік және муниципалдық билік органдарын “тәртіпке шақырып” отыруға, оларды азаматтар мен салық төлеушілердің мемлекеттік және муниципалдық қаражатын ұтымды да ұқыпты жұмсауға мәжбүрлеуге қабілетті болса, онда ол демократиялық дамудың белсенді факторына айналады. Мұндай қоғамның санасына теңдікті, тәуелсіздікті, билік орындарын утилитарлық байсалдылықпен қабылдауды дәріптеу тән болып келеді. Және де, ең бастысы, мұндай қоғамда адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең жоғары әлеуметтік құндылық деп танылады.

Бұрынғы КСРО елдері егеменді дамудың бастапқы кезеңінде либералдық мемлекет қалыптастыруға бағыт алды. Саяси-идеологиялық тұрғыдан алғанда бұл тұжырымдама жоспарлы, орталықтанған экономикадан орталықтанбаған, нарықтық экономикаға көшу кезінде ең бір келешегі бар бағыт деп танылады. Соның өзінде қоғамдық дамудың либералдық-демократиялық бағыт ұстануы халыққа қызмет көрсету бірте-бірте мемлекеттің басты әлеуметтік айналуында маңызды рөл атқарды [3, 118-бет].

ТМД елдерінде жүзеге асырылған экономикалық және саяси реформаларды бірнеше кезеңге бөлуге болар еді. 90-шы жылдарға келетін бастапқы кезеңді, әдетте, антистатистік деп атайды. Бұл кезеңде реформалау саясаты мемлекетті ең алдымен экономикалық саладан ысырып шығарып, өздігінен дамитын нарықты қалыптастыруға бағытталды. Жалпы алғанда реформалардың өздігінен дамитын нарықты қалыптастыруға бағыт ұстағанына қарамастан, бұрынғы КСРО-ның әр мемлекеті экономикалық және саяси реформалардың өзіндік жолдарын таңдады. Мысалы, Өзбекстанда реформаларды жүргізудің түйінді бес қағидаты белгіленді, олар экономиканың саясаттан басымдығы, мемлекеттің реформалаудағы шешуші рөлі, заңның бәрінен жоғары тұруы және заңға бағыну, күшті әлеуметтік саясат, нарықтық экономикаға кезең-кезеңдеп көшу. Осы арқылы Өзбекстан, монетарлық идеология саясаты үстем болып отырған Халықаралық валюта қорымен және Бүкіл дүние жүзілік банкпен тығыз ынтымақта болғанына қарамастан, экономика саласында “есеңгірететін терпия” әдісінен бас тартты. Экономика саласында жүргізілген реформалардың тәжірибесі мұнда жекешелендіруге, экономикада, әлеуметтік салада құрылымдық реформаларға барынша сақтықпен қарағанын көрсетіп отыр. “Есеңгірететін терапия” әдісіне бұлайша сақтықпен қарау көбіне халықтың тығыз орналасуына байланысты болып келеді. Кез келген экономикалық сілкініс терең әлеуметтік жарылыстарға апарып соқтыруы әбден мүмкін. Нақ сондықтан да мұнда нарықтық экономикада мемлекеттің рөлі барынша жоғары болатын аралас экономика үлгісі қолданылуда.

Қазақстан, Қырғызстан мен Ресей бір мезгілде либералдық нарықтық экономика және либералдық демократиялық саяси жүйе қалыптастыру бағытын таңдады. Жеке меншікті, кәсіпкерлікті дамыту, осыған байланысты жекешелендіруді жүргізу, бағаны ырықтандыру, экономиканы жоспарлы түрде реттеу институттарын таратып, нарықтық экономика институттарын (биржалар, коммерциялық банктер және басқалары) құру нарықтық қатынастар қалыптастырудың маңызды шарты болып табылады. Осының бәрі мемлекетке тәуелсіз шаруашылық жүргізу субъектілерін, азаматтық қоғамның негізін құрайтын орташа тапты қалыптастыруы тиіс болды. Мемлекеттің қарауында әлеуметтік сала (білім беруді, медицина қолдап отыру, зейнетақымен қамтамасыз ету, жұмыссыздарға көмектесу) ғана қалды.

Басқа да ТМД елдеріндегі секілді, Қазақстанда да нарықтың қалыптасуы стихиялы түрде жүрді. Тәуелсіз жаңа ТМД мемлекеттерінің бастапқы даму кезеңінде экономикада, сондай-ақ қоғамдық қатынастардың басқа да салаларында ырықтандыру саясаты жүзеге асырылды. Алайда бұл саясат теріс зардаптарға ұрындырды. Жекешелендіру нәтижесінде көзделгендей тың ынталылықтар құрылмады, өндіріс құлдырады не бір орында тұралап қалды. Сондықтан бұл жерде оң жайлармен қатар толып жатқан теріс көріністер де байқалып қалды, олар жинақтала келе әлеуметтік-экономикалық жағдаяттың жақсаруы орнына, дағдарыстың тереңдей түскенін көрсетіп берді. Соңғысы мемлекеттің әлеуметтік ала-құлалық күрт өсіп кеткен қоғамды жинақтауға қабілетсіздігінен; өндірістің құлдырауынан; тұрмыс деңгейінің күрт төмендеуінен; “номенклатуралық-қылмыстық” капитализмнің пайда болуынан; мемлекеттің өзінің аса маңызды әлеуметтік міндеттерін орындауға қабілетсіздігінен, денсаулық сақтау, білім беру, ғылым, мәдениет, зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіндегі дағдарыстан; құқық қорғау органдарының етек алған қылмысты ауыздықтай алмауынан; мемлекеттік жоғарғы билік органдарының перманенттік дағдарысқа ұшырауынан; әлеуметтік-саяси қарсы тұрулар мен ұлттық қақтығыстардың шиеленісуінен көрініс тапты.

Бүгінгі күні кәсіпкерліктің дамуы заңнамалық тұрғыдан танылып, жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу жүргізілді, солай бола тұрса да орташа таптың қалыптасуы туралы айтуға әлі ерте. Мұндай жағдай не себептен қалыптасып отыр? Біздіңше, оның себебі – меншіктің биліктен нақты оқшаулануы әлі де болған жоқ. Мемлекеттік институттар шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін директивалық басқарудан және тікелей бақылап отырудан бас тартқанымен, мемлекет меншігін жекешелендіру үдерісіне белсене ықпал етіп бақты. Ақырында, бастапқы капиталдың заңсыз, «тұрпайы» түрде жинақталуы үшін жағдай жасалды. Мемлекеттік бюрократияның қалыптаса бастаған жеке меншік иелері табымен ауыз жаласып кетуі, сыбайлас жемқорлықтың етек алуы, қолдарынан келсе мемлекеттің өзін де жекешелендіріп алып, оны өз мүдделеріне бағынышты етуге ұмтылған «номенклатуралық алпауыт кландардың» пайда болуы аталған үдерістердің негізгі теріс салдары еді.

Атап айтқанда, экономикалық реформалар мен жекешелендіруді тар номенклатуралық алпауыттар жария етпей, көпшілік нарық құралдарынсыз (қор нарығы, құнды қағаздар нарығы және басқалары) жүргізді. Құны жоқ жекешелендіру-инвестициялау және тұрғын үй купондары нысанында басталған «халықтық жекешелендіру» әбден сәтсіз болып шықты. Социализм ізіндегі осы заманғы жағдайларда мемлекеттік билік бастапқы капитал жинақтаудың басты құралына айналып, жекешелендіру шенеуніктердің жеке басының баюына қызмет етті. Осының бәрі орташа таптың орнына, ат төбеліндей алпауыттардың әлеуметтік тобының құрылуына алып келді, ал халықтың негізгі тобыры түксіз қалды.

Қорытындысында жеке меншік танылды, бірақ бұл меншік иелері мемлекеттен азат бола алмады. Осы жерде К.Маркстің «жаңа туған капиталдың басынан бақайшағына дейін барлық жерінен қан мен лас-қоқыс тамып тұрады» деген сөздерін қалай еске алмассың [4, 770-бет).

Сөйтіп, 90-жылдардағы радикалды реформалардың күйреуінің себебі — мемлекеттің қоғам өміріндегі рөлінің нақты кемуі болмай қалды, мемлекеттің экономикалық үдерістерге жасайтын ықпалының сипаты мен тәсілдері ғана өзгерді, соның салдарынан нарық басқарылмай, стихиялы түрде өрістеді.

АҚШ-та әлеуметтік құқықтар американ азаматтарының табиғи құқықтары деп танылған, шеттетілмейтін және де Конституцияның тікелей әрекет етуі негізінде сот арқылы қорғалатын  «іргелі» құқықтары секілді негізгі конституциялық құқықтарға енгізілмейді [5, 93-бет].

Алайда тағы да алдыңғы қатарлы мемлекеттердің тәжірибесіне сүйене отырып, мынадай тұжырым жасаған жөн: нарық өзіне саналылық пен стихиялық элементтерін міндетті түрде ұштастыруы тиіс, ал мемлекеттің және құқықтың рөлі нарық жағдайында еш төмендемеуі жөн. Осы заманғы алдыңғы қатарлы елдердің ішінде барынша либералдық экономика негізінен АҚШ-қа тән болып келеді. Десе де мұнда да елдің экономикасы мемлекеттің рөлін күшейтудің арқасында ғана дағдарыстан шыға алған кезеңдер болған. Рузвельттің жаңа бағыты бұған айқын мысал бола алады.

Еуропа елдерінің экономикасында да мемлекеттің рөлі айтарлықтай. Швеция осының жарқын мысалы. Мұнда экономикаға мемлекеттік-құқықтық тұтқалар арқылы ықпал етіліп отырады.

Мысалы, Оңтүстік Кореяның экономикалық кереметі көбіне-көп экономиканың жоспарлы жүргізілуі, мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздеріне бесжылдық жоспарлар белгілеуі арқасында мүмкін болды. Үкімет өз өндірісін дамыту (ынталандыру) мақсатында импортты ығыстырып шығаруға (шектеуге) стратегиялық бағыт ұстады. [6].

Нарықты реттеп отыруда экономикалық жоспарлау министрлігіне едәуір рөл берілді. Әрине, экономиканы реттеу бұйрықтар, директивалар, арқылы, яғни әкімшілік әдістермен емес, экономикалық әдістердің көмегімен жүзеге асырылды. Осы орайда академик О.Боголюбовтың «жапондар мен Азияның жаңа индустриялы елдерінің соғыстан кейінгі жетістіктері көбіне-көп мемлекеттің нарықтық қатынастарға бағыт беруші ықпалымен байланысты» деген пікірі әділетті [7].  

Нарық жағдайында экономикаға мемлекеттік-құқықтық ықпал етудің маңызды мақсаты, директикалық-бөлініс экономикасындағыдай емес, «жалпыға бірдей әл-ауқат мемлекетің», яғни әлеуметтік мемлекетті қалыптастыру болып табылады. Жалпыға бірдей әл-ауқат мемлекеті нарықтық күштер ойынының жұмсаруын және жұрттың бәрінің ең аз нақты табыспен қамтамасыз етілуін білдіреді. Бұл идея бүгінгі таңда дамыған елдердің көпшілігінде әртүрлі нұсқаларда жүзеге асырылып жатыр.

Дегенмен стратегиялық мақсаттары мен мән-мазмұны бірдей бола тұра, «жалпыға бірдей әл-ауқат мемлекеті» мен әлеуметтік мемлекеттің бастапқы шарттарында айтарлықтай айырмашылық бар. Егерде біріншісі әлеуметтік теңсіздіктің жігін жатқызу үшін мемлекеттің қажеттігін тануды негізе алатын болса және өзі де билік басындағы үкіметке тәуелді болса, екіншісі адамның және азаматтың, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық салада конституцияда не халықаралқ құжаттарда бекіндірілген құқықтық мәртебесін жүзеге асыруға бағытталған. Соңғы жағдайда көрсетілетін көмектің көлемі ғана мемлекеттің күш-жігеріне тәуелді болады да, әлеуметтік қызмет оның міндетіне айналады.

Жиырмасыншы ғасыр адамзат өркениетінің тарихында айта қаларлықтай ғасыр болды. Екі дүние жүзілік соғыс, социалистік жүйенің құрылуы мен ыдырауы, ғылыми-техникалық саладағы ғаламат сапалық секірістер, ғарыштық дәуірдің басталуы – бұлар қайшылықты ізденістер мен ұмтылыстар ғасырының неғұрлым жарқын фактілері. Ғаламдық жаңғырыстар адам өмірінің барлық салаларын қамтыды, олар қоғамдық қатынастар жүйесін де айналып өткен жоқ. Өткен жүзжылдық күні бүгінге дейін жалғасып жатқан жалпыға бірдей әлеуметтік төңкерістер дәуірі болды. Оның көріністері тарихтың ең жаңа кезеңіне тән, баламалы даму жолын табуға ұмтылған қоғамдық қобалжуларда, адамдардың елден елге және тіпті құрылықтан құрылыққа жаппай қоныс аударуында, адамзаттың үлкен бөлігінің тұрмыс сипатында төңкеріс жасаған ғылыми-техникалық прогресте және көптеген басқаларында байқалуда.

Дүниетанымның өзгеруі жеке тұлғаның қажеттіктері мен мүдделерінің өсуіне әсер етті. Кей-кейде алуан түрге ене отырып, олар белігілі мағынада қоғамдық қатынастарды қайта құрылымдаудың детонаторына айналды. Оларды өз қалауын қанағаттандыру үшін пайдалану мүмкіндігінің кеңеюіне байланысты әр адамның өз табысын арттыруға деген құлшынысы күрт өсті. Тұрмыстың жайлы болуын қамтамасыз ету, автомобильдер, саяхаттар және өзге де қажеттіктер қоғамды тұншықтыруға айналды. Алайда нарықтық экономика жолы болғыш, дені сау әрі жұмысқа қабілетті адамдарды бай жасайды да, жолы болмайтын және сырқаты бар адамдарды кедей жасайды. Соның өзінде әл-ауқат деңгейі әртүрлі болғанына қарамастан, қай-қайсысының да қалауы бар. Қоғамның осы қарама-қарсы полюстері арасында орын алып отырған қайшылықтарды қайтіп жымдастыруға болады? Әлеуметтік әділеттілікке қайтіп қол жеткізуге болады? Әрбір индивидтің лайықты тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету үшін қоғам не істеуі керек?

Көптеген ғалымдар мәселенің шешімінің қайнар көзі мемлекеттің тұрақтандырушы, ықпалдастырушы және жасамдық рөлінде деп білді. Халықтың білім деңгейінің артуы, жалпыға бірдей сайлау құқығы, жеке тұлғаның құндылық бағыт-бағдарының өзгеруі, оның құқықтық мәртебесінің орнығып, кеңейе түсуі мемлекет пен индивидтің қарым-қатынас құрылымын айтарлықтай өзгертті.

Осыған байланысты мемлекеттің сапалық сипаттамасы да өзгерді. Оны қолынан бәрі келетін әрі билікпен бірге құдайдың өзі жаратқан ғаламат қуат иесі деп білетін түсінік келмеске кетті. Айтқандайын, ХІХ ғасырдың ортасында оның орнына келген, мемлекетті «түнгі күзет» ретінде сипаттайтын түсінік те уақыт талабына жауап бере алмады. Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі оның оң рөлі туралы ой-пікір олардың генезисінің ерекшеліктерінен қисынды түрде туындаған. 1930 жылдардағы дүние жүзілік әлеуметтік және экономикалық дағдарыстың шегіне жеткен шағы. ҚСРО-да казармалық социализм орнатылып, ол тоталитаризмге ұласты, Еуропада фашизмді жақтаушылар күш ала бастады. Барлық жерде жұмысшы және ұлттық-азаттық қозғалыс қатерлі мөлшерге жетті. Міне, осындай жағдайда жұрт тұйықтан шығудың жолы әлеуметтік-экономикалық үдерістердің мемлекет тарапынан реттелуін күшейту деп білді.

Басқа елдердің тәжірибесінен мынадай қорытынды жасауға болады: нарықтық экономика анархиямен және бетімен кетушілікпен еш сыйыса алмайды, ал экономикадағы мемлекеттің рөлі айтарлықтай болуы тиіс.

Бұл мынадай аса маңызды жағдаяттарға байланысты. Шын мәніндегі салауатты нарықтық өскіндер әлі де әлсіз болып отырған жағдайда тәй-тәй басып, туындап келе жатқан отандық кәсіпкерлікке қолдау көрсету үшін оған биліктің қолдауы мен қорғауы керек-ақ. Қоғамға түсетін ауыртпалықты жеңілдетіп, жүргізіліп жатқан жаңартулар үшін өлшеусіз жоғары бағаларды азайту мақсатында реформалар оларға әлеуметтік бағдар берілуін, «есеңгіреу» зардаптарының еңсерілуін қажет етеді. Мемлекет халық алдындағы әлеуметтік жауапкерлігін сезінуі тиіс. Нарықтың қалыптасу жағдайында мемлекеттік билік қоғамға тікелей немесе жанама түрде ықпал ете отырып:

1) деструкцияға, аласапыранға, дағдарысқа, құлдырауға қарсы тұрып, шиеленіс пен жанжалдарды бейтараптандыруы;

2) қоғамдық тұтастықтың тұрақтылығына ұмтылып, оны жетілдіруге, нығайтуға, дамытуға атсалысуы тиіс. Ол үшін мемлекеттік билік күшті болуы, ал мемлекет ең жоғары ұйымдасқан институт ретінде қоғамды және, ең алдымен, бүкіл экономика саласын реформалауда шешуші рөл атқаруы тиіс. Реформалардың тиімділігін арттыру үшін олар “номенклатуралық алпауыттар  кланы” үшін емес, бүкіл қоғамның мүдделерінде жүзеге асырылуы жөн.

         Бұл жағдайда құқықтың рөлі де өзгереді. В.И.Гойманның әділетті түрде атап көрсеткеніндей, “ол құқықтың өзінің басты нысанасын анықтау – адамдардың нақты қызметін ынталандырып, бағыттап отыру, оның заңдылығының және іс жүзіндегі нәтижеге қол жеткізудің кепілі болу жағына қарай ойысады” [8, 81-бет].

         Нарықтық экономиканың қайшылығы мынада: қоғамдық дамудың өндірістік тұрғысы жағынан алғанда – нарықтық экономика неғұрлым тиімді, бірақ әлеуметтік жағынан алғанда – нарықтың дамуында әлеуметтік қысым жасаудың ықтимал мүмкіндігі болады, ал мұның өзі әлеуметтік қайшылықтарға апарып соқтыруы әбден мүмкін. Мемлекеттің қызметіндегі аса маңызды бағыттардың бірі қоғамның тұрақтылығын сақтау [9, 178-бет], адамдардың жекелеген санаттарының әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ету болып табылады. К.Цвайгерт пен Х.Кетцтің пікірінше, “экономикалық күштердің ерікті ойыны автоматты түрде тепе-теңдік пен үйлесімге алып келмейтінін, қайта, керісінше, біреулердің басқаларға экономикалық үстемдік орнату қаупі болатынын қазір жұрттың бәрі танып отыр. Сондықтан да бұл секілді асыра сілтеулерді болдырмау үшін оны бәсекелестіктің теріс зардаптарын шектеп отыратын белгілі бір құқықтық шеңберге енгізу қажет болады” [10, 17-бет].

         Осыған орай Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканы қалыптастыру жағдайында құқық пен мемлекеттің рөлі түбегейлі өзгерістерге ұшырайды. Егер директивалық-бөліністік экономика жағдайында құқықтық шектеулердің рөлі бастаманы басуға сайып келген болса, енді нарықтық экономика жағдайында екі санат – құқықтық ынталандыру мен құқықтық шектеу іс жүзінде қосарлас жүреді және оларды үнемі бірлікте қарастыру қажет болады [11, 17-бет].

         Нарықты қалыптастыру кезіндегі құқықтың рөлі ортақ “ойын ережелерін” белгілеуден көрінеді.

         Нарықтық экономика жағдайында әртүрлі, кейде тіпті қарама-қарсы мүдделер (қоғамдық, мемлекеттік, ұжымдық, жекелік және т.б.) ұштасып жатады. Бұл мүдделердің арасында прогрестің қозғаушысы ретіндегі салауатты бәсекелестік болады. Құқықтың міндеті – осы үшін пайдалы ортаны құрып, қарама-қайшы, бірақ ұштастыруға әбден болатын ұмтылыстардың теңдігін ұстап тұру.

         Нақ сондықтан да 90-шы жылдардың ортасында Қазақстан Республикасында саналы-ұйымдастырушылық бастауларды күшейтіп, экономикаға мемлекеттің неғұрлым белсенді түрде араласуы жағына қарай бетбұрыс жүзеге асырылды. Сөйтіп, мемлекеттің және құқықтың нарықтық қатынастардың орнығуына және осы үдерістегі олардың рөлін арттыруға тиімді “араласуының” объективті түрдегі қажеттілігі пайда болды. Бұл өз кезегінде құқықтық шектеулер мен құқықтық ынталандырудың күшейтілуін қажет етеді. Бүгінгі таңда экономикадағы саналы-ұйымдастырушылық бастауларды күшейте түсу қажеттігі туып отыр. 

         Заңгерлік заңдар экономикалық заңдарды не тездетуі, не тежеуі мүмкін. Сондықтан да экономикаға мемлекеттік-құқықтық ықпал ету ынталандыру ретінде де, сондай-ақ шектеу ретінде де болуы тиіс. Құқықтық ынталандыру арқылы субъектілері өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының, акционерлік қоғамдардың, өндіру және өңдеу салаларының қызметкерлері болып табылатын өндірістік қызметке ықпал жасап отыруға болады. Мұндағы мақсат – экономиканы көтеріп, оған нарықтық тетіктерді енгізу, еңбекке деген мүдделілікті қалыптастыру.

         Құқықтық ынталандырудың негізгі бағыттары кәсіпкерлік, шағын және орта бізнес болуы тиіс. Бұл жердегі негізгі мақсат орташа тапты қалыптастыру болып табылады.

         Ынталандырумен қатар құқықтық шектеу де қажет. Оның мақсаты – теріс үрдістерді тежеп, дамудың даңғыл жолынан әртүрлі кедергілерді альп тастау. Бұл дегеніңіз әсіресе шын мәніндегі нарықтық бәсекелестік болмаған жерде айрықша маңызды. Билік, құқық, заңдар нарықтың адамгершілікке жатпайтын көлеңкелі жақтарын тізгіндеп, оның халықтың белгілі бір топтарына, әсіресе тұрмысы төмендерге тигізетін ілеспе әсерін барынша жұмсартып отыруы тиіс.

         Осылайша, “адамдардың ой-санасы мен мінез-құлқын белгілі бір арнаға бағыттап, себептердің бірінің пайда болуын ынталандырып, екіншілерін тежей отырып, құқықтың ақылға қонымды саясаты қоғамды өркениетке бастайды, оны барынша иманды жасай түседі”. Нарықтық экономиканың орнығуы жағдайында құқықтық шектеулер де, сондай-ақ құқықтық ынталандыру да өркениетті нарықтың қалыптасу үдерісін заңи тұрғыда басқарудың маңызды құралына айналады. 

         Сонымен, жалпы алғанда құқықтық шектеулердің және атап айтқанда адамның құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан шектеудің әлеуметтік-экономикалық шарттылығы қоғамның әлеуметтік-мүліктік жағынан күрт жікке бөлініп кетуі, монополізм, әділетсіз бәсекелестік, құқықтар мен бостандықтарды асыра пайдалану секілді міндетті түрде нарықтық экономикаға ілесе жүретін теріс үрдістерді тежеп отыру қажеттігінен туындайды. Бұл әсіресе шын мәніндегі бәсекелестік жоқ жерде айрықша маңызды. Құқықтық шектеулер нарықтың адамгершілікке жатпайтын көлеңкелі жақтарын тежеп, оның халықтың белгілі бір топтарына, әсіресе тұрмысы төмендерге тигізетін ілеспе әсерін барынша жұмсартады.

         Адамның құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан шектеудің саяси шарттылығы көпшіліктің мүдделерін қорғауды күшейте түсу қажеттігіне байланысты. Жоғарыда негіздеп көрсеткеніміздей, адамның абсолюттік құқықтарының доктринасындағы қағидалардың бірі бойынша адам өзінің мүдделерін құқықта рұқсат етілген шеңберде кез келген тыйым салынбаған тәсілдермен жүзеге асыра алады және адам құқықтарының абсолюттік сипаты оның белгілі бір дербестігін, басқаша айтқанда белгілі дәрежеде қоғамнан оқшау болатынын көрсетеді. Адамның абсолюттік құқықтарының доктринасындағы осы жайларды гиперболизациялау іс жүзінде теріс зардаптарға апарып соқтырады.

         Жеке және қоғамдық мүдденің барған сайын жиі-жиі пайда болып жататын осындай коллизиялары, екі жеке мүдденің қақтығысы бұрынғы гуманистік құндылықтарды сыни тұрғыдан ой елегінен өткізуді қажет етеді. Ал көптеген осы заманғы мемлекеттерде, ең алдымен „жас демократия” елдерінде құрастырылып жүрген мемлекеттілік үлгісі адамның және азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарын пайдалану тетігін оңтайлау стратегиясымен байланысып жатыр.

         Осы орайда адамның абсолюттік құқықтары, олардың табиғи және ажырамас құқықтар болып жариялануы – жасанды идея және ол діни-имандылық идеялары, рухани тәрбие дәстүрлері жоғалған қоғам үшін ықтималды түрде қауіпті деген пікірдің пайда болуын заңды друге болады.

Заң ғылымы мен практика құқықтың асыра пайдаланылуын, ең алдымен, субъектінің өз құқықтарын оның мақсатына көпе-көрінеу қайшылықта пайдалануымен немесе өз өкілеттіктерінің шегін асырып жіберуімен байланыстырады. Құқықтың асыра пайдаланылуы субъективтік құқықтың қолданылуы шектен шығып кеткен жерлерде болады және ол біреу-міреуге жамандық жасаумен байланысып жатады. Мұндай амалдар, әдетте, атқару, пайдалану және қолдану амалдары арқылы жүзеге асырылады. Құқықтарды сақтау дегеніміз қолданыстағы құқықта бекіндірілген қимыл-әрекеттерден тосылу деген сөз. Бұл жерде субъект өзіне рұқсат етілмеген іс-әрекеттерге бармау керек дейтін тыйым нормаларын ұстанады. Сондықтан құқықты осылай асыра пайдалануда мағына жоқ. Өзінің құқықтары мен бостандықтарын асыра пайдалану арқылы азаматтар қоғамға, мемлекетке, жеке адамға залал келтіреді. Мұндай іс-амал құқық бұзушылық санатына жатады, өйткені құқығын асыра пайдаланған адам субъективтік құқықтың заңмен белгіленген шегінен шығып кетеді де құқықтарды жүзеге асырудың шектерін белгілейтін және осындай іс-әрекеттер үшін қолайсыз зардаптары болатын басқа да нормаларды бұзады.

Мысалы, РФ ҚК-нің 202-бабында жеке нотариустар мен аудиторлардың өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны үшін жауапкерлік көзделген. Өкілеттікті асыра пайдаланудың түрлері әр алуан болуы мүмкін: мәселен, мәліметтерді жария ету, жалған құжаттарды куәландыру, дәлелдемелерді қамтамасыз етпеу, есептеудің теріс жүргізілуі және т.б.

Бұл жерде артықшылыққа ие бола отырып, айталық, қызметке тұрғанда, мұраны иеленгенде кездесіп қалатын кедергілерлі айналып өтуге немесе басқа құқықтық қатынасқа қатысушыларда болмайтын жеңілдіктерге ие болуға болады. Мұндай іс-әрекеттердің мақсаты: өш алу, қара бастың қамын ойлау, жақын адамдарға көмек көрсетуге тырысу секілді әртүрлі болуы мүмкін. Өз өкілеттіктерінің шегінен шығып кеткен адам басқа азаматтың не мемлекеттің құқықтарын шектейді, оларды заңды мүдделерін қанағаттандыру мүмкіндігінен айырады.

Құқықтың асыра пайдаланылуын көп жағдайда елде белең алған экономикалық және қаржылық дағдарыспен, қылмыстың етек алуымен, қоғамдағы әлеуметтік шиеленіспен түсіндіруге болады.

Бірқатар көкейтесті проблемалардың шешімін таппауы мемлекет пен жеке адамның арасындағы қарама-қайшылықтарды шиеленістіріп жібереді, діни дау-шарлар мен әскери қақтығыстар туындатады, сөйтіп азаматтардың конституциялық құқықтарының өрескел бұзылуына альп келеді.

Әңгіме, мәселен, жалақының, зейнетақының, жәрдемақының мезгілінде төленбеуі жайында болған кезде биліктің қолындағы өкілеттіктерді жүзеге асыруда орын алған жүгенсіздік туралы айтуға болады. Азаматтардың мемлекетпен арадағы еңбек, есеп-несие, салық мәселелеріне қатысты қатынастарындағы мұндай асыра сілтеудің кері әсері болатыны сөзсіз. Сондықтан да ереуіл, митингі, наразылық акциялары секілді азаматтардың мемлекетпен ара қатынасындағы өзін өзі қорғауының осындай түрлері барған сайын жиірек байқалуда, ал бұл көп жағдайда азаматтардың тарапынан құқықты асыра пайдалануға айналып кететіні де бар.

Құқық бұзушылықтың айрықша түрі ретіндегі құқықты асыра пайдаланудың бөлшектері мыналар: 1) адамның өзінің субъективтік құқықтарының болуы; 2) оларды іс жүзіне асыру әрекеті немесе соған қатысты әрекетсіздік; 3) бұл құқықтардың қоғамдық мақсаттарына қарама-қайшы бағытта пайдаланылуы; 4) құқықты жүзеге асыру шегінің бұзылуы; 5) қоғамдық немесе жеке мүдделерге залал келтірілуі; 6) нақты заңи тыйымдардың немесе міндеттердің бұзылуы; 7) құқық қолданушы құзырлы органның асыра сілтеген фактісінің ашылуы; 8) асыра сілтеулердің заңи зардаптарының болуы және т.б.

         Бір қызығы, құқықты асыра пайдалану көп жағдайда тіпті пайдалы болып жүр, өйткені, біріншіден, асыра пайдаланудың салдары осы заманғы заңнамада айқын көрсетілмеген, екіншіден, мұндай салдар әрдайым бірдей таза құқықтық сипатта бола бермейді, үшіншіден, заңнаманың нашарлығы кей-кейде субъектіні осындай іс-әрекеттерге “айдап салады” да, заң мұны құқықты асыра пайдалану деп қарастырмайды. Осыдан келіп “құқықты асыра пайдалану” деген ұғымның өзін, оның белгілерін заңмен бекіндіру қажеттігі туындайды.

         Құқықты асыра пайдалану мемлекет тарапынан болса, тіптен қауіпті, өйткені ол жалпы адами құқықтар мен бостандықтарды бұзады, жеке адам мен мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастағы пропорцияларды бұрмалайды.

         Өз құқықтарыңды өз мүдделеріңді жүзеге асыру үстінде бұлайша ақылға қонымсыз пайдаланудың зардаптары барынша ауқымды болады. Өз құқықтарыңды ақылға қонымсыз пайдалану, қоғамның мүдделеріне атүсті қарау неғұрлым ғаламдық апаттарға апарып соқтырады.

         Дәстүрлі либерализм қағидаттарына негізделген қоғамның рухсыздығы – оның қасіреті, мұны осыдан жүз жыл бұрын А.С.Пушкин, Н.В.Гоголь, Ницше секілді батыстық “жабайы капитализм” кезеңіндегі ойшылдар көрегендікпен айтқан.

         Негізгі құқықтар мен бостандықтарды пайдалану басқа субъектілердің әлеуметтік мұраттары мен құндылықтарына, құқықтарына, заңды мүдделеріне залал келтіреді. Көп жағдайда өкілетті субъектілер өздеріне белгілі бір құқықтар берілген деп есептейді де, оларды тыйым салынбаған кез келген тәсілдермен пайдалана береді.

         Осы орайда В.В.Бородин, В.И.Крусс былай деп атап көрсетеді: “бұл игіліктердің иелері белгілеген құндылығы сондай, ол экономикалық мүдделердің, саяси адалдықтың объективті мөлшерлестігінің қағидаттары, жадығаттық монополизмнің іргелі әділетсіздігінің танылуы, дәйекті (“іріктеліп” алынған емес) әлеуметтік серіктестік, экологиялық және ұлттық қауіпсіздік немесе, ақыр аяғында, қарым-қатынастағы қарапайым ақылға қонымдылықтың міндетті минимумы негізінде басқа тұлғалардың немесе қоғамдардың пайдасына қандай да бір ішкі шешімді жоққа шығарады. Сонымен бірге құқық иелерінің өз игіліктеріне келтірілген қауіп-қатер мен зиян жөніндегі ішкі талаптарын осы заманғы заңи практиканың “сыртқы” тіліне – адамның құқықтары мен бостандықтары тіліне ауыстыру мүмкіндігі туралы мәселе қойылады. Құндылықтардың субъективтік иерархиясы талаптардың менмендік аумағын қажет етеді, ал оларды қанағаттандыру “сыртқы” әлеуметтік игіліктер мен басымдықтарға айтарлықтай, ал бірқатар жағдайларда түзетуге келмейтін залал келтіруі мүмкін. Тарихи тұрғыдан алғанда батыстық дәстүрлерді көрсететін жеке мен әлеуметтік нәрселердің дау-шарын шешудің құқықтық нұсқасы, осылайша, барынша құбылмалы мәнде көрінеді” [1].

         Б.С.Эбзеевтің пікірінше, “батыстың қоғамдық ой-санасы әлеуметтікке қарсы жекені абсолюттендіру үрдісін ақыры еңсере алмады” [11, 115-бет].

Әрине, абсолютті табиғи әрі шеттетілмейтін адам құқықтары доктринасының маңызын кемітуге болмайды. Адам құқықтары мен бостандықтарының абсолюттік сипаты адамның, мемлекеттің және қоғамның өзара қарым-қатынасында адамның басымдырақ болатынын білдіреді. Адам зерттеліп отырған қарым-қатынастар жүйесіндегі орталық буын. Егер адамның мүдделері қорғалып, қанағаттандырылған болса – мемлекет пен қоғамның тұрақты да тиімді өмір сүруінің негізі деген осы. Алайда гуманитарлық құндылықтардың деректерін көзсіз апологеттей беру де зиянды. Өйткені адамның бостандықтары құқықпен шектелмесе, ол басқалардың бостандықтарын бұзып, ортақ мүдделерге зиян келтіреді, бассыздыққа айналып кетеді. Табиғи-құқықтық теория өкілдерінің өздері индивидуализм идеясының оғаштығын атап көрсеткен болатын, осы идеяның одан әрі дамуы адамның қоғамнан мүлдем тәуелсіз болуы тұтастай алғанда барлық индивидтердің бостандығы үшін қатерлі болатынын көрсетіп отыр. Буржуазиялық қоғамның даму барысында буржуазиялық либералдық индивидуализмнің қолайсыз әлеуметтік және моральдық зардаптары байқала бастады: қоғам күрт жікке бөлініп кетті, соның салдарынан тепе-теңдік қағидаты бұзыла бастады. Мұны алдыңғы қатарлы батыс елдерінің тәжірибесінен байқауға болатын еді. Бұл жерде буржуазиялық қоғамның даму барысында индивидуализм ұғымының өзі жұпыныланып, ол өзімбілемдік және эгоизм ұғымдарының жаңғырығына айнала бастағанын айту керек, осыған байланысты А.Токвиль индивидуализмді былай деп. қарастырады: „әр азаматты өзі секілділерден оқшауланып, өз отбасымен және достарымен ғана болуға итермелейтін байсалды да байыпты сезім. Адам, осылайша, өзі үшін шағын қоғам құрып алады да, тұтас алғанда қоғам үшін еш қобалжымайды” [12, 373-бет].

Индивидуализмді бұлайша түсіну, А.Токвильдің пікірінше, „қате пайымдаудан” туған. Осының нәтижесінде индивидуализм „алғашында қоғамдық сипаттағы игі жақсылықтың өскіндерін ғана тудырады, алайда уақыт өте келе ол қалғандарының барлығының көзін құртып, ақыр аяғында өзі эгоизмге айналып тынады”, басқаша айтқанда өзіне деген өлшеусіз сүйіспендік адамды дүниедегінің барлығына өзінің жеке мүдделері тұрғысынан ғана қарауға және қалған адамдардың бәрінен өзін артық санауға мәжбүр етеді [13, 373-374-беттер], [14, 102-бет].

Мұның сыртында, қоғамның мүдделеріне құлақ аспай, индивидтің мүдделеріне басы артық басымдық беру қоғамды рухани аздырады, өйткені бұл жағдайда адам тек жеке өз мүдделерінің ғана қамауында қалып қояды.

Нақ сондықтан да осы заманғы батыс елдері дәстүрлі либерализм қағидаттарынан алшақтап, Л.Дюганың айтқанындай, „индивидуализм доктринасы кемітіле” бастады [15, 31-бет].

Адамдардың өзгеруі — өмірдің ең бір азапты әсері деп. Н.А.Бердяев дәлме-дәл атап көрсетсе де [16, 228-бет], бүгінгі күні барлық елдерде либералдық доктрина әлеуметтік проблемаларды шешуге, адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеуге қайта бағыт ұстап жатыр.

Индивидуализм мен ынтымактастык кагидаты арасында келісім іздеу адамнын кукыктары мен бостандыктарын шектеудін зандылык шарттарынын орныкуынан корінуде.

Осы заманғы кезеңде қоғамның жойқын апаттар мен сілкіністерсіз дәйекті түрде дамуы үшін керектісінің өзі осы.

Жогарыда баян етілгендерді негізге Ала отырып, біз былай деп. есептейміз:ен жогаргы кундылык ретіндегі адам туралы идеяны жузеге асару тургысынан алганда индивидтін азаматтык, саяси жане экономикалык кукыктарынын шегі болмауына негізделген онын ен коп бостандыгын камтамасыз ету идеясынын келешегі жок.

Мемлекет пен қоғам мүдделерінің басымдығы адамды әлеуметтің өмір сүру мақсатынан оның құралына айналдырып жібереді, сөйтіп әлеуметтің мүдделері үшін индивидтің мүдделері құрбандыққа шалынады да, индивидтің өзі мемлекеттік тетіктің салғырт „бұрандасына” айналып, оның бойында мемлекетке деген патерланистік масылдық көзқарас дамиды. Мемлекеттік-құқықтық дамудың ұзаққа созылған бүкіл дүние жүзілік тарихы бұған дәлел бола алады. Мәселен, буржуазиялық төңкерістерге дейін қоғамның мүдделері басым болып келді де, адам бұл жерде мемлекеттік тетіктің „бұрандасы” ретінде қарастырылды. Бұл адамзаттың белсенділігін тежеп, қоғамның тоқырауға ұшырауына, ақырында – қоғамдық дағдарыс пен азып-тозуға алып кеді.

Алайда, екінші жағынан, индивидтің мүдделері басым болып, қоғамның мүдделерін аяқасты ету қоғамның ыдырауына, эгоизмнің етек алуына, қоғамдық, мәдени, адамгершілік тұғырлардың күйреуіне және ақыр аяғында адам бостандықтарының шектелуіне алып барады. Индивид бостандығының басымдығы мемлекетті әлсіретеді, қоғамдық қатынастардың реттелуін кемітеді, қылмыс етек алып, діни секталар бас көтереді.

Қоғамның мүдделері мен индивидтің мүдделері, бостандықтары арасындағы бұл ара қатынастың бұзылуы жеке адамның, мемлекет пен қоғамның арасындағы қатынастардың бұзылуына апарып соғады, ақыр аяғында қоғамның өзін өзі құртуына, адамзаттың ғаламдық проблемаларының туындауына ұрындырады.

Халықаралық қылмыскерлік, лаңкестік, экологиялық проблемалар, ғаламдық ауа райының өзгеруі секілді ғаламдық проблемалардың туындауы да субъектілердің өз амалдары үшін жауапкершілігінің төмендеуіне байланысты болады.

Осыған байланысты бүгінгі күні әр индивидтің, азаматтардың бірлестіктерінің әлеуметтік жауапкершілігі, құқықтар мен бостандықтардың міндеттері мен шектеулері проблемасы барған сайын дәйекті естілуде. Адамзаттың бұдан былайғы дамуының сөзсіз шартын осыдан көруге болады. Бұл аз десеңіз, қазіргі кезеңде адамзат әлемі тап болып отырған „тұйықтан” шығудың бірден-бір жолын да осыдан көруге болады.

Қазіргі заманғы шетелдік озық мемлекеттердің тәжірибесін есепке алғанда, бүгінгі таңда жалпыәлемдік демократиялық даму арнасына орала бастаған кеңес ізіндегі елдерде құқықтық мемлекет қалыптастыру үдерісінде бәрі либерализмнен бастау алуы керек. Алайда бұл жерде либерализм мен шекті индивидуализмді шатастырмаған жөн. Бүгінгі күні бірқатар ТМД елдерінде жеке адам мен мемлекеттің арасындағы қарым-қатынастар басы артық либералды болуы мемлекеттің „әлсіреуіне”, қылмыстың белең алып, діни секталардың бас көтеруіне және басқа да теріс зардаптарға әкеліп соғып отыр. Адамның құқықтары индивидтің жеке басының пайдасына ғана қызмет етпеуі керек, сонымен бірге оның көмегімен жеке және қоғамдық мүдделерді ақылға қонымды түрде ұштастыру негізінде ортақ игілік қамтамасыз етілуі тиіс. Сондықтан да бүгінгі күні индивидтің бостандығы мен қоғамның тұтастығының ұштастырылуын қамтамасыз ету айрықша  маңызды.

Жоғарыда баян етілгендердің негізінде мынадай қорытынды жасауға болады: қазіргі кезеңде адамның бостандықтарын қамтамасыз етумен қатар, ортақ мүдделерді қамтамасыз ету мақсатында адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеп отыру мәселесі де өзекті болып табылады.

Нақ сондықтан да қазіргі кезеңде табиғи-құқықтық доктрина, ең алдымен, өзіне қарама-қарсы доктринаның – адамның құқықтарын, олардың мөлшері мен мазмұнын мемлекет белгілейді, мемлекет өзіне патерланистік қызмет атқаруы үшін ол құқықтарды адамға „сыйға” тартқан деп. есептейтін позитивистік доктринаның ықпалынан өзгеріске ұшырады. Б.Чичерин былай деп. жазды: „Адам құқықтарының шеттетілмейтіні және бұзылмайтыны, оны мемлекет қорғап отыруға тиіс болатыны, бірақ еш араласпайтыны туралы ілім – анархиялық ілім. Оның қажетті салдары адамның құқықтары бұзылған екен, ендеше он қалпына келтіру бүкіл халықтың ғана емес, сонымен бірге сол халықтың әрбір бөлігінің де құқықтарының ішіндегі ең қастерлісі және міндеттерінің ішіндегі ең қажеттісі де деп. есептейтін 1793 жылғы француз конституцияның қаулысы болып табылады. Мұндай жағдайда әркім өзінің жеке құқықтары мен міндеттерінің соты болып шығады. Салауатты теория бойынша, сондай-ақ нақ осындай практика бойынша, бостандық заңмен танылғанда ғана құқыққа айналады, ал заңды белгілеу мемлекеттің еншісіндегі іс” [25, 301-302-беттер].  

Қоғамның қажеті, құқықтар мен бостандықтардың асыра пайдаланылуы фактілеріне толы осы заманғы қоғамдық-құқықтық практика адамның абсолюттік құқықтары доктринасын сыни тұрғыдан қайтадан ой елегінен өткізу туралы мәселені күн тәртібіне қойып отыр.

Бүгінгі күні оның мынадай қағидалары елеулі түрде қайта бағалауды қажет етеді:

— адам өзінің құқықтарын тыйым салынбаған кез келген бостандықтар арқылы жүзеге асыра алады;

— адам құқықтарының абсолюттік сипаты оның дербестігін, меншікті өмір саласының бар екенін білдіреді.

         Адамның абсолюттік құқықтары доктринасының аталған қағидаларын қайтадан ой елегінен өткізу терең деңгейде әрі ортақ және жеке мүдделердің ара қатынасы, ортақ игілік және жеке тұлғаның бостандығы секілді ежелгі проблемаларды ой елегінен өткізумен байланысып жатыр. Әр тарихи дәуірде бұл проблема әртүрлі шешілуде.

         Мемлекеттік-құқықтық дамудың қазіргі кезеңінде индивидуализм мен ынтымақтастық қағидаты арасында келісім іздестіру мыналарға бағытталған мемлекеттік-құқықтық құралдар құруды талап етеді:

         — адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеуге; бұл өз кезегінде мұндай шектеулердің заңдылық шарттарын қалыптастыруды қажет етеді;

         — әр индивидтің, азаматтардың бірлестіктерінің әлеуметтік жауапкершілігін арттыруға;

         — субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің өзара шарттастығын күшейтуге.

Қазіргі кезеңде қоғамның жойқын апаттар мен сілкіністерсіз дәйекті түрде дамуы үшін керектісінің өзі осы.

 

2.2. Құқықтық мемлекеттегі адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің түсінігі мен мақсаттары

 

         «Шектеу» термині орыс тілінің сөздіктерінде «белгілі бір шарттармен қысым жасау, қандай да бір шеңберге, шекараға қою» [26, 380-бет], шек белгілеу, белгілі бір шеңберде, шекарада ұстап тұру [27, 647-648-беттер], шектеу, бір нәрсеге жинақтау (мүмкіндікті, қызмет аясын және т.б.), тарылту (мүмкіндікті, құқықты және т.б.), қысым жасау, бір нәрсеге шек қою [28, 115-бет] дегенді білдіреді.

         Осыдан келіп жалпы тілдік мағынасында «шектеу» кедергі қою факторы болып шығады. Енді құқықтық шектеудің не екенін қарастырып көрелік.

         «Құқықтық шектеу» ұғымына қатысты заң ғылымында ортақ пікір орнықпаған. Мысалы, профессор Г.А.Гаджиев негізгі құқықтардың шектелуін Конституцияда рұқсат етілген және заңдарда белгіленген адам мен азаматтың конституциялық мәртебесінен алынып тасталған, сондай-ақ негізгі құқықтар мен бостандықтардың нормативтік мазмұнын құрайтын өкілеттіктерден алынып тасталған құқықтар ретінде меншікті-конституциялық мағынасында қарастырады [30, 24-бет].

         А.А.Подмаревтің пікірінше, “адамның (азаматтың) құқығын (бостандығын) шектеу – бұл адамның (азаматтың) құқықтарын (бостандықтарын) іске асыруына (жүзеге асыруына) заңмен белгіленген шектер (шекаралар), олар конституциялық тұрғыдан танылған құндылықтарды қорғау қажеттігінен туындаған тыйым салуларды, басып кірулерді, міндеттерді, жауапкершілікті білдіреді және мақсаты жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің мүдделері арасында қажетті тепе-теңдікті қамтамасыз ету болып табылады [35, 15-бет].

         Құқықтық шекаралар – бұл “құқықта белгіленген және субъект соның аясында әрекет етуге тиіс болатын шекаралар; контрагенттің (сөздің кең мағынасында) мүдделері мен қоғамдық мүдделерді қорғау үшін жағдай жасап, заңсыз қылықты тежеу дегеніміз осы” [36, 25-бет, [37, 163-бет].

         Адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеу – кез келген мемлекет үшін өткір проблемалардың бірі. Қайсыбір құқық қорғаушылар “кез келген мемлекет, тіпті демократиялық мемлекеттердің өзі де адамның құқықтарын шектеп, қысым көрсетуге бейім тұрады, құқық қорғаушылардың ісі – осы проблемаға қарсы тұру” деп ойлайды [38].

         Н.Козюктің есептеуінше, құқықтық шектеуді құқықтық теңдіктен ауытқу деп қарастыруға болады, мұндай жағдайда құқықтар мен бостандықтардың ауқымы тарылып, міндеттердің көлемі артады. Бұл секілді құқықтық реттеу әдістері, мысалы, мемлекеттік қызметшілердің, милиция қызметкерлерінің арнаулы құқықтық мәртебін белгілеген кезде пайдаланылады [31, 25-бет].

         К.В.Шундиковтың пікірінше, заңгерлік құралдар жүйесінде шектеу қызметін атқаратын және заңсыз әрекеттерді тежеуге арналған құралдар айрықша орын алады. Құқықтық шектеулер заңгерлік факт-шектеу, тыйым салу, міндеткерлік, тоқтата тұру, жауапкершілік өлшемі және т.б. секілді нақты заңгерлік құралдарда іске асырылады. Бір жағдайларда бұл құралдар мемлекеттік құрылымдарға, ал басқа бір жағдайларда – жеке адамға қолданылады [31, 24-бет].

         Басқа авторлардың пікірінше, мемлекеттің және адамның басқа азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұқпау жөніндегі міндеті құқықтарды шектеу деп есептеледі. Мемлекеттің адам құқықтарын заңды жолмен шектеуі басқа субъектілердің құқықтарына еркін араласуға кедергі қоюды мақсат етеді [30, 56-бет].

         “Шектеу” деген терминмен қатар “құқықтардың шектері” термині де қолданылады [176, 8-11-беттер].

         Халықаралық құқықта құқықтық шектеулер қарым-қатынастары мемлекеттердің, үкіметтердің немесе міндеттер, баждар, квоталар, шектемелер және т.б. секілді нақты шектеулер пайдаланылатын жекелеген органдар мен ұйымдардың деңгейінде реттеліп отыратын елдердің арасындағы шарттарда белгіленеді.

         Адам құқықтары жөніндегі құжаттарда кейбір құқықтардың қолданылуы тек мына жағдайларда ғана, егер: а) ұлттың өмірі мен қауіпсіздігіне елеулі қауіп төндіретін төтенше жағдайлар туралы ресми түрде жарияланғанда; б) төтенше шаралардың қолданылуы қалыптасқан жағдайдағы өткір қажеттіліктен туындағанда; в) төтенше шаралар жағдайды реттеуге қажет болатын шектерде және мерзімге ғана қолданылғанда рұқсат етіледі. Соңғы екі шарт қажеттілік және пропорционалдық қағидаттары деп аталады. [72, 40-бет].

         Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін құқықты шектеу құқығы Жалпыға ортақ адам құқықтары декларациясында жарияланып (20-бет), өңірлік деңгейдегі халықаралық-құқықтық шарттық құжатта алғаш рет жүзеге асырылды. Бұл Еуропа Кеңесі Министрлер кабинетінің 15 мүшесі 1950 жылдың қараша айында Римде қол қойған Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғаудың Еуропалық конвенциясы болатын. Ғаламдық аумақтағы құжаттарда адам құқықтарын шектеу 1966 жылғы 19 желтоқсанда ғана Адам құқықтары туралы халықаралық пактілерде – Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пакті мен Азаматтық және саяси құқықтар туралы пактіде заң жүзінде бекіндірілді [178, 214-бет].

Жалпыға бірдей декларациядан да бұрын, 1948 жылғы 2 мамырда Адамның құқықтары мен міндеттерінің американдық декларациясы қабылданып, онда әр адамның құқығын басқа тұлғалардың құқықтарымен, баршаның қауіпсіздігімен, игілік талаптарымен және демократияның жетістіктерімен шектеу құқығы белгіленді (ХХҮІІІ бап.  Алайда декларацияның бір кемшілігі, онда шектелуі мүмкін болатын және шектеуге жатпайтын адамның нақты құқықтары көрсетілмеді [177, 22-бет].

Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің 4-бабында былай делінген: “Осы Пактіге қатысып отырған мемлекеттер осы Пактіге сәйкес қандай да бір мемлекет қамтамасыз ететін құқықтарға қатысты сол мемлекет заңмен белгіленетін құқықтарға шектеу белгілей алады…” [177, 22-бет]

         Халықаралық-құқықтық актілерде құқықтық шектеулер ұғымымен қатар, басқа да ұғымдар қолданылатынын атап көрсеткен жөн. Жалпыға ортақ декларацияда         (29-баптың 2-тармағы) [178, 43-бет], Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пактіде (4-бап) “мемлекеттің өз міндеттерінен бас тартуы” деген термин қолданылады [178, 45-бет]; 1969 жылғы 22 қарашада қабылданған Адам құқықтары туралы американ конвенциясында [178, 726-бет], (27-бап) “кепілдіктердің тоқтатыла тұруы” деген термин қолданылса, 1950 жылғы 4 қарашада қабылданған Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропа конвенциясында [178, 542, 543-беттер] “шектеу” (8-11, 18-баптар) [178, 542, 543-беттер] және “өз міндеттерінен бас тарту” (15-бап) [178, 543-бет] деген екі ұғым тең мөлшерде қолданылады.

         А.В.Малько шектеулер түсінігін құқықтың жалпы теориясы тұрғысынан егжей-тегжейлі талдап берді [173], [179], [180].

         А.В.Малько құқықтық шектеулерді субъектінің себептеріне тікелей ықпал ететін және “мүдделер-құндылықтар” қарым-қатынасын реттеп отыруға тікелей қатысатын ақпараттық-психологиялық сипаттағы құқықтық құрал ретінде қарастырады.

         Құқықтық шектеулердің ұғымы мен мәнін неғұрлым толығырақ ашу үшін аталған автордың көзқарасы барынша тиімді деп есептейміз. Бұл автор көзқарасының мәні – ол құқықтық шектеулерді прескриптивтік (басшылық) сипаты бар деп қарастырады.

         Автордың пікірімен келісе отырып, қосып айтарымыз: құқықтық шектеулерді ақпараттық-психологиялық деңгейде қарастырғанда, кейбір басқа құқықтық құралдарға, мысалы, рұқсаттарға, жеңілдіктерге, көтермелеулерге қарағанда, құқықтық шектеулер теріс сипатта болады. Құқықтық шектеулер субъектінің өз мүдделеріне де теріс ықпал етеді. Бұлай болатын себебі, құқықтық шектеулер қайткенде де мәжбүрлеу сипатындағы құрал болып табылады, олар азаматтың қалауы мен еркінен тыс жасалып, мемлекеттік мәжбүрлеудің күшімен қамтамасыз етіледі. Бұл тұрғыдан алғанда құқықтық шектеулер, шын мәнінде, теріс сипатта болады және бір қарағанда адамның құқықтары мен бостандықтарын шектейтіндей болып көрінеді. Мысалы, осындай көзқарасты мемлекет және құқық теориясы бойынша терминдердің орыс-украин сөздігіндегі құқықтық шектеулер ұғымын тұжырымдаған кезде байқауға болады. “Заң жүзіндегі шектеулер – белгілі бір жағдаяттарға байланысты азаматтың құқықтық мәртебесінен заңда белгіленген тәртіппен алынып тасталған құқықтар. Олар жеке тұлғаның бостандығы мен мүдделерін шектейді, алайда әрдайым алдын алу сипатында болып, шектеулер қойылған субъектілерді де, сондай-ақ өзге адамдарды да ықтимал қолайсыз зардаптардан сақтандырып отырады” [72, 83-бет].

         Дегенмен құқықтық шектеулер ұғымына бұлайша көзқарас біржақты болып табылады. Құқықтық шектеулердің ұғымы мен мәнін барынша толық ашу үшін олардың құқықтық ықпал ету мен құқықтық реттеудегі атқаратын қызметі мен мақсатын анықтап алу қажет болады.

         Аталған анықтамада құқықтық шектеулерді алдын алу сипатында болады деп әділетті түрде қарастырады. Құқықтық шектеулердің мақсаты шектеулер қойылған субъектілерді де, сондай-ақ өзге адамдарды да, тұтастай алғанда бүкіл қоғамды да ықтимал қолайсыз зардаптардан сақтандырып отыру болып табылады.  Осы жерде құқықтық шектеулер әртүрлі деңгейде болуы мүмкін екенін бірден түсіндіре кеткен жөн. Айталық, бұл құқықтық шектеулер  мемлекет, оның органдары мен лауазымды адамдар үшін болса, онда олардың мақсаты озбырлық пен шенеуніктер тарапынан болатын басқа да асыра сілтеулерді барынша азайту болып табылады. Басқа субъектілердің құқықтарын шектеу өзге мақсаттарды көздейді.

         Құқықтық шектеулер проблемасы қоғамдағы адамның бостандықтарының шегінен бастау алады. Әлеуметтік басқарудың барысында құқықтық шектеулер әртүрлі субъектілерге қолданылған. Адамзат қоғамында индивидтің немесе адамдар топтарының белсенділігі қоғамға залал келтіріп, ортақ мүдделерге қайшы келетін болса, оған шектеулер ежелден-ақ қойылып отырған. Алғашқы қауымдық құрылыс қоғамының әлеуметтік нормалары көбіне-көп табу нормасы, тыйым салу нормасы, шеңбер нормасы, шектеулер нормасы түрінде болған. Жүріс-тұрыс нормалары, әсіресе табудың нормалары биологиялық инстинкттерді тежеп отыру қажеттігінен туындаған [181, 244, 316-беттер].

         Алғашқы қауымдық құрылыс ыдыраған дәуірде “қолданылып жүрген заңға тиісті қағида енгізіп, дәстүр-салттарда қалыптасқан шектеулерді заң жүзіндегі шектеулер етіп тіркеу қажеттігі пайда болды” [182, 356-бет].

         Құқық философиясында бостандық шектеулерсіз өмір сүре алмайды, өйткені “шын мәніндегі бостандық шекараларын сезіне біледі” деген пікір бар. Адамның құқықтарын рұқсаттар мен жүріс-тұрыстағы шексіз валюнтаризмнің жиынтығы ретінде пайымдауға болмайды [183, 44-бет], [184, 168-бет].

         Бостандықтың бассыздықтан айырмасы осында. Осы орайда 1789 жылы қабылданған Адам және азамат құқықтарының француздық декларациясында былай деп жарияланды: “Бостандық басқаға залал келтірмейтін нәрселердің барлығын істеу мүмкіндігінен тұрады: осылайша, әр адамның табиғи құқықтарын жүзеге асыруы нақ осындай құқықтарды пайлаланатын қоғамның басқа да мүшелерін қамтамасыз ететін шектерде ғана шектеледі”. Бір адамның бостандығының шекті шекарасы басқа біреудің бостандығы болып табылады. Бостандықтардың әрқайсысына міндеткерлік сәйкес келеді, ол, мысалы, басқа адамдардың құқығына қол сұқпаудың “жалпы мүддесін” сақтап отыру, әдет-салттарға құрметпен қарау, басқа азаматтардың мүдделерін қозғайтын қандай да бір ерікті, әсіресе күш қолдану әрекеттеріне жол бермеу түрінде болады [185, 206-бет].

         Нақ сондықтан да қазіргі кезеңде құқықтар мен бостандықтарды түсіну оң және табиғи-құқықтық түсініктерді біріктіретін кешенді көзқарасқа келіп тіреледі.  Өйткені адамның бостандығын, егер оған заңмен, оң тұрпатты құқықпен кепілдік берілмесе, іс жүзіне асыру мүмкін емес, ал оң тұрпатты құқықтың рухани негізі, моральдық-этикалық күші табиғи құқықта жатыр. Аталған екі көзқарас бірін бірі толықтырып тұрады және де ол мынадан көрінеді. Заңдарда (оң тұрпатты құқықта) идеялар, қағидаттар, әділдік, бостандық, теңдік, сондай-ақ адамгершілік  талаптары туралы жалпы адами ұғымдар бекіндіріледі.

         Сөйтіп, құқықтық бостандық дегеніміз – бұл адамның білгілі бір жүріс-тұрыс нұсқасының сырттай, объективтік қажеттігін сезінуі және соған сай әрекет ету мүмкіндігі.

         Егер құқық жеке тұлғаны мемлекеттік өкіметтің озбырлығынан қорғау құралы болса, құқықтар мен бостандықтарды шектеу қоғамды, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын (мүдделерін) құқық пайдаланушының өзбырлығынан қорғауға арналған. Мұндай шектеулердің пайда болуын көпшілік мүдделерді қамтамасыз ету мақсатында халық өз бостандығының бір бөлігін о бастан-ақ мемлекетке беруімен түсіндіруге болады. Бұдан шығатын қорытынды – құқық пен бостандықтың өздері секілді, құқықтарды шектеудің пайда болуы да табиғи іс.

         Осыған орай адамзат қоғамында құқықтық шектеулердің қажеттігін жоққа шығаруға болмайды. Қазіргі кезеңде қоғам дамуының қалыпты үдерісі азаматтардың құқықтарын жүзеге асыру барысында оларға шектеулер қойып отыру қажеттігін мемлекеттен талап етеді. Мемлекеттің мұндай іс-әрекеттерін қоғамдағы бостандықтың өлшемін өркениетті жолмен реттеп отыру тәсілі деп. білеміз [188, 2-бет].

         Құқықтық шектеулер – құқықтық реттеудің қажетті құралы. Оның мақсаты құқықты иеленушінің өзі үшін де, сондай-ақ басқа адамдар, тұтастай алғанда қоғам үшін де теріс салдарға соқтыруы мүмкін іс-амалдарды тежеп отыру болып табылады. Құқықтық шектеулер қоғамдық қатынастарды реттеп отыру мақсатында белгіленеді және прескриптивтік (басқарушылық) сипатта болады. Сондықтан да құқықтық шектеулер объективті сипатта болады, олар түптеп келгенде контрсубъектінің, тұтастай алғанда қоғамның әлеуметтік-пайдалы мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталған.

         Құқықтық шектеулер бостандықтың аясын тарылтып, субъектінің мүмкіндіктерін азайтатынына, субъектілердің өз мүдделерін жүзеге асыру барысында оларға қолайсыз жағдайлар (қауіп төндіру немесе білгілі бір құндылықтардан айыру) жасайтынына қарамастан, олар сонымен бірге қоғамдық мүдделерді қанағаттандыруға бағытталған.

         Адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің түпкілікті мақсаты қоғамдық қажеттілік пен құқық иелерінің мүдделері арасында ақылға қонымды келісім жолын табу болып табылады. Осыдан келіп адам құқықтарын оның өз құқықтарының шын мәніндегі мақсатына қайшы келмейтіндей шекке дейін ғана шектеуге болады. Құқықтық шектеулер қоғамдық қатынастарды, көпшілік мүдделерін қорғауға бағытталған, олар ең алдымен бостандыққа қол сұғуға емес, оның аясын тарылтып, жеке адамның қоғамға жат мүдделерін іске асыруын тежеуді мақсат етеді.

         Заңды шектеулер мен өз кезегінде кедергі, тежеу (құқық бұзушылық) болып табылатын заңсыз шектеулердің арасындағы барынша нәзік айырмашылықты міне осы жерден іздестірген жөн. Олай болмаған жағдайда құқықтық шектеулер қажетті әрі заңды құралдан әлеуметтік тұрғыдан зиянды және заңсыз құралдарға айналады. Бұлай болатын себебі, „жеке адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын шектеу мүмкіндігі тұтастай  қоғамның мүдделерін немесе басқа бір тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әрдайым қауіпті болып келеді, тіпті асыра сілтеу болмағанның өзінде қорғалып отырған қоғамдық мүдделерге сәйкес келмейтін шектеу шараларына апарып соқтырады” [189, 86-бет].

         Сондықтан құқықтық шектеулерде мемлекеттік өкімет бас сұғуға тырысатын „саңылау” әрдайым болады, кейбір лауазымды адамдар сол саңылау арқылы жеке тұлғалардың құқықтық мәртебесіне өздері пайдалы бағытта ықпал етуге тырысып бағады [179, 109-бет].

         Мұндай амалдарға жол берму үшін тұтастай алғанда құқықтық шектеулерді заңды әрі негізді бергілеудің және оның әрекетіне кепілдік берудің тұтас бір жүйесі жасалып, мұндай шектеулердің аумағы мен негізділігі туралы мәселе жіті шешілуі тиіс, өйткені бұл жерде асыра сілтеу мен валюнтаризмге жол беруге болмайды. Нақ сондықтан да әлемнің көптеген елдерінде мұндай заңнамалар, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын шектей отырып, оларды қолданудың шектері мен тәртібін жіті реттеп отырады.

Мұндай кепілдіктер, сондай-ақ адамның құқықтары мен бостандықтарына шектеулер қоюдың негіздемелері, шектері мен тәртібі халықаралық-құқықтық актілер деңгейінде әзірленуі керек деп. есептейміз. Өйткені өмірдің барлық жағдайларына арап шектеулер қою саласында мемлекеттердің нақты шекті мүмкіндіктерін белгілеуге болмайды, олар „шектеулердің енгізілуін негіздейтін стандарттарды басшылыққа алып отырулары тиіс” [190, 279-бет].

Бүгінгі таңда халықаралық-құқытық актілерде құқықтар мен бостандықтарды шектеудің бірқатар мәселелері, ең алдымен, осындай шектеулердің мақсаттары реттелген. Адам құқықтары мен бостандықтарын шектеудің мақсаттары барынша жинақталған күйінде 1948 жылы қабылданған Жалпыға бірдей адам құқықтары декларациясының 29-бабының 2-тармағында былай деп. бекіндірілген: „Әр адам өзінің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру барысында басқалардың құқықтары мен бостандықтарын тиісінше тануды және құрметтеуді қамтамасыз ету және демократиялық қоғамда моральдың, қоғамдық тәртіп пен жалпы әл-ауқаттың әділетті талаптарын қанағаттандыру мақсатында тек заңмен белгіленген шектеулерге ғана ұшырай алады”.

Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің 4-бабына сәйкес шектеулер тек жалпы әл-ауқатқа атсалысу мақсатында ғана жүзеге асырылатын болуы, заңмен белгіленуі және шектеу қойылып отырған құқықтардың табиғатына қайшы келмейтін болуы тиіс. 1966 жылы қабылданған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің бірсыпыра баптарына (12, 18, 19 және басқалары) сәйкес шектеулер мемлекеттің қауіпсіздігін, қоғамдық тәртіпті, халықтың денсаулығы мен имандылығын, сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін қажет болғанда ғана жүзеге асырылатын болуы тиіс.

Шектеулердің бұлардан басқа да неғұрлым нақты мақсаттары болуы мүмкін. Мысалы, есірткі заттарымен немесе ішімдікпен асыра әуестеніп кеткен адамның қабілетін шектеу оның отбасының мүшелерін ғана емес, сонымен бірге сол адамның өзінің денсаулығы мен мүліктік мүдделерін қорғайды; айыпталушы адамға қатысты шектеу шараларын қолдану заң жүзіндегі жауапкершіліктің жүзеге асырылуын қамтамасыз етуді мақсат тұтады.

Құқықтық шектеулер тыйым салу, міндеттер белгілеу, жазалау түрлерінде қойылуы мүмкін. Бұл құбылыстардың құқықтық шектеулермен ара қатынасы А.Мальконың еңбегінде түбегейлі қарастырылған. Атап көрсететін бір жай, заңи әдебиетте «тыйым салу» мен «құқықтық шектеулер» деген ұғымдардың ара қатынасы әртүрлі қарастырылады. Кейбір авторлар шектеулерді ішінара тыйым салу деп түсіндіреді. «Шектеу, — деп жазады Ф.Н.Фаткуллин, — тыйым салуға жақын, алайда ол қандай да бір қоғамдық қатынасты ысырып шығаруға емес, оны қатаң түрдегі шектеулі шеңберде ұстап тұруға есептелген» [191, 157-бет].

Басқа бір көзқарас шектеуді, тыйым салумен бірге, құқықтық реттеудің дербес тәсілі дегенді басшылыққа алады. «Тыйым салулар мен шектеулер, — деп жазады А.Г.Братко, — құқықтық реттеудің екі түрлі тәсілі. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық: тыйым салулар іс жүзінде мүмкін болатын белгілі бір іс-амалдың заң жүзіндегі мүмкін еместігін көрсетсе, құқықтық шектеу сол іс-амалдың заң жүзіндегі ғана емес, сонымен бірге іс жүзіндегі де мүмкін болмайтындығын көрсетеді.  Тыйым салудан өзгешелігі, шектеуді шынтуайтына келгенде бұзу мүмкін емес. ол қандай да бір субъективті, соның өзінде тиісті лауазымды адамдардың міндеттерімен қамтамасыз етілген құқықты әрдайым шектеп тұрады» [192, 17-бет].

Бұл мәселеде біз А.Мальконың тыйым салу мен құқықтық шектеудің ара қатынасын басқаша білдіруге болады: құқық саласындағы тыйым салудың барлығы шектеу болғанымен, кез келген шектеу тыйым салу бола алмайды деген пікіріне қосыламыз.

Басқаша айтқанда, «шектеу» — тектік ұғым, «тыйым салу» — түрлік ұғым. Тыйым салу дегеніміз құқықтық шектеудің белгілі бір нысаны ғана [173, 23-бет].

Н.М.Коркунов: «тыйым салу мүдденің нақты жүзеге асу мүмкіндігін шектеп, оны тарылтады», — деп атап көрсетеді [77, 148-бет].

Құқықтық шектеулерге сондай-ақ заңи нормалардың тізілімінде көрсетілген міндеткерлікті де жатқызған жөн. Құқықтық шектеулерді ақпараттық-психологиялық сипаттағы құқықтық құрал ретінде қарастыра келе, олардың бастапқы табиғаты субъективті құқықтың (құқықтық ынталандыру ретіндегі) «екінші жағы» болуды, ынталандыру емес, шектеу болуды мақсат еткендігінде жатқанын көреміз.

Санкция секілді құқықтық норманың бір бөлшегі ретіндегі жазалауды да құқықты шектеу құралына жатқызған жөн.

Осылайша, құқықтық шектеулер тыйым салу, міндеткерлік, мемлекеттік-құқықтық мәжбүрлеу шарасы, соның ішінде жазалау секілді әртүрлі нысандарда көрінеді.

Адамның құқықтары мен бостандықтарының аралас құбылыстармен ара қатынасын қарастырып көрелік. Ең алдымен, бұлар конституциялық шектеу және конституциялық құқықтарды шектеу деген ұғымдар. Аталған екі ұғым бір бірімен жалпы және жалқы ұғымдар ретінде өзара ара қатынаста болады. Конституциялық шектеулер дегеніміз – бұл мемлекетке, мемлекеттік өкіметке, мемлекеттің органдарына, лауазымды адамдарға, жергілікті өзін өзі басқару органдарына, азаматтарға, олардың бірлестіктеріне және өзге де конституциялық құқықтық қатынастар субъектілеріне жүктелетін, конституцияда белгіленген міндеткерліктер, тыйым салулар. Конституциялық шектеулердің әлеуметтік негізі қоғамның жеке-жиынтық сипаты болып табылады. Адам дегеніңіз оқшауланған индивид қана емес, ол сонымен бірге адамдар қауымдастығының мүшесі де. Өз кезегінде, қоғам индивидтердің жиынтығы да, әлде бір бір құрылымды монолит те емес. Ол дегеніңіз әлеуметтік ағза іспетті, онда жеке тұлға дербес құндылық болып табылады әрі шығармашылық рөл атқарады, ал жалқы мен жалпы үнемі теңдік жағдайында болуы керек [31, 24-бет].

Заң шығару практикасында пайдаланылып жүрген заңи тәсілдерді, рұқсат етілген бостандықтың шекараларын тіркейтін әдістерді шектеулерден айыра білу қажет. Ескертпелер, қолданымдар, тыйым салулар, ерекшеліктер (мысалы, РФ Конституциясының 21, 26, 20, 34, 37-баптары) солардың қатарына жатады. Құқық шектелген кезде құқықтың аумағы тарыла түседі. Заңи тәсілдерді, рұқсат етілген бостандықтың шекараларын тіркейтін әдістерді пайдаланған кезде құқықтың мазмұны, сол құқықтың қолданылатын шекараларының белгілері нақтыланады. Мысалы, ҚР Конституциясында жиналыстар, митингілер, демонстрациялар, шерулер мен бөгеуілдер бостандығы бекіндірілген. Алайда нақ сонда «қарусыз, бейбіт жиналу құқығына» кепілдік беріледі. Бұл жағдайда негізгі құқықтар шектелмей, оның шекаралары, нормативтік мазмұны айқындалған. Мұндай шектер конституциялық құрылысқа байланысты болады және соған сәйкес болуы тиіс.

Десе де рұқсат етілген бостандықтың шекараларын тіркеу заң шығаруда жіберілген қателіктерден немесе заң шығарушының әдейі жасаған іс-қимылдарынан оның заңсыз шектелуіне байланысты болуы да мүмкін. Көзге көрінбейтін, жасырын сипаттағы техникалық-заңи әдістер туралы жазып жүрген М.Н.Козюк адам құқықтары мен бостандықтарының әртүрлі техникалық-заңи әдістермен бекіндірілуі мүмкін болатын осындай заңсыз шектелулерін қарастырады [31, 45-бет].

Сол секілді адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеу және олардың заңи мазмұнына шеңбер белгілеу, мазмұнының шектерін нақтылау секілді ұғымдарды да бір бірінен ажырата білген жөн.

Осы орайда Г.А.Гаджиев құқықтарды шектеу жағдайлары мен олардың заңи мазмұнының шектерін белгілеудің арасында айырма жүргізу қажеттігі туралы әбден әділетті түрде жазады [30, 25-26-беттер].

Мәселен, ҚР Конституциясында жеке меншік құқығы бекіндірілген. Сол секілді жер де жеке меншікте болуы мүмкін деген тұжырым бар (6-бап). Алайда жер жеке меншікте заңмен белгіленген негіздерде, шарттарда және шектерде ғана бола алады деп белгіленген. Аталған норма негізгі құқықтың шектелуі ретінде емес, оның мазмұнының нақтылануы ретінде қарастырылады. Бұл норма сондай-ақ ҚР-ында жер осында тұрып жатқан халықтың тұрмысы мен қызметінің негізі, ол жер пайдалануды жариялы-құқықтық тұрғыдан реттеп отыру, жерді мақсатты пайдалану туралы, жеке меншіктегі жер телімдерінің шекті мөлшері туралы ережелерді жүргізіп отыру үшін негіз болып табылады дегенді басшылыққа алады. Бірақ бұл жерді жеке меншік құқығында иелену жөніндегі негізгі құқықты шектеу дегенді білдірмейді.

Құқықтарды жүзеге асырудың заңмен белгіленген тәртібі сырттай қарағанда оларды шектеуге ұқсайды. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар үшін мұндай тәртіп заңдарда белгіленген. Салалық құқықтарды жүзеге асыру тәртібі көбіне-көп заңға бағынышты актілерде белгіленеді. Мұнда да адамның құқықтары мен бостандықтарының кемсітілуі жиі ұшырасып қалып отырады. Өйткені егер құқықты заңмен қорғалатын жеке адамға тиесілі игілік ретінде немесе осындай игілікті алудың заңда рұқсат етілген және заңмен қорғалатын мүмкіндігі ретінде қарастыратын болсақ, онда мұндай игілікті пайдалану құқығын тек заңның көмегімен ғана шектеу талабы әдбен әділетті болып шығады. Соның өзінде шектеудің мақсаттары, себептері, нақты және құқықтық негіздері заңда белгілі дәрежеде ресмилендіріліп, тұжырымдалуы және ескертпелер түрінде көрініс табуы маңызды.

Алайда көбіне-көп құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асыру тәртібі заңға бағынышты актілермен реттеліп, сол арқылы белгілі дәрежеде кемсітіледі. Негізгі құқықтар мен бостандықтардың кемсітілуі негізгі құқықтар мен бостандықтардың материалдық мазмұны, негізгі құқықтардың әлеуметтік көлемі, құқық иеленушіге тиесілі әлеуметтік, саяси және өзге де игіліктердің көлемі кеміп, негізгі құқықтардың кепілдігі азаяды деген сөз. Ведомстволық заңға бағынышты актілерде көбіне, заңдарда көзделгенімен салыстырғанда, құқықтық мүмкіндіктердің шеңбері тарылады, құқықтардың көлемі кемиді, заңның қолданыла бастауы арнаулы ведомстволық заңға бағынышты актінің қабылдануына тәуелді болып қалады, мемлекеттік және муниципалдық ұйымдардың іс-әрекеттері, шығарған шешімдері үшін заңсыз төлем енгізіледі, нормативтік құжаттар жария етілмейді немесе мезгілінде жарияланбайды және басқалары. 

Адамның құқықтары мен бостандықтарының құқық қолдану деңгейінде кемсітілуіне мына жағдайларды жатқызуға болады:

         — Қазақстан Республикасы Конституциясының қағидаттары мен нормаларының жеткілікті қолданылмауы. ҚР Конституциясы – тікелей әрекет ететін акт. Оның қағидалары мен нормалары оларды нақтылайтын заңдар мен заңға тәуелді актілер жоқ болса да қолданыла береді. Бұл әсіресе адамның құқықтары мен бостандықтарына қатысты. Өкінішке орай, заңи істің тікелей Конституцияның негізінде шешілген жағдайы іс жүзінде, соның ішінде сот саласында болған емес.

         — Заңдардың саяси, экономикалық тиімсіздігі себепті, не қаражаттың болмауынан қолданылмауы. Мұндай заңдардың қатарына, мысалы, халықтың ақшалай табыстарын индекстеу туралы, “Чернобыль жойымпаздарын”, семейлік зардап шеккендерді және Арал маңының кедейшілікке ұшыраған тұрғындарын қоса, әртүрлі санаттағы азаматтардың әлеуметтік қорғалуы және өтемақы төленуі туралы заңдарды жатқызуға болады. Аталған заңдарда белгіленген жеңілдіктердің бірқатары қаражат жоқтығынан ұмыт болды. Заңдардың орындалмауы қоғамда атқарушы биліктің жедел қарарлары біртіндеп шешуші рөл атқара бастауына алып келді. Азаматтардың құқықтарына кепілдіктің толық болмауы қоғамдағы құқықтық мәдениеттің төмендігімен қосыла келе, “заң бойынша емес, ар бойынша” соттау (әсіресе жергілікті жанжалдарда, “нарықтың төңірегіндегі” ресми емес қақтығыстарда) ұрандарын тудырды, құқықтық қатынастардың нақтылығын, дәлелділігін және орындалымдылығын қамтамасыз ететін құқықтық форманы түсінбеу әрі даттау, құқықтың ресми айқындылығын қабылдамау процессуалдық рәсімдерге “қағазбастылық” ретінде қараудан көрініс тапты [13, 203-бет].

         — Заңи практикада құқықтар мен бостандықтарға қысым көрсететін құқықтық ережелердің әзірленуі. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциялық Сотының 1993 жылғы 27 қаңтарда қабылдаған қаулысында қалыптасқан құқық қолдану практикасында амалсыз жұмыста болмағаны үшін ақы төлеу уақытына шектеу қою (үш айдан бір жылға дейінгі шекте) жалпы жұрт таныған қағидаттарға қайшы келіп, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейді деп белгіленді.

         — Заңның дұрыс түсіндірілмеуі. Қазақстандық ғалым Е.Б.Әбдірасылов осындай пайымдаудың бір мысалын келтіріп, өкінішке орай, қайсыбір қазақстандық зерттеушілер мен практиктер заңның Конституцияда немесе өзге бір нормативтік құқықтық актіде заңнамалық тұрғыда бекіндірілген ресми түсіндірмесіне оның тек нормативтік түрі ретінде қарап, оны атүсті түсінетінін атап көрсетті. Егер осыны басшылыққа алатын болсақ, онда барлық басқа мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың құқық түсіндіру жұмысы, заңда тура ресми деп қарастырылмағандықтан, заңның нормаларын ресми түсіндіру бола алмайды. Бұл құқықтың жүзеге асырылу үдерісін ұйымдастыратын барлық мемлекеттік органдар ресми түсіндіру субъектілері болып есептелетіні туралы заңгерлік ғылымда қалыптасқан қағидаға қайшы келеді. Осы орайда ресми түсіндіруді үкімет те, министрлер де, атқарушы-нұсқау беруші міндеттерді жүзеге асырып, құқықтық қатынастарды ұйымдастыратын және заңдардың сақталуын бақылап отыратын мемлекеттік биліктің басқа органдары да жүзеге асыра береді. Әртүрлі субъектілердің ресми түсіндіру нәтижелерінің әртүрлі болатыны басқа мәселе. Нормативтік пайымдауды Конституцияда немесе басқа бір заңда көзделген арнаулы құзырет негізінде қамтамасыз етіп, арнаулы құқық түсіндіру актін қабылдаған субъектінің ресми түсіндірмесінің ең жоғары заңи күші болады. Мұндай акт әдетте түпкілікті болып табылады және барлық құқық қолдану органдары үшін міндетті болады. Ресми түсіндірудің осы түрі төңірегінде бүгінгі таңда қазақстандық заң ғылымы мен практикасында қызу пікірталас жүріп жатыр. Демек, заңды түсіндіру дегеніміз – бұл субъектісі мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар болатын және нәтижелері белгілі бір заңи салдарды туындататын пайымдау қызметінің бір түрі [193, 91-92-беттер].

         — Құқық қолдану үдерісінде адамның құқықтары мен бостандықтарын кемсіту практикасына жол бермеу үшін “құқықтың жүзеге асырылу практикасы оның мазмұнын өзгерте алмайды” деген құқықтық аксиома тиісті заңи тетіктермен қамтамасыз етілуі тиіс.

 

Адам құқықтары мен бостандықтарын шектеудің сыныптамасы

 

         Құқықтар мен бостандықтардың шектелуі әртүрлі түрде көрінеді: ол құқықтық актінің өзінен немесе нақты іс-қимылдан туындауы да мүмкін; шектеу тұрақты немесе уақытша сипатта болуы да мүмкін; әдеттегі жағдайда немесе айрықша құқықтық режімдердің қолданылуы жағдайында орын алуы да мүмкін. Шектеу жеке тұлғалардың да, сондай-ақ заңды тұлғалардың да құқықтарына қатысты болуы мүмкін; ол көпшілік және жеке құқықтардың әрекет ету аймағында да, жеке және ұжымдық құқықтарға қатысты да қолданылуы мүмкін.    

Тұтас алғанда құқықтар мен бостандықтардың әртүрлі шектеулерін мынадай түрлерге бөлуге болар еді:

         — қай салаға жататынына қарай құқықтық шектеулер конституциялық, әкімшілік, қылмыстық, жерлік, қаржылық және т.б. болып бөлінеді;

         — қолданылатын саласына қарай мемлекетаралық (квоталар, баждар), мемлекетішілік, жергілікті болып бөлінеді;

         — кімдерге қолданылатынына қарай жалпы (халықтың барлығына қолданылады, жалпы конституциялық-құқықтық мәртебеге қатысты болады және негізгі құқықтар мен бостандықтардың шектелу шегі мен осы шектеулер сай болуы тиіс мақсаттарды белгілейді), жеке (нақты адамға қатысты санкция түрінде құқықтан айыру) болып бөлінеді. Бұл жерде азаматтардың жекелеген санаттарының құқықтық мәртебесіне (лауазымды адамдар, әскери қызметшілер, қылмыстық жазаға тартылып, бас бостандығынан айыру орындарында отырған адамдар, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар және т.б.) және олардың мемлекетпен қарым-қатынасына байланысты құқықтар мен бостандықтарды шектеудің айрықша түрі болып табылады. Соңғы жағдайда шектеу қоюдың ықтимал шегі Конституцияда айқындалмаған. Оларды заң шығарушы белгілейді және осы қарым-қатынастардың табиғатына қарай негіздейді, ал сот, Конституцияның бірлігін және оның барлық азаматтарға қолданылатынын есепке ала отырып, белгіленген шектеудің азаматтардың аталған санатының әлеуметтік мәртебесіне мөлшерлес болуы қағидатын заң шығарушының қаншалықты сақтағанын тексереді.

         — қандай құқықтық актіде жазылғанына қарай нормативтік және құқық қолданушылық болып бөлінеді;

         — шектелетін құқықтар мен бостандықтардың түріне қарай азаматтық және саяси құқықтарды шектеу және экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды шектеу болып бөлінеді. Біріншісіне, атап айтқанда, бостандықтардың шектелуі; екіншісіне – меншік құқықтарын пайдаланудың шектелуі мысал бола алады [173, 14-26-беттер].

         — шектеудің қолданылатын уақытына қарай ҚР Конституциясы мен заңдарында белгіленетін — тұрақты және төтенше жағдай туралы актіде тура көрсетілетін – уақытша болып бөлінеді. Конституцияға сәйкес төтенше жағдай кезінде азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, конституциялық құрылысты қорғау үшін заңға сәйкес құқықтар мен бостандықтарға жекелеген шектеулер қойылып, олардың шегі мен күшінде болатын уақыты белгіленуі мүмкін. Осымен бір мезгілде Конституцияда заң шығарушының, сондай-ақ атқарушы және сот билігінің қалауының шегі айқындалып, шектеуге болмайтын құқықтар мен бостандықтар көрсетіледі.

         Құқықтар мен бостандықтарды шектеу – бұл құқықтар мен бостандықтардың ауқымын заңдарда белгіленген негізде және белгіленген тәртіппен тарылту деген сөз. Негізгі құқықтардың шектелуі олардың бірқатарына тікелей тыйым салу арқылы, сондай-ақ міндеттеу және жаза белгілеу арқылы жүзеге асырылады.

 

3. Бірқатар елдердің заңнамасы мен практикасында және халықаралық-құқықтық практикада адамның құқықтары мен бостандықтарының шектелуі

 

         Адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеу қажеттігі мәселесі, оларды асыра пайдаланудың ықтимал қаупі болғандықтан, халықаралық практикада алғаш рет екінші дүние жүзілік соғыстан кейін қойылды. Соғыстың қасіреті мен қайғысын әбден көрген адамзат «мемлекеттік егемендіктің қасиеттілігін» жамылып, жаманат тарататын іс-әрекеттерге қарсы тұра алатын тетіктер табу қажеттігін түсінді.

         Бірқатар Еуропа елдерінің өкілдері 1950 жылы Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропалық конвенцияның түйінді қағидаларын талқылау барысында жекелеген адамдарға Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық комиссияға петиция түсіру құқығының берілуі, сондай-ақ Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық соттың жоғарғы юрисдикциясының халықаралық деңгейде танылуы «асыра сілтеулерге, әсіресе бүлдіру насихатының мүдделеріндегі асыра сілтеулерге апарып соқпас па екен» дегендей қауіптену айтқаны бар [194, 30, 32-бет].

         Адам құқықтары туралы 1966 жылы қабылданған халықаралық пактілерде қоғамдық тәртіпті, көпшілік моральді, халықтың денсаулығын қамтамасыз ету мақсатында көптеген құқықтардың шектелуіне жол берілді.

         Солай бола тұрса да Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот нақты істерді қарау барысында бостандықты жеке-дара жағдайға қарай түсіну қағидасын ұстанып отырды. Бостандықтың шектелуіне түсірілген шағымдар бойынша бірізді шешім шығару қажеттігіне орай қажеттілік, тәуелсіздік, жауапкерлік деген санаттар мағыналық тұрғыдан тиісінше түсіндірілді. Мысалы, демократиялық қоғамда негізгі құқықты пайдалануға заң тұрғысынан шектеу қою «қажеттігі» мағынасы жағынан осы сөзге жақын «пайдалылық», «ақылға қонымдылық» немесе «орындылық» секілді сөздердей икемді емес, бірақ «өзекті қоғамдық қажеттілік» дегенді білдіріп тұрады [194, 30, 32-беттер].

         Соматикалық деп айқындалған [195, 43-бет] жеке сипаттағы бірқатар істер бойынша тұтас қоғам үшін немесе оның жекелеген топтары үшін имандылықтың өзекті қажеттілігі құқықтық тұрғыдан бағалаудың нысаны болады. Сот ұлттық үкіметтердің тиісті бағалау жүргізу құқығымен келісетініне қарамастан, араласудың мөлшерлестігін анықтау жөніндегі соңғы сөзді өзінде қалдырып отырады [194, 303-бет].

         Мысалы, қаралған істердің бірі бойынша сот дәстүрден тыс жыныстық бағыт ұстанған адамдар үшін заң жүзінде қойылған шектеулер (қылмыстық қуғын-сүргін қаупі) орынсыз деген қорытындыға келді, өйткені мұнда әңгіме кәмелетке толған адамдардың құпия гомосексуалдық байланыстары жайында болып отыр [196, 52-53-беттер]. Бұл іс еуропалық құқық доктринасының жалпы сипаты тұрғысынан алғанда маңызды болатын, өйткені ол шешімде тұжырымдалған пікірлер бүгінгі күні де моральдық кеселдерді қылмыстық-құқықтық қудалауға жол беруге болатыны-болмайтыны туралы мәселені шешуде барынша «жалпы жұрт таныған» пікір болып отыр. Бірақ сот өз шешімінің дәлелді бөлігінде негіздік тұрғысынан қарағанда әлдеқайда салмақты мәлімдеме жасады. Оның мәнісі мынада: өткен заманмен салыстырғанда қазіргі кезеңде жұрт гомосексуализмге үлкен түсіністікпен, демек, үлкен шыдамдылықпен қарайды. Соттың осы шешімінің арқасында Еуропаның жалпы құқығының нормасы ғана емес, сонымен бірге «жалпы моральдің» осы заманғы нормасы өмірге келді.

         Солай бола тұрса да Еуропалық соттың практикасында мұндай құқықтар қатал сынға ұшырап отырғанына қарамастан, одан үлгі алған Батыстың ұлттық соттары соматикалық (соның ішінде гомосексуалдық) құқық талаптарын қорғаудың заңи құралдарын дәйекті түрде жетілдіріп келеді. Осы орайда Уолш есімді соттың жалғыз дауысы құмға сіңген суға ұқсауда. Атап айтқанда, «Даджен Ұлыбританияға қарсы» деген іс бойынша білдірген айрықша пікірінде Уолш лорд Делвиннен мынадай дәйексөз келтірген еді: «Қоғам адамның имандылығына оның адалдығынан асыра атүсті қарай алмайды; ол осы екі фактордың аясында гүлдене береді де, олардың кез келгенінсіз құрып кетеді»; бұдан әрі сөзді өзі былай деп жалғайды: заңның барлығынан биік тұруы қоғамдағы моральдық келісімге байланысты болғандықтан, ол (құқық) әлеуметтік имандылықты қалыптастырудан бойын аулақ сала алмайды; «қайырымдылықты өмірде заңмен бекіндіре алмайсың, ал кеселді, егер заңнама қайырымдылық үшін күресті тым қиындатып жіберсе, заңдастыруға болады» [194, 311, 313, 315-беттер]. 

         Осылайша, соматикалық құқықтарды қорғау заңның аясында адамның құқықтарын асыра пайдаланудың неғұрлым көрнекті үлгісі болды. Бүгінгі күні гуманитарлық юстицияның жолында аттап өтуге болмайтын этикалық кедергілер қалған жоқ. Көптеген басқа құқықтардың мысалында да нақ осыны қарастыруға болады. Қазір көптеген Конституцияларда ақпаратты кез келген заңды тәсілмен еркін іздестіру, алу, басқаға беру, өндіру және тарату құқығы бекіндірілген. Бұл конституциялық тұжырымда үш нәрсені бөле-жара көрсетуге болар еді: 1) ақпаратқа қолжетімді болу құқығы, ақпаратты іздестіру және алу құқығынан басқа, оны басқаға беру, өндіру және тарату құқығын қамтитын неғұрлым кең конституциялық құқықтың бір бөлігі болып табылады; 2) бұл құқық азаматтардың, шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың барлығына бірдей мөлшерде беріледі және азамат болып табылмайтын адамдар үшін шектеле алмайды; 3) ақпаратты іздестіру, алу, басқаға беру, өндіру және тарату құқығы „кез келген”, бірақ тек „заңды тәсілмен” ғана жүзеге асырыла алады. Демократиялық конституцияларда ақпаратқа қолжетімділік құқығына тікелей қатысты әрі осы құқыққа кепілдік беретін басқа да бірқатар қағидалар бар. Ақпарат алу, сөз бостандығы құқығын іске асырудың бір тетігі бұқаралық ақпарат құралдарының бостандығы болып табылады.

         Бұқаралық ақпарат құралдары бостандығы – демократиялық режімнің аса маңызды кепілі. Шындығында да, бостандық және ақпарат алу құқығы демократиямен тығыз байланысып жатыр. Белгілі испан маманы М.Сааверди құқықтық мемлекеттегі пікір білдіру бостандығын қарастыра келе, БАҚ цензурадан мүлдем азат болуы тиіс, өйткені бұл бостандық пен демократияны қамтамасыз етудің маңызды шарты, ал азаматтар болса, бағдарламаны ауыстыру арқылы өздерінің дауыс беру құқығын жүзеге асырады деп негіздейді [198, 296-бет].

Саяси, құқықтық, кез келген басқа да әлеуметтік маңызы бар ақпараттарға азаматтардың қолжемділік бостандығына кепілдік берілмеген, ақпараттық өрісте әркімнің еркін жүріп-тұруы қамтамасыз етілмеген жерде демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет болуы мүмкін емес. Демократия идеялардың қақтығысы арқылы саяси таңдау жасау мүмкіндігін білдіреді. Демократия проблемаларды ой елегінен өткізіп, саяси идеялар түрінде ақылға қонымды таңдау жасауды білдіреді. Саясат бағдарламаңның болғанын, проблемаларды қоя білуіңді, оларды шешудің баламалы жолдарын ұсынуыңды және азаматтардың мүдделері мен ақыл-ойына сөз арнауыңды қалайды. Құқықтық мемлекетте мемлекеттік құрылымдардың мөлдірлігін қамтамасыз ету үшін бұқаралық ақпарат құралдарына арналған белгілі бір құқықтық кепілдіктер болуы тиіс [199, 514-515-беттер]. 

Қайсыбір ойшылдар тоталитарлық жүйенің өзіндік ерекшелігін „ақпарат туралы әмбебап заңның бұзылуымен” байланыстырып жүр. „Алайда сталиндік режімге қойылатын кінәнің ең елеулісі – толып жатқан қанды оқиғалар бізден жасырын ұсталып келді, цензураның арқасында олар, ол оқиғалардан ойластырылмаған саяси акцияларды ғана көретін келер ұрпақтан өзге, ешкімнің игілігіне айналмады” [200, 162-бет].

Әрине, тоталитарлық режімнің тәжірибесі бұқаралық ақпарат құралдарының бостандығы болмауына байланысты барлық қарама-қайшылықтардың бетін ашып берді. Алайда бұл бұқаралық ақпарат құралдарына шексіз бостандық беру үшін негіз бола ала ма? Өйткені қауымдастықтардың, бірлестіктердің, тұтас алғанда қоғамның өмірі секілді,  жеке адамның жеке өмірі де өрескел, жаулық, бүлікшіл ақпараттың киіп кетуінен қорғалуы тиіс қой.

Бүгін таңда бұқаралық ақпарат құралдары хабар-ошардың көзі ретіндегі жеке адамдардың аралас-құраластығын толықтай дерлік ысырып шығарды деп айтуға болады. Мынадай цифрлар келтіруге болады: 80-ші жылдардың ортасында АҚШ-та теледидар американдықтардың 62 пайызы үшін, газеттер – 56 пайызы үшін, радио – 13 пайызы үшін және журналдар – 9 пайызы үшін, ал этносаралық тікелей аралас-құраластық – тек 1 пайызы үшін ғана негізгі ақпарат көзіне айналды (жалпы саны 100 пайыздан асып кетіп тұрған себебі — респонденттер бір ғана ақпарат көзін атаған).

         Бұқаралық ақпарат құралдарының маңызды ерекшелігі – мұнда қарым-қатынастың диалог ретіндегі нысаны болмайды да, ақпарат алушылар бұқараға, тобырға айналады.

         Бұқаралық ақпарат құралдары хабар-ошар таратудың басты құралына айналды. БАҚ бұқараның ой-санасына айтарлықтай ықпал ететін болды. Осыған орай А.Моль былай деп жазады: „Олар (БАҚ) шын мәнісінде біздің бүкіл мәдениетімізді өз сүзгісінен өткізе отырып, бақылауға алған, мәдени құбылыстардың жалпы жиынтығынан жекелеген бөлшектерін бөліп алып, соларға салмақ береді, бір идеялардың құндылығын көтеріп, екіншілерін құнсыздандырып жібереді, осы арқылы бүкіл мәдениет өрісін қарама-қайшы екіге жарады. Біздің кезімізде бұқаралық коммуникация арнасына кірмегендердің бәрі қоғамның дамуына ықпал етіп жарытпайды” [198, 274-бет].

         Осы заманғы адам БАҚ-тан бас тарта алмайды. Құпия және ақпарат барлық заманда да әлеуметтік басқарудың аса қуатты құралы болған. Құпияның жария болуы өткір әлеуметтік жанжалдардың тууына себеп болғаны, саяси режімдердің күлін көкке ұшырып, біреулерді жеңіліске, енді біреулерді – жеңіске бастап әкелгені жөніндегі мысалдар тарихта толып жатыр. Ақпаратқа қолжетімділікті айла-шарғыға салу адамдар бұқарасының санасы мен мінез-құлқын басқарудың аса маңызды құралы болып келді және әлі солай болып қала бермек. Жаңа техникалық құралдар жасалып, халықаралық құқықтың тың қағидаттары орныққан қазіргі жағдайда мемлекеттер өздерінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында өз азаматтарының санасын қорғауға елеулі назар аударулары тиіс.

         Бүгінгі таңда БАҚ-тардың бостандықты асыра пайдаланып отырғанын байқауға болады. Көптеген БАҚ-тар қоғамға, мемлекетке іріткі салатын идеяларды насихаттайды, дәріптейді және күштеп таңады. Мәселен, НТВ арнасының ақпараттық хабарында шпиондығы үшін кінәлі деп танылған американ азаматы Э.Поупқа шығарылған үкімді (жиырма жылға бас бостандығынан айыруға) түсіндіре келіп (2000 жылғы 6 желтоқсанда), телеарнаның танымал жүргізушісі жұрттың бәрі үшін айқын факті туралы айтқан секілді: „Сірә, осындай қатал сот шешімін шығару үшін Мәскеуде жеткілікті саяси негіз болғаны ғой” деп мысқылдағаны бар. Осы арқылы тележүргізуші келіншек „Мәскеу”, „мемлекет” және „сот” деген ұғымдардың мәнін левиафандық тұтастық бірлігінде араластырып әрі әрдайым өзінің (саяси) негіздемелерін ғана басшылыққа ала отырып, Ресейдің бүкіл сот жүйесінің әділдігіне көпе-көрінеу күмән келтіреді. Телеарнада таратылған ақпараттың жалғандығынан өзінің ар-ожданы мен қадір-қасиетін қорғау туралы РФ Бас прокурорының талап арызы бойынша Мәскеу қаласының Тверь муниципалдық соты шығарған шешімді НТВ-да түсіндірген кезде осыған ұқсас бағыттағы, тіпті бұдан да өткен қуатты „шығармашылық жадығат” іске қосылды. Үкімді жариялау кезінде соттың тамағы ауырып, дауысы қарлығып қалғанын жаңалық хабардың (2001 жылғы 31 қаңтар) сюжетінде тәптештей көрсетіп, салтанатқа бөленуі, қойған „диагнозының” қарсылық айтылмайтындай сөзсіздігі әбден таңғалдырады. Батыстың мұраттарын қолпаштап жүргендерге, АҚШ-та қазірдің өзінде қолданылып жүргеніндей, сот залында теле және фото суреттер түсіруге тыйым салу туралы неге тағы бір науқанды өрістетпеске? [1].

         Мұндай практика Қазақстанда да таралған. Көптеген теледидар арналарының бүгінгі күні әртүрлі дәрежеде байқалатын идеологиялық құмарлықтары бар екені құпия емес. Сондықтан олардың оқиғаны әділетті бағалауы күмән келтіреді. Бүгінгі таңда бұқаралық ақпарат құралдары мемлекеттік құрылымдардың қызметін көбіне теріс бағалап жатады. Мемлекеттік құрылымдардың қандай да теріс сапалары туралы бұқаралық ақпарат құралдарында дәлелсіз тұжырымдар айту арқылы олар қоғамдық пікірде конституцияға қарсы идеология қалыптастырады. Бұл, өз кезегінде, тиісті конституциялық пайымға тікелей қайшы келеді, сондықтан ол қасақана жасалған амал ретінде қарастырылуға тиіс, өйткені ешқандай конституция өзіне жауыққан әлеуметтік ортада бостандықтың орнығуын қамтамасыз ете алмайды. Осы арқылы бұқаралық ақпарат құралдары (ерікті түрде не ойланбай), соның ішінде “диктатураның ойдан шығарылған қатері туралы күн сайынғы ізгі ниетті қыңқылы” арқылы, мемлекеттілік негіздерінің осалдауына жәрдемдеседі. Осы тұрғыдан алғанда адамдар “экс-кеңестік Еуразияда мемлекеттің көптігінен емес, оның жоқтығынан жантәсілім болады” деген пікір әділетті болуы да мүмкін [201, 10-бет].

         Осы орайда ерікті ақпарат ағыны доктринасына барынша сақтықпен келу керек. Мәселен, қырғи-қабақ соғыстың аталарының бірі – Джон Фостер Даллес кезінде былай деген: “Егерде мен ешқандай басқа емес, сыртқы саясаттың тек бір ғана қағидатын таңдап алуға тиіс босам, мен мұндай қағидатты ерікті ақпарат ағыны деп жариялар едім”. Осы ерікті ақпарат ағыны идеясын жүзеге асыру үшін белгілі бір практикалық қадамдар жасалды. Жалпы ерікті ақпарат ағыны доктринасы халықаралық деңгейде 1945 жылдың ақпан айында Мехикода өткен Бейбітшілік және соғыс проблемалары жөніндегі американаралық конференцияда алғаш рет ұсынылып, содан соң ЮНЕСКО мен БҰҰ арқылы “күштеп таратылған” еді. Сөйтіп ол қырғи-қабақ соғыста АҚШ-тың маңызды қаруына айналды.

         Бүгінгі күні ұлттық қауіпсіздікке қатерді озбырлық немесе әскери қоқан-лоққыдан гөрі, азаматтардың санасын жаулап алу көбірек төндіріп отыр. Мұндай практика “мәдени империализм” деп аталады. Ең алдымен, бұл қоқан-лоққы батыс елдерінен шығып жатыр, оларда БАҚ-тардың адамның психикасы мен санасына ықпал етуі әлдеқашан-ақ мойындалған. 1984 жылғы зерттеулердің деректері бойынша, АҚШ-та сұрау салынған телекөрермендердің 67%-ы теледидар балаларға оң әсерден гөрі, теріс әсер етеді деп есептейді екен. 1996 жылы балалардың арасында сұрау салу жүргізілді. Әлеуметтік сауалнамаға басшылық еткен әлеуметтанушы былай дейді: “Балалар өздерінің құндылықтары БАҚ-тарға тәуелді екенін мәлімдегенде, олардың жоғары моральдық шарттарды ТД-дан қаншалықты құштарлықпен талап еткендерін көргенде біз әбден таңқалдық”. Олардың 82%-ы ТД жақсылық пен жамандықты ажырата білуі керек еді деп мәлімдеген, ТД некеден тыс жыныстық қатынастарды жиі көрсететініне, адамдардың дені бақытсыз деген ойға үйрететініне 77%-ының көңілі толмайды екен. ТД-ның отбасы мен мектепті қалай көрсетіп жүргені де ұнамайды. Олардың тең жартысынан астамы ТД “ата-аналарды әбден ақымақ етіп көрсетеді”, мектепке оқу үшін емес, құрбыларыңмен кездесу немесе қастық ойластыру үшін ғана баратындай етіп көрсетеді деп есептейді. Сұрау салынған жеткіншектердің 72%-ы ТД-ны өздерін тым ерте жыныстық қатынастарға итермелейді деп кінәлайды [198, 323-бет].

         БАҚ-тардың батыс елдеріндегі азаматтардың санасына ықпал ету проблемасын қоғамдық қозғалыстар да айғақтауда. 1996 жылы АҚШ-та “Теледидардан азат Америка” қауымдастығы құрылды. Ол жыл сайын теледидарға ұлттық аумақта апталық толық бойкот жариялауды ұйымдастырады. Сол 1996 жылдың өзінде оған 4 миллиондай телекөрермендер, 36000 мектеп, ұлттың медицина қауымдастығы қосылды. Бойкотты 36 штаттың губернаторлары қолдады. Тұтас алғанда сол жылы ең үлкен дейтін үш телекомпания 1,5 миллион көрерменін жоғалтты.

         Сөйтіп, БАҚ-тардың, ең алдымен ТД-ның азаматтардың санасына тигізетін теріс ықпалы көптеген елдерде мойындалып отыр. АҚШ БАҚ-тарды “мәдени империализмнің” құралы ретінде пайдалана отырып, АҚШ-тан сыртқа шығарылатын телеөнімдерді ешкім алып қоймайтындай келісімдер жасасуға тырысып бағуда. Өйтпейінше импортер-елдер өздері жеткізіп барген “өнімді” бақылап отыру мүмкіндігінен айырылып қалады. Мысалы, АҚШ Латын Америкасы елдеріне жыл сайын 150 мыңдай бағдарлама жеткізіп тұрады. Бұл бағдарламалар ұлттық телехабарлардың 40-тан 90%-ға дейінін құрайды, соның өзінде АҚШ-тың өмірі туралы ақпараттық хабарлардың көлемі елдің өз өмірі туралы хабарлардың көлемінен әлдеқайда артық.

         Осы орайда БАҚ-тарға қоғамдық және мемлекеттік бақылау болуы қажет деп есептейміз. Бұл үкіметтік құрылымдар мен бұқаралық ақпарат құралдары арасындағы жанжалдарға ұласып жатады. Мысалы, ХХ ғасырдың 60-жылдары АҚШ хабар-ошар бостандығына бұрын алынып тасталған заңды шектеулерді қайта қоюды талап етті. Мұндай фактілерді АҚШ-тың тарихынан көптеп келтіруге болады. Кейінгі кезге дейін АҚШ-та жергілікті, ал кейде тіпті федералдық өкіметтің рұқсатынсыз көпшілік алдында сөз сөйлеуге заң жүзінде де, практика жүзінде де рұқсат етілген жоқ.

         1798 жылғы бүлік туралы Заң Конституцияға енгізілген Бірінші түзетумен сыйыспайтын болғандықтан, оның күшін жою туралы Жоғарғы соттың шешімінен кейін, тек 1964 жылы ғана хабар-ошар және сөз бостандығы туралы айтуға болатын еді. Ол заңға сәйкес үкіметтің атына айтылған кез келген сынды қылмыс деп жариялауға болатын-ды. Жоғарғы сот «бүлікшіл жарияланым немесе петиция – үкіметтің атына айтылған сын – Америкада қылмыс болып есептелмейді» деп қаулы етті. Жоғарғы соттың бұл шешімі азаматтық құқықты қорғаушылардың бір тобының жарнама ретінде ақысы төленген хатын жариялағаны үшін жауапкерлікке тартылған «Нью-Йорк таймс» газетінің қуынымына байланысты қабылданған болатын, ол хатта Алабама штатындағы Монтгомери қаласының полиция бастығының іс-әрекеттері сыналған еді.

         Қоғамдық және мемлекеттік бақылаудың қажеттігі әсіресе «ақпараттық өнімдердің» артында ірі-ірі жеке меншік корпорациялар (дүр компаниялар, ТНК) тұрған қазіргі кезеңде маңызды. Оны айтасыз, бүгінгі таңда батыстық демократияның дамыған елдерінде «ақпараттық өнімдерді» иеленіп отырған ірі-ірі фирмалар теледидар компанияларының акцияларын ұстап отырған аса ірі банктермен ауыз жаласып кеткен сыңайы бар.АҚШ-та мұндай жағдай 70-ші жылдардан бастап қалыптасты.

Г.Шилер былай деп атап көрсетеді: «Ақпараттарды – және жалпы хабар-ошарлардың барлық түрлерін — өндіру және тарату саласында билік жүргізіп отырған конгломераттарды, Құрама Штаттарда қолданылып жүргеніндей, сөз бен баспасөз бостандығының конституциялық кепілдіктері қолданылатын индивидумдар ретінде қарастыруға болмайды… Олар, ең алдымен, барынша көп табыс келтіру үшін аласұрып жүрген және өнімдерін коммерциялық талаптарға ғана сәйкестендіріп шығаратын жеке меншік корпорациялар болып табылады». БАҚ-тарды коммерциялық ұйым ретінде қарастыра отырып, оларға басқа да коммерциялық тауар өндірушілерге бақылау орнатқан секілді, бақылау орнату қажет. БАҚ-тарды коммерциялық ұйым ретінде қарастыра отырып, бұл жағдайда азаматтар тұтынушы болып табылатынын және олардың құқықтары да қорғалуға тиіс екенін ойда ұстау қажет. Адамның іс-әрекетіне, жүріс-тұрысына әсер ететін тауарлар айрықша бақылануы тиіс. Мысалы, азаматтық заңнама бойынша, есірткінің, кейбір есеңгірететін заттардың айналыста болуына шектеу қойылған. Кейбір елдерде бұлардың қатарына алкогольді заттар да жатқызылады.

Бүгінгі күні көптеген зерттеушілер телеөнім – бұл рухани есірткіге ұқсайтын «тауар» дегенді айғақтайды. Шындығында да, қалаға қоныс аударған осы заманның адамы теледидар алдында өзінің қажетінен әлдеқайда көп уақытын өткізеді. 80-ші жылдары жүргізілген өлшеулердің көрсеткеніндей, американдық орташа отбасы тәулігіне 7 сағаттан астам уақытын теледидардың алдында өткізеді екен. 90-шы жылдардың аяғына қарай американдықтардың, әсіресе балалардың теледидарға байлануы кемігенімен, ол әлі де жоғары күйінде қалып отыр. Әртүрлі санаттағы телекөрермендерді көп жылдар бойы бақылау олардың дені сөздің тура мағынасында эранға «байланғанын» көрсетіп отыр. 1977 жылы американдық газеттердің бірі тәжірибе жүргізген: кездейсоқ таңдап алынған 120 отбасына, егер олар бір айдың ішінде теледидар қарамайтын болса, 500 доллардан төлейтін болған. 93 отбасы (78 пайызы) бұл ұсынысты қабылдамай тастаған [198, 297-бет].

Есірткілермен болған жағдай секілді, адамдар әдеп тұрғысынан бақылаудан тыс қалған осы заманғы телебағдарламаны тұтына отырып, оның өздерінің психикасына қандай сипатта ықпал ететінін дұрыс бағалай алмайды. Осы айтасыз, теледидарды көп қараудың зиянды екенін біле тұра, олар соған әбден «тәуелді» болып қалған. Осыдан келіп, нарықтық экономиканың және либералдық қоғамның ұстанатын қағидалары шеңберінде мынадай қорытынды жасауға болады: теледидардың өнімін нарыққа (эфирге) бақылаусыз шығаруға болмайды. Сондықтан мемлекет, тұтынушының бостандығын қорғай отырып, бұл нарыққа шектеу қоюға, қарапайым тілмен айтқанда, цензура белгілеуге міндетті [198, 298-бет]. 

Проблемаға тұтынушы мүдделері тұрғысынан келе отырып, Г.Шилер былай деп атап көрсетеді: «Банктер мен өнеркәсіптік капиталдың бақылауымен образдар шығаратын кәсіпорындарды ажырамас құқықтары бар индивидуумдар ретінде қарастыруға бола ма? Әрине, болмайды. Ол аз десеңіз, мәдени-коммуникациялық индустрияның өнімдері әдеттегі, тұтыну тауарларына қарағанда, көбірек қоғамдық бақылау мен тексеруді қажет етеді… Әлеуметтік саясаты осы аса маңызды жағдаятты ескермейтін қоғамның қасіреті басынан асады» [198, 301-бет].

Тұтас алғанда кейінгі жарты ғасырда БАҚ-тардың бақылаудан босатылу үдерісі басым болды («бостандық жауапкершілікті басып тастады»). АҚШ-тың Баспасөз бостандығы жөніндегі комиссиясының директоры Р.Леенің 1948 жылы жасаған мынадай мәлімдемесі бүгінгі күні ақылға сыймастай болып көрінер еді: «Қисынды түрде аяғына дейін жеткізілген жауапкершілік тұжырымдамасы бостандықтың қорғауында болуға тиісті емес, көпе-көрінеу зиянды да жауапсыз бұқаралық коммуникацияларды бөліп шығаруды білдіреді [198, 315-бет].

Бүгінгі таңда бұл проблема еуропалық елдерде өзекті проблемалардың бірі ретінде қарастырылады. Батыста БАҚ-тарға бақылаудың жоқтығы туралы айтқанда мұның өзі цензураның мүлдем жоқ екендігін білдірмейтінін нақтылап айту маңызды. Алайда бұл цензура негізінен қандай да бір саяси күштердің ыңғайында әрекет етеді.

Осы заманғы елдер үшін Батыс Еуропа елдерінің БАҚ-тардың санаға тигізетін ықпалы проблемасын құқықтық тұрғыдан реттеудегі оң тәжірибесін пайдалануға болар еді. Мұнда мынадай қадамдар жасалған:

1. Көркемдік дәрежесі жоғары кинофильмдерге жарнама енгізуге тыйым салу.
2. Еуропадағы кез келген арна кемінде 51% уақытын еуропалық елдердің шығармашалық өнімдеріне беруге міндетті болатыны туралы Еуропарламент деңгейінде шешім қабылдау. 1995 жылы еуропалық авторларды 65 сағатқа кем көрсеткені үшін 1996 жылдың ақпан айында француз ТД-ның бірінші арнасына 10 млн. доллар айып салынды.. 1989 жылы Италиядағы Берлускони телекомпаниясы да дәл осындай тәртіп бұзғаны үшін шамамен осындай сомада айып тартты.
3. Қадағалау органдарын, әртүрлі «Жоғары Кеңестер» құру, сақталуын осы Кеңестер бақылап отыратын құқықтық нормалар әзірлеп, қабылдау. Ол нормалардың ішінде мыналар:

         — теледидардың ақиқат, әділ әрі ешкімге бүйрегі бұрмайтын ақпарат беріп отыруға міндеттілігі;

         — ақпараттар мен пікірлерді жіті де айқын ажыратып, сол пікірді білдірген адамдарды немесе ұйымдарды дәл көрсетіп отыруға міндеттілігі. Батыс теледидарының дикторлары мен жүргізушілері, заңның осы нормасына сәйкес, қандай да бір мәселе туралы хабарланатын апарат пен пікірді семантикалық (тура мәтінмен) және мақамдық тұрғыдан ажырата білуге міндетті;

         — қоғамда әртүрлі пікір қайшылықтарын тудырып отырған проблемалар туралы хабарлағанда әлеуметтік топтар мен қоғамдық қозғалыстардың әртүрлі ұстанымдары туралы ескертіп отыруға міндеттілігі;

         — мемлекеттік теледидарда өздерінің бағдарламалары мен көзқарастарын баяндау үшін барлық парламенттік партиялар мен фракцияларға – мандаттарының санына пропорционалды түрде, ал басқа партиялар мен қозғалыстарға, кәсіподақтар мен қауымдастықтарға – байқаушы кеңестермен келісілген шарттарға сәйкес уақыт берілетіндігі. Соның өзінде бұл жерде ұстанымды ұдайы баяндап тұру үшін квота бөлінуі  ғана емес, сонымен бірге сол ұстанымның ойдан шығарылған сұрақтар қойып, түсінік беріп мезі қылатын делдалдарсыз және бөгде біреулердің қатысуынсыз баяндалуы да маңызды;

         — азаматтардың, қоғамдық және мемлекеттік ұйымдардың жалған ақпаратты нақ сол арнаның өзінде және нақ сол уақытта жоққа шығару құқығы қамтамасыз етілетіндігі. Бұл норманың тиімді болатын тағы бір себебі, теледидар уақытының қымбат тұратынын есепке алғанда, бұл құқықтың кез келген бұзылуы елеулі экономикалық санкцияларға айналып, жалған ақпарат таратқан арнаға тек моральдық қана емес, сонымен бірге қаржылай да залал келтіреді;

         — жеке бейнеге қол сұқпау құқығы белгіленетіндігі. Бұл – маңызды және барынша жаңа құқық – адамның қол сұғылмау құқығынан әрмен қарай жасалған тағы бір қадам;

         — отандық мәдениет шығармаларын көрсету үшін міндетті квота белгіленетіндігі, сондай-ақ тәулік ішінде және бір сағаттың ішінде жарнама көрсетуге бөлінетін уақытқа шектеу қойылатындығы.

         Билік жүргізуші моральмен және ықпалды әлеуметтік күштердің мүдделерімен бекіндірілмеген ешбір заң ешқандай қоғамда әрекет етпейді деген пікірде әділет бар. Бүгінгі күні батыстық қоғамдағы жағдайға қарағанда, теледидар туралы бұл заңдар әрекет ете бастаған секілді [198, 326-бет].

         Сөз бостандығын жүзеге асырудың, ақпарат алып, таратудың шектері туралы мәселе бүгінгі таңда да өзекті. Халықаралық журналистік әдеп кодекісінің қажеттігі туралы қазір көп әңгіме болып жүрген мәселені осы проблеманың бір қыры десе болады. Алайда, теледидар арналары басшыларының пікірі бойынша, мұндай кодекстің әзірленіп, қабылдануы журналистердің қызмет еркіндігін біраз шектейді. Мысалы, БАҚ басшыларының Таллаур декларациясында журналистік қызметте сөз бостандығына ешқандай шек қоюға болмайтындығы туралы және ешқандай халықаралық журналистік әдеп кодексінің қағидатты түрде мүмкін еместігі туралы тәуелсіз ақпараттық құрылымдардың басшыларының пікірі тәуелсіз ресми түрде жария етілді. Аталған декларацияның авторлары баспасөз үшін заңдар шығарып, оған қандай да бір ретпен жауапкерлік және міндеткерлік жүктеу дегеніңіз – оны тәуелсіздігінен айыру болып шығарына сенімді. 1995 жылы қабылданған Йоханнесбург қағидаттарында мәселе тіпті өз пікірлерін еркін білдіру құқығын пайдаланатын журналистердің құқықтық иммунитеттері туралы қойылды: 7-қағидаттың “б” тармағына сәйкес, елді, мемлекетті немесе оның рәміздерін, үкіметті, мемлекеттік ведостволарды сынағаны не тіл тигізгені үшін, егер әңгіме озбырлыққа арандату жайында болмаса,  журналистерді жазаға тартуға болмайтынын тану ұсынылды [199, 513, 514, 520-беттер].

         Осы мәселе бойынша халықаралық құқықтың нормаларын қарастырып көрейік. Адам құқықтарын қорғау туралы Еуропалық конвенцияның 10-бабында әркімнің өз пікірін еркін білдіру, соның ішінде өз пікірін еркін ұстану, мемлекеттік органдардың араласуынсыз ақпараттар мен идеяларды алу және тарату құқығы бекіндірілген. Дегенмен, Норвегияның Адам құқықтары институтының ғылыми қызметкері Д.Гомненнің әділетті түрде атап көрсеткеніндей, осы баптың іс жүзінде қолданылуына ықпал ететін бірқатар айрықша жайлар бар. “Мәселен, бірінші тармақтағы “радио хабарларын тарату, теледидар немесе кинематография кәсіпорындарына лицензия беру” деген ұғым қазірдің өзінде “мемлекеттік органдардың араласуы” ретінде қарастырылмайды. Конвенцияның 10-бабының екінші тармағында мемлекеттерге қарастыру үшін, басқа баптарға қарағанда, шамасы, неғұрлым кеңірек өріс беріледі, өйткені мұнда “осы бостандықтардың жүзеге асырылуы міндеткерлік пен жауапкерлік жүктейтіні” және мұның өзі мемлекеттік бақылаудың әрқалай түрлерімен “байланысты болуы” нақтылана түскен [202, 62-бет].

         Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық конвенцияның 10-бабының 2-тармағында сот әділдігі мен турашылдығын қамтамасыз ету мақсатында құқықты пайдаланудың шектелуі айқын көрсетілген.

         Конституциялық құқықтардың заңсыз шектелуі көбіне-көп қандай да бір құқықты пайдалануы мүмкін дейтін адамдардың тобын шектеу түрінде не болмаса құқықтық өзін жүзеге асыру мүмкіндігі үшін айрықша құқықтық шарттар белгілеу түрінде көрінеді [203, 105-бет].

         Төтенше жағдайларда негізгі құқықтардың қалай шектелетінін қарастырып көрелік. Конституцияға сәйкес төтенше жағдай кезінде азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, конституциялық құрылысты қорғау үшін заңға сәйкес құқықтар мен бостандықтарға қолданылатын шектері мен мерзімі көрсетіліп әртүрлі шектеулер белгіленеді. Сонымен бір мезгілде Конституцияда заң шығарушының, сондай-ақ атқарушы және сот өкіметінің білгендерін істеу шегі белгіленіп, шектеуге жатпайтын құқықтар мен бостандықтар көрсетіледі.

         Сондай-ақ азаматтардың жекелеген санаттарының (лауазымды адамдар, әскери қызметшілер, бас бостандығынан айыру орындарында қылмыстық жазасын өтеп жатқандар және т.б.) құқықтық мәртебесінің ерекшеліктеріне және олардың мемлекетпен ара қатынасына қатысты негізгі құқықтар мен бостандықтарды шектеудің кейбір жайларын қарастырып көрелік.

         Кез келген мемлекет өз дамуының белгілі бір кезеңінде адамдардың әрекетінен не болмаса табиғи дүлей күштердің салдарынан туындаған келеңсіз зардаптарды бейтараптандыру үшін арнаулы шаралар қолдануды қажет ететін жағдаятқа тап болуы мүмкін [31, 38-бет].

         Егер жағдаят билікті бақылауынан шығып кететін болса, жаппай тәртіпсіздіктер мен тол? улар туындайды немесе елдің белгілі бір өңірінің инфрақұрылымы қалыпты жұмыс істемей қалады. Мұндай жағдайда қоғамдық-саяси ахуалды тұрақтандыру үшін төтенше шаралар қажет болады. Әдеттегі қоғамдық тәртіпті сақтау шараларынан айырмашылығы, ол құқық бұзушылыққа немесе қылмысқа жол берген адамдарға ғана қатысты әрекет етіп қоймайды, сонымен бірге сол өңірде тұрып жатқан барлық тұрғындардың мүдделерін тікелей қозғайды. Төтенше жағдайдың құқықтық режімін енгізу азамат пен мемлекеттің өзара құқықтары мен міндеткерліктерін өзінше бір қайта бөлісуге алып келеді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің есебінен мемлекеттік билік органдарының өкілеттіктерін кеңейтеді. Мұның екі себебі бар. Біріншіден, төтенше жағдайлардың келеңсіз зардаптарын жою үшін мемлекеттік органдар барынша тиімді әрекет етулері керек. Екіншіден, көптеген құқықтардың жүзеге асырылуы осы режім енгізілген аймақта әлеуметтік шиеленістің өршіп кетуіне апарып соқтыруы мүмкін. Бұл жағдайда заңды түрде енгізілген шектеу төтенше жағдайды басқарудың заңи тетігіне айналады.

         Қазіргі кезеңдегі кеңес ізіндегі елдердің алдында Конституцияда төтенше жағдай институтын кең түрде реттеп, төтенше немесе соғыс жағдайы туралы кодталған акті әзірлеу, болмаса жеке заңдар қабылдау, сондай-ақ жіті жұмыс істейтін аппарат жасақтап, осы салада ұғынықты терминология қалыптастыру міндеті тұр.

         Қорыта айтқанда, ХХІ ғасыр жағдайында адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеу проблемасы моральдың әділетті талаптарымен байланысты болып отыр. Нақ сондықтан да осы заманның мұраттарын неғұрлым баламалы түрде білдіретін құқықтар мен бостандықтар бүгін таңда өткір пікірталас тудыруда. Бұл – соматикалық құқықтар, ақпаратты алып, тарату бостандығы, эвтаназия құқығы және басқалары.

         Дегенмен Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық соттың, сондай-ақ жекелеген елдердің тәжірибесін алып қарағанда, мораль мен құқықтың өзара қатынасы проблемасын бір мәнде шешудің мүмкін еместігі секілді, адамның құқықтары мен бостандықтарына шек қою да мүмкін еместігін көреміз. Солай бола тұрса да, адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің ортақ қағидаттарын қалыптасыруға мүмкіндік беретін жалпы үрдістер байқалуда.

4. Құқықтық мемлекетте адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің қағидаттары.

 

Адам құқықтары мен бостандықтары институты ҚР-ң Конституциялық негіді болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, ҚР-ң Конституциясында адам құқықтары мен бостандықтарын реттеу адам құқықтар жүйесінде халықаралық стандарттарға сай келеді. Осыған сәйкес, қазігргі кездегі өте маңызды қиыншылықтардың бірі – адам құқықтарын қорғау. Заңсыз адам құқықтарын шектеуді орналастыру – жарияланған адам құқықтарын іске асыруда қиыншылықтарға әкеліп соғады. Осының бәрі, Конституциялық адам құқықтары мен бостандықтарын, яғни, ең жоғары құқық құндылықтарын іске асыруда көрініс таппайды.

         Іс жүзінде маңызды, осындай сұрақтардың бірі – адам құқықтары мен бостандықтарын шектеудегі заңдылық нысанасы. Әрине, адам – қоғамдық индивид. Тәуір қатынаста болу үшін, адам құқығы әлеуметтік ореада, жанұяда, қоғамда, мемлекет ішінде түрлі шектеулерге ұшырайды. Осы шектелер қоғамдық мүдделермен қойылады. Сондықтан да, бүкіл қоғамның, мемлекеттің мүддесін қорғауда адам құқықтары мен бостандықтарына шектеулерді қоюға жол берілмеу емес, мұқтаждық болып табылады. Сондай шектеулер көп, олардың ішіндегі маңыздылардың бірі – юридикалық шектеулер.

         Бірақ та, адам құқықтары мен бостандықтарын шектеу, оларды мемлекетпен бұзуға әкеліп соқтырмауы үшін (заңшығармашылық немесе норма шығармашылық арқылы), әдетте адам құқықтары мен бостандықтарын шектеудегі нақты шекараларды анықтау қажет. Сол үшін, қоғамдық мүддеге сай келетін және адам құқықтары мен бостандықтарының Конституциялық қағидаларын қорғайтын, мемлекетпен қойылатын шектеулердің юридикалық шегін анықтау қажет.

Халықаралық тәжірибеге және құқық актілеріне назар аударайық. Азаматтық және саяси құқықтар Пактісәнің бір қағидасында келесідей айтылады: „Осы Пакт те көрсетілген адам құқықтары және бостандықтарын, ебшір мемлекет немесе топ адам құқықтары мен бостандықтарын ешбір қызметпен жоққа шығарып немесе оларды осы пакттегі ережелер шегінен шығып шектеуге жол берілмейді.(5 бап, 1 тарау)

         Сапарбаева Д.С. адам құқықтарын қорғаудағы Конституциялық қағида ретінде адам құқықтары мен бостандықтарын шектеудегі шектеу қағидасын бөліп шығарады(27, 86 бап). Ол келесі ережелерде көрініс табады Олар: тек Конституцияда көрсетілген мақсаттар үшін тек заңмен шектелу; тек мақсаттарға сай келетін мөлшерде шектеу – саяси себептерге байланысты тыйым салу. Осы қағидаға сәйкес мемлекетпен құқықтарды шектеу мен оларды бұзұмдың айырмашлығын көруге болады.

         Кейбір ғалымдардың пікірінше, көрсетілген шектеу қағидаларын толтыруға болады.

         1984 жылы Сиракуздарда, бір топ заңгерлер заматтық және саяси құқықтар Пактісіне түсіндірмелер қағидаларын ойластырды. Көрініс тапқан құжат Сиракуз қағидалары деген ата ие болды.Ол халықаралық шарт емес, өз алдына communis opinio doctorum болып табылады. Осымен бірге, ол халықаралық құқыққа және тәжірибеге сүйенетін доктринаны бейнелейтін мамандандырылған пікір. Құжат ішіндегі қағидалар, мемлекетке міндет болмай, парасат ұсыныстардан тұрады(205, 43 бап)

Айтылған авторлармен келісе отырып адам құқықтары мен бостандықтарын шектеу конституциялық шектеу негіздерінің маңыздылығын көрсетіп өттік

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Құқықтық мемлекеттегі адам құқықтары мен бостандықтарын шектеу мәселелерімен қағидаларын қарастыра отырып қорытындыда келесіні айтып кетейін. Жаңа демократиялық мемлекеттердің алдында адам құқықтары мен бостандықтары жүйесін дамыту, оның мазмұнын толықтырыру сияқы мақсаттар пайда болды. Осыған орай, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің шарттары мен механизмін жетілдіру маңызды мәселелердің бірі болып табылады.

   Қазақстан құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру мен демократиялық өзгерістер жолына түсті. Конституцияның бірінші бабына сәйкес бұл проблемалардың шешіме әсер етуші ең басты құндылықтар, ол адам мен азаматтың  өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады. Сайып келгенде, адам құқықтары конституциялық демократияның негізінде жатыр, ол мемлекетпен жүргізілетін ішкі және сыртқы саясаттың бағытын ғана емес оның мазмұнын анықтайды.

Адам құқықтары, олардың қамтамасыз етілуі, кепілдігі мен тиімді іске асуы демократиялық құқықтық құндылықтарға бағытталған кез келген мемлекеттің мақсаты мен дамуының басты нәтижесі болып табылады. Адам құқықтары проблемасы – бұл жалпы проблема болып табылады, ол жеке ұлттық жүйелердің шегінен шығып, әмбебаптылық мәнге ие болады. Адам құқықтары мен бостандықтарының жалпылығы мен әмбебаптылығы халықаралық ұйымдардың негізгі құжаттарында мақұлданған болатын.      

   Сонымен, адам құқықтары — жеке адамның өмірін, адамгершілігін және қоғамдық өмірдің барлық сферасындағы қызмет бостандығын қамтамасыз ететін табиғи мүмкіншіліктері. Адам құқықтарының концепциясы мемлекет пен адамның  өзара қатынастарының  әділ тәсілін іздеудің  нәтижесінде пайда болған, ажырамас, жаратылысынан берілген табиғи құқықтар туралы идеяның  тікелей салдары. Адам құқықтары адамды адамдық рудың өкілі ретінде сипаттайды және бұл мағынада оның дұрыс өмір сүруіне қажетті жалпылама және сол уақытта тек негізгі (текті) құқықтық мүмкіншіліктері ретінде түсіндіріледі. Адам құқықтары мемлекеттің құқықтық актілерінде бекітілуіне қарамастан болмыста болады. Адам құқықтары нақты мемлекеттің құқықтық актілерінде бекітілген болса, олар мемлекетпен кепілдендірілген азаматтық құқықтар мәртебесіне ие болады.

Тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтары екі топтан тұрады:

• конституциялық құқықтар мен бостандықтар;
• негізгі халықаралық құқықтық актілерде бекітілген тұлғаның құқықтары мен міндеттері.

   Демек, конституциялық құқықтар мен бостандықтар барлық жағдайларда негізгі құқықтар болып табылады. Ал тұлғаның негізгі құқықтар мен бостандықтары болса тек конституциялық құқықтар мен бостандықтардан ғана құралмайды, олардың құрамына халықаралық құқықтық актілерде бекітілген құқықтар мен бостандықтар да кіреді.

   Бұл қорытындымыз өте маңызды, өйткені халықаралық құжаттарда бекітілген құқықтар мен бостандықтардың барлығы конституцияларда жазыла бермейді. Сонымен қатар халықаралық құқықтық актілерді өздері үшін міндетті деп тану әрбір мемлекеттің егеменді құқығы екенін ұмытпауымыз керек. Яғни негізгі халықаралық құқықтық актілерге кейбір мемлекеттер қатыспауы мүмкін.

Сонымен, адам баласы үйелменінің барлық мүшелерінің құқықтары тартып алынбайтындығын, мызғымастығын жария ететін халықаралық негізгі құжат – Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы мен адам құқықтарының даму теориясы құқықтарды үш тарихи ауқымды категорияларға бөліп қарастырады: бірінші жағынан – азаматтық және саяси құқықтар, екінші жағынан – экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар, үшіншісі – ұжымдық құқықтар.

Адам құқықтары мен бостандықтары құқықтың ерекше саласы болып табылады. Өйткені оның құрамында адамзаттың ортақ өмір сүруіне қажетті құндылықтар: өмір сүру бостандықтары жеке автономия және т.б. жинақталған. Бұл құндылықтар адам құқықтарында өзінің нормативті жағынан бекітілген және құқықтық құралдарымен институт арқылы қамтамасыз етілген.       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ

 

     1 Бородин В.В., Крусс В.И. Некоторые философско-правовые аспекты проблемы злоупотребления правами и свободами человека // Правоведение. – 2002. – № 6. – С. 34-57.

     2 Аюпова З.К. Особенности построения демократического правового государства // Мысль. – 1999. – № 4. – С. 15-23.

3 Баймаханов М.Т. Избранные труды по теории государства и права. –Алматы: АЮ-ВШП «Әділет», 2003. – 710 с.

4 Баймаханов М.Т. Верховенство права как системообразующий признак понятия правового государства // Научные труды «Әділет». – 2001. – № 1(9). – С. 3-12.

5 Бусурманов Ж.Д. Права человека в постсоветском государстве: вопросы теории и практики: Автореф. дис. … д-ра юрид. наук. – Алматы, 2006. – 55 с.  

6 Бусурманов Ж.Д. Концепция Государственной программы в области прав человека Республики Казахстан // Право и государство. Научно-информационный журнал КазГЮУ. – 2002. – № 3 (26). – C. 31-36.

     7 Бусурманов Ж.Д. Проблемы правовой реформы в Казахстане и права человека //  Научные труды «Әділет». – 2002. – № 2 (12). – С. 112-121.

8 Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республики Казахстан. – Алматы, 1998. – 205 с.

9 Зиманов С.З. Права и свободы должны быть реальными // Советы Казахстана. – 1992. – 7 октября.

10 Зиманов С.З. К вопросу о двойном гражданстве // Советы Казахстана. – 1994. – 18 января.

11 Ким В.А. Идея о человеке, его жизни, правах и свободах как высших ценностях в Конституции РК // Вестник КазГУ. Серия юридическая. – 1998. – № 6. – С. 5-12.

12 Кенжалиев З.Ж. Развитие конституционного законодательства в Республике Казахстан: В 2 ч. – Алматы: КазНУ, 2004. – 300 с. (в соавторстве).

13 Ибраева А.С. Правовая культура: проблемы теории и практики. – Алматы: Жеты жарғы, 2002. – 352 с.

14 Мукамбаева Г.А. Манас и право:  Монография. – Бишкек, 2003. – 336 с.

15 Назаркулова Л.Т. Особенности трактовки и формирования правового государства в разных странах и некоторые проблемы его становления в Республике Казахстан // Проблемы становления правового государства и конституционный процесс в Республике Казахстан: Материалы республиканской научно-теоретической конференции, посвященной 70-летию М.Т. Баймаханова. – Алматы: КазГЮА, 2003. – С. 34-41. 

16 Сартаев С.С., Назаркулова Л.Т. Становление Конституции Республики Казахстан: проблемы и перспективы. – Алматы, 2002. – 408 с.

17 Сартаев С.С., Мальцев Ю.В., Юридический механизм реализации конституционных прав и свобод граждан // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. – 1990. – № 3. – С. 63-69.

18  Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики Казахстан. – Алматы, 1996. – 165 с.

19 Сабикенов С.Н. О некоторых концептуальных подходах к изучению теории прав человека // Информационная эпоха: общество, экономика, культура, право: Материалы международной научно-теоретической конференции. – Алматы, 2002. – С. 23-30.

20 Сарсембаев М.А. Международное частное право: Учеб. пос. – Алматы: Ғылым, 1998. – 339 с.

21 Общая теория прав человека / Рук. авт. колл. и отв. редактор Е.А. Лукашева. – М.: Норма, 1996. – 509 с.

22 Саидов А.Х. Общепризнанные права человека. – М.: МЗ Пресс, 2002. – 267 с.

23 Энтин М.Л. Международные гарантии прав человека и практика Совета Европы. – М., 1991. – 237 с.

24 Лупарев Г.П. Правовое положение личности в зарубежных странах: Учеб. пос. – Алматы: ВШП «Әділет», 2001. – 216 с.

25 Турлаев А.В. Права человека как основа правового статуса личности (теоретико-правовое исследование): Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – 24 с. 

26 Сман А. Конституционно-правовые основы политических прав и свобод граждан в Республике Казахстан: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – 22 с.

27 Сапарбаева Д.С. Конституционно-правовые основы защиты прав и свобод человека в Республике Казахстан: Дис. … канд. юрид. наук. – Алматы, 1999. – 155 с.

28 Наритс Р.Х. Принцип единства прав, свобод и обязанностей граждан в условиях совершенствования социалистического общества: Дис. … канд.  юрид.  наук. – М., 1987. – 198 с.

29 Рогов И. Пределы ограничения прав и свобод // Юридическая газета. –2005. – 3 июня.

30 Принципы, пределы, основания ограничения прав и свобод человека по российскому законодательству и международному праву: Материалы круглого стола // Государство и право – 1998. – № 7. – С. 20-42.

31 Принципы, пределы, основания ограничения прав и свобод человека по российскому законодательству и международному праву: Материалы «круглого стола» // Государство и право. – 1998. – № 8. – С. 39-70.

32 Руссо Ж.Ж. Об общественном договоре // Трактаты. – М.: Канон-Пресс-Ц, «Кучково поле», 1998. – С. 110-215.

33 Утебаева Н. Долг государства перед гражданами // Мысль. – 2005. – № 11. – С. 53-55.

34 Жовтис Е. Права человека и правозащитные организации: Методическое пособие. – Алматы: Казахстанское Международное Бюро по правам человека и соблюдения законности, фонд «XXI-век», 2002. – 36 с.

35 Лебедев А.В. Политические права и свободы граждан Российской Федерации (Конституционно-правовое исследование): Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – Челябинск, 2003. – 30 с.

36 Права человека: Учебник для вузов / Отв. ред. Е.А. Лукашева. – М.: НОРМА, 2000. – 573 с.

37 Габдуалиев М.Т. Место и роль права гражданина на участие в управлении делами государства в системе конституционных прав и свобод // Вестник КазНУ. Серия юридическая. – 2004. – № 3. – С. 106-109.

38 Кант И. О государстве // Сочинения: В 6-ти т. – М.: Мысль, 1965. – Т. 4. ч. 2.– 350-478 с.

39 Всеобщая история государства и права / Под ред. К.И. Батыра. – М., 1993. – 374 с.

40 Гегель Г.В.Ф. Приложение / новые источники по Философии права // Философия права. – М.: Мысль, 1990. – 524 с.

41 Ударцев С.Ф. Правовое государство: смысловые грани доктрины (из истории философии права) // Научные труды «Әділет». – 2001. – № 1(9). – С. 5-34.

42 Шнитковский Ш.А., Шамсутдинов Р.Ш. Утверждение Республики Казахстан правовым государством (некоторые актуальные вопросы). – Алматы, 2004. – 192 с.

43 Сартаев С.С. Некоторые вопросы истории и теории правового государства // Изв. АН КазССР. Серия общественных наук. – 1989. – № 5. – С. 9-15.

44 Аюпова З.К., Сабикенов С.Н. Концепция правового государства. – Алматы: Ғылым, 1996. – 135 с.

45 Ибраева А.С. Судьба идеи правового государства в ХХ веке // Вестник КазГУ. Серия юридическая. – 2000. – № 2 (15). – С. 130-139.

46 Вайсберг Л.М. Идея правового государства и проблема этатизма // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. – 1989. – № 5. – С. 21-28.

47 Баймаханов М.Т. Объективная необходимость построения в СССР правового государства // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. – 1989. – № 5. – С. 3-9.

48 Копабаев О.К. Конституционно-правовые основы разделения властей в Казахстане. – Алматы, 1999. – 266 с.

49 Тасбулатова А.К. Права и свободы человека в правовом государстве // Научные труды «Әділет». – 2004. – № 2 (16). – С. 269-271.

50 Нерсесянц В.С. Концепция Советского правового государства в контексте истории учений о правовом государстве // Социалистическое правовое государство: проблемы и суждения. – М., 1989. – С. 40-56.

51 Кистяковский Б.А. В защиту права // Вестник Московского университета. Серия 7, Философия. – 1990. – № 3. – С. 53-59.

52 Ковешников Е.М., Марченко М.Н., Стешенко Л.А. Конституционное право стран Содружества Независимых Государства. – М.: Издательская группа НОРМА–ИНФРА, 1999. – 464 с.

53 Вейт-Уилсон Д. Государство благосостояния: проблема в самом понятии // Человек в социальном государстве. – М., 2001. – С. 250-256.

54 Шмарин А.Г. Конституционно-правовые основы формирования социального государства в Республике Казахстан: Дис. канд. … юрид. наук. – Караганда: Карагандинский юридический институт имени Б. Бейсенова, 2004. – 138 с.

55 Нерсесянц В.С. Право и закон // Из истории правовых учений. – М.: Наука, 1983. – 366 с.

56 Матюхин А. Государство в сфере права: институциональный подход. – Алматы: ВШП “Әділет”, 2000. – 596 с.

57 Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства. – М.: Политиздат, 1978. – 240 с.

58 Кельзен Г. Чистое учение о праве Г. Кельзена. – М., 1987. – Вып. 1. – 195 с.

59 Kelsen H. Allgemeine Staatslehre. – Berlin, 1925. – 352 p.

60 Европейское право / Под общ. ред. д.ю.н., проф. Л.М. Энтина. – М.: Издательство НОРМА, 2000. – 720 с.

61 Гроций Г. О праве войны и мира. – М., 1956. – 785 с.

62 Общая теория права и государства / Под ред. В.В. Лазарева. – М.: Юристъ, 1996. – 472 с.

63 Байтин М.И. Государство и политическая власть. – Саратов: Издательство Саратовского университета, 1972. – 239 с.

64 Соколов А.Н. Правовое государство: от идеи до ее материализации. – Калининград: ФРГУИПП «Янтарный сказ», 2002. – 456 с.

65 Баймаханов М.Т. Правовое государство // Основы государства и права Республики Казахстан: Учеб. пос. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – С. 7-20.

66 Конституция 16 стран мира: Сб. стран-членов СНГ, Балтии и ряда др. государств мира / Сост. Ж. Баишева, К. Шакирова. – Алматы: Жеті жарғы, 1995. – 576 с.

67 Hottelier M. La garantie constitutionnel de la propriete en droit federal suisse: fondements, contenu et fonction // Revue Internationale de droit compare. – 1997. – № 1. – P. 138-139.

68 Арнольд Й. Ограничения правового государства в германском уголовно-процессуальном праве // Конституционное право: Восточноевропейское обозрение. – 1999. – № 3 (28). – С. 22–30.

69 Кыдырханова Г.К. Вопросы экологии в правосознании и правовой политике (теоретические и исторические аспекты): Дис. … канд. юрид. наук. – Алматы, 2004. – 149 с.  

70 Мальцев Г.В. Социалистическое правовое государство: концепция и пути реализации. – М., 1990. – 400 с.

71 Конституция Российской Федерации: Научно-практический комментарий / Под ред. Б.Н. Топорина. – М.: Юристъ, 1997. – 716 с.

72 Бусурманов Ж.Д. Евразийская концепция прав человека: Монография. – Алматы: КазГЮУ, 2006. – 481 с.

73 Мартенс Ф. Современное международное право цивилизованных народов. – СПб., 1985. – Т. 1. – 430 с.

74 Europasche Grunderechtszeitschrift. – Berlin, 2004. – 475 s.

      75 Виноградов П.Г. Государственные строй Англии // Сб. статей: Политический строй современных государств: введение и общая часть. – СПб., 1899. – Т. 1. – С. 419-500.

76 Райхер В.К. Абсолютные и относительные права // Известия экономического факультета Ленинградского политехнического университета. – Л., 1928. – Вып. 1. – С. 273-306.

77 Коркунов Н.М. Лекции по общей теории права. – СПб., 1909. – 360 с.

78 Алексеев С.С. Права человека как институт естественного и позитивного права // Права человека: История, теория и практика: Учеб. пос. / Отв. ред. Б.Л. Назаров. – М., 1995. – С. 149-159.

79 Баглай М.В., Габричидзе А. Конституционное право Российской Федерации: Учебник. – М., 1996. – 741 с.

80 Бахрах Д.Н. Индивидуальные субъекты административного права // Государство и право. – 1994. – № 3. – С. 16-24.

81 Ледях И.А. Защита прав человека в современном мире. – М., 1993 – 145 с.

82 Большой юридический словарь / Под ред. А.Я. Сухарева, В.Д. Зорькина, В.Е. Крутских. – М.: ИНФРА, 1997. – 790 с.

83 Энциклопедический юридический словарь / Под ред. О.Г. Румянцевой, В.Н. Додонова. – М., 1997. – 348 с.

84 Матузов Н.И. Права человека и общерегулятивные отношения. – М., 1998. – 340 с. 

85 Конституционное право зарубежных стран: Учебник / Под ред. М.В. Баглая, Ю.И. Лейбо, Л.М. Энтина. – М.: НОРМА, 2000. – 832 с.

86 Бахин С.В. О классификации прав человека, провозглашенных в международных соглашениях // Правоведение. – 1991. – № 2. – С. 46-59.

87 Стреомухов А.В. Человек и его правовая защита: теоретические проблемы. – СПб., 1996. – 365 c.

88 Ростовщиков И.В. Права личности в России: их обеспечение и защита органами внутренних дел. – Волгоград, 1997. – 256 с.

89 Попондопуло В.Ф. Абсолютные (монопольные) права предпринимателя. – М., 1999. – 250 с.

90 Зиновьев А.В. Конституционное право России: Учеб. пос. – М., 2002. – 300 с.

91 Маркс К. Временный устав товарищества // Сочинения. – М.: Политиздат, 1960.– Т. 16. – С. 12-15.

92 Права человека накануне ХХI века / Под общ. ред. В. Чиркина. – М., 1999. – 300 с.

93 Сабикенов С. Конституционные гарантии обеспечения прав и свобод человека и гражданина // Научные труды «Әділет”. – 2000. – № 1 (7) – С. 101-107.

94 Кашанина Т.В. Происхождение государства и права. Современные трактовки и новые подходы. – М.: Юристъ, 1999. – 335 с.

95 Мамут Л.С. Этатизм и анархизм как типы политического сознания. – М.: Наука, 1989. – 256 с.

96 Маркс К., Энгельс Ф. Мораль и право. Равенство // Сочинения. – Изд. 2-е. – М.: Политиздат, 1960. – Т. 20. – С. 97-110.

97 Маркс К., Энгельс Ф. Юридический социализм // Сочинения. – Изд. 2-е. – М.: Политиздат, 1960. – Т. 21. – С. 495-516.

98 Оболонский А.В. Драма российской политической истории: система против личности. – М., 1994. – 420 с.

99 Нерсесянц В.С. Философия права. – М., 1996. – 456 с.

100 Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. – М.: Юристъ, 1997. – 568 с.

101 Визер Б. Защита прав человека в Австрии // Государство и право. – 1993. – № 1. – С. 100-109.

102 Хлебников Н. Право и государство в их обоюдных отношениях. – Варшава, 1874. – 366 с.

103 Формация или цивилизация?: Материалы «круглого стола» философии // Правоведение. – 1989. – № 10. –  С. 46-55.

104 Крашенникова Н.А. Индусское право: история и современность. – М., 1982. – 192 с.

105 Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право. Вопросы теории и практики. – М.: Наука, 1986. – 256 с.

106 Бердяев Н. Судьба России. – М.: Мысль, 1990. – 255 с.

107 Сущность правового сознания и особенности его формирования в социуме транзитного типа: Отчет по научно-исследовательскому проекту (заключительный) / Науч. рук. канд. филос. наук, доц. А. Дунаев. – Алматы: ИФП МОИ РК, 2002. – 34 с.

108 Зиманов С.З. Древний мир права казахов и его истоки // Древний мир права казахов. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – Т. 1. – 3-30 с.

109 Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. – Алматы, 1996. – 350 с.

110 Права человека: итоги века, тенденции, перспективы // Государство и право. – 2001. – № 5. – С. 89-100.

111 Сент-Роз Ж. Право и жизнь // Вестник Московского университета. – Серия 11, Право. – 2003. – № 6. – С. 56-69.

112 Права человека и стратегия устойчивого развития (материалы круглого стола) // Государство и право. – 1998. – № 11. – С. 103-119.

113 Демографическое развитие в Европе на современном этапе: Отчет Комитета по европейскому населению Совета Европы, 2003 г. // Мегаполис. – 2004. – 15 апреля.

114 Хайек Ф. Дорога к рабству // Новый мир. – 1991. – № 7. – С. 177-230.

115 Дюги Л. Социальное право, индивидуальное право и преобразование государства. – М., 1969. – 369 с.

116 Назарбаев Н.А. Без правых и левых: страницы автобиографии, размышления, позиции…: Ответы на вопросы издательства. – М.: Молодая гвардия, 1991. – 254 с.

117 Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. – М.: Инсан, 1994. – 736 с.

118 Конституция Республики Казахстан 1993 г. – Алматы, 1993. – 85 с.

119 Республика Казахстан. Закон от 20 декабря 1991 года (с изменениями от 3 октября 1995 года). О гражданстве Республики Казахстан // Ведомости Верховного Совета. – 1991. – № 52. – Ст. 636.

120 Верховный Совет КазССР. О прекращении испытаний на ядерном полигоне в Семипалатинской области и мерах по охране здоровья населения и окружающей среды региона: Постановление от 22 мая 1990 года // Ведомости Верховного Совета КазССР. – 1900. – № 22. – Ст. 261.

121 Верховный Совет КазССР. О неотложных мерах по решению экологических и социально-экономических проблем в зоне Приаралья: Постановление от 22 мая 1990 года // Ведомости Верховного Совета КазССР. – 1990. – № 22. – Ст. 262.

122 КазССР. Закон от 24 апреля 1990 года. Об учреждении поста Президента КазССР // Справочная правовая система Юрист.

123 КазССР. Закон от 25 августа 1991 года. О внесении изменений и дополнений в Конституцию (Основной закон КазССР) // Справочная правовая система Юрист.

124 Республика Казахстан. Закон от 15 января 1992 года. О свободе вероисповедания и религиозных объединениях // Ведомости Верховного Совета РК. – 1992. – № 4. – Ст. 84.

125 Республика Казахстан. Закон от 10 января 1992 года. Об охране здоровья в Республике Казахстан // Ведомости Верховного Совета. – 1992. – № 3. – Ст. 47.

126 Республика Казахстан. Закон от 8 июля 1994 года. О санитарно-эпидемиологическом благополучии населения // Справочная правовая система Юрист.

127 Республика Казахстан. Закон от 21 мая 1990 года. О крестьянском хозяйстве // Справочная правовая система Юрист.

128 Республика Казахстан. Закон от 11 декабря 1990 года. О свободе хозяйственной деятельности и развитии предпринимательства в Казахской ССР // Справочная правовая система Юрист.

129 Республика Казахстан. Закон от 1 июня 1991 года (с изменениями от 26 июня 1992 г.). О защите прав потребителей // Справочная правовая система Юрист.

130 Республика Казахстан. Закон от 15 декабря 1990 года (с изменениями и дополнениями в 1993 и 1995 гг.) утративший силу. О занятости населения // Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан. – 1991. – № 1. – Ст. 8.

131 Верховный Совет КазССР. О социальной защите малообеспеченных граждан при переходе на рыночные отношения: Постановление от 29 ноября 1990 года // Ведомости Верховного Совета. – 1990.– № 49. – Ст. 453.

132 Республика Казахстан. Закон от 4 июля 1992 года. О коллективных договорах // Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан. – 1992. – № 16. – Ст. 422. 

133 Республика Казахстан. Закон от 8 июля 1996 года. О коллективных трудовых спорах и забастовках // Ведомости Парламента. – 1996. – № 13. – Ст. 264.

134 Президент Казахской ССР. О мерах по оказанию помощи реабилитированным гражданам, пострадавшим от незаконных репрессий в период 30-40 г. начала 50 годов: Указ от 18 сентября 1990 года // Справочная правовая система Юрист.

135 Республика Казахстан. Закон от 14 апреля 1993 года. О реабилитации жертв массовых политических репрессий // Ведомости Верховного Совета. – 1990. – № 18. – Ст. 190.

136 Майнц Т. Государственное право Германии: В 2-х т. – М., 1994. – Т.2. – 452 с.

137 Единство прав и обязанностей советских граждан. – Минск, 1967. – 300 с.

138 Маркс К., Энгельс Ф. К критике проекта социал-демократической программы 1891 г. // Сочинения. – М.: Политиздат, 1960. – Т. 22. – С. 227-243.

139 Материалы XXV съезда КПСС. – М.: Политиздат, 1962. – Т. 32 – 523 с.

140 Ленин В.И. Противоречивая позиция // Полн. собр. соч. – Изд. 5-е. – М.: Политиздат, 1962. – Т. 32. – С. 338-340.

141 Ленин В.И. Заграничному бюро центрального комитета // Полн. собр. соч. – Изд. 5-е. – М.: Политиздат, 1964. – Т. 44 – С. 760-780.

142 Ленин В.И. В Реввоенсовет Республики // Полн. собр. соч. – Изд. 5. – М.: Политиздат, 1964. – Т. 36. – С. 741-765.

143 Мартышин О.В. Политическая обязанность // Государство и право. – 2000. – № 4. – С. 5-14.

144 История государства и права Казахской ССР: Учебник. – Алма-Ата, 1982. – Т. 2. / Под ред. С.С. Сартаева. – 245 с.

145 Авакьян С.А. Санкции в советском государственном праве // Советское государство и право. – 1973. – № 11. – С. 31-45.

146 Матузов Н.И. Общие правоотношения и их специфика // Правоведение. – 1976. – № 3. – С. 26-30.

147 Воеводин Л.Д., Масленников В.А. Рецензия на книгу Н.И. Матузова «Личность. Право. Демократия» // Советское государство и право. – 1973. – № 11. – С. 145-147.

148 Воеводин Л.Д. Конституционные права и обязанности советских граждан. – М., 1972. – 300 с.

149 Назаркулова Л.Т. Конституция Республики Казахстан – основа построения демократического правового государства: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – Алматы, 1999. – 29 с.

150 Бовин А. Кризис мирового социализма // Теория и практика социализма. – М.: Знание, 1991. – 300 с.

151 Материалы XXVII съезда КПСС.– М.: Политиздат, 1986. – Т. 1. – 655 с.

152 Материалы Пленума Центрального комитета КПСС. – М.: Политиздат, 1960. – 907 с.

153 Шатерникова А. Представители конфедерации НПО намерены не допустить принятия законопроектов, ужесточающих контроль за деятельностью некоммерческих структур // Панорама. – 2005. – 22 июля.

154 Функции государства в условиях современного мира (на материалах независимого Казахстана) / Отв. ред. академик НАН РК М.Т. Баймаханов. – Алматы: Издательский дом КазГЮУ, 2005. – 336 с.

155 Маркс К., Энгельс Ф. Генезис промышленного капитала // Сочинения. –  М.: Политиздат, 1960. – Т. 23. – 970 с.

156 Сафонов В.Н. Защита социальных прав: опыт США // Вестник Московского университета. Серия 11, Право. – 2005. – № 3. – С. 92-97.

157 Ермакова Л., Захарченко И. Чудо сотворили пятилетки // Российская газета. – 1995. – 5 января.

158 Богомолов А. Реформы после Гайдара // Независимая газета. – 1994. – 8 февраля.

159 Гойман В.И. Действие права. – М., 1999. – 225 с.

160 Лившиц Р.З. Современная теория права. – М.: ИГПАН, 1992. – 222 с.

161 Цвайгерт К., Кетц Х. Введение в сравнительное правоведение в сфере частного права. – М., 1998. – Т. 2. – 512 с.

162 Матузов Н.И., Малько А.В. Правовое стимулирование в условиях перехода к рыночной экономике // Государство и право. – 1995. – № 4. – С. 11-19.

163 Йоффе О. Право и поведение // Гражданское законодательство. Статьи. Комментарии. Практика. – 1998.– № 2, вып. 21. – С. 4-34.

164 Теоретические проблемы современного российского конституционализма: Научно-практический семинар // Государство и право. – 1999. – № 4. – С. 114-116.

165 Токвиль А. Демократия в Америке. – М.: Прогресс, 1992. – 554 с.

166 Бердяев Н.А. Самопознание. – М.: Книга, 1991. – 446 с.

167 Чичерин Б. Собственность и государство.– М., 1883. – Ч. 2. – 400 с.

168 Bergbom K. Jrisprudenz und Rechtsphilosopie. – Leipzig, 1892. – S. 407.

169 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1983. – 816 с.

170 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. – М.: Юрид. лит. – 1999. – Т. 2. – 779 с.

171 Словарь синонимов русского языка. – М., 1986. – 305 с.

172 Подмарев А.А. Конституционные основы ограничения прав и свобод человека и гражданина в Российской Федерации: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – Саратов, 2001. – 25 с.

173 Малько А.В. Правовые ограничения: от отраслевого понимания к теоретическому // Правоведение. – 1993. – № 5. – С. 14-26.

174 Хессе К. Основы конституционного права ФРГ / Под ред. Н.А. Сидорова. – М.: Юрид. лит. – 1981. – 368 с.

175 Алексеева Л., Орлова О. От кого защищаются правозащитники // Российская газета. – 1997. – 3 апреля.

176 Воеводин Л.Д. Пределы осуществления прав и свобод человека и гражданина в Российской Федерации // Права человека в условиях становления гражданского общества: Материалы международной научной конференции, Курск, 15-16 мая 1997 г. – Курск, 1997. – С. 8-11.

177 Международная защита прав и свобод человека: Сб. документов / Сост. и авт. Г.М. Мелков. – М., 1990. – 661 с.

178 Международные акты о правах человека: Сб. документов / Сост. В.А. Карташкин, Е.А. Лукашева. – М.: НОРМА-ИНФРА, 1998. – 784 с.

179 Малько А.В. Стимулы и ограничения в праве: теоретико-информационный аспект. – Саратов, 1994. – 250 с.

180 Малько А.В. Двоичность юридической информации и язык законодательства // Правоведение. – 1993. – № 1. – С. 80-88.

181 История первобытного общества: общие вопросы. Проблемы антропосоциогенеза / Отв. ред. Ю.В. Бромлей. – М., 1983. – 542 с.

182 Маркс К., Энгельс Ф. Критика Готской программы // Сочинения. – М.: Политиздат, 1960. – Т. 25, ч. 2. – М., 1960.– с. 356-403.

183 Стремоухов А.В. Правовые основы ограничения прав человека органами внутренних дел (теоретическое обоснование) // Вестник Санкт-Петербургского университета МВД России. – 1999. – № 2. – С. 44-60.

184 Ясперс К. Смысл и назначение истории. – М., 1991. – 416 с.

185 Хрестоматия по всеобщей истории государства и права: Учеб. пособие / Под ред. З.М. Черниловского. – М.: Фирма Гардарика, 1996. – 413 с.  

186 Ильин И.А. Общее учение о праве и государстве (фрагменты) // Правоведение. – 1992. – № 3. – С. 96-100.

187 Чухвичев Д.В. Свобода личности и юридическая ответственность // Государство и право. – 2005. – № 3. – С. 103-108.

188 Панкевич И.М. Осуществление прав человека: проблемы ограничения (общетеоретические аспекты): Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – Львов, 2000. – 22 с.

189 Мюллерсон Р.А. Права человека: идеи, нормы, реальность. – М., 1991. – 161 с.

190 Гомьен Д., Харрис Д., Зваак Л. Европейская конвенция о правах человека и Европейская социальная хартия: право и практика. – М., 1998. – 332 с.

191 Фаткуллин Ф.Н. Проблемы теории государства и права. – Казань, 1987. – 257 с.

192 Братко А.Г. Запреты в советском праве / Под ред. Н.И. Матузова. – Саратов, 1979. – 92 с.

193 Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, процедура: Дис. … д-ра юрид. наук. – Алматы, 2003. – 356 с.

194 Дженис М., Кей Р., Брэдли Э. Европейское право в области прав человека (Практика и комментарии). – М., 1997. – 452 с.

195 Крусс В.И. Личностные («соматические») права человека в конституционном и философско-правовом измерении: к постановке проблемы // Государство и право. – 2000. – № 10. – С. 43-50.

196 Дмитриев Ю.А., Шленева Е.В. Права человека в Российской Федерации на осуществление эвтаназии // Государство и право. – 2000. – № 3 (11). – С. 52-56.

197 Шопенгауэр А. Метафизика половой любви // Избранные произведения. – М.: Просвещение, 1993. – 477 с.

198 Кара-Мурза. Манипуляция сознанием. – М., 2001. – 832 с.

199 Бачило И.Л. Право на информацию в Российской Федерации // Проблемы обеспечения прав граждан на доступ к правовой информации. – М., 1999. – С. 513-520.

200 Бодрийяр Ж. Символический обмен и смерть. – М.: Добросвет, 2000. – 387 с.

201 Томаш Г.М. О постфашизме // Конституционное право: восточноевропейское обозрение. – 2000. – № 3 (32). – С. 10-15.

202 Путеводитель по Европейской конвенции о защите прав человека. – Страсбург, 1994. – 520 с.

203 Права человека в условиях становления гражданского общества (международная научно-практическая конференция) // Государство и право. – 1997. – № 10. – С. 102-110.

204 Сиракузские принципы толкования ограничений и отступлений от положений Международного пакта о гражданских и политических правах // Вестник Московского университета. Серия 11, Право. – 1992. – № 4. – С. 59-68.

205 Гасанов К.К. Основные права человека: вопросы неотчуждаемости. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и право, 2003. – 64 с.

206 Комментарий к Конституции Российской Федерации / Под ред. Л.А. Окунькова и др. – М.: Бек, 1996. – 636 с.

207 Конституционный Совет Республики Казахстан. Об официальном толковании п. 1 ст. 4 и п. 2 ст. 12 Конституции Республики Казахстан: Постановление от 28.10.1996 № 6/2 // Справочная правовая система Юрист.

208 Конституционный Совет Республики Казахстан. Об обращении Президента Республики Казахстан в соответствии Конституции РК представленного на подпись Президенту Республики Казахстан закона РК «О языках в РК», принятого Парламентом РК 12 марта 1997 г. от 8 мая 1997 года № 10/2 // Справочная правовая система Юрист.

209 Конституционный Совет Республики Казахстан. Об официальном толковании п. 4 ст. 5 Конституции РК: Постановление от 7 июня 2000 года № 4/2 // Справочная правовая система Юрист.

210 Конституционный Совет Республики Казахстан. Об официальном толковании п. 2 ст. 23 Конституции РК: Постановление  от 5 июля 2000 года № 13/2 // Справочная правая система Юрист.

211 Конституционный Совет Республики Казахстан. Об официальном толковании п. 3 ст. 26 Конституции РК: Постановление от 16 июня 2000 года № 6/2 // Справочная правовая система Юрист.

212 Конституционный Совет Республики Казахстан. Об официальном толковании п. 3 ст. 26 и п. 2 ст. 76 Конституции РК: Постановление от 20 декабря 2000 года № 21/2 // Справочная правовая система Юрист.

213 Конституционный Совет Республики Казахстан. О соответствии п. 3 части первой ст. 154 Гражданского процессуального кодекса РК Конституции РК: Постановление от 1 ноября 2000 г. № 19/2 // Справочная правовая система Юрист.

214 Конституционный Совет Республики Казахстан. Об официальном толковании ст. 10 и 12 Конституции: Постановление от 1 декабря 2003 г. № 12 // Справочная правовая система Юрист.

215 Воеводин Л.Д. Юридический статус личности в России: Учеб. пос. – М., 1997. – 253 с.

216 Маунц Т. Государственное право Германии (ФРГ и ГДР). – М.: Изд. иностр. лит., 1959. – 596 с.

217 Чиркин В.И. Конституции зарубежных государств. – М.: БЕК, 1998 – 432 с.

218 Каленский В.Г. Билль о правах в конституционной истории США: (Ист. – критич. исслед.). – М.: Наука, 1983. – 280 с.

219 Шапиева О.Г. Проблемы нравственно-правовой социализации личности: концептуальный и практический аспекты: Монография / Под ред. В.П. Сальникова. – СПб., 1996 – 300 с.

220 Республика Казахстан. Закон от 8 февраля 2003 г. № 387-II. О чрезвычайных ситуациях // Ежеквартальное специализированное издание Агентства РК по чрезвычайным ситуациям. – Алматы, 2000. – С. 17-28.

221 Рихтер А.Г. Современное право средств массовой информации США. – Алматы: Фонд XXI Век, 1999. – 366 с.

222 Конституция Республики Казахстан: Научно-практический комментарий / Под ред. Г.С. Сапаргалиева. – Изд. 2-е. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 584 с.

223 Республика Казахстан. Кодекс Об Административных правонарушениях от 20.02.1998 // Справочная правовая система Юрист. 

224 Уголовный Кодекс Республики Казахстан от 16 июля 1997 г. № 167 (с изменениями и дополнениями). – Астана: «Данекер», 2004. – 184 с.

225 Ткаченко В. Можно ли сохранить баланс между правами человека и национальной безопасностью? // Юридическая газета. – 2005. – 17 августа.

226 Гумбольдт В.Ф. Язык и философия культуры. – М.: Прогресс, 1985. – 451 с.

227 Алайдар А. Права и свободы граждан в правовом государстве // Вестник университета Ясави. – 1999. – № 5. – С. 104-109

228 Косаев К. Лидер Конфедерации НПО говорит об опасности свертывания неправительственного сектора в Казахстане // Панорама. 2005. – 8 июля.

229 Савченко С.Ю. Роль НПО в развитии гражданского общества в Казахстане // Вестник КазНУ. Серия юридическая. – 2006. – № 1. – С. 42-45.

230 Назарбаев Н. А. Стратегия независимости. – Алматы: Атамұра, 2003г.312 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сәлеметсіздер ме құрметті комиссия мүшелері!!!

Менің бітіру жұмысым құқықтық мемлекеттегі адам құқықтары мен бостандықтары шектеу тақырыбына арналған. Қазіргі таңда теориялық тұрғыдан адамның табиғи құқықтар концепциясын, адам мен азаматтың конституциялық құқықтарын, оларды шынайы тұрғыдан қорғалуына берілетін кепілдіктерді нығайту мәселелерін зерттеп, қарастыру ерекше маңыздылыққа ие. 

   Жұмыстың мақсаты қазіргі таңдағы құқықтық мемлекеттегі адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеуде адамзат жинақтаған тәжірибе мен адамның негізгі құқықтары тұжырымдамасының негізгі ережелерін айқындаудан, олардың тиімді іске асуының тетіктерін қарастырудан құралады.

   Жаңа демократиялық мемлекеттердің алдында адам құқықтары мен бостандықтары жүйесін дамыту, оның мазмұнын толықтырыру сияқы мақсаттар пайда болды. Осыған орай, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің шарттары мен механизмін жетілдіру маңызды мәселелердің бірі болып табылады.

   Қазақстан құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру мен демократиялық өзгерістер жолына түсті. Конституцияның бірінші бабына сәйкес бұл проблемалардың шешіме әсер етуші ең басты құндылықтар, ол адам мен азаматтың  өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады. Сайып келгенде, адам құқықтары конституциялық демократияның негізінде жатыр, ол мемлекетпен жүргізілетін ішкі және сыртқы саясаттың бағытын ғана емес оның мазмұнын анықтайды.

Адам құқықтары, олардың қамтамасыз етілуі, кепілдігі мен тиімді іске асуы демократиялық құқықтық құндылықтарға бағытталған кез келген мемлекеттің мақсаты мен дамуының басты нәтижесі болып табылады. Адам құқықтары проблемасы – бұл жалпы проблема болып табылады, ол жеке ұлттық жүйелердің шегінен шығып, әмбебаптылық мәнге ие болады. Адам құқықтары мен бостандықтарының жалпылығы мен әмбебаптылығы халықаралық ұйымдардың негізгі құжаттарында мақұлданған болатын.      

   Сонымен, адам құқықтары — жеке адамның өмірін, адамгершілігін және қоғамдық өмірдің барлық сферасындағы қызмет бостандығын қамтамасыз ететін табиғи мүмкіншіліктері. Адам құқықтарының концепциясы мемлекет пен адамның  өзара қатынастарының  әділ тәсілін іздеудің  нәтижесінде пайда болған, ажырамас, жаратылысынан берілген табиғи құқықтар туралы идеяның  тікелей салдары. Адам құқықтары адамды адамдық рудың өкілі ретінде сипаттайды және бұл мағынада оның дұрыс өмір сүруіне қажетті жалпылама және сол уақытта тек негізгі (текті) құқықтық мүмкіншіліктері ретінде түсіндіріледі. Адам құқықтары мемлекеттің құқықтық актілерінде бекітілуіне қарамастан болмыста болады. Адам құқықтары нақты мемлекеттің құқықтық актілерінде бекітілген болса, олар мемлекетпен кепілдендірілген азаматтық құқықтар мәртебесіне ие болады.

Тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтары екі топтан тұрады:

• конституциялық құқықтар мен бостандықтар;
• негізгі халықаралық құқықтық актілерде бекітілген тұлғаның құқықтары мен міндеттері.

   Демек, конституциялық құқықтар мен бостандықтар барлық жағдайларда негізгі құқықтар болып табылады. Ал тұлғаның негізгі құқықтар мен бостандықтары болса тек конституциялық құқықтар мен бостандықтардан ғана құралмайды, олардың құрамына халықаралық құқықтық актілерде бекітілген құқықтар мен бостандықтар да кіреді.

   Бұл қорытындымыз өте маңызды, өйткені халықаралық құжаттарда бекітілген құқықтар мен бостандықтардың барлығы конституцияларда жазыла бермейді. Сонымен қатар халықаралық құқықтық актілерді өздері үшін міндетті деп тану әрбір мемлекеттің егеменді құқығы екенін ұмытпауымыз керек. Яғни негізгі халықаралық құқықтық актілерге кейбір мемлекеттер қатыспауы мүмкін.

Сонымен, адам баласы үйелменінің барлық мүшелерінің құқықтары тартып алынбайтындығын, мызғымастығын жария ететін халықаралық негізгі құжат – Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы мен адам құқықтарының даму теориясы құқықтарды үш тарихи ауқымды категорияларға бөліп қарастырады: бірінші жағынан – азаматтық және саяси құқықтар, екінші жағынан – экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар, үшіншісі – ұжымдық құқықтар.

Адам құқықтары мен бостандықтары құқықтың ерекше саласы болып табылады. Өйткені оның құрамында адамзаттың ортақ өмір сүруіне қажетті құндылықтар: өмір сүру бостандықтары жеке автономия және т.б. жинақталған. Бұл құндылықтар адам құқықтарында өзінің нормативті жағынан бекітілген және құқықтық құралдарымен институт арқылы қамтамасыз етілген.       

  Әлеуметтік құқықтардың кепілдігі нашарлаған. Жылдан жылға халықтың жоғары білім алуы, медициналық көмекті пайдалану, демалу, тұрғын жаймен қамтамасыз етілу құқықтарын пайдалану мүмкіндіктері төмендеп барады. Бұл жағдай қоғамның «өте бай» және «өте кедей» санаттарының пайда болуымен шиеленісе түсуде. Қазіргі кездегі кезек күттірмес мәселенің бірі, демократиялық өзгерістер барысында Декларацияда, Конституцияда аталған құқықтарға өмірлік мазмұн беру. Әрине, оны жүзеге асыру өте күрделі іс, өйткені біздің мемлекетімізде барлық құқықты жоғары дәрежеде материалдық тұрғыда қамтамасыз етуде мүмкіндік жоқ. Заң жүзінде өмір сүрудің ең төменгі стандарттары белгіленбеген.

   Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына айтқан жолдауында біздің Конституцияның әлемде демократиялық қоғамның негізгі міндеттеріне сәйкес келетіні танылып отырғандығын, егер атына сын айтылып жүрсе, оның ережелерінің орындалуына ғана қатысты болып жүргендігін, онда берілген құқықтар мен мүмкіндіктер әлі де болса толығымен игерілмей келе жатқандығын айта келе, ең әуелі қолданылып жүрген Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдалануымыз қажет екендігін басып көрсетті.

Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің басты міндеттерінің бірі өз азаматтарының бостандықтары мен заңды құқықтарын барынша қорғау болып табылса, Қазақстан мемлекеті адам құқықтары жөніндегі халықаралық нормаларды толық қуаттай отырып, оны бұлжытпай жүзеге асыруға толық кепілдік береді. Оның айғағы азаматтардың саяси, еңбек, әлеуметтік және басқа да құқықтарының Қазақстан Ресбубликасының Конституциясында толық жан-жақты көрініс табуы  болып табылады.

   Адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің маңызды мемлекеттік институтының бірі ҚР Конституциясына сәйкес ел Президенті болып табылады. «Республика Президенті – халық және мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азаматтың құқытары мен бостандықтарының кепілі және символы» (ҚР Конституциясы- ның 40-бабы). Президенттің ерекше конституциялық мәртебесі халық алдындағы зор жауаптылығымен сипатталады. Мысалы, Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу конституциялық белсенділік құқығы ҚР Президентіне берілген. Заңды қарау және мемлекеттің басқа органдарымен қарым-қатынасы процесіндегі Президенттің ерекше жағдайы адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің кепілі болып табылады. ҚР Конституциясына сәйкес Республика Президенті мемлекетте қабылданған барлық құқықтық нормативтік актілердің күшін толық немесе ішінара жоя алады.

   Адам құқықтары жаңа замандағы адам мен мемлекет арасындағы бітім сызығы болды. Мемлекет әруақытта, бірге дамып және жетілдірілуге мүмкіндік беретін мемлекет пен адамның өзара құқықтары мен бостандықтарының айырмашылығының шекараларын анықтауға тиіс. Сондықтан да, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары – адамды мемлекетпен бірге қабылдауға мүмкіндігі бар бірден-бір құндылық жүйесі,  ал осыған қатысты нақты күй-жағдай – жаңа азаматтық қоғам институттарының қоғамдық өміріндегі бекітулердің, нағыз демократияның, дамыған заң жүйесінің барлық элементтерінің нақты көрсеткіштері.

   Адам құқықтары – жеке адамның өмірін, адамдық қасиеттерін және қоғамдық өмірдің барлық сферасындағы қызмет ету бостандығын қамтамасыз ететін табиғи мүмкіншіліктері. Адам құқықтарының Концепциясы жаратылысынан берілетін, мемлекет пен адамның арасындағы  қатынастардың әділетті тәсілін іздеудің нәтижесінде пайда болған айрылмас табиғи құқықтар идеясының салдары болып табылады. оның басты жолдауы негізгі құқықтардың мемлекеттік емес мәні табиғилығы жөніндегі болжамы, ол жеке тұлғаның автономиясын, «оның моральдық ортасын» қамтамасыз етуі тиіс. Адам құқықтары мемлекеттің заң актілеріндегі бекілуіне қарамастан қалыптасады. Адам құқықтары нақты мемлекеттің заң актілерінде бекітілген кезде, олар тап сол мемлекет азаматының құқықтары болып табылады.

      Дүниежүзілік бірлестікпен мақұлданған адамның негізгі, берікті құқықтары олардың ұлттық заң құжаттарында іске асуы немесе еске түсірілуіне қарамастан, қолданыстағы құқықтық жүйенің мазмұнына кіреді және әр елде  заңи мәнге ие болады.  Бұл жерде шешуші рөлді сот әділеттілігі мекемелері, демократиялық құндылықтарға сүйене отырып, заң ережелеріне қарамастан  адам құқықтары принциптерін жүзеге асыруға мүмкіндік берген сот қызметі атқарады.

   Ал қазіргі кездегі адам құқықтары туралы ойлардың  нақты тереңдетілуі негізінен мемлекеттік-құқықтық қатынастарда және демократиялық қоғамның институттарындағы тәжірибелік өзгертулер түрінде болып жатыр, олар әлеуметтік қиыншылықтан, ауыр тәжірибелерден өткен, адамдар болмысының қаталдығы, оған қоса дәл осылай, нақтылы өзгертулер міндетті түрде нақты заң проблемаларының шешімімен байланыстырылады.

   Сайып келгенде, адам құқықтарының институты құқықтық идеяларды құқықтық реттеудің тәжірибесіне айналдырғанының ең жарқын үлгісі болып табылады. Барлық адамдарға тән, ерте Жаңа заманның ойшыларымен нормативтік идеал ретінде құрастырылған негізгі құқықтардың табиғаты туралы ойлар XVIIIғ.а. бастап декларация, конституция сияқты құқықтық актілерде бекітілді, ал ХХғ. екінші жартысында  халықаралық құқықтың негізгі принциптеріне айналды. Соңғы екі жүзжылдық бойы, адамның ажырамас, табиғи құқықтары болып қарастырылған құқықтардың көлемі маңызды кеңейді.

 Жоғарыда айтылғандарға қорытынды беретін болсақ, адам құқықтарының жоғарыда айтылған трактовкалары жинақталған табиғи-құқықтық дәстүрлі құқық философиясында орнықтырылған. Қазіргі кездегі жеке адам құқықтарының табиғи, ажырамастығын мойындау позициясынан  құқықтықтүсінушіліктің алғы шарттары осындай. Бұл қолданыстағы Қазақстан Республикасының Конституциясымен қабылданған.

  Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары Құдаймен, не мемлекетпен сыйланған емес, сондықтанда оларды табиғи құқықтар деп атайды. Өз құқықтары үшін адам ешқандай жоғары сакральді немесе зиялы билікке міндетті емес. Оның адамгершілік, өзін-өзі бағалау қасиеттері өз құқықтарын пайдаланғаны үшін құлдық алғыспен келіспейді. Ол адам болғандықтар бұл құқықтар иегері болып табылады.

   Қазақстан Республикасы адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында ұлттық заңдылыққа сүйенеді. Қазақстанның халықаралық ковенцияларға қосылуы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау саласында әлем стандарттарына қол жеткізуінің басты факторы болып табылады.

     Қазақстан Республикасының Коституциясы адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының қорғалу деңгейі жағынан халықаралық стандарттардың барлық талабына жауап береді. Онда бекітілген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары заңдардың қолданылуының, мемлекеттік билік органдары мен олардың лауазымды адамдары қызметінің мағынасы мен мазмұнын анықтайды.

   Адам құқықтары мен бостандықтары құқықтың ерекше саласы болып табылады. Өйткені оның құрамында адамзаттың ортақ өмір сүруіне қажетті құндылықтар: өмір сүру бостандықтары жеке автономия және т.б. жинақталған. Бұл құндылықтар адам құқықтарында өзінің нормативті жағынан бекітілген және құқықтық құралдарымен институт арқылы қамтамасыз етілген. Қазақстан әлемдік реформа бағытымен дами адам құқығын ең жоғары құндылық ретінде жариялады және бұл салада халықаралық стандарттарға сүйенеді. Бұл стандарттар Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында (1984); Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт (1966); Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт (1966); Құқықтар мен бостандықтарды қорғау жөніндегі Европалық конвенция (1950); және басқалар да бекітілген. Өкінішке орай еліміз жоғарыда аталған халықаралық құжаттарға қосылмаған.

Құқықтар мен бостандықтарды жариялап қана қою жеткіліксіз, оларды іс жүзіне асыру өте күрделі міндет. Қоғам қазіргі кезде адам құқықтарының табиғи және біртұтастығын енді ғана сезініп, оларды қамтамасыз етуге және толық кепілдікке беруге қабілетсіз болып отыр. Бұл қайшылық күннен күнге әлеуметтік саладан айқын көрінуде. Содықтан, адам құқықтарының теориясын және тәжірибесін жеке-жеке бөліп қараған дұрыс. Адам құқықтарын іс жүзіне асыру күрделі процедура. Қазіргі кезде еліміздің өмір сүру деңгейі жағынан төмеңгі сатыда тұрғаны ешкімге құпия емес. Сол себептен де халықаралық стандарттарға енетін кейбір әлеуметтік, экономикалық құқықтарды қамтамасыз ете алмай отырмыз.