ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДЕГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

 

ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ

 

 

 

 

 

 

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

 

МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ

 

Алматы — 2011

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………………3

 

І.ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  ЗАНДАРЫ  БОЙЫНША   МҰРА  ҚАЛДЫРУДЫҢ  СИПАТТАМАСЫ  ЖӘНЕ ТҮСІНІГІ

1.1. Мұра алудың түсінігі және құқықтық сипаттамасы……………………………….6

1.2. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының құқықтары және

      міндеттері……………………………………………………………………………………………..9

 

ІІ . МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ.

2.1. Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке тарту тәртібі……27

2.2. Өсиет бойынша мұрагерліктің маңызы………………………………………………..36

 

ІІІ. МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ, РӘСІМДЕУ ЖӘНЕ ҚОРҒАУ.

3.1. Мұрагерлік құқықты жүзеге асыру………………………………………………………46

3.2. Мұрагерлік құқықты рәсімдеу…………………………………………………………….53

3.3. Мұрагерлік құқықтарды қорғау…………………………………………………………..57

 

ІV.  ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ МҰРАГЕРЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ

ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ……………………………………………….60

 

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………………….64

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР………………………………………………………….67

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Мұрагерлік құқықтық қатынастар біркелкі сипат ұстанады. Бұл жағдайда мұрагерлік бойынша қатынастарды реттеудің алдыңғы тәртібіне қандай да бір өзгертулер және қосымшалар еңгізетін жаңа заң оны әрекетке еңгізуден соң туындайтын сол құқықтарға және міндеттерге қолданылады. 

Қазақ ұлттық заңнамаларының жалпы ережелеріне құқықтық шолу жасар болсақ ата заңымыз Конститутцияда мұра алуға кепілдік берілетіндігі.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің алтыншы бөлімінің 57, 58, 59, 60 тараулары толығымен осы үлкен және күрделі институттардың бірі мұрагерлікке арналған. Бұл тараулар көлемінде мұрагерлік туралы жалпы ережелер, өсиет бойынша мұрагерлік, заңды мұрагерлік жәнемұра алу ерекшеліктері реттеліп заң нормаларымен бекітілген.

Нақтылай түссек 1038 – 1045 баптары мұрагерлік құқығының жалпы ережелері мен оның азаматтық құқықтық қатынастарындағы ролімен ерекшеліктерін анықтайды, ал 1046 – 1059 баптар көлемінде өсиет бойынша мұрагерліктің жалпы ережелері, өсиет мазмұнына қойылатын талаптар, оның заңды күшін бекіту ерекшелігі мен өсиеттік бас тарту реттері және өсиеттің орындалу ережелері көзделген, 1060 – 1071 баптары заңды мұрагерліктің кезектер шақыру ерекшелігімен және оны қорғау қарастырылған, соңғы 1072 –1083 баптар көлемінде мұраның ашылу орны, мерзімі және реттелуі мен үлестер мен болмаған мұрагерлердің құқықтары айқындалған.

Көрсетілген түсініктің мазмұнын аша, азаматтық құқық жүйелерінің бір бөлімшесі болып мұрагерлік құқық табылатындығынан шығу керек. Бұл уақытта мұрагерлік туралы заңдылықтың әрекеті тек мұраны ашу сәтінде туындайтын қатынастарға ғана емес, сонымен қатар оларды туындататын қатынастарға тарайды. Азамат өсиетнаманы нотариалдық конторада рәсімдегенде, ол мұрагерлік туралы заңдылықтың әрекетіне түседі, бірақ мұрагерлік құқықтық қатынастың туындауына дейін әлі алыс, ал өсиет қалдырушының өзі барлық жағдайда оның субъектісі болмайды. Басқа жағынан, мұраны қабылдаған мұрагер мұраға құқық туралы куәлікті алуға бажды не мұраға салынатын салықты төлесе, ол мұрагерлік туралы заңдылықтың әрекет өрісінде болады.

Мұрагерлік туралы заңдылық тарайтын қатынастардың шеңбері өте кең. Ал бұл көрсетілген түсінікті анықтауға әсер етеді. Мұрагерлік туралы заңдылықты құқықтық актілердің жүйесі ретінде және осы актілерге қосылған, мұрагерлік бойынша қатынастарды, яғни мұраны ашумен, мұрагерлік құқықтарды қорғаумен, жүзеге асырумен және ресімдеумен байланысты туындайтын қатынастарды реттейтін нормалар және өзге құқықтық ережелер сияқты анықтауға болады.[1]

Мұрагерлік туралы заңдылық кешенді сипат ұстанады. Бұл заңдылықта азаматтық құқық нормаларының үлесті салмаға жоғары. Бірақ ондағы өзге салалық болушылықтың нормалары болуын есептеп алып тастауға болмайды. Жер, қаржы, іс жүргізу және заңдылықтың және құқықтың басқа салаларының нормалары осындай.

Заңның алға қарай өркендеуіне  қарамастан мұрагерлік институт өмірдегі бүкіл жаңалықтарды жүзеге асыруға мүмкіндігі әлі де қиындау. Тәжірибедегі мысалдарды көрсете келе мен мынандай тұжырым жасадым. ҚР заңында өсиет міндетті түрде нысанға сай жасалу керек. Азаматтар өсиеттерді куәландырғанда тұрғын жерлеріне қарамастан кез келген мемлекеттік немесе жеке нотариустарда куәландыруға құқылы. ҚР «Нотариат туралы»  6 бабы 2 бөліміне сәйкес жекеше және мемлекеттік нотариустардың нотариаттық қызметі жүзеге асырған кездегі құқықтары, міндеттері тең болады. Олар рәсімдеген құжаттардың бірдей заң күші болады. Сот практикасының анализі мұрагерлікке байланысты жұмыстардың көбеюін көрсетіп, әлі де болса мұраны заңсыз жолмен алғандарын дәлелдейді. Осы айтылғандардың барлығы заң әрі қарай өркендеу  керек ететіні талап етеді.

Жұмысымның соңында айтарым, бұл еңбегіме жинаған бүкіл істерім (материалдарым ) кірген жоқ, бүкіл сұрақтарды  қарауға мүмкіндік болмады, себебі мұрагерлік құқық өте кең таралған, жұмысымды қорыта келе айтарым жәй азаматқа  мұрагерлік құқықтың барлық тәртіптерін білмей мұраны бүкіл заңның талаптарына сай дұрыс жасау мүмкін емес және өте қиын дер едім. Осының бәрі осы тақырыпты дұрыстап, зер салып оқу керек екенін  көрсетті.

Дипломдық бітіру жұмысы Кіріспеден және үлкен үш тараудан тұрады. І тарау  Мұрагерлік қатынастарды құқықтық реттеу деп аталады да,  Мұра алудың түсінігі және мәні  Мұрагерлік құқықтың негізгі түсініктерін қамтиды. ІІ тарау Мұрагерлік құқықтың негіздерінің құқықтық ерекшеліктері, яғни Заң бойынша мұрагерліктің реттелуі мен                                                         Өсиет бойынша мұрагерліктің ерекшеліктері мен айырмашылықтарына тоқталады.                                                                                   

ІІІ негізгі тарауда Мұрагерлік құқықты жүзеге асыру, рәсімдеу және қорғауды жүзеге асыру реттері келтіріліп, ІV соңғы тарау мұрагерлік институттың дамуы яғни Мұрагерлердің қоғамдағы ролін жетілдіру мәселелерін қарастырады. Диплом жұмысы Қорытындыланып,                                                                                                                   Қолданылған әдебиеттермен бітеді.                                                                                         

 

 

 

 

 

 

            

 

 

 

І. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  ЗАНДАРЫ  БОЙЫНША   МҰРА  ҚАЛДЫРУДЫҢ  СИПАТТАМАСЫ  ЖӘНЕ ТҮСІНІГІ

 

1.1. Мұра алудың түсінігі және құқықтық сипаттамасы.

 

Қазақстан қазіргі өзінің экономикалық, рухани, құқықтық жағынан қайта құруларды басынан өткізіп отырған кезеңде ізденуші қауым қазақ халқының құқық жүйесінің  қайнар көзі болған әдет-ғұрып заңдардың қамтыған салаларын жан-жақты зерттеуде. Соның ішінде кезек күттірмейтін институттың бірі – мұрагерлік құқық мәселесі болып отыр. Мұрагерлік институт мыңдаған жылдармен өлшенетін дәуірлерден өтіп, әлі күнге дейін өз мәнін жойған жоқ.

Қайтыс болған азамат мүлкінің басқа адамның иелігіне – мұрагерге ауысуы мұрагерлік деп аталады. Қазіргі кезде мұраға қалатын мүліктерге жер телімдері, жеке тұрғын үй, пәтер, саяжай, автомашина, тағы басқалар жатады. Мұрагерлік жазбаша қалдырған өсиет немесе заң бойынша жүзеге асырылады.

Көп жағдайда тұрғын үй отбасы мүшелеріне ортақ мүлік болып есептеледі. Сондықтан қазіргі күші бар заң бойынша, кәмелетке жастары толған бірнеше баласы бар отағасы баспананы балаларының біріне мұрагерлікке қалдыра алмайды. Өйткені ол ортақ мүлік болып саналады.  

Мұраға алу деп, мұрагерлік құқықтың нормаларына сәйкес қайтыс болған тұлға мұраны қалдырушы құқықтарының және міндеттерінің оны мұрагерлеріне ауысуы түсініледі. Мұрагерлік түсінігін нақтылай, екі жағдайда көрсетелік: біріншіден, әмбебап құқықты алу тәртібінде мұраны қалдырушы құқықтарының және міндеттерінің мұрагерлерге ауысуы; екіншіден, мұра қалдырушы барлық құқықтары және міндеттері мұрагерлерге көшеді, тек мұраға алу тәртібінде Азаматтық Кодексінен және өзге заңдармен ауыстырылуына жол берілмейтін немесе осы құқықтардың және міндеттердін өз табиғатына қайшы келетін жағдайларды қоспағанда. [2]

Бірінші тұрмыстық – қауымдастық құрылыс кезеңінде, оның дамуының ертедегі сатыларында адамдардың қажеттіліктері және оларды қанағаттандыру құралдары тапшы болды, ал мұрагерлік қазіргі түсінікте әзірге болмады, себебі мұраға алатын ештеңе болмады. Сол кезеңде тайпа және рудың иеленуіне және падалануына әкеден баласына аң және балық аулаудың қарулары көшеді, ал соңында жабайы жануарлардың терілері, отынның және тамақтың қорлары, руға (тайпаға) жатудың белгілер және т.б. да құралдар отбасында қалды. Бірақ бұл кезде туындаған қатынастар сол кезде болмаған құқық нормасымен емес, яғни көп ғасырлы дәстүрлермен және салттармен реттелді. Шындығында, мұрагерліктің пайда болуы және дамуы өндіріс құралдарына жеке меншікті бекітумен, мүмкін қол сұғушылықтан биліктің тежегіші қолдарында орналасқандарды қанағаттандыратын тәртіпті шектеуге арналған ерекше институттардың пайда болуымен, қоғамның мүліктік және әлеуметтік жіктелуімен қолдан-қолға жүреді. Осы институттардың жүйесі жеке меншікке және оның қажетті атрибутына қатынасы бойынша күзетшінің ролін орындаған және орындайды.

Қазірі тарихи кезең ХХІ ғасыр. Ол мәнді ығыстырылған сол елдерге және континенттерге жеке меншіктің келуімен сипатталады. Сөз бұрынғы социалистік лагерьдің елдері, Азия, Африка және Латын Американың басқа елдері туралы айтылады. Ал бұл мұрагерлік ролінің өсуімен шығарып салынады.

Осылай мұрагерліктің мәні неде және экономикалық және рухани кемелділіктің нақты деңгейіне жеткен адамзаттың қоғамға мұрагерліксіз неге жүруге болмайды.

Алдыға келе, мұрагерліктің пәні болып біріншіден, мүлік табылады. Олардың қатарында басты орынды меншік құқығы алады. Мысалы, марқұмның мұрагерлік бойынша құқықтар және міндеттер көшпейді, яғни олмен бірге «өледі». Біріншіден бұл өмір сүруге қажетті құралдардан айырылуы мүмкін оның жақын адамдарының жағдайына кері әсер етер еді, көптеген акционерлік қоғамдардың, банктердің, сақтандыру компаниларының және тағы да басқаларының күйзелуіне әкелер еді, себебі олармен үздіксіз және құзыретті басқару бұзылар еді. Осыдан марқұмның қарызгерлері ұтпар еді, себебі өз талаптарын қанағаттандыру жөніндегі талаптармен кімге баратынын білмер еді. Мұрагерліктен бас тарту еңбек және іскерлік белсенділіктің төмендеуіне әкелер еді. Ақырында, мұрагерліктен бас тарту меншік құқығының және меншіктің табиғатына қарама – қайшы, себебі мұндай жақындық кезінде соңғысы жедел құқыққа айналады — өлімнің келуінен құтылуға болмайды.

Мұрагерліктің мәні қоғамның әрбір мүшесі оның өлімінен кейін олмен тірі кезінде алынған барлық материалдық және рухани игіліктер оның еркіне сәйкес, ал егер ол оны білдірмесе, онда зыңның еркіне сәйкес оған жақын туыстарына берілетіндікті сезінумен жұмыс істеуге және өмір сүруге мүмкіндік кепілдену тиістілігінде қорытындыланады. Ал тек заңмен тікелей қарастырылған жағдайларда, қоғамда қалыптасқан құқықтық және адамгершілік қағидаларына сәйкес мұра қалдырушыға оның тірі кезіндегі алынған мүліктің сәйкес бөлігі, яғни мұра қалдырушы өзі беруі мүмкін тұлғаларға (қажетті мұрагерлерге) ауысады. Осы бастауларды нақты өткізу мұра қалдырушының өзінің және оның мұрагерлерінің және үшінші тұлғалардың (борышкерлердің және мұра қалдырушының қарызгерлерінің, фискалды қызметтердің және т.б.) мүдделерін қамтамасыз етеді. Әрбір басқа қиын әлеуметтік аренамен сияқты мұрагерлік тек қоғамда қажетті тұрақтылықты қамтамасыз ете, қоғамдық пайдалы қызметтерді орындап қана қоймайтыны белгілі. Онымен кері сәттерде байланысты болуы мүмкін. Олардың арасындағы бастысы болып, мұрагерлік бойынша қозғалмайтын мүлік, акциялар, салымдар, еркін конвертелетін валюталар және тағы басқалары ауысатын адамдардың арамтамақты өмір сүруі үшін мұрагерліктің есік ашуы табылады. Ал бұл өз кезегінде қоғамның әлеуметтік жіктелуі тереңдетеді. Бұл тенденциялар капиталдың бастапқы жиналу кезеңдерінде ерекше қауіпті. Осылардың барлығын шоттардан лақтырып тастауға болмайды. Көрсетілген тенденциялар белгілі шекте салық салудың қарқымды жүйесінің жолымен жеңілдетілуі мүмкін. Бастысы бірақ мұрагерлік бойынша мүлікті еркін берумен байланысты барлық шағымдардың кезінде өмірге нольден кіруге, барлығын жаңадан бастауға әрбір жаңа ұрпақты мәжбүр етуге қарағанда бұл жақсы. Мұрагерлік бойынша мүліктің ауысуы қоғамда интеллектуалды дегдардың қалыптасуына қолдану көрсетеді, ал оның өкілдері олмен ұнатқан басқару, ғылым, білім, медицина, өнер, әскери іс және тағы басқа қызметтің өрісінде мамандануға мүмкіндік алады. Бұл ақырында қоғам пайдасына келеді. Сондықтан қоғам дамуының көшпелі кезеңінің жағдайларында да мұрагерлікпен байланысты плюстер мұрагерлік әкелетін немесе әкелуі мүмкін шығындардан асып түседі.

 

 

1.2. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының құқықтары және міндеттері

 

Мұраға алу кезінде мұра қалдырушы құқықтарының және міндеттерінің оның мұрагерлеріне ауысуы құқықтың мұрагерлік тәртібінде болады. Ал бұл нені білдіреді? Оның құқық берушісінің құқықтарынан және міндеттерінен құқықтық мұрагер құқықтарының және міндеттерінің заңды тәуелділігі орын алуынан құқықтық мұрагерлік сипатталады. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының құықтары және міндеттері біртұтас жалпы ретінде ауысады. Осылай, егер міндеттеме тұрақсыздықпен қамтамасыз етілсе, онда олар мұрагерге міндеттеме бойынша қарызгер құқықтарының ауысуы кезінде де күшін сақтайды. Басқа жағынан, егер мұрагерлік мүлік кепілденсе, онда меншік иесінің ауысуын мүліктің кепілі тоқтатпайды. Мұрагерлікті қабылдау актісі барлық мұраға таралады. Мұрагер мұрагерлік құрамына, әсіресе не кіретінін де білмеуі мүмкін. Мұраны шарт және келісу бойынша қабылдауға жол берілмейді. Бір қарағанда осы ережедегі ерекшк болып, мұрагерге сол мұраны қалдырушының басқа да мұрагерлерінің пайдасына мұрадан бас тарту мүмкіндігі табылады. Ақырында, мұраны қабылдау актісіне кері күш беріледі. Егер мұрагер мұраны қабылдаса, онда мұраны ашу сәтінен бастап ол оған ауысқан деп есептеледі.

Мұрагерлік кезінде әмбебап құқықтық мұрагерлік, яғни жоғарыда айтылған алулардан басқа мұра қалдырушының барлық құқықтарындағы және міндеттеріндегі мұрагерлік орынға ие.

Осындайлардың қатарына бұрыннан заң және өсиетнама жатады. Белгілі болғандай, мұрагерліктің негіздерін бір – біріне қарсы қоюға болмайды. Кейде мұра мұрагерлерге өсиетнама бойынша, ал басқасы – мұрагерлерге заң бойынша өтеді, ескеретін жәйт, мұрагерлік заңнан ешуақытта туындамайды. Өсиетнама бойынша және заң бойынша мұра үшін заңмен қарастырылған заңды фактілердің толық қатары қажет. Заң бойынша мұра ету үшін екеуі қажет: біріншіден, мұраны алуға тартылатын тұлға заң бойынша мұрагерлер шеңберіне кіруі қажет; екіншіден, мұраны ашу болуы тиіс. Өсиетнама бойынша мұраны алу кезінде мұрагерлікке тартылатын тұлғаны мұраны қалдырушы өз өсиетнамасында анықтайды.

Бұл арқылы мұрагерлік барлық жағдайларда заңда қарастырылған заңды фактілердің болуы кезінде туындайды. Осы көзқарас жағынан, мұрагерлік – заң бойынша емес, өсиетнама бойынша емес, яғни заңнан ешуақытта туындамайды.

Мұрагерлік құқықтағы орталық болып, мұра түсінігі табылады.[3]

Мұрагерлік деп, мұра қалдырушының қайтыс болуынан соң оның мұрасы мұрагерлік құқықты қабылдау тәртібінде оның мұрагерлеріне ауысады. Қысқаша айтқанда, «мұрагерлік» түсінігінің мазмұнын ашу үшін мұрагерлерге не өтеді және қалай өтеді деген сұрақтарға жауап беру қажет. Мұрагерлік түсінігінің шектерін анықтау кезінде жөнелтуші болып келесі жағдайлар болуы тиіс.

Біріншіден мұрагерлік құрамына тірі кезінде мұра қалдырушы ұстанушысы болған құқықтар және міндеттер кіреді. Егер мұра қалдырушы қайтыс болуының нәтижесінде ғана құқықтар және міндеттер туындаса, онда олардың мұра бойынша ауысуы туралы айтудың қажеті жоқ. Мұндай жағдайлар кезінде мұра қалдырушыдан мұрагерге құқықтар және міндеттер ауыспайды, яғни басқа негіздер бойынша мұрагерде туындайды. Бірақ бұл үшін мұра қалдырушының қайтыс болуынан басқа заңмен қарастырылған өзге де заңды фактілердің болуы қажет. Осылай, сақтандырылған тұлғаның қайтыс болуында, егер жеке сақтандыру келісім – шартында өзге де пайданы алушы көрсетілмесе, онда сақтандырылған тұлғаның мұрагерлеріне сақтандыру сомасы төленеді. Бірақ мұнда мұрагерлік құқық болмайды, себебі сақтандыру сомасын алуға құқық мұра қалдырушы қайтыс болуының нәтижесінде ғана туындайды. Бұл арқылы, мұра қалдырушының өзіне жатпаған құқықты мұрагер иеленеді.

Екіншіден, тірі кезінде мұра қалдырушыға жатқан құқықтар және міндеттер өз табиғаты бойынша және мұрагерлік тәртібінде басқа тұлғаларға ауысуға қабілетті. Мысалы, авторлық құқық. Бұл уақытша мұра қалдырушының авторлығы әлеуметтік мәнді және заңмен қорғалатын заңды факт ретінде оның қайтыс болуынан кейін де өмір сүре береді.

Үшіншіден, тірі кезінде мұра қалдырушы құқықтарының және міндеттерінің мұрагерлік бойынша ауысуы заңның тікелей көрсету күшіне жіктелуі не алынып тасталуы мүмкін. Осылай қазіргі уақытта мұра қалдырушымен алынбаған, бірақ есептелгенжалақы оның отбасына берілетіндігі заңдылықпен белгіленген. Мұнда мұрагерлік құқық жоқ, себебі қайтыс болғанның жалақысы ауысатын отбасы мүшелерінің шеңбері оның мұрагерлерінің шеңберімен сәйкес келмеуі мүмкін.

Арнайы көлік құралдарын алған мүгедектің қайтыс болуынан кейін де мұрагерлік құқықты қабылдау келмеуі мүмкін. Мүгедекпен тегін алынған мотоколяска оның қайтыс болуынан кейін тұрғындардың әлеуметтік қорғау органдарына қайтарылуы тиіс. Ұлы Отан соғысының мүгедектері және оларға теңестірілген тұлғалар үшін ерекшелік жасалған. Олармен тегін алынған мотоколяска олардың қайтыс болуынан кейін олардың отбасыларының меншігінде қалады. Егерде мүгедектермен мотоколяскілер және жеңіл автокөліктер тегін алынбаса, бірақ олармен жеңілдік жағдайларында алынса, онда олар жалпы негіздерде мұра етіледі. Бұл жағдай тек Ұлы Отан соғысының мүгедектеріне ғана емес, сонымен қатар өзге де мүгедектерге жарайды.

Төртіншіден, мұрагерлік бойынша мүліктік және мүліктік емес құраммен құқықтар және міндеттер ауысуы мүмкін. Осылай, егер акционерлік қоғамдағы дауыста акциялар мұра етілсе, онда мұрагерге дивидендтералуға құқық қана емес, сонымен қатар акционерлік қоғамның істерімен басқаруға қатысу құқығы да ауысады.[4]

Енді сұрақ қояйық: мұрагерлік бойынша жеке мүліктік емес құқықтар ауысуы мүмкін бе? Бір қарағанда осы сұрақтың қойылымы жалған сияқты көрінеді: құқық жеке болғандықтан ол оның иесінен ажырамайды. Егер құқықты ұстанушы қайтыс болса, онда оның ұстаушысынан ажырамайтын құқық та олмен бірге «өледі». Жеке мүліктік емес құқықтар олардың ұстанушысымен тығыз байланысқан, тіптен бір – бірінсіз өмір сүре алмайды. Осылай мысалға жоғарыда айтылып кеткен авторлық құқық. Бұл уақытша жеке мүліктік емес құқықтар оның ұстанушысының қайтыс болуынан кейін барлығы онымен «өлмейді». Мысалы, мұра қалдырушының қайтыс болуынан кейін мұрагерлер оның мұрағатынан жариялануға дайын қолжазбаны тапса. Мұрагерлер қолжазбаны баспаханаға жариялау үшін береді. Бұл кезде олар қандай құқықтарды жүзеге асырады: тек мүліктік немесе сонымен қатар жеке мүліктік емес ? Оның өзінде «Авторлық құық және аралас құқықтар жөніндегі» ҚР-ң заңында жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтарды сәтсіз шектеуге келу қажет, берілген жағдайда сол не басқа құқықтарды жүзеге асыру орынға ие деген қорытындыға келу керек.

Бесіншіден, заңмен қарастырылған жағдайларда мұрагерлік бойынша тек субъективтік құқықтар және сөздің жалған мағынасындағы міндеттер (мысалы, міндеттемедегі қарызгер құқығы немесе жеке меншік құқығы) ғана емес, сонымен қатар құқықтық қабілеттіліктен субъективтік құқықтар жолында орналасқан құқықтық құрылымдар да ауысады. Көрсетілген құқықтық құрылымдар Gestaltungsrecht (құқықтық құрылымға құқық) сияқты немесе заңмен қорғалатын мүдделер сияқты белгіленуі мүмкін. Осы ойды нақты мысалдарда безендірейік.

Әлеуметтік жалдау келісім – шарт бойынша мемлекеттік немесе муниципалды тұрғын – үй қорында тұрған орынды алатын азамат заңмен қарастырылған жағдайлардың болуы кезінде оны жекешелендіру мүмкін. Тұрғын – үйді жекешелендіру туралы келісім – шарт заңмен белгіленген тәртіпте тіркелген сәттен бастап ол орынның иесі болады. Егер мұра қалдырушы тұрғын орынды жекешелендіруге бағытталған ешқандай әрекеттерді жасамаса, не ол қайтыс болса, онда мұра қалдырушының тірі кезінде болған жекешелендіруге құқық оның құқықтық құқықты қабылдау тәртібінде ол басқа тұлғаларға ауыспайды. Ал егер мұра қалдырушы тірі кезінде тұрғын орынды жекешелендіруге өз еркін білдіруге үлгірсе (мысалы, сәйкес құжаттарды берді), бірақ өлім оған істі соңына дейін жеткізуге кедергі келтірсе, онда жекешелендіруге құқық субъективтік құқық жолына тоқтап, өткізу сатысына ауысты, сондықтан ол мұрагерлік құқық объектісі бола алады.

Басқа мысал алынушы ескілікке жатады. Иелік етудің ескілігі бойынша меншік иесі болуы үшін заңмен талап етілетін жағдайлардан басқа Азаматтық Кодекстің 240 бабында белгіленген мерзім барысында (қозғалатынмен – 5 жыл, қозғалмайтынмен – 15 жыл) мүлікпен үздіксіз иелену қажет. Ескі иеленуші өз иеленуінің уақытына оның қабылдаушы сияқты мүлікті алған өз ізашарының иелену уақытын қосып алуы мүмкін. Бұл ереже сингулярлы және әмбебап құқық сияқты жағдайларға тарайды. Басқаша сөзбен айтқанда, сатып алушы өз иелігінің уақытына мүлікпен сатып алушы иеленген уақытты, ал мұрагер – мүлікпен мұра қалдырушы иеленген уақытты қоса алады. Бірақ бұл үшін ізбасардың және қабылдаушының иелігі заңда қарастырылған барлық жағдайларды қанағаттандыруы тиіс. Алынушы ескілік мерзімінің аяқталуына дейін қайтыс болған ескі иеленушінің мұрагерлік массасына мүлікке құқық емес, яғни заңда қарастырылған мерзімдердің аяқталуы бойынша оны меншікке алу мүмкіндігі кіреді.

Бұл арқылы, заңмен қарастырылған жағдайларда мұрагерлік құрамына тек құқықтар және міндеттер ғана емес, сонымен қатар құқықтық қабілеттілік жәнесубъективтік құқық (міндет) арасындағы аралық жағдайды алатын құқықтық құрылымдар да кіреді.

Көп жағдайларда мұра етуге сол не басқа тұлғаны тарту тәртібі, сонымен қатар мұрагерге ауысатын құқықтардың және міндеттердің мазмұны мұрагерлік туралы жағдайлармен ғана емес, сонымен бірге мұрагерлік құқықтың жеке түрлеріне есептелген арнайы ережелермен де анықталады. Бұл ережелер шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар, өзге де заңды тұлғалар туралы заңдылықтарда және де заңдылықтың жер, тұрғын – үй және өзге аралас салаларда негізделген. Осы ережелердің кейбіреулерін қарастырайық.

Азаматтық Кодекстің бірінші бөлімінде қатысушының (мүшенің) қайтыс болуында серіктестіктен, қоғамнан не кооперативтен оның шығуының салдарын анықтайтын жағдайлар бар. Азаматтық Кодекстің 77 бабы толық серіктестіктен қатысушының шығу салдарын анықтайды, Азаматтық Кодекстің 83 бабы – жауапкершілігі шектеулі қоғамның жарғылық капиталындағы үлесінің басқа тұлғаға көшуін, Азаматтық Кодекстің 100 бабы — өндірістік кооперативте мүшелікті тоқтатуды анықтайды. Бұл жағдайлар заңды тұлғалардың жеке ұйымдастырушылық – құқықтық нысандарына жататын нормативтік актілерде және заңдарда дамыған және нақтыланған.[5]

Бір жағдайларда сәйкес қоғамдағы, кооперативтегі не серіктестегі мұра қалдырушының орнын мұрагерлерге қолдауы мүмкін. Осылай, акционерлердің қоғамдағы акцияларды мұраға алған мұрагер тек акцияларға құқықты ғана алмайды, сонымен бірге осыдан шығатын барлық салдармен оның қатысушысы болады. Мұрагер, егер ол дауысты акцияларды мұраға алса, онда ол қоғамның директорлар кеңесінде не атқарушы органында мұра қалдырушыны автоматты түрде өзгерте алмайды.

Басқа серіктестіктерде, қоғамдарда және кооперативтерде мұрагерлерді серіктестікке, қоғамға не кооперативке алу туралы сұрақ шешілмейді ipsojure , яғни ол байланысты, біріншіден, заңда және құрылтай құжаттарында қарастырылған жағдайлардан; екіншіден, берілген заңды тұлғаның құрамына мүшелерді (қатысушыларды) қабылдауды өткізетін басқару органдарынан.

Осылай, толық серіктестік қатысушысының қайтыс болуы жағдайында оның мұрагері басқа қатысушылардың келісімімен ғана толық серіктестікке түсе алады (Азаматтық Кодекстің 78 бабының екі тармағы).

Толық серіктестікке немесе сенімдегі серіктестікке түспеген толық серіктестіктің мұрагерімен есептесулер Азаматтық Кодекстің 78 бабының 4 тармағына сәйкес жүргізіледі. Мұрагер Азаматтық Кодекстің 78 бабының 2 тармағында және 75 бабының 2 тармағында қарастырылған негіздер бойынша үшінші тұлғалар алдында серіктестік міндеттемелері бойынша жауапкершілікті ұстанады.

Сенімдегі серіктестіктегі салымшының қайтыс болуы жағдайында жинақ капиталындағы оның үлесі жалпы негіздерде мұра етіледі. Мұрагер сенімдегі серіктестіктегі салымшының орнын қолдауы мүмкін. Мұрагер жинақ капиталындағы өз үлесін шегінде серіктестік қызметімен байланысты шығындар тәуекелін ұсталады.

Жауапкершілігі шектеулі қоғамдарда жарғылық капиталдағы мұра қалдырушының үлесі оның мұрагерлеріне ауысады, егер қоғамның жарғысымен мұндай ауысу тек қоғамның басқа қатысушыларының келісімімен жіберілетіндігі қарастырылмаса. Үлестік мұрагерлерге ауысуына қоғам қатысушыларының бас тартуы кезінде, егер мұндай келісу қоғамның жарғысына сәйкес қажет болса, үлес қоғамға ауысады. Бұл кезде қоғам үлестің қоғамға ауысуы сәтінен бір жылдың барысында (егер аз мерзім жарғымен қарастырылмаса) қоғамның қайтыс болған мүшесінің мұрагерлеріне соңғы есеп беру кезеңіне қоғамның бухгалтерлік есебінің мәліметтері бойынша үлестің нақты құның төлеуге міндетті. Қоғамның таза активтерінің құны және оның жарғылық капиталының мөлшері арасындағы айырмашылық есебінен үлестің нақты құны төленеді. Егер мұндай айырмашылық жеткіліксіз болса, онда қоғам жетіспеуші салаға өзінің жарғылық капиталын азайтуға міндетті.

Өндірістік және тұтынушылық кооперативтерге қатысты айтып кетсек, онда мұрагер кооперативке қабылдануы мүмкін, егер кооператив жарғысымен басқаша қарастырылмаса. Өндірістік және тұтынушылық ауыл шаруашылық кооперативтерге әрекеті тарайтын ауыл шаруашылық кооперация туралы заңға сәйкес кооператив мүшесінің қайтыс болуы жағдайында оның мұрагерлері кооператив мүшелігіне қабылдануы мүмкін. Егер де мұрагерлер кооперативке қабылданбаса, онда кооперативтің қайтыс болған мүшесінің толық салымының құны оларға төленеді.

Мұрагерді сәйкес мүліктің иесі деп тану азаматтық-құқықтық негіздердің күшіне ол берілген кооперативке түсу құқығына ие.

Қалған мұрагерлерге ақшалармен өтемақы төленеді. Егер де орын әлі де сатып алынбаса және мұрагерлердің бірде – біреуі мұра қалдырушымен онымен қолданылмаса, онда кооперативке қабылдауға мұрагерлерге бас тартылуы мүмкін. Бұл жағдайда мұрагерлерге олардың үлесіне келетін мүліктің құны өтеледі.

“Қоғамдық бірлестіктер туралы” ҚР заңында мұрагерліктің сұрақтарына көңіл бөлінген. Көрсетілген бірлестіктер коммерциялық емес серіктестіктер не тұтынушылық кооперативтер нысанында құрылады. Бірлестіктер мүшелеріне жер учаскелері меншік, өмір бойы мұра етілетін иелік, тұрақты пайдаланатын, жал және шұғыл пайдалану құқығында тіркеледі. Азаматтық заңға сәйкес бірлестіктің мүшелері болып бірлестік мүшелерінің, сонымен бірге кәмелетке толмаған мұрегерлер болуы мүмкін. Жер учаскелерінде орналасқан құрылыстар азаматтық заңдылықпен қарастырылған жалпы негіздерде мұра етіледі. Азаматтардың меншігінде орналасқан жер учаскелері заң бойынша немесе өсиетнама бойынша, ал азаматтарға өмірлік мұра етілетін иелікті ұсыну тек заң бойынша мұра етіледі.

Егер тұрақты (мерзімсіз) пайдалану құқығында азаматтарға жер учаскелері берілсе, онда осы учаскелерде орналасқан құрылыстардың иелері болған мұрагерлерге мұра қалдырушының сол мөлшерінде және сол құқығында учаскелер тіркеледі. Бұл кезде мұрагерге өмірлік мұра етілетін иелікке жер учаскесіне қайта тіркеуді өткізуге немесе жердің нормативті бағасы бойынша оны меншікке сатып алуға құқық беріледі. Егер де жал немесе мерзімді пайдалану құқығында азаматтарға жер учаскелері берілсе, онда осы учаскелерде орналасқан құрылыстардың иелері болған мұрагерлерге мұра қалдырушының сол құқығында қалған мерзімге учаскелер тіркеледі. Бұл кезде мұрагерлерге учаскелері жекешелендіру құқығы беріледі.

Сол уақытта жер учаскелерінде орналасқан құрылыстардың иелері болған мұрагерлерге ол қандай құқыта мұра қалдырушыға берілсе, сол құқықта участокті тіркеуге немесе өмірлік мұра етілетін иелік ауқымында оны қайта тіркеуге және сатып алу не жекешелендіру жолымен участокқа меншік құқығын алуға жеткілікті кең мүмкіндіктер ұсынылады. Бірақ бұл жағдайларда жер учаскесіне құқық мұрагерлік құқық тәртібінде емес, яғни басқа негіздер бойынша мұрагерде туындайды.

Егер “коммерциялық емес ұйымдар туралы” заңның әсеріне түсетін коммерциялық емес серіктестіктің қатысушылары болып жеке тұлғалар табылса, онда құрылтайшылық құжаттармен қарастырылған тәртіпте мүшелік салымдердан басқа серіктестік меншігіне мұра қалдырушымен берілген серіктестік мүлігінің бөлігін алу құқығына олардың мұрагерлері ие, егер де мемлекеттік заңмен немесе құрылтайшылық құжаттармен өзгеше белгіленбесе. Бұл қорытынды коммерциялық емес ұйымдар туралы заңның сәйкес нормаларын талқылау жолымен жасалуы мүмкін, мұнда коммерциялық емес ұйым мүшелерінің серіктестіктен шығу және одан шығарылуы кезінде мүшелік салымдардан басқа олармен серіктестік меншігіне берілген серіктестік мүлігінің бөлігін алуға құқық танылады.

Фермер шаруашылығын мұра ету туралы, әсіресе жерді мұра ету туралы сұрақ өте қиын. Осы сұрақтарды шешуге тартылуы мүмкін құқықтық материал жеткілікті тапшы.

Шаруашылық мүшелерінің бірі немесе шаруашылықтың соңғы мүшесі қайтыс болуына тәуелсіз жалпы негіздерде фермер шаруашылығының мүлігінде мұра ету ашылады. Азаматтық Кодекстің 257 бабы шаруашылық мүшелерінің мүлігін жалпы бірлескен меншікке жатқызады. Фермер шаруашылығы туралы заң шаруашылық мүшелерінің мүлігін жалпы үлесті меншікке әлі де жатқызады, егер шаруашылық мүшелерінің бір дауысты шешімімен ол жалпы бірлескен меншіктің режиміне ауыстырылмаса, онда осы мүлік жалпы тәртіп бойынша шаруашылық мүшелерінің жалпы үлесті меншігін құрайды. Азаматтық Кодекстің 258 бабы фермер шаруашылығынан оның барлық мүшелерінің шығуына байланысты не басқа негіздер бойынша оны тоқтатуды ажыратады. Шаруашылықтың тоқтатылуы кезінде Азаматтық Кодексте белгіленген ережелер бойынша және жер зандылығына сәйкес жер учаскесі бөлінеді. Шаруашылықтан оның мүшелерінің бірінің шығуы кезінде жер учаскесі және өндіріс құралдары бөлінуге жатпайды. Шаруашылықтан шығушы жалпы мүліктегі оның үлесіне мөлшерлі ақшалай өтемақыны алуға құқылы.[6]

ҚР Жер Кодексі фермер шаруашылығын жүргізуші азаматтардың иелігінде және өмірлік иелігінде орналасқан жер учаскесін мұра етудің жағдайларын анықтайды. Осы шаруашылықтың басқа мүшелерімен келісу бойынша шаруашылық мүшелерінің біріне мұрагерлік бойынша жер учаскесі беріледі. Мұндайдың болмауында шаруашылықты жүргізуге ниет білдірген және квалификациялық талаптарға жауап беретін қайтыс болғанның мұрагерлерінің біріне беріледі. Жер учаскесімен мұра етудің артықшылықты ауқымы туралы даулар сотпен қарастырылады.

Интеллектуалды меншік туралы барлық заңдарда автордың мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарын мұра етуге заң шығарушылық әртүрлі жақындықтары байқалады. Егер мұра бойынша автордың мүліктік қулықтарының ауысуы күдік тудырмаса (біріншіден, шығармашылықты пайдалану үшін сыйақы алуға құқық), онда мұра бойынша ауысатын жеке мүліктік емес құқықтардың шеңбері заңдылықты жеткілікті тапшы қарастырылған.

Мұра бойынша ауысатын авторлық құқықтық өкілеттіктер ол авторға өмірлік жатуына не жатпауына тәуелсіз мұрагерлерге нақты мерзімге ауысады. Осы мерзімнің ұзақтығы және шектеу тәртібі әртүрлі. Осылай, заңмен қарастырылған шектердегі авторлық құқықавтордың қайтыс болу жылынан кейінгі жылдың 7 қаңтарынан есептелетін 50 жылға мұрагерлерге ауысады. Авторлықпен аралас құқықтардың мұрагерлеріне мұраны ашу сәтіне мерзімі өтпеген мерзімге көрсетілген құқықтар ауысады. Патент иесінің құқықтары мұрагерлерге тек патент әрекет етуінің қалған мерзіміне ғана ауысады.[7]

Енді мұраны ашу сәтінен оны мұрагерлермен қабылдауға дейін мұраның құқықтық жағдайына тоқталайық. Бұл мұраны жатушы (hereditas jacens) деп айту қабылданған. Осы уақыт аралығында ол кімге жатады, ал егер жатса, онда кімге? Жатушы мұра мұра қалдырушыға жатпайды, себебі ол тірі емес. Мұра берушінің қайтыс болуымен құқықты иеленудің қажетті алғышарты ретінде шығатын оның құқық қабілеттілігі тоқталды, құқықтың қабілетті субъекті болмай, субъективтік құқықтардың және міндеттердің ұстанушысы болу мүмкін емес. Жатушы мұра мұра етуге тартылған мұрагерлерге жататынын растауға болмайды. Мұрагерлерде мұраны ашу сәтінде мұраға құқық емес, яғни тек мұраны қабылдауға құқық қана туындайды. Егер де мұраға құқық мұраны ашу сәтінен бастап мұрагерлердің мұра етуіне арналса, онда мұраны қабылдау актісіне кері күшті берудің де қажеті жоқ.

Сондықтан мұраны ашу сәтінен бастап оны мұрагерлермен қабылдауға дейін мұра өзімен субъективтік емес құқықтардың және міндеттерін көрсететінін танудан басқа ештеңе қалмады. Бірақ мұндай жағдай қысқа мерзімді болып табылады. Ол мұрагерлермен қабылданбағанша немесе мемлекетке ауыспағанша созыла береді.

Мұраны ашу. Мұра азаматтың қайтыс болуымен ашылады. Өлім сәті адам ағзасында болған өлімнің фактісін мүмкіндік беретін өзгерістер туралы куәландырушы медико – биологиялық мәліметтер негізінде тіркеледі. Егер ағзаның тіршілік әрекеті жасанды демалу, қан айналымы аппараттарының көмегімен ұсталса, онда өлім әлі болмаған. Осы аппараттар сөндірілген соң және жүрек, өкпе және тағы басқа органдардың әрекетінің толық тоқтауы болғанда өлім келеді. Медико – биологиялық мәліметтер негізінде анықталған өлім фактісі загс органдарымен берілетін өлім туралы куәлікте куәландырылады.

Құқықтық салдар бойынша азаматтың өліміне хабар – ошарсыз жоқ азаматты сотпен өлі деп жариялау, сонымен қатар азамат өлімінің фактісін сотпен белгіленуі де теңестіріледі. Тірі азамат өлі деп жарияланса, ол өзінің құқықтық қабілеттілігін жоғалтпайды. Егер өлген азамат өлі деп жарияланса, онда ол өзінің құқықтық қабілеттілігін оны сотпен өлі деп жариялау сәтінен емес, яғни нақты өлім сәтінде жоғалтты. Мұраны ашу сәтінде мұрагерлік құқықтық қатынас туындайды. Сондықтан осы сәтті нақты тіркеудің мәнін қайта бағалау қиын.

Мұраны ашу уақыты болып мұра қалдырушының қайтыс болу күні танылады. Егер азамат хабар – ошарсыз жоқ сияқты өлі деп жарияланса, онда оның қайтыс болу күні болып соттың сәйкес шешімінің заңды күшіне еңген күні болып танылады.[8] 

Сот шешімінде тіркелген өлім күні және заңды күшіне сот шешімінің ену күні уақыт бойынша бір – бірінен алысқа қалып тұрады және мұраны ашу сәтінен есептелетін. Мұраны қабылдау үшін алты ай мерзімдегі шекте бір – бірінен орналасады. Сондықтан сәйкесжағдайларда сот шешімінде тіркелген азаматтың қайтыс болу күнінен емес, яғни сот шешімінің заңды күшіне ену сәтінен бастап көрсетілген мерзімді есептеу дұрыс. Егер мұраны қабылдау үшін мерзім өтіп кетсе, онда себепті салдар бойынша өткізілген сияқты оны ұзарту туралы сұрақты қою қажет, ал бұл мұрагерлік істерді ресімдеу кезінде сарсаңға салуға әкелуі мүмкін.

Заңда мұраны ашу уақыты болып мұра берушінің қайтыс болу күні танылады. Бір күнде, бірақ әртүрлі сағаттарда қайтыс болған тұлғалар бір уақытта қайтыс болғандар болып танылады және сондықтан бір – бірінің қайтыс болуынан кейін мұрагерлікке тартылмайды. Айтылған тұлғалар коммориенттер (commorientes – бір уақытта қайтыс болушылар) деп аталады. Сағаттармен және минуттармен есептелетін уақыттағы айырмашылық сол не бір күннің шегінде ол орынға ие болғанда, өлімнің сәтін анықтау кезінде назарға алынбайды.

Мұраны ашу орны болып мұра қалдырушының соңғы тұрғылықты орны табылады. Егер ол белгісіз болса, онда мұраны ашу орнв болып, мұраның немесе оның негізгі бөлігінің орналасу орны танылады. Егер де мұраның негізгі бөлігін тұрғын – үй немесе қозғалмайтын мүлік құраса, онда мұраны ашу орны болып бұл мүлік тіркелген орын танылады. Егер мұраның негізгі бөлігі қоғамның не серіктестіктің акцияларында не капитал үлесінде көрсетілсе, онда сәйкес заңды тұлғаның тіркелу орны бойынша мұра ашылады.

Мұраны ашу орнын анықтау маңызды тәжірибелік мәнге ие, себебі әсіресе осы орын бойынша мұрагерлікке тартылатын тұлғалардың шеңбері белгіленеді. Мұраны алу не одан бас тарту болады, мұрагерлік құқықтарды ресімдеу бойынша өзге әрекеттер жасалады.

Мұра қалдырушылар. Мұрагерлік құқықтағы негізгі адамдардың бірі болып мұра қалдырушы табылады. Мұрагерлік құқықтық қатынастардың субъектілері болып мұра қалдырушы және мұрагерлер табылады. Мұрагерлік құқықтық қатынас тек мұра қалдырушының қайтыс болуымен ғана туындайды.

Мұра қалдырушы болып жеке тұлға, шетел азаматы немесе аптрид (азаматтығы жоқ тұлға) болуы мүмкін.

Заң бойынша мұра ету кезінде мұра қалдырушы әрекет қабілетті және әрекет қабілетсіз болуы мүмкін. Өсиетнама бойынша мұра ету кезінде жағдай өзгеше. Себебі өсиетнама – бұл өлу жағдайына мұрамен иеленуге ниетті тұлғаның әрекетімен жасалатын келісім, көрсетілген келісімді жасау сәтінде мұра қалдырушы толық көлемде әрекет қабілетті болуы тиіс. Басқа әрекет қабілеттілігі бар тұлғалармен жалпы негіздерде некелесу жасына (Азаматтық Кодекстің 21 бабы 2 тармағы) дейін заңды тәртіпте некеге түскен адамдар толық әрекет қабілетті болады және өсиетнама тастай алады.

Ішінара әрекет қабілеттілігі бар (Азаматтық Кодекстің 26 бабы) және әрекет қабілеттілігі шектелген тұлғалар (Азаматтық Кодекстің 30 бабы) өсиетнаманы әрекет қабілеттілікке ие емес. Ашық аралық деп аталатын кезеңде әрекет қабілеттілігі жоқ тұлғалармен жасалған заңды күшке ие болмайды. Егер өсиетнаманы жасаған тұлға кейін әрекет қабілетсіздігі жоқ танылса, онда бұл өсиетнаманың заңды күшінде көрінбейді, себебі оны ол әрекет қабілеттілігі болған кезде жасады. Бұл уақытша, мұндай өсиетнама Азаматтық Кодекстің 177 бабымен қарастырылған негіздер бойынша шағымдалуы мүмкін.

Мұрагерлер. Заң бойынша мұрагерлердің шеңберін заң, ал өсиетнама бойыншамұрагерлер шеңберін — өсиетнама анықтайды. Егер мұра қалдырушы болып тек жеке тұлға болса, онда мұрагерлер болып жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, ҚР-ң субъектілері, шетел мемлекеттері және халықаралық ұйымдар болуы мүмкін. Басқаша айтқанда, мұра қалдырушылардың шеңберіне қарағанда, мұрагерлердің шеңбері елеулі кең. Бұл кезде әлеуметтік қалыптастырулар мұрагерлер болып танылады, егер олар мұраны ашу сәтінде болса. Тұлға оның туылуына дейін қорғалуға жататын мүдделері nasciturus, яғни әлі туылмаған деп аталады. Мұндай тұлғаның мүдделерін қорғау 1964 жылы Азаматтық Кодекстің 559 бабының 2 тармағында және 530 бапта қарастырылған. Бұл туылмаған баланың құқық субъектісі болып танылатындығын білдіре ме? Әрине жоқ, себебі оның мүдделері ол туылған жағдайда ғана ескеріледі.

Мұрагерлікке тартылатын тұлғалардың шеңберін көрсете, кім мұрадан бас тартылатынын, яғни лайықты емес мұрагерлер туралы айтып кету қажет (Азаматтық Кодекстің 531 бабы), Азаматтық Кодекстің 531 бабының 7 тармағында заң бойынша және өсиетнама бойынша мұрагерліктен шектетілген мұрагер туралы айтылады. Оларға өсиетнамада көрсетілген мұра қалдырушының соңғы еркіне қарсы және оның мұрагерлерінің біріне қарсы бағытталған өзінің заңға қайшы әрекеттерімен оларды мұрагарлер деп тануға қолдау көрсеткен тұлғалар жатады, егер де бұл жағдайлар сотпен расталса. ҚР-ң Жоғарғы Соты көрсетілген әрекеттер соттың қаулысымен белгіленуі тиіс екендігін анықтады.

Азаматтық Кодекстің 531 бабының 2 тармағында өсиетнама бойынша емес, яғни тек заң бойынша мұра етуден шеттетілетін тұлғалар тізімделеді. Ата – ана құқықтарынан айырылғандарға қатысты ата – аналар заң бойынша мұра етуден шеттетіледі. Бұл кезде ол мұраны алудан кейін сотпен расталуы мүмкін. Егер де мұра қалдырушы оны ұстауға алименттер төлеуден бас тартқан өз әкесін кешірсе және оның пайдасына өсиетнама жасаса, онда әкесі өсиетнама бойынша мұрагер ретіндегі мұрагерлікке тартылуы мүмкін. Бірақ заң бойынша басқа мұрагерлердің талабы бойынша ол өсиетнама жасалмаған мүліктің сол бөлігін мұраға алудан лайықсыз мұрагер ретінде шеттетілуі мүмкін.

Лайықсыз мұрагерлер туралы ереже міндетті үлес құқығына ие мұрагерлерге де тарайды (1964 жылғы Азаматтық Кодекстің 535 бабы).

Мұрагерлік құқықтық қатынас. Мұрагерлік құқықтық қатынас өз дамуында екі кезеңді өтеді. Мұраны алуға мұрагер (мұрагерлер) тартылатын кезде, мұра қалдырушының қайтыс болу сәтінен, мұраны ашу сәтінен бірінші кезең басталады. Мұраны алуға тартылған мұрагердің жағында бұл сәтте мұраны қабылдауға құқық туындайды. Бұл құқықтың мазмұны мұрагерге ұсынылған мұраны алу не одан бас тартуды қабылдау мүмкіндігіне келтіріледі. Мұраны қалдырушының қайтыс болуы туралы куәлікті мұрагерлерге загс, тұрғын – үй органдары мұра қалдырушының тұрғылықты орны туралы анықтама қағазын (№ 9 нысан бойынша анықтама қағазын) беруге, мұраны ашу орны бойынша нотариалды орган мұрагер мұраны қабылдайтындығы туралы мұрагердің арызын қабылдауға міндетті.

Бұл уақытта мұраны қабылдауға құқық мәнді өзіндік түрмен ерекшеленеді. Ол өзінің заңды табиғаты бойынша басқа құқықты қалыптастыруға әкелетін Gestaltungsrecht құқықтардың қатарына келтіріледі, бұл қандай да бір шекте оны құқықтық қабілеттілік элементтерімен жақындастырады. Өзінің дамуының берілген кезеңінде мұрагерлік құқықтық қатынас абсолютті құқықтық қатынастың түрі бойынша құрылады.

Мұраны алуға тартылған мұрагер үшін мұрагерлік құқықтық қатынас дамуының бірінші кезеңі мұраны қабылдауға құқық жүзеге асырылған сәтте аяқталады.

Егер мұрагер мұраны қабылдаса, онда мұрагер үшін мұрагерлік құқықтық қатынастың дамуындағы екінші кезең келеді. Мұрагерден мұраны қабылдау нәтижесінде мұраға құқық туындайды, ол мұрагерлік құрамына ненің кіретіндігіне байланысты өз кезегінде құқықтардың қатарына құлдырайды. Бұл сол не басқа затқа меншік құқығы және егер мұра қалдырушы міндеттемеде қарызгер болса, міндеттемелік құқық және жеке мүліктік емес құқық болуы мүмкін.

Егер де мұра етуге тартылған мұрагер мұрадан бас тартса, онда ол мұрагерлік құқықтық қатынастан шығады, ол үшін көрсетілген құқықтық қатынас өз дамуының екінші кезеңіне өтпейді. Бұл уақытта мұраны қабылдаудан мұрагердің бас тартуы құқықтық салдардың үлкен қатарына әкеледі. Мұрагерлік мүлік мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке ауысуы мүмкін.

Мұрагерлік құқықтық қатынастың құрамын осы құқықтық қатынас қалыптасып элементтер құрайды. Оған оның субъектілері, мазмұны және пәні (объект) жатады. Енді оларды талдауға тоқталайық. Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектілерінен бастайық. Оларға біріншіден мұрагерлікке тартылған мұрагерлер жатады. Мұра қалдырушының өзі мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектісі болып табылмайды, себебі ол тірі емес. Қайтыс болу сәтінде оның құқық қабілеттілігі және олмен бірге қандай да бір нақты құқықтық қатынаста оның субъекті болу мүмкіндігі де тоқтатылды.

Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектілік құрамы басқа да өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Мұндай өзгерістерді тудыратын заңды фактілер оқиғаларға және әрекеттерге жатқызылуы мүмкін. Бұл мұраны қабылдап алуға үлгірмеген мұрагердің қайтыс болуы және оның мұрадан бас тартуы. Әрекет қабілеттілігінің болуы не жартылай болуы немесе тіптен болмауына қарамастан өсиетнама бойынша және заң бойынша азаматтар мұрагерлікке тартылады. Шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар (апатридтер) ҚР-ң азаматтарымен жалпы негіздерде мұрагерлікке тартылады[9].

Заңды тұлғаларға қатысты айтып кетсек, олар тек өсиетнама бойынша ғана мұрагерлер болуы мүмкін. Бұл кезде мұрагерлер болып шетелдік заңды тұлғалар да болуы мүмкін. Мұрагерлікке заңды тұлғаны тарту үшін ол мұраны ашу күніне заңды тұлға болуы керек. Қазіргі уақытта діни ұйымдардың пайдасына өсиетнаманы жасау мүмкіндігі ешқандай күдік тудырмауы тиіс.

Өсиетнама – бір жақты келісім, оған келісім шын деп тану үшін заңмен қарастырылған барлық талаптар ұсынылады. Кәмелеттік жасқа толмаған, олмен алынған ақшаларға қатысты өсиетнама істей алмайды. Бұл уақытта жалпы негіздерде белгіленген тәртіпте 18 жасқа жетуге дейін некеге түскен тұлғалар өсиетнама жасауы мүмкін. Егер болашақта толық әрекет қабілетті болумен өсиетнама жасаған тұлға, ал кейін әрекет қабілетсіз болса, онда бұл жағдай өзімен өзі ертерек жасалған өсиетнаманың заңды күшіне әсер етпейді. Сонымен қатар көрсетілген тұлға ертерек жасалған өсиетнама өзгерту не одан бас тарту мүмкіндігінен айырылады.

Енді мұрагерлік құқықтық қатынастың келесі элементіне, яғни оның қатысушыларының құқықтары және міндеттері түсінілетін оның заңды құрамына тоқталайық. Оның бірінші мазмұнын мұраны қабылдауға мұрагердің құқығы және осы құқықты жүзеге асыруда барлық үшінші тұлғалардың кедергілерді жасатпау міндеті, сонымен қатар сәйкес тұлғалардың және органдардың көрсетілген құқықты жүзеге асыруға қажетті қолдауды мұрагерге көрсету міндеті құрайды. Мұраны қабылдаған мұрагерді мұраны қабылдауға құқықтың екінші кезеңінде мұрагерлікке құқық қалыптасады. Құқықтық мұрагерлік әмбебап сипатты ұстанғандықтан, мұраны қабылдаған мұрагерге мұра қалдырушының құқықтары және оның ауыртпалық міндеттері (мысалы, өзара міндеттемеде борышты төлеу бойынша) ауысады. Бұл арқылы мұраны қабылдау нәтижесінде мұрагер құқықтардың және міндеттердің ұстанушысы сияқты өзінің заңды табиғаты бойынша әртүрлі құқықтық қатынастардың қатысушысы болады. Ол басқа мұрагерлермен (мұраны бөлуге дейін), қаржы және салық органдарымен, қозғалмайтын мүлікке құқықтарды тіркеу бойынша органдармен құқықтық қатынастардан бас тартуы мүмкін.

Ақырында, құқықтық қатынастың қажетті элементіне оның объектісін (пәнін) жатқызу қабылданған. Мұрагерлік құқықтық қатынас мұрагерлік себебі бойынша туындайды. Сондықтан мұрагерлік құқықтық қатынастың, оның дамуының барлық сатыларында объектісі болып мұра табылатындығын айту оңай. Осы сұрақтың шешімі құқықтық қатынастың объектісі деп нені түсіну қажет екендігінен тәуелді. Осы әсер етуге қарауға қабілетті құқық қана адамдардың тәртібіне әсер ететіндігіне күдік болмауы тиіс. Өз кезегінде адамдардың тәртібі, сол немесе басқа қажеттіліктерді өтеу мақсаттарында материалдық және рухани игіліктерге әсер етеді. Адамдар осы игіліктерді құрады, түрін өзгертеді және оларды ауыстырады, оларды тұтынады, өздерінің қажеттіліктеріне оларды қосады. Мұрагерлік құқықтық қатынас дамуының барлық сатыларында құқық адамдардың тәртібіне әсер етеді. Бірінші сатыда – бұл мұраны қабылдау не одан бас тарту әрекеттері, екінші сатыда – мұрагерлік құқықтарды ресімдеу, мұраны бөлу, мұраны қабылдаудан шығатын міндеттерді орындау бойынша әрекеттер. Егер де мұрагерлік тіптен бомаса, онда көрсетілген әрекеттерді жасау мәнсіз болар еді. Айтылған негіздер бойынша мұрагерлік құқықтық қатынастың объектісі ретінде оның дамуының барлық сатыларында мұрагерлікті санауға болады.

Мұрагерлік құқықтың қағидалары. Азаматтық құқық және заңдылық саласының жеке бөлімінің бірі ретінде мұрагерлік құқықтың қағидаларына жатқызылуы мүмкін: әмбебап құқықтың мұрагерлік қағидасы; өсиетнама еркіндігінің қағидасы; мұра қалдырушының нақты және жоспарланатын еркіндігін есепке алу қағидасы; мұраны алу тартылған мұрагерлердегі таңдау бостандығының қағидасы; мұрагерлікке қатысты мұра қалдырушының, мұрагерлердің, өзге жеке және заңды тұлғалардың мүдделерін, құқықтық тәртіптін және адамгершіліктің негіздерін қорғау қағидасы; кімде-кімнің құқыққа қарсы немесе адамгершілігінсіз қол сұғушылықтарынан мұраның өзін қорғау қағидасы. Осы қағидалардың әрбіреуінің мазмұнын қысқаша ашуға тырысайық.

Әмбебап құқықтық мұрагерлік қағидасы мұра қалдырушы еркіндігінің (нақты не жоспарланатын) және мұрагер еркіндігінің арасында заңмен тікелей қарастырылған жағдайлардан басқа ешқандай дарынсыздық буындар болмауын білдіреді. Құқықтық мұрагерлік әмбебаптылығы мұраны қабылдау актісі барлық мұраға таралатындығын білдіреді. Мұраны шартпен немесе түсініктермен бөлшектеп қабылдауға болмайды. Мұраны қабылдау актісі мұрагер мұрагерліктің құрамына ненің кіретіндігін білмегеннің өзінде де мұрагерліктің барлығына тарайды. Осылай, мұрагер мұра қалдырушының банктік салымдары, оның акциялары не оның борыштық міндеттемелері туралы білмеуі мүмкін.

Мұрагер мұра қалдырушының құқықтық мұрагері тек оның құқықтарында ғана емес, сонымен қатар оның міндеттерінде шығуынан құқықтық мұрагерліктің әмбебаптығы өзінің толық көрінісін табады.

Шешуші бағытталудың қағидасы және азаматты – құқықтық реттеудің диспозитивтік қағидасы сияқты азаматтық құқыққа тән қағидалардың нақты көрінісі болып өсиетнама бостандығының қағидасы табылады. Ол мұра беруші қайтыс болу жағдайына өз қалауы бойынша өз мұрасымен қолдануы немесе тіптен олмен қолданбауды білдіреді. Ол азаматтық құқықтың әрбір субъектісіне өз мұрасын қалдыруы, мұрагерлер арасында қалауы бойынша мұраны бөлуі мүмкін. Өсиетнама бостандығының қағидасы өсиетнаманы жасау кезінде мұра қалдырушының еркіндігі бос қалыптасуы тиіс. «Азаматтардың бақшалы, бау-бақшалы, саяжайлы коммерциялық емес бірлестіктері туралы» ҚР заңында өсиетнама бостандығының қағидасы кездейсоқ шектеулерге ұшырады. Заңның 30 бабының күшіне азаматтардың меншігінде орналасқан бақшалы, бау-бақшалы және саяжай жер учаскелері заң бойынша және өсиетнама бойынша мұраланады. Ал егер көрсетілген учаскелер азаматтар өмірлік мұраланатын иелену құқығында берілсе, онда олар тек заң бойынша мұра етілуі мүмкін.

Өсиет бостандығының қағидасы тек заңда тікелей қарастырылған бір  жағдайда ғана шектелуі мүмкін. Мұра ету әлеуметтік қамсыздандыру қызметін орындйды, көрсетілген қызметтің әрекеті заң бойынша мұрагерлердің арасында мұра қалдырушы өсиетнама бостандығының қағидасына қарамастан кейбіреулерін мұрагерліктегі міндетті үлесінен айыра алмайтындығынан көрінеді. Оларға белгілі болғандай мұра қалдырушы тірі кезінде алименттеуге міндетті болған мұрагерлер жатады. Оларға міндетті үлесті тіркеу мәні бойынша көрсетілген тұлғаларды алименттеу мұра қалдырушының қайтыс болуынан кейін де жалғасады. Мұндай мұрагерлердің болуы кезінде мұрагерлік құқықтың басқа қағидасы – қажетті мұрагерлердің құқықтарын және мүдделерін қамтамасыз ету қағидасы әрекет ете бастауынан өсиетнама бостандығының қағидасы елеулі шектеулерге ұшырайды. Мұра қалдырушы өсиетнамада қажетті мұрагерлерді оларға келетін міндетті үлесінен тікелей не жанама айыра алмайды. Бұл үлес заң бойынша мұра ету кезінде қажетті мұрагерге келетін заңды үлестің нақты бөлігін құрайды. Мұндай мұрагерлердің ортасы қысқарады және олармен сақталып қойылатын сол үлестің мөлшері азаяды.

Келесі қағида – бұл мұра қалдырушының тек нақты емес, сонымен бір жоспарланатын еркіндігін есепке алу қағидасы. Осы қағиданың әрекеті біріншіден, заң бойынша мұрагерлердің ортасы қалай анықталуында көрінеді. Егер қалдырушы өсиетнама қалдырмаса не ол шын емес деп танылса, не мүліктің бөлігіне өсиет қалдырмаса, онда мұрагерлер заң бойынша мұрагерлікке тартылады. Мұрагерлік құқықта заң бойынша мұрагерлердің ортасы жобадан шыға отырып анықталған, яғни егер де мұра қалдырушы өз мұрасымен өзі басқарса, онда ол заң бойынша мұрагерлерге жатқызылғандардың біреуіне оны қалдырар еді. Мұнымен көбіне заң бойынша мұрагерлікке мұрагерлерді тартудың кезектілігін белгілеумен түсініледі: жұбайы, балалары, ата – аналары. Соның өзінде мұра қалдырушы өсиетнаманы құрап, ол үшін жағымсыз мұрагерлерді мұрагерлікке шақырудан қауіпсіздендіруі мүмкін. Мұра қалдырушы егер олмен тағайындалған мұрагер мұраны ашуға дейін қайтыс болса не одан бас тартса ол өсиетнамада бас мұрагерді көрсетуі мүмкін. Бірақ егер мұра қалдырушы мұны жасамаса, онда түсіп кеткен мұрагердің үлесі заң бойынша не өсиетнама бойынша мұрагерлікке тартылатын басқа тұлғаларға ауысады.

Мұрагерлік құқықтағы мүмкін бағытталушылық және диспозитивтік қағидалары таңдау бостандығы берілетін мұра қалдырушыларға және мұрагерлерге қатысты әрекет етеді. Олар мұраны қабылдауы мүмкін, бірақ одан бас тарта алмайды. Егер де мұрагерлер мұраны қабылдауға ниеттерін тікелей не жанама білдірмесе, онда олар одан бас тартты деп есептеледі. Бұл кезде мұрагерлердің еркіндігі еркін қалыптасуы және көрінуі керек. Егер бұл болмаса, онда мұрагердің қандай да бір еркін таңдауы туралы айтудың да қажеті жоқ. Мұрагердің еркіндік білдіруі мұраны қабылдауға не оны қабылдаудан бас тартуға бағытталуына тәуелсіз ол еркін болмаса, онда келісімдерді заңсыз деп танудың негіздері бойынша ол шын деп танылмауы мүмкін.

Мұрагерлік құқықтың аяқтаушы қағидалары кері сипат ұстанады, сондықтан олардың біреуі басқасына қатынасы бойынша жалпы болып табылады. Мұрагерлікке қатысты мұра қалдырушының, мұрагерлердің, өзге жеке және заңды тұлғалардың мүдделерін, құқықтық тәртіптің және адамгершіліктің негізін қорғау қағидасы және кімде – кімнің құқыққа не адамгершіліксіз қол сұғушылықтарынан мұраның өзін қорғау қағидасы туралы сөз айтылады. Бірінші қағида мәні бойынша өтпелі және мұра ету бойынша барлық қатынастарды өтеді. Мұра қалдырушының мүдделерін қорғау өсиетнама сырын сақтаумен, мұра қалдырушының нақты еркіне сәйкес өсиетнама мазмұнын талқылаумен, мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының барлық заңды міндетті бұйрықтарын орындаумен қамтамасыз етіледі. Мүдделері қорғалуға жататын өзге жеке және заңды тұлғаларында қатарында мұра қалдырушының қарызгерлердің сенімді басқарушыларды және тағы басқаларын айтып кету қажет. Ақырында мұрагерлік құқықтағы екінші қорғанушылық қағида өзіндік мәнге ие. Ол мұраның қорғалуын және олармен басқаруды, олмен байланысты шығындарды өтеуді, мұрагерлер арасында мүлікті бөлуді қамтамасыз ететін нормалардың жүйесінде жүзеге асады. Кейін мұрагерліктің құқық қағидаларының әрбіреуінің мазмұны сәйкес материалды баяндау жүйесін ескерімен дамытылады және нақтыланады.         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ . МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ.

 

2.1. Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке тарту тәртібі

        

. Заң бойынша мұра етуге жататын жалпы ережелердің санында екеуін айтып кету қажет: біріншіден, заң бойынша мұрагерлер ортасы заңда тәмәмдалған түрде анықталған; екіншіден, мұрагерлікке заң бойынша мұрагерлерді шақырудың кезектілігі белгіленген.

Қазіргі әрекет етуші заңдылықта заң бойынша екі кезек белгіленген. Бірінші кезекке балалар, ата – аналар, асыраушылар жатқызылған. Екінші кезекке қайтыс болғанның ағалары және апалары, оның атасы және әжесі.

Бірінші кезекті мұрагерлер болмағанда не ол мұрадан бас тартқан кезде заң бойынша мұра етуге екінші кезектегі мұрагерлер шақырылады.

Асырап алынғандардың және асыраушылардың мұрагерлік құқықтары балалардың және ата – аналарының мұрагерлік құқықтарына жақындастырылады.

Отбасы заңнамасы 137 бабының 3 және 4 тармақшаларында қарастырылған жағдайларда асырап алынған баланың оның ата – аналарының бірімен не қайтыс болған ата – ананың туыстарымен қатынастар сақталуы мүмкін.

Еңбек қабілеттілігі жоқ асыраудағы жан мұра қалдырушымен бірлесіп тұруы міндетті емес. Ақшалай аударымдар, тамақ және киім сауқаттары және т.б. түрінде жүйелі материалдық көмекте асыраудағы жан көрінуі мүмкін. Ақырында, заң бойынша мұрагерлерді мұрагерлікке тартудың жалпы тәртібінде белгіленді, яғни мұра қалдырушымен оның қайтыс болуына дейін бірлесіп тұрған заң бойынша мұрагерлер үйдің қарапайым заттарын мұраға алады. Сот тәжірибесі осы ережелерді қолдана, келесі жағдайлармен басшылық етеді.[10]

Біріншіден, мұра қалдырушымен бірлесіп құратын заң бойынша мұрагерлер, күнделікті тұрмыстық қажеттіліктер үшін осы заттарды оған хабарлап қолдануы тиіс.

Екіншіден, қарапайым тұрмыстық жағдайлардың заттарына қандай мүліктің жататындығы туралы мұрагерлер арасындағы дау сотпен істің нақты жағдайларын және жергілікті дәстүрді ескерумен шешіледі. Даудың себебі болған көркем, тарихи немесе басқа құнды зат туралы сұрақты анықтау үшін сот сараптаманы тағайындауы мүмкін. Шетел және революцияға дейін орыс суретшілерінің шығармалары әдемі заттарға, ал советтік-үй тұрмысының заттарына жатады. Осылай бір уақытта қара-ақ түспей теледидар үй тұрмысының заттарына, ал түсті әдемі заттарға жатқызылды.

Үшіншіден, мұра қалдырушымен заң бойынша мұрагер тұрса да, жәй үй заттары мұра қалдырушымен жалпы негіздерде мұра етілуі мүмкін.

Заңда қарастырылған жағдайлардан басқа заң бойынша мұра етуге тартылған мұаргерлер тең үлестегі мұрагерлер болып табылады, яғни мұра олардың арасында тең бөлінеді.

Заң бойынша мұрагерлер санына сонымен қатар көрсету құқығы бойынша мұра етуге шақырылатын мұрагерлер жатады. Мұрагерлікке көрсетілген мұрагерлерді шақыру тек заңда қарастырылған арнайы жағдайлардың болуы кезінде болады және мәнді өзіндік түрлігімен сипатталады.

Қазір әрекет етуші азаматтық заңдылық бойынша көрсету құқығы бойынша мұра етуге шақырылатын тұлғалардың ортасы шектеулі. Бұл өзінің ата-анасы, сәйкесінше мұра қалдырушының баласы не қызы қайтыс болғанда мұра қалдырушының мұрасын алатын немерелері және шөберелері. Бастапқыда мұра қалдырушының баласы, кейін мұра қалдырушының немересі, ал онан кейін мұра қалдырушының өзі қайтыс болды делік. Көрсету құқығы бойынша мұра етуге мұра қалдырушының шөбересі шақырылады.

Көрсету құқығы бойынша мұра етуге шақырылуы мүмкін немерелердің және шөберелердің болуы мұра қалдырушыны өзінің қалауы бойынша мұраны бөлу құқығынан айырмайды. Немерелер және шөберелер мұрадағы міндетті үлеске ие болмайды. Мұра қалдырушы  өсиетнама бойынша өзінің барлық мүлігін басқа тұлғаларға қалдыруы мүмкін. Мұрагер жағынан мұрадан немере не шөбере пайдасына бас тарту орынға ие болуы мүмкін, егер олар заң бойынша не өсиетнама боынша мұрагерлер болып табылса.

Осы жағдайды мысалдарда анықтайық. Мұра қалдырушыда заң бойынша мұрагерлер болып қызы және баласы табылады. Баласы мұра қалдырушыдан ерте қайтыс болды. Баласында екі балалары қалды. Мұра қалдырушы өсиетнама тастамай қайтыс болды. Мұра етуге мұра қалдырушының қызы және екі немересі шақырылады. 

Мұра қалдырушы өзінің барлық мұрасын қызға өсиеттесе, онда бұл жағдайда немерелер ешиеңе алмайды. Қызы жиендерінің пайдасына мұрадан бас тартуы мүмкін бе? Мүмкін, себебі олардың әкесі атасынан бұрын қайтыс болды, яғни көрсету құқығы бойынша мұра етуге немерелер шақырылуы мүмкін еді. Ал егер мұраны ашу апасы (мұра қалдырушының қызы) тек ағасының пайдасына ғана мұрадан бас тартуы мүмкін.

Әдістемелік мақсаттарда айтып кетсек, көрсету құқығы бойынша мұрагерлікті тағайындалған мұрагерді мұра етуге шақырудан және мұрагерлік трансмиссиядан айыру  қажет. Тағайындалған мұрагер – бұл егер негізгі тағайындалған мұрагер мұраны ашуға дейін қайтыс болған не мұраны ашудан кейін одан бас тартқан жағдайларда мұра қалдырушымен тағайындалған артық мұрагер. Негізгі мұрагердің осы екі жағдайларда кетуінде мұра етуге тағайындалған мұрагер шақырылады. Мұрагерлік трансмиссия кезінде (мұрагерлік құқықты мұра ету) мұраны ашудан кейін мұра етуге шақырылған мұрагер оны қабылдауға үлгермей қайтыс болады. Мұрадағы осы мұрагердің үлесін мұра етуге оның мұрагерлері шақырылады.

Қажетті мұрагерлер. Заң бойынша мұрагерлердің арасында мұра қалдырушы өсиетнамасының мазмұнынан тәуелсіз мұрадағы нақты үлесті сақтап қалатын мұрагерлердің ерекше категориясы бар. Бұл үлес міндетті деген атауға ие болды, себебі лайықсыз мұрагерлерден басқа қажетті мұрагерлер оны мұра ету құқығынан айырылмайды. Міндетті үлеске құықшы мұра қалдырушының кәмелеттік жасқа толмаған не еңбек қабілеттілігі жоқ балалары, сонымен қатар мұра қалдырушының еңбек қабілеттілігі жоқ жұбайы, ата-аналары (асыраушылары) және асыраудағы жан иеленеді. Міндетті үлес өзінің мөлшері бойынша қажетті мұрагерге келетін үлестің екіден үш бөлікті құрауы тиіс. Басқаша айтқанда, міндетті үлес заңды үлестің екіден үш бөлігін құрауы тиіс.

Қажетті мұрагердің міндетті үлесінің мөлшерін анықтауда жай үй жағдайы заттарының құнын да ескеру қажет. Сондықтан мұрагерге мұрадан бөлінетін міндетті үлестің мөлшерін анықтау кезінде олмен заң бойынша мұра ету тәртібінде алынған мүліктің құнын ескеру қажет.

Мұра қалдырушымен бірге оның апасы, ал одан бөлек — әйелі және екі баласы тұрады, кәмелеттік жасқа толған және толмаған. Мұра қалдырушы өзінің барлық мүлігін апасына өсиеттеді. Кәмелеттік жасқа толмаған баланың міндетті үлесін қалай есептеу керек? Себебі апасы егер де мұра қалдырушы өсиетнама тастамаса да, үй заттарын мұра етуге шақырылар еді.

Мұрагерлік мүліктегі кәмелеттік жасқа тоглмағанның міндетті үлесін анықтау кезінде тек мұра қалдырушының екі баласын және әйелін не үй заттарының құнында баласының үлесін анықтау кезінде баласын және анасын, ал қалған мүліктің құнында баласының үлесін анықтау кезінде мұра қалдырушының екі баласын және әйелін ескеру қажет пе? Кәмелеттік жасқа толмаған баласының міндетті үлесінің мөлшері келесідей: үй заттарының құнынан 1/3 және қалған мұрагерлік мүліктің құнынан 2/9.

Иесіз қалған мүлік. Соңғы жылдарда «иесіз қалған мүлік» түсінігі заңдылықта қолданылмайды. Мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өтетін мүлік туралы айтуды қалайды. Мұрагерлік құқық бойынша мүлік мемлекетке тек заң бойынша мұрагерге sui geheris сияқты емес, сонымен бірге өсиетнама бойынша мұрагерге де сияқты ауысуы мүмкін. Соның өзінде иесіз қалған мүлік заң бойынша мұрагерге сияқты мемлекетке көшеді. Осылай, қандай жағдайларда иесіз қалған сияқты мұрагерлік мүлік мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке ауысады?

Біріншіден, егер де мұра қалдырушыда не заң бойынша не өсиетнама бойынша мұрагерлер болмаса; екіншіден, егер де барлық мұрагерлер өсиет қалдырушымен мұрагерлік құқығынан айырылса; үшіншіден, егер де мұрагерлердің бірде-біреуі мұраны қабылдамаса; төртіншіден, егер де мұрагерлердің біреуі немесе барлық мұрагерлер мемлекет пайдасына бас тартса; бесіншіден, егер де заң бойынша мұрагерлердің болмауы кезінде мүліктің тек жарты бөлігі ғана өсиеттелсе, онда заң бойынша мүліктің қалған бөлігі мемлекетке ауысады.

Өсиетнама бойынша мұраның бөлігі мемлекетке ауысуы мүмкін, ал заң бойынша мұрагерлердің болмауы кезіндегі басқа бөлігі өсиеттелмей қалатын жағдайларда болуы мүмкін. Мұраның бұл бөлігі заң бойынша мемлекетке ауысады.

Заң бойынша мұралықта екі басты мәселе пайда болады: заң бойынша кім мұрагер болады, және заң бойынша мұрагерлер мұралыққа қандай ретпен шақырылады.

Мұралық өсиеттің ерікті принциптілік заңына сәйкес, өсиетпен өзгертілмейді, және оның бұзылмауы орын алады. Заң бойынша қажетті деп аталатын ғана мұрагерлерге мұралықта өсиет мазмұнына байланыссыз міндетті үлесі бар, мұрагерлерге ерекше ереже белгілеген[11]. Заң бойынша мұрагерлікке қатысы бар мына екі жайды атап өтуге болады.

Біріншіден, заңда мұрагерлер тобы заң бойынша жеткілікті анықталған. Екіншіден, мұрагерлікке заң бойынша мұрагерлерді кезекпен шақыру ережесі белгіленген.

Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде заң бойынша алты кезекке дейінгі мұрагерлер белгіленген.

Бірінші кезекте, заң  бойынша мұрагер болу құқығын тең үлеспен мұра қалдырушының балалары, соның ішінде ол қайтыс болғаннан кейін тірі туған  балалары, сондай-ақ мұра қалдырушының жұбайы мен ата-анасы алады.

Екінші кезекте, заң бойынша мұрагер болу құқығын тең үлеспен мұра қалдырушының ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-сіңілері, сондай-ақ оның әкесі жағынан да, анасы жағынан да атасы мен әжесі алады.[12]

Үшінші кезекте, заң бойынша мұрагер  болу құқығын тең үлеспен мұра қалдырушының туған немере ағалары мен апалары алады.

Төртінші кезекте, заң бойынша мұрагер болу құқығын мұра қалдырушының алтыншы атаға дейінгілерін қосқанда басқа туыстары алады, бұл ретте туыстық дәрежесі неғұрлым жақын туыстар туыстықтың неғұрлым алысырақ дәрежедегі туыстарын мұрагерліктен шеттетеді.

Бесінші кезекте, заң бойынша мұрагер болу құқығын, егер мұра қалдырушымен бір отбасында кемінде он жыл бірге тұрса, тең үлеспен оның туыстас аға-інілері, мен апа-сіңілері, өгей әкесі мен өгей шешесі алады.

Алтыншы кезекте, заң бойынша, мұрагер болу құқығын тең үлеспен мұра қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адамдар алады³.

Заң бойынша мұрагерлікке кейінгі кезекте тұрған мұрагерлер шақырылады егер алдағы кезектегі мұрагерлер болмағанда, не болмаса олардың мұраны қабыл алмағанында не алдағы кезекте тұрған барлық

мұрагерлердің өсиетте мұралық құқықтың тоқтап қалғанында⁴.

Ескере кету керек, мұралыққа шақырылған кезектегі барлық мұрагерлерге мұралық үлес, яғни өлгеннің адамның мүлкі біріңғай бөлінеді. Сондықтан егер де бірінші кезектің ең болмағанда бір мұрагері болса, екінші кезектің мұрагерлері ештеңе айта алмайды, яғни егер бірінші мұрагер мұралыққа қабылдаса, не болмаса өсиетпен мұралықтан айрылмаса.

Азаматтық кодекстің 1061 – бабының ережесін қарастыра келе кейбір түсініктерді ескере кетуіміз керек:

1. “Балалар” деген атауды мұра қалдырушының ұлдары мен қыздары деп түсіну керек, олардың тіркелген және тіркелмеген некеде туғаны, себебі, заң балалардың мүддесін қорғайды. “Некеден” тыс тұрған деп аталатын балалар шешеден кейін, тек әкелігі расталған жағдайда: не АХАЖ органдарын (”Қазақстан Республикасының отбасы және неке” заңына сәйкес, 46-бап) заңмен белгіленген жағдайда беріледі. Балалардың құқығына некенің расталуы әсер етпейді. Шынымен расталмаған некеде туған балалардың мұралық құқығы не болмаса екі жүз жетпіс күн ішінде некенің расталмағаны уақытта, рас некеде тұрып туған балалардың некесіне теңестіріледі.
2.  

• “Қазақстан Республикасының неке және отбасы” заңына сәйкес, “асырап алынған ұл, қыз” деп көрсетілген. Егер “асырап алушы” тек ерлі-зайыптының біреуі ғана болса, ал екіншісі не ата-ана, не асыраушысы болмаған жағдайда, баланы асырап алушы біріншісінен кейін мұралыққа ие болады, бірақ екіншісінен кейін емес.

  Ата-анасымен биологиялық заңды байланысынан айырылғандықтан асырап алынған балалар, біріншілер, екіншілерден не болмаса керісінше мұралыққа ие болмайды⁵. Бірақ ата-анасының қазасынан кейін асырап алынған балалар   өзінің ата-анасының қазасынан мұрагерлікке толық құқығы бар.

Өгей бала мен қыз өгей әке мен шешенің мұрагерлері бола алмайды, кейбір жағдайларда өгей әке мен шешенің тумаған ұл мен қыздан кейін мұра ала алмайтынындай, яғни олардың мұралыққа, еңбекке жарамсыз деп танылса.[13] Осындай түсініктеме СССР Жоғарғы сотының қаулысында 1966 ж. “мұралық істер жайлы сот практикасы туралы” жайында берілген.

3. Жұбай – бұл мұра қалдырушымен қаза кезінде некеде тіркеліп тұрған тұлға. Неке “Қазақстан Республиканың неке және отбасы” заңының 13- ші бабына сәйкес тіркелу керек. Фактілі неке қатынастар мұралық құқықтық қатынастарды тудырмайды.
4. “Ата-ана” деген атаудың мағынасын заң “ана” деп түсінеді, әрқашанда мұраға ие болатын және әкені тек кейбір жағдайда, оның анамен тіркелген некеде тұрған уақытында, не болмаса заң жүзінде әкелікті белгілегенде.[14]
5. Қайтыс болған адамның аға-қарындастары толық туыс болуы мүмкін егер олардың әке-шешесі жалпы болғанда, толық туыс емес те. Алыстан туыс болып келген аға-қарындастары заң бойынша мұрагерлікке шақырылмайды. Туыс аға-қарындастарының артынан бірі мұрагер бола алмайды.
6. Шеше жағынан үлкен кісілер да мұрагер бола алады, ал әке жағынан егер әке мен бала арасында құқықтық байланыс белгіленген болса⁶. Белгілі тұлғаларды мұрагерлікке шақыру үшін асырап алынғандарға негіз болуы үшін келесі жағдайлар қажет[15]:

•  

• Мұра қалдырушы қайтыс болғанға дейін кемінде бір жыл оның асырауында болған және онымен бірге тұрған еңбекке жарамсыз адамдар заң бойынша мұрагерлер қатарына жатады, яғни 55-ке толған әйелдерді, 60-қа толған ерлерді, I, II, III топтағы мүгедектерді, оларға қартайғанда пенсия, не болмаса мүгедектеріне байланысты, 16-ға толмағандарға, 18 жасқа толмаған оқушыларға тағайындалады.
•  

• Мұра қалдырушының қарамағындағы тұлғаны еңбекке жарамсыз деп тауып, не болмаса мұра қалдырушыдан өмір сүруге арналған көмек алады, стипендия, пенсия беретін көмек аздығына қарамастан қосымша болып келеді.
• Материалды көмек әрқашанда көрсетіледі. Сондықтанда эпизодтық, болмашы уақытылы бола бермейтін материалды көмек қарамақтағы тұлғаны мойындауға негіз болады. Асырап алынған не асыруында болған адамға көмек материалды түрде, ақшалай аудару, тамақ, заттай түрлерінде, асыруында болған адамға есеп шот ашып одан түскен пайызды алып отыру.
• Егер мұра қалдырушымен бірге тұрған-тұрмағандығына қарамастан, мұра қалдырушы қайтыс болғанға дейін кем дегенде бір жыл оның асырауында болса.

Әдеттегі үй-жиһаздары мен заттары мұра қалдырушы қазасына дейін бір жылдан азырақ бірге тұрған уақытта кезекке байланыссыз, яғни заң бойынша 1-ші не 2-ші кезектегі мұрагерге жата ма не болмаса жұмысқа жарамсыз және тиістілі мұра үлесінің үстіне тәуелсіз заң бойынша мұрагерге ауысады. Заң бойынша мұралыққа мұрагерді шақыру жалпы тәртіппен сүйене отырып қарастырғанда, мұра берушінің  мұрагермен қазасына дейін бір жылдан азырақтау уақытта бірге тұрғанда үй жиһаздарымен заттары олардың кезегіне байланыссыз және мұралық үлесін мұра етіп алады.[16]

Біріншіден, осы көрсетілген затты алуға үміткерлер мұраны берушімен бірге тұрып, осы затты күнделікті тұрмыста бірге қолдану қажет.

Екіншіден, мұрагерлер арасында қандай затты үй жиһаздарына енгізу туралы мәселе жергілікті жердің салтына сай, істің нақтылы жағдайын ескере отырып сотпен шешіледі.

Қоғамның әлеуметті де айқын бөлінуіне байланысты, көрсетілген заттардың болжамын анықтаған соң отбасының ауқаттылығын анықтау керек. Сондықтанда кітапхана (балалар дінінен басқа) қымбат тұратын аудио, видео (бейне) аппаратурасы, хрустальды ыдыстар т.б. заттар әдеттегі үй жиһаздары ретінде қаралады, жалпы мұралық затқа байланысты егерде осы заттармен күнделікті пайдаланылған болса. Көркемді, тарихи болып келетін құнды және антикварлық заттар үй жиһаздары, заттары болып есептелмейді. Ал егер бұларды үй жиһаздарына жатқызып, дау туса сот бұл мәселеге сот сараптамасын тағайындайды. Бір кезде ақ-қара бейнелі теледидарды үй ішіндегі заттарға жатқызатын, ал түрлі түстіні – сәнді  заттарға  үй  заттары  қатарына  жатқызады.

Үшіншіден,  әдеттегі  үй  заттары,  мұра   қалдырумен   қатар   заң  бойынша  тұрып  пайдаланған  болса,  мұра  берушімен  өсиет  болып  жалпы  негізде  қалуы  мүмкін.

ҚР-ның  Азаматтық  кодексінің 1069-бабында  бекітілген  мұраның  міндетті  үлеске  құқығы  бар  адамдар тізімі  берілген⁷.

Бұл  мұра  қалдырушының  кәмелетке  толмаған  немесе   еңбекке  жарамсыз балалар, жұбайы  мен  ата-анасы, өсиеттің  мазмұнына  қарамастан,  заң  бойынша  мұрагерлік  кезінде  олардың  әрқайсысына  тиесілі  болатын  үлестің кешінде  жартысын  мұраға  алады.

Өлген  адамнан  қалған  мүлік. Соңғы  жылдары  “өлген  адамнан  қалған  мүлік” заң  шығарушылар  қолданбайды.  Оны  құқық  бойынша  мемлекетке  көшетін  мүлік  деп,  мемлекеттік  мүлікке  ие  болу  құқығы  заң  бойынша  мұрагер  ретінде   немесе   өсиет  бойынша  мұрагер  бола  алады. Сонда  өлген  адамнан  қалған  мүлік  мемлекеттік  мүлікке  ие  болу  құқығы заң  бойынша  көшеді.  Енді   қай  жағдайларда  мемлекетке  мұралық иелікке  көшеді:

1. егер мұра қалдырушының  не  заң  не  өсиет  бойынша  мұрагерлері болмаса;
2. егер барлық мұрагерлер  өсиет  бойынша  мұралану  құқығын  айрылса;
3. егер барлық мұрагерлер  мұрадан  бас  тартса,  яғни  қабылдамаса;
4. егер мұрагерлердің барлығы  немесе   біреуі  мемлекеттің  пайдасына  мұрадан  мұрадан  бас  тартса;
5. егер мұра   қалдырушы  мұраның  бір  үлесін  мұрагерге  қалдырып, қалған   бөлігін  басқа  мұрагердің  болмауынан  мемлекетке  заң  бойынша  көшеді. [17]

Сонымен  қатар,  егер  мұрагерлердің  барлығы лайықсыз  деп  танылса,  онда  мемлекет  мұрагер  бола  алады.  Мемлекетке  көшкен  барлық  мұралардың іс-құжаттарына  әкімшілік- аумақтық  бірлікке  көшкен  мұралық  мүліктің  қаржы  бөлімінің   орындау  органы  жауапты  болады.

 

2.2. Өсиет бойынша мұрагерліктің маңызы.

 

Соңғы кезде мұрагерлік құқықтың маңызы өте зор. Азаматтарда нарық экономикасына байланысты соңғы кезде жеке меншіктің түрлері (тұрғын үйлер, жер учаскілері, әртүрлі бағалы қағаздар, пәтерлер) көбеюде. Олар өздері қайтыс болып кеткен жағдайда мүліктерінің тағдыры қалай шешіледі деген сұрақпен өсиетке әкеліп тіреледі.

Өсиетті әрекет қабілеті бар, 18 толған азамат қалдыра алады. Мұрагерлердің  құрамына мұра ашылғанда тірі болған азаматтар, іште қалған, бірақ тумаған мұрагер, заңды тұлға  және мемлекет кіреді.

Сонымен өсиет заңға қайшы келмей, мұрагерді тағайындаумен, мүлікті көрсетумен жасалады.Өсиеттің еркіндігі еңбекке жарамсыз әке-шешесіне, әйеліне, балдарына, кәмелетке толмаған балдарына, міндетті үлеске құқығы бар мұрагерлерге шектелмейді.Өсиет қалдырушы өсиетте басқа мұрагерді көрсетуге құқығы бар, егер  аталған мұрагер мұрадан бас тартса немесемұра ашылғанға дейін қайтыс болса, онда қосымша тағайындау жүзеге асырылады.                                              

Өсиеттік өкімге өсиеттен бас тарту, жүктеу және өсиетті орындаушылар жатады. Өсиеттен бас тартуда өсиет қалдырушы  өсиет бойынша мұрагерге бір немесе бірнеше тұлғаның пайдасына қандай да міндетті орындауды талап етеді. Өсиетсіз өсиеттен бас тарту заңды күші болмайды. Жүктеу- өсиет қалдырушы мұрагерден қандай да болмасын бір әрекетті жалпыға пайдалы мақсатты жүзеге асыруға  міндет етеді. Өсиет қалдырушы өсиетті орындауды өсиетте көрсетілген бір тұлғаға, мұрагерге немесе басқа бір тұлғаға  тапсыруы мүмкін.

Қайтыс болу жағдайына мүлікпен не азаматтың материалдық немесе материалдық емес игіліктерімен иелену актісі сияқты өсиетнама аяқталуы мүмкін.

Құқықтық салдарға жетуге арнайы бағытталған бір тұлғаның әрекетімен өсиетнама жасалады. Міне, сондықтан өсиетнама біржақты келісімдерге жатады. Бірақ барлық жағдайлар кезінде өсиетнама өкіл арқылы жасалмайды. Бірнеше тұлғалардың атынан бір өсиетнама жасалмайды. Өсиет қалдырушы өсиетнаманы жасау кезінде толық әрекет қабілетті болуы тиіс. Ол өзінің әрекеттеріне толық жауап беруі және олармен басшылық етуі тиіс.

Өсиетнаманы көбіне жедел келісімдерге жатқызады, себебі өсиетнаманы жасайтын жағдай мұра қалдырушының өлімі қашан да болмасын келеді. Бұл уақытта да мұра қалдырушы әрбір сәтте ерте жасалған өзгерте не оны жоя алады. Сондықтан бір жақты келісім сияқты өсиетнамаға уақытылының әйгілі элементі тән.

Жасалған өсиетнама өзімен қандай да бір мұрагерлік құқықтық қатынасты тудырмайды. Бұл кезде өсиетнама басқа заңды фактімен мұраны ашумен сәйкестенуде біріншілік заңды факт ретінде шығады және мұрагерлік құқықтық қатынастың пайда болуына әкеледі. Өсиетнама бойынша мұрагерлер мұра етуге шақырылады.

Өсиет мазмұны. Мұра қалдырушының еркіндігі кездейсоқ іске асырылуды алуы мүмкін. Ол өсиет барлық өзінің мұрагерлерін мұра ету құқығынан айыруы мүмкін және мұнымен шектелуі мүмкін. Ол өсиетнама бойынша өзінің барлық мүлігіне ие оның бөлігін заң бойынша мұрагерлер ортасына кіретін не кірмейтін әрбір тұлғаға беруі мүмкін, өсиетнамада көрсетілген мұрагерлер арасында мұраның бөлігін әрбір қатынаста бөлуі мүмкін.[18]

Мұра қалдырушының ажырамас құқығы ерте жасалған өсиетнаманы кез-келген сәтте өзгерту не оны жою нотариуске не нотариалдық әрекеттерді жасау жүктелген органға (лауазымды тұлғаға) сәйкес арыз беру жолымен өсиетнама ашылып тасталуы мүмкін. Бұл арқылы ерте жасалған өсиетнаманың күшін жою жаңа өсиетнаманы жасаумен не ерте жасалған өсиетнамаға өзгертулер енгізумен шығарылып салынбайды.

Мұра қалдырушы еркіндігін көрсету нысандарының коп түрлілігінде өсиетнама еркіндігінің қағидасы іске асырылады. Көрсетілген қағида жасалынатын нотариалдық әрекеттер құпиясын және өсиетнама куәлігінің құпиясын сақтаумен қамтамасыз етіледі. Өсиет жасау құпиясын және оның мазмұнының құпиясын жария етуге нотариустар және нотариалдық әрекеттерді жасауға өкілетті лауазымды тұлғалар заңмен белгіленген жауапкершілікті ұстанады. Мысалы, жеке нотариус нотариалдық қызметпен айналысуға лицензиядан айырылуы не нотариалды палатадан шығарылуы мүмкін. Сонымен бірге клиентке мүліктік зиянның орнын толтыру және моральдік зиянды өтеу міндеті оған жүктелуі мүмкін.

Азаматтық заңдылық және нотариат туралы заңдылық өсиет бостандығының қағидасын сақтауды мксималды қамтамасыз етуге бағытталған. Егер де мұра қалдырушыға өсиетнаманы жасау және өсиетнама мазмұнын құпияда қалдырылатыны кепілденбесе онда бұл мүмкін емес.

Өсиет нысаны. Өсиетнамада көрсетілген мұра қалдырушының еркіндігі заңмен талап етілетін нысанды болуы тиіс. Талап етілетін нысанды сақтамау өсиетнаманы шын емес деп тануға әкеледі. Бұл түсінікті, себебі өсиетнаманы жасау өсиет қалдырушының өзінің және өзге де қатысты тұлғалардың мүдделерін қозғайды.

Өсиет нотариуста расталуы үшін жалпы ережелерді жаза, заң шығарушы осыған өкілетті лауазымды тұлғалармен расталған өсиетнама нотариалдыққа теңестірілетін жағдайлардың ортасын анықтайды. Бірақ бұл жағдайларды да өсиетнама расталуының нысанын аяқтау өсиетнаманы жалған деп тануға әкеледі.

Мұра қалдырушының ерекше өсиеттік бұйрықтары. Бұларға жатқызылады: мұрагерді тағайындау; өсиетнамалы бас тарту; жүктеу; өсиетнаманы орындаушыны тағайындау. Енді осылардың әрқайсысына тоқталып кетелік.[19]

Өсиет сол не басқа әдіспен тек негізгі мұрагер не мұрагерлер ғана емес, сонымен бірге егерде мұраны ашуға дейін не мұраны ашудан кейін негізгі мұрагердің қайтыс болу жағдайына артық мұрагер тағайындалады. Мұрагердің тағайындалуы көрсету құқығы бойынша мұра етумен, мұрагерлік трансмиссиямен және мұрагерлік үлестердің өсуімен соқтығысады. Көрсету құқығы бойынша мұрагерлікпен мұрагерді тағайындаудың соқтығысуы туралы сұрақ мұраны ашуға дейін негізгі мұрагер қайтыс болған жағдайда туындауы мүмкін. Кім бұл жағдайда мұра етілуге шақырылады: мұра қалдырушының тағайындалған мұрагерлері не немерелері және шөберелері? Әрекет етуші заңдылық бойынша тек бір ғана жауап, ол – тағайындалған мұрагер. Мұрагерлік трансмиссиямен мұрагерді тағайындаудың соқтығысуы туралы таза сыртқы әсер тек мұраны ашудан кейін негізгі мұрагер қайтыс болғанда туындауы мүмкін. Бірінші жағдайда мұра етуге қалдырушымен тағайындалған мұрагер, екінші жағдайда – мұраны қабылдауға үлгермеген сол мұрагердің мұрагерлері шақырылады, яғни мұрагерлік трансмиссия болады.

Мұрагерлік үлестерді өсірумен мұрагерді тағайындаудың қатынасы егер де мұрадан бас тартқан негізгі мұрагерге мұрагер тағайындалса, онда мұрагерлік үлестерді өсіру болмайды. Мұра етуге тағайындалған мұрагер шақырылады.

Мұра қалдырушының ерекше өсиетнамалы бұйрықтарының санына өсиетнамалы бас тарту да жатады. Өсиеттік бас тарту кезінде мұра қалдырушы өсиетнама бойынша мұрагерге оның орындалуын талап ету құқығына ие бір немесе бірнеше тұлғалардың пайдасына қандай да бір міндеттің орындалуын жүктейді. Мойындамауды алушылар болып заң бойынша мұрагерлер санына кіретін және кірмейтін тұлғалар болуы мүмкін. Бұл арқылы мұрагер және мойындамауды алушы арасындағы легат күшіне қарызгер ретінде легатарий, ал борышкер ретінде мұрагер шығатын міндеттеме туындайды. Егер де легатты орындау жүктелген мұрагер мұраны ашуға дейін қайтыс болса не мұрадан бас тартса, онда легатты орындамау міндеті оның үлесін алған басқа мұрагерлерге ауысады.

Егер мұраны ашуға дейін легатарий қайтыс болса, онда өсиеттік бас тарту күшін жояды.

Мұраны ашуға дейін мұрагер қайтыс болған жағдайда легаттың өмірі легатарий ие болған құқық мазмұнына тәуелді.

Егер де айталық, тұрғын үй ауысатын мұрагерге мұра қалдырушы осы үймен не оның бөлігін өмірлік қолдануды бас тартуды қабылдаушыға беру міндетін жүктесе, онда мұраны ашудан кейін бас тартуды қабылдаушының қайтыс болуы өсиетнамалы бас тартуды тоқтатуға әкеледі. Берілген жағдайда бас тартуды қабылдаушы жағынан (habitatio) туындаған сервитут жеке сипат ұстанады және бас тартуды қабылдаушының қайтыс болуымен тоқтатылады.

Егер де бас тартуды қабылдаушы сотпен расталған құқыққа қарсы әрекеттердің жолымен оның пайдасына өсиетнамалы бас тарту жасалуына қолдау көрсетсе, онда оның оған құқығы жоқ. Мысалы, бас тартуды қабылдаушы жағынан күш көрсету нәтижесінде өсиетнамалы бас тарту жасалса.

Мұрагерге түсуші мұра қалдырушының қарыздарын шегерумен мұрагерге ауысқан мұрагерлік мүліктің нақты құны шегінде ғана өсиетнамалы бас тарту орындалуға жатады.

Мұра қалдырушының ерекше өсиетнамалы бұйрықтарына сонымен қатар жалпы қажетті мақсаттар үшін қандай да бір әрекеттерді жасау міндетін мұрагерге жүктеу жатады. Егер де бұл әрекеттер мүліктік сипатты ұстанса, онда жүктеуге легат туралы ережелер қолданылады. Бұл кезде туындайтын қиын сұрақ әсіресе қай тұлға мұрагерден сәйкес әрекеттерді жасауды талап етуін анықтаудан тұрады. мұндай тұлғаны анықтау жалпы пайдалы мақсаттың сипатына тәуелді. Бұл жергілікті өзін-өзі басқару органы және қоғамдық ұйысмдық болуы мүмкін. Мұра қалдырушының ерекше өсиетнамалы бұйрықтарына өсиетнаманы орындаушыны тағайындау жатады. Өсиетнаманы орындау өсиетнамада көрсетілген мұрагерлерге жүктеледі. Бұл уақытта мұрагер болып табылмайтын арнайы тұлғаға өсиетнаманы орындау жүктелуі мүмкін. Мұндай тұға өсиетнаманы орындаушы деп аталады. Бірақ бұл үшін орындаушының жазбаша келісімі талап етіледі.

Өсиетнаманы орындау үшін қажетті барлық әрекеттерді жасау құқығына өсиетнаманы орындаушы ие. Орындаушы 1964 ж. АК 545 бабы 3 тармағының күшіне сыйақы алмайды, бірақ мұра есебінен мұрагерлік мүлікті қорғау бойынша қажетті шығындарды өтеу құқығына ие. Өсиетнаманы орындау бойынша мұрагерлердің талабы бойынша орындаушы оларға есеп беруді ұсынуы мүмкін.

Мүлік сенімді басқаруды талап етеді ме және сенімді басқару келісім – шарты кіммен жасалуы мүмкін екендігі туралы сұрақ мұрагерлердің пікірін ескерумен өсиетнаманы  орындаушымен, нотариалды органдармен ал қажет болған жағдайларда қорғау және асырау органдарының бақылауымен шешілуі тиіс (егер де мұрагер әрекет қабілетсіз, жартылай не шектеулі әрекет қабілетті болса). [20]

Мұра қалдырушының ерекше өсиетнамалы бұйрықтарының санына оны жерлерге қатысты бұйрықтар да жатады. Мұра қалдырушы оны әдет-ғұрыптарды сақтаумен жерлеуді міндеттеуі мүмкін. Бұл міндеттер тек мұрагерлік мүліктің нақты құнында ғана орындалуға жатады.

Өсиетнаманың жарамсыздығы. Мұра қалдырушының өмірі кезінде өсиетнаманы жарамсыз деп тану туралы сұрақ туындамайды, себебі мұра қалдырушы әрқашан да ерте жасалған өсиетнаманы өзгерту не жаңа өсиетнаманы жасап оның күшін жою құқығына ие. Өсиетнама заңды сауатсыз жасалса және мұра қалдырушының жалған еркіндігін анықтау қиын болған жағдайда даулар туындауы мүмкін. Осы жағдайларда дауласушы жақтар өсиетнаманы талқылау жөніндегі арызбен сотқа үндеу жасауы мүмкін. Бұл бірақ жақтардың бірін өсиетнаманы жалған деп танудың талап ету құқығынан айырмайды. Дауды шешу кездейсоқ қиын болуы мүмкін. Мұндай істерге көбіне ақпарат құралдары қосылады.

Себебі өсиетнама – бұл біржақты келісім, оған негіздер болған кезде жалған не осыдан шығатын барлық салдармен таласқа жататын келісімдерге жатқызуға болады. Егер де өсиетнама Азаматтық Кодекстің 175 – 179 баптарында қарастырылған жағдайлардың болуы кезінде жасалса, онда ол таласқа түсетін болып танылады. Өкіл арқылы өсиетнама заңсыз болып табылады.

Өсиетнама жалған болуы мүмкін тек мысалы, ол міндетті үлеске құқығы бар мұрагердің құқығын бұзатын бөлікте. Өсиетнаманың шын не жалған екендігімен байланысты дауларды қарау кезінде өсиет қалдырушы еркіндігінің орындалуына ұмтылу қажет, егер де ол заң сәйкес келсе, ал оның қалыптасуы және көрінуі еркін боса.

Жалған келісімдер бойынша талаптың ескілік мерзімдері және осы мерзімдерді есептеу тәртібі Азаматтық Кодекстің  181 бабында анықталған. Азаматтық Кодекстің 181 бабының ережелері өсиетнаманың жалғандығы туралы талаптарға датарайды. Өсиетнама әлі орындалмаған жағдайларда заңға және мұра қалдырушының еркіне сәйкес мұраның өмірін анықтау үшін сот шешімінің мазмұны сәйкестендіріледі.

Азаматтың  ол  қайтыс  болған жағдайда  өзіне  тиесілі  мүлікке  билік  ету  жөнінде  өз  ықтиярын  білдіруі өсиет  болып  табылады.

Мұра  қалдырушы  тірі  кезінде  келешекте  қайтыс  болу факторын қарастыратын  күрделі  заңды  құралды  өсиет,  мұрагерлік  құқықтың  қатынасты  жалғастырады.

Өсиет  бойынша  мұрагерлік  регламентация  қарамастан,  онда  өсиет  туралы  түсінік  анықталмаған. Өркениетті  әдебиеттің  көбінде,  бір  жақты  келісім  деп  тараған,  өсиеттің  анықтамасы  ең  алдымен  өсиетте  қарастырылған,  өсиет  қалдырушының  тағайындалған  мұрагерлердің  арасында  мүлікті  бөлуге  бағытталған.  Серебровскийдің  айтуынша,  өсиет  бұл  қайтыс  болу  жағдайында  өсиет  қалдырушының  мүлікке  деген  бұйрығы⁸. Өсиет  заңмен  орнатылған  түрде  құрастырылады.

Өсиет  негізінен  қайтыс  болу  жағдайында  жасалады.  Бұл  өсиеттің   негізгі  сипаты  болып  табылады.  Өсиет  деген  термин екі   мағынада  қолдануы  мүмкін:[21]

• өсиет қалдырушының  қалауларын  көрсететін  құжатты  өсиет  деп  атайды;
• біржақты келісім  болып  келетін  өсиет  қалдырушының  қалау  акті  болып  табылады.

Сондықтан   өсиет  бір  жақты  келісім  қатарына  жатқызады.  Өсиеттің  жарамды  болуы  үшін  мұрагердің  өсиетті  жасау  кезінде  немесе  өсиет қалдырушының  өлу  кезінде  осы    мұрагер  ретінде  тағайындалуына  келісім  қажет емес.

Әдебиетте  өсиетті- азаматтың  ең  соңғы  қалуы  деп  қабылдаған. Бұл  атауы  шартты  болады.  Ол  өлімнен  едәуір  бұрын  қарастырылуы  мүмкін.  Сонымен  қатар  заң  бойынша  мұра  қалдырушыға  өсиетті  өзгертуге,  өсиетті болдырмауға және  жаңа  өсиетті  құрастыруға  құқығы  берілді. Ең  соңғы  құрастырылған  өсиетті  оның  алдында  тұрған  өсиетті  бір  бүтінмен  немесе  бір  үлесін  ғана  болдырмайды⁹. Бірақ  егер  өсиет  қалдырушы  өз  қалауын  заңды  түрде  өсиетте  білдірсе  және  де  өсиетін  жүзеге  асыруға  немесе  өзгерістерін  енгізбесе,  онда  ол  білдірген  қалауын  оның  қалауы  деп  сонау  керек,  қайтыс  болу  жағдайда  бұйрық  болады. Бірақ  бұл  уақытқа  дейін  өсиеттің  анықталған  құқықтық  зардаптар: жаңадан  құрастырылған  өсиет  өзінен  бірге  оның  алдында  құрастырылған  өсиеттің  өзгерісін  алуының  болуы  мүмкін. Ғылыми  әдебиетте өсиет  кейінге  қалдырылған  шарт  түрінде  жасалған  келісімдер  қатарына  жатқызады. Берілген  бекітуі  дұрыс  емес. Келісімде  кейінге  қалдырылған  шартта  баяндалған  құқығы  мен  міндетке  шарттың  басталу  кезінде  енеді.  Сонда  кейінге  қалдырылған  шарт екі  жақтың  тілегіне  тәуелді. Өсиет — тек  ғана  өсиет  қалдырушының  қайтыс  болу  жағдайда  ғана  істелмейді, берілген  айғақ  керекті  элемент  болғандықтан   және  кейінге  қалдырылған  шарт   түрінде  қаралуы  керек  емес.

9. Барщевский М.Ю. Наследственное право М. 1996, ст. 56

Өсиетті өсиет  қалдырушы  өзі  ғана  істеуі  мүмкін, өйткені  өсиет бұл — келісім. Ол  өсиет  қалдырушы  тұлға мен тікелей  байланысты. Ал  егер  өсиет  қалдырушы  сауатсыз  немесе  ақыл-ойы  кем  ауру  болса,  онда  оның орнына  жазбашының  көмегі  қолдануға  болады. Бірақ  та  өсиет  барлық  жағдайда  да  қандай  бір  кісі  арқылы  жасалуға  болмайды.  Жоғарыда  айтылғандай  өсиетті  құрастыру  кезінде  өсиет  қалдырушы қабілетті  болу  керек.  Ол  өз  іс-әрекетіне  есеп  және  оны  жүргізе  алу  керек. Егер  өсиет  қабілетті  адаммен  жасалынса,  бірақ  өз  іс-әрекетіне  есеп  бере  алмаса  немесе  оны  жүргізе  алмаса  онда  көрсетілген  жағдайға  сәйкес  өсиетті  жалған  деп   санайды. Өсиетті  қалдырушының  өнімі  ерте  немесе  кеш  келуіне  қарамастан  өсиет  құралады.  Сонымен  қатар  өсиет  қалдырушы  кез  келген  кезде  өсиетін  өзгертуге  немесе  болдырмауға  құқығы  бар. Сондықтан  өсиетке, яғни  бір  жақты  келісімге  шарт  белгісі  және  қатысты  өсиет  құрастыру  акті  өсиет  қалдырушының  қайтыс  болғанына  дейін  бір  жақты  және  қайтарымсыз  болмайды. Құрастырылған   өсиеттің  мазмұнына   қарамастан  ол  өзінен  өзі  ешқандай  құқықтық  қатынасты  тудырмайды.  Сонымен  қатар  өсиет  бастапқы  заңды  факт  ретінде  алға  шығады. Ол  басқа  заңды  фактпен  бірігу   негізінде  мұралық  құқық  қатынасын  пайда  болуына  өсиет  бойынша  мұрагерлер  мұраға  ие  болуға  әсер  етеді. Өсиет-келісім, яғни  өзінің  ақиқаттылығы  үшін  заңды  түрде  бекітілген  міндетті  бұзбау  керек. Қажетті форманы  бұру  арқасында  өсиет  жалған  болады. Бұны  өсиет  қалдырушының  қайтыс  болғаннан  кейін  орындалатын  өсиет  берілген  кемшіліктерді  жоюмен   түсіндіруге  болады. Ең  маңызды  өсиет  қалдырушының  қалуы  өсиетте  нақты, анық  және  бір  мағынада  айтылуы  керек. Сонымен  қатар  өсиетте  еш  қандай  жөндеу  және  осы  өсиеттің  құрастыруынан  кейін  оған  ешкімнің  қолы  тимейінше  толық   сенімді  болу  керек.  Жалпы  ереже  бойынша өсиет  нотариуста  расталуы  керек.  Сонымен  қатар  заң  шығарушы  өсиеттің  қол  астындағы  қызметкер  адамдары  растануы нотариатқа  теңестіріліп  анықтайды.

ҚР-ның 1997ж. 14-ші  шілдеден  бастап “нотариат  туралы” заңымен,  сонымен  қатар “нотариалдық іс-әрекет  жасау  тәртібі  туралы” инструкция  осы  нотариат  туралы  заң  шығарушыдан  басталып, қазіргі  кезде  өсиет  түрі  орнатылған. Өсиетті растау үшін  нотариаттық  іс-әрекетті 35 және 36-шы  бапқа  сәйкес ҚР-ның “нотариат  туралы” заңымен  нотариустан  басқа  аймақтық  органның  орындалатын  және  консульді  қызметті  атқаратын  қызметкерлері  іске  асыруға  тиіс.  Сонымен  қатар  нотариалды  түрде  расталған  құжатқа  мыналар  жатады: [22]

1. Ауруханалар да, санаторилерде және  басқа  да  емделу  профилактикалық  мекемелерде  емделуде  жатқандар, сонымен  қоса  мүгедек  пен  кәрі  адамдар  үйінде  тұратындардың  өсиеті  осы  мекемелердің  басты және   кезекші  дәрігері,  директоры арқылы  расталады.
2. Госпитальда, санаторияда және басқа  да  әскери-емдеу  мекемелерінде  емделуде  жатқан  әскери  қызметкердің  өсиеті  осы  мекемелердің  медициналық  бөлімдерінің  басқарушысы  мен  орынбасарлары,  жоғарғы  және  кезекші  дәрігермен  расталады.
3. Әскери қызметкерлердің өсиеті, әскери  бөлімдердің  дислокация  пунктарда,  мекемелердек,  әскери-оқу  орындарда  нотариус  және  осы  мекемелердің  басшылары  өсиетті  және  жұмыскерлер  мен  қызметкерлердің  шатрын  растайды.
4. Бостандықтан айыру орындарда отырған  азаматтардың  өсиеті, сол  мекемелердің  басшылары  растайды.
5. Теңіз кемелерінде немесе  ішкі  жүзу  кемелердегі  жүзу  уақытында  болған  азаматтардың  өсиеті, ҚР-ның  жалауы  қарамағында  жүзген  осы  кемелердің  капитандары  растайды.

“Нотариаттың   іс-әрекет  жасау  тәртібі  туралы”  инструкцияда  нотариус  қабілетті  азаматтардың  заң   шығарушы  мен   нотариусқа  жеке  қарамағына  беру  арқасында  құрастырылған  өсиетті  растауды  тіркейді,  және  нотариусқа  қаралған  адамдардың  азаматтылығына  мәні  берілген  жоқ.  Нотариустардың  тәжірибелік қызметте өсиетке растайды. Жоғалған азаматтардың қабілеттілігін қалай анықтауға болады, деген сұрақ туындайды. Әдетте сотпен қабілетсіз болып танылған азаматтар, өзін адам ретінде ұстайды. Сонымен қатар нотариустар егер қабілетті адамдар алкогольді немесе наркотикалық  мас  болған   жағдайда  өсиетін  растауға,  яғни  жалпы  ережелер  бойынша  қабілетті  адамдардың  келісімін  растаудан  міндетті  түрде  бас  тартады.  Бірнеше  адамның  немесе  өнім  арқылы  өсиетті  растауға  болмайтыны  өсиеттің  жеке  сипатымен  алдын ала  қарастырады. Өсиет  жазбаша  түрде  жасалып,  оның жасаған   уақытын  немесе  жері  мен  өсиет  қалдырушының  өзінің  қолын   қою  керек.  Осы  ережеге  жатпайтын  бір  ерекшелік  бар: егер  азаматтың  физикалық  кемтарлықтар   болуы,  ауру  немесе  басқа  да  қандай  да  бір  себептен  өз  қолын  қоя алмаған  жағдайда,  оның  орнына  натариустың  қатысуымен  басқа  азамат  өсиетке  қол  қойып, оның  қойылу  себептерін  көрсетеді.  Сонымен  бірге  егер  мұра  қалдырушының  тілегімен  өсиет  құрастырылу  кезінде  мұрагерлер қатысуы  мүмкін. Алматы  қалалық  соттың  азаматтық  істер  бойынша алқалық  соттың   тәжірибесінен  мысал  келтірейін.  Калинин  В.Л.  деген  азамат  өзінің  талабымен    Юрченко В.И.  деген  азаматқа  өсиеттің  жалған  екенін   айтады. 1955 ж. 22-қазанда Калининнің  әжесі  Крючкова  А.П  қайтыс  болады. Бір  бөлмелі  пәтер  мұралық  болады. Калинин  заң  бойынша  жалғыз  мұрагер  болып  табылады. Алматының  аймақ  нотариалдық  конторасында  алыс  туыстық  Юрченко В.Н  атына  өсиет  бар  екенін  Калинин  кейін  біледі. Әжесі  тірі  кезінде  Юрченко  нотариусқа  апарғанын  айтады. Бірақ  көзінің  көрмеу  салдарынан  қандай  құжатқа  қол  қойғанын  білмейді. Алматы  қаласының  аймақтық  соттың  шешуі  бойынша  26.06.96 жылдан  берілген  іс  Калининнің  талабын   растаудан  бас  тартты.  Бірақ  қаланың Алматы  соты, істі  жалпы  түрде  қарастырғанда, аймақтық  Алматы сотының  шешуін  болдырмай,  істі  жаңадан  қарастырды.  Оның  себебі  аймақтың  Алматы  соты  бірі  істің  мұқият  және  жан-жақты  зерттеу  ісі  анықталды. 77-жасындағы  кісі  көру  бойынша  мүгедек  өзі  оқу  мен   жазу  алуан  туралы  сұрақ  туындады.  Сонымен  қатар  Юрченко  өсиет  қарастыру  кезінде  қатысқаны, ал  бұл  заңға  қарсы  болып  тұр.

Өсиетті  растау  кезінде  мұралық  мүлікке  құны  барын  дәлелдейтін  құжат  қажетсіз.  Нотариустың  қол  қойылған  өсиеті  нотариустың  расталуына  қарасты. Ал  бұл  заңды  күшке  ие  болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ. МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ,

РӘСІМДЕУ ЖӘНЕ ҚОРҒАУ.

 

3.1. Мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыру.

 

Мұраны ашу сәтінде мұрагерлік құқықтық қатынас туындайды. Оның заңды мазмұнын заң бойынша не өсиетнама бойынша мұраны қабылдауға немесе одан бас тартуға шақырылған мұрагердің құқығы құрайда. Осыдан басқа осыған заңмен немесе мұра қалдырушымен өкілетті тұлғаларға осы құқықты жүзеге асыруда мұрагерге қолдау көрсету міндеті жүктеледі. Бұл тұрғылықты орны, жұмыс, оқу, әскери қызметті өту орны бойынша лауазымды тұлғалар, әлеуметтік қорғау органдарының лауазымда тұлғалары, нотариустар, өсиетнаманы орындаушылар және т.б болуы мүмкін.

Мұраны қабылдауға құқық субъективтік азаматтық құқық болып табылады, оның мазмұны мұрагерге тіркелген мұраны қабылдау не одан бас тартудың баламалы мүмкіндігіне келтіріледі. Мұраны қабылдау актісі әмбебап сипат ұстанады. Ол барлық мұрагерлік мүлікке (барлық мұраға) тарайды. Егер мұра әр түрлі орандарда орналасса, онда мұраны ашу орны бойынша мұраны қабалдайды. Мұрагер бұл арқылы барлық басқа жерлердегі мұраны қабылдайды. Мұраны қабылдап мұрагер мұраның құрамына не кіретінің де білмеуі мүмкін.

Мұраны қабылдау актісі сипат ұстанады. Шарттармен не түсініктермен мұраны қабылдауға жол берілмейді. Мұра толық қабылдануы тиіс, оның жарты бөлігін қабылдауға болмайды.

Мұраны қабылдау актісіне кері күш беріледі. Мұрагермен қабылданған мұра мұраны ашу сәтінен бастап оған тиесілі болып есептеледі.

Мұрагермен мұраны қабылдау үшін мұраны ашу сәтінен бастап есептелетін ай – айлық мерзім заңда белгіленген. Егер мұрагер көрсетілген мерзімде мұран ықабылдамаса, мұраны қабылдауға құқықты жоғалтады.

Соңғы уақытта осы көз қарасты А.П.Сергеев күдікке қойды. Мұраны қабылдауға мерзімнің аяқталуы құқықтың өзінің тоқталуына әкелетіндігін таласқа түсірмей, ол құқықтың болу мерзімін және бұлтару мерзімдерін ажыратуды ұсынады. Олардың арасында ортақ болып, олардың екуі де құқықты жүзеге асыру мерзімдеріне жатады, олардың барысында құқық жүзеге асырылуы мүмкін. Егер құқықтардың болу мерзімдері олардың жағымды ұзақтылығын анықтаса, онда бұлтару мерзімдері өзінің тағайындалуымен оларды жүзеге асырмау және тиесілісіз жүзеге асыру жағдайында   құқықтарды уақытынан бұрын тоқтатуға ие екендігінен осы екі мерзімдердің айырмашылығын А.П.Сергеев көрсеткен мұраны қабылдауға мерзімді А.П.Сергеев құқықтың болу мерзімдеріне жатқызады, көрсетілген мерзімге ескілік мерзімдерінің тоқтатылуы, үзілісі және қайта қалпына келтірілуі туралы заңның ережелері таралмайды. Бұл уақытта мұраны қабылдауға мерзім егер де ол мұрагермен себепті салдар бойынша өткізіліп кетсе, онда ол сотпен ұзартылуы мүмкін.

Мұрагер көрсетілген мерзімнің аяқталуынан кейін сотқа үндеу жасамай-ақ қабылдауы мүмкін, егер де бұған мұраны қабылдаған қалған мұрагерлер келіссе. Бірақ егер мұрагер мұраны қабылдауға мерзімді өткізіп алса, онда сот осы мерзімді ұзартуына не мерзімді өткізумен мұраны қабылдауға басқа мұрагерлердің келісуіне қарамастан, мұрагер оған келетін мұрагерлік үлестен тек табиғи нысанда сақталған мүлікті, сонымен қатар мүлікті өткізуден алынған ақша қаражаттарын ғана алады.

Мұраны ашу сәтінен бастап шақырылатын мұрагерлерден басқа мұрагерлер мұрагерлікке кейін де шақырылу мүмкін.

Мұрагерлік трансмиссия туралы ережелер 1964 жылы АК 548 бабында тіркелген. Мұрагерлік шақырылған мұрагер заңмен белгіленген мерзімде мұраны қабылдауы (не қабылдамауы) мүмкін. Егер мұрагер мұраны қабылдаса, онда мұраны қабылдауға құқық осы мұрагерлік үлестегі мұрагерге жататын бөлімше мұраға құқыққа ауысады. Бірақ мұра мұрагермен қабылданбауы мүмкін. Бірақ мұрагер мұраны ашудан кейін оны  белгіленген мерзімде қабылдауға үлгірмей қайтыс болған  жағдайда да мұрагермен мұра қабылданбауы мүмкін. Себебі мұрагер мұраны қабылдап не одан бас тарта үлгірмеді, ол қайтыс болу сәтіне (мұрагер) жүзеге асыруға үлгірмеген мұраны қабылдау құқығына ие болды. Мұрагерлеріне ол жүзеге асыруға үлгірмеген құқықтың және мұраны қабылдауға құқықтың ауысуы аталады.

Бұл уақытта мұраны қабылдауға құқықты мұра ету өзінің ерекшеліктеріне ие, біріншіден, мұраны қабылдауға құқық мұра қалдырушының қайтыс болу кезіне аяқталмаған мерзімде жүзеге асырылуы мүмкін, онда бұл уақытта қалған мұрагерлікті қабылдау үшін мұра қалдырушының қайтыс болу кезінен есептелетін алты айлық мерзім белгіленген мұраға құқықты қабылдауға мерзім өтіп кетуі мүмкін, ал мұраның қалған бөлігін қабылдауға мерзім өтіп кетпеуі мүмкін. Егер бұл болса, онда мұраны қабылдауға құқық таралатын мұрагерлік үлес, ал оны қабылдау мерзімі өтіп кетсе бірінші қайтыс болған мұра қалдырушы мұрагерлерінің үлестеріне өседі не мемлекетке ауысуы мүмкін.

Екіншіден, осы үлесті бастапқыда қайтыс болған мұра қалдырушының қарызшылары өндіріп алуы мүмкін, ал мұраны қабылдап алуға үлгірмей қайтыс болған мұрагер мұрасының қалған бөлігі осы қарызгерлердің тарапынан алудан бос. Оған тек оның  қарызгерлері назар аударуы мүмкін, соңғы мұра қалдырушының қарызгерлері олармен бастапқы мұра қалдырушының  қарызгерлерін қанағаттандырған соң ғана үлесті өндіріп алады.

Мұрадан бас тарту. Мұраны ашу сәтінде мұрагерде туындайтын құқықтық мазмұнымен тек мұраны қабылдау мүмкіндігі ғана емес, сонымен қатар одан бас тарту мүмкіндігі де қамтылады. Мұрагерге кепілденген мүмкіндіктердің бірі ретінде мұрадан бас тарту 1964 ж. АК 550 бабында реттелген біріншіден мұрадан бас тарту мұраны қабылдау сияқты алты айлық мерзімде болуы мүмкін. Бұл кезде мұрагер сол мұра қалдырушының өсиетнамасы бойынша не заң бойынша басқа мұрагерлердің пайдасына мұрадан бас тартуы мүмкін.

Айтылған бірақ берілген жағдайда шарт бойынша мұраны қабылдау орынға ие екендігін білдірмейді. Мұрагер мұрадан бас тартады, оны қабылдамайды, бас тартуды түсініктермен шығарып салмайды. Егер мұрадан анық пайдасына бас тартылған тұлға өз кезінде мұрадан бас тартса, онда мұрадан бастапқыда бас тартқан мұрагер өзінің бас тартуын кері ала алмайды – ол ойыннан шықты. Бұл жағдайда қабылдаудан бас тарту  болған мұраның өмірі мұрагерлік  құқықтың жалпы ережелері бойынша шешіледі. Әсіресе, мұрагерлік үлестерді өсіру, мемлекетке қайтарымсыз ретінде мұраның ауысуы туралы нормалар қолданылуы мүмкін.

Бұл арқылы, мұраны қабылдау актісі сияқты мұрадан бас тарту қайтарымсыз сипат ұстанады. Егер мұрагер мұраны қабылдау туралынемесе мұраға құқық туралы куәлікті беру туралы арызды нотариалдық контораға берсе, онда мұрадан бас тартуға болмайды.

1964 жылы АК 550 бабы мұрадан бас тартудың бір әдісін – мұраны ашу орны бойынша нотариалдық контораға мұрадан бас тарту жөніндегі арызды мұрагермен беруді ғана тіркеді.

Түсіп кеткен мұрагердің мұрасындағы үлесі сол мұра қалдырушының басқа мұрагерлерінің үлестеріне түссе, онда мұрагерлік үлестерді өсіру туралы айтады. Заңға сәйкес мұрагерлік үлестерді өсіру екі жағдайларда орынға ие болады: біріншіден, егер мұра қалдырушы өсиетнамада  мұра ету құқығынан мұрагерді айырса; екіншіден, егер мұра ету шақырылған мұрагер мұрадан бас тартса.

Мұрагер лайықсыз ретінде мұрадан шеттетілген кезде мұрагерлік үлестерді өсіру орынға ие болуы мүмкін. Бұл уақытта мұрагерлік үлестерді өсіру болмайды, егер де түсіп кеткен мұрагерге басқа мұрагер тағайындалса бұл жағдайда түсіп кеткен мұрагердің үлесі тағайындалған мұрагерге ауысады.

Егер де мұрагерлердің бірі заң бойынша не мұра қалдырушымен мұра ету құқығынан айырылса не мұрадан бас тартса, онда мұрагерлік үлестерді өсіру орынға ие. Егер мұра қалдырушы мүлікті ешкімге өсиеттемесе, онда түсіп кеткен мұрагердің үлесі мұра етуге шақырылған заң бойынша мұрагерлерге түседі және олардың арасында тең бөлінеді.

Егер мүліктің бөлігі өсиеттелсе, онда түсіп кеткен мұрагердің үлесі, егер де ол мұрадан айырылса, өсиеттелген мүлік өсиетнама бойынша мұрагерлер арасында бөлінеді, ал өсиеттелмеген мүліктің бөлігі заң бойынша мұрагерлердің арасында бөлінеді.

Заң бойынша мұрагер оған мүліктің бөлігі өсиеттелсе де, мұрадан бас тартуы мүмкін, оған өсиеттелген мүліктің бөлігі өсиетнама бойынша басқа мұрагерлерге, ал заң бойынша мұрагер ретінде құқығы бллған мүліктің бөлігі басқа мұрагерлерге ауысады. Егер де мүліктің өсиеттелген бөлігін мұраға алудан заң бойынша мұрагерлерге жатпайтын мұрагер бас тартса, онда үлестерді өсіру тек мүліктің өсиеттелген бөлігінде ғана болады және өсиеттелмеген  бөлікке тиіспейді, себебі мұрадан бас тартқан мұрагердің оған ешқандай қатынасы жоқ.

Мұраны бөлу. Әмбебап құқықты қабылдау объектісі ретінде мұрагерлік көлем мұраны ашу сәтінде оның құрамына қандай құқықтар және міндеттер кіретініне тәуелсіз заңды түрде біртұтас кешен ретінде шығады. мұра етуге бір мұрагер шақырылса, онда мұраны бөлу туралы сұрақ туындайды, себебі оны бөлуге болатын тұлғалар жоқ. Кейде мұраға не жататындығы, не жатпайтындығы туралы сұрақ туындайды, бірақ бұл мұраны бөлумен тікелей байланысты емес. Әсіресе жиналған мүлікпен бірге жұбайының үлесін анықтау қажет, себебі осы үлеске мұра тіптен ашылмайды. Егер ерлі-зайыптылар неке кезеңінде олардың әрқайсысымен әрбір негіздер бойынша мүлікке және бөлек меншікке режимде таратқан некелік келісім – шарт жасаса, онда мұра қайтыс болған жұбайының некеге дейінгі мүлігіне  және олмен неке кезеңінде алынған мүлікке ашылады. Бірақ көп жағдайларда неке кезеңінде бірге жиналған мүлікке қатысты заңды құқықтық режим сақталады, яғни ол ерлі – зайыптылардың жалпы меншігіне жатады. Бұл жағдайларда тек осы мүліктегі қайтыс болған зайыбының үлесіне ғана мұра ашылады.

Мұраны бөлу кезінде ескеретін жәйт, заң бойынша мұрагерлердің мұрагерлік үлестері тең блып табылады. Егер мұраның құрамына арнайы кітапхана кірсе, осы кітапхананы жинаған әкесімен бір облыста баласы жұмыс жасаса, онда әкесі қайтыс болған соң кітапхананы баласына беру қажет.

Мұраны қабылдаған мұрагерлердің келісімдері бойынша олардың үлестеріне сәйкес мүлікті бөлу жүргізіледі. Келісімге жетпеуде мұрагерлік мүлікті бөлу сотпен жүргізіледі.

Егер  бірнеше жалдаушылар пәтерді жекешелендірсе, онда пәтерге меншік құқығы олардың әрқайсысында пайда болады. Меншік иелерінің бірінің қайтыс болу жағдайында мұрагерлер оның үлесін мұра етуге құқылы.

ҚР-ның  Азаматтық   кодексінің 1048-бабаында  айтылған:  өсиет  қалдырушы  өсиетте  көрсетілген  мұрагер  мұра  ашылғанға  дейін  қайтыс  болған,  оны  қабылдамаған  не  одан  бас  тартқан  немесе  осы  Кодекстің  1045-бабындағы  тәртіппен  лайықсыз  мұрагер  ретінде  мұрагерліктен  шеттетілген   жағдайда,  сондай-ақ  мұрагер  мұра    қалдырушының  заңды   талаптарын  өсиет   бойынша  орындамаған  жағдайда,  басқа  мұрагер  тағайындай  алады.  Өсиет  қалдырушы  өсиеттің  еркін  принципке  сәйкес  мұрагер  болмаймын  деген  адамды  мұрагер  етіп  немесе  қандай  да  бір  адамды   мұрадан   айыру  құқығы  бар. Ғылыми әдебиетінде  мұрагерлерді  тағайындау  келесі  жағдайда  орын  алатын  туралы  ережеде  қолдану  көзқарасы бар:

1. Егер негізгі мұрагер  мұраны  ашуға  дейін  қайтыс   болғанда,  яғни  өсиет   бойынша  ҚР-ның    мұраға  деген  құқықтық   ұсынысты   қарастырмайды.
2. Егер ол мұрадан  бас  тартса.
3. Егер “лайықсыз” деп танылса, онда  өсиет  құқығынан айырылады.

11. Барщевский М.Ю         . Наследс             твенное право М. 1996, с. 72 12. Чепига Т.Д. Н         аследование по завещанию в советском гражданском праве. М. 1965 с. 10

4.Осыған қоса М.Ю.Барщевский  айтуынша  өсиет  қалдырушының  өсиетте  көрсетілген  шартты  негізгі  мұрагері  орындамағаны  үшін  өсиет  құқығына  айырылады¹¹. Т.Д. Чепиганың  пікірі  бойынша  егер  негізгі  мұрагер  басқа  адамның  пайдасына  мұрадан  бас  тартса,  онда  басқа  мұрагер  тағайындалады¹².

Мұрагерді  тағайындау-мұраға  құқықты  ұсыну,  мұралық  трансмиссия  мен  мұралық  бөліктердің  дұрыс  болуымен  байланысты.

Мұрагерді  тағайындағанда мұраға құқықты ұсыну кезінде мынадай сұрақ туындайды: егер негізгі мұрагер болуына дейін қайтыс болса, оның орнына мұраға қатыссыз мұрагер тағайындайды. Тағайындалған мұрагер және мұра қалдырушының немере арасында кім мұрагер болады? Орындалатын заң шығарушы бойынша мұрагерлердің біреуі ғана болады, яғни тағайындалған мұрагер.[23]

В. К. Дровников басқа пікірді алға қойды. Оның ойы бойынша, егер мұраны алуға дейін негізгі мұрагер қайтыс болса және де осы мұрагердің өсиеті бойынша мұрагерлері болмаған жағдайда, тағайндалған мұрагер мұраға ие болады. Ал, бұл дұрыс емес. Өйткені, мұндай жағдай болмайды¹³. Оның себебі, өсиет және басқа мұрагерлері болмаған кезде, мемелекет заң бойынша жалғыз мұрагер болады. Егер негізгі мұрагер мұраны ашқанға дейін қайтыс болса, онда тағайындалған мұрагер мен мұралық транссмиссия арасында байланыс туады. Мұрагердің мұраны қабылдамаған жағдайда байланысыты шек қойылады. 1-ші жағдайда мұралануға тағайындалған мұрагер, ал 2-ші жағдайда қайтыс болмған мұрагердің мұрагерлері шақырылады. Тағайындалған мұрагер мен мұраны бөлшектеп бөлудің арасындағы қатынасы, яғни негізгі мрагердің мұраны қабылдауынан мұрагер, яғни тағайындалған мұрагер шақырылады.[24]

Жалпы пайдалы мақсатты орындау үшін қандай дла бір іс-әрекетті мұрагерге жүктеу. ҚР.-ның азаматтық кодекстің 1058-бабында өсиет қалдырушы өсиет бойынша мұрагерге қандай да болсын әрекет жасау немесе кредит беруші ретінде осы міндетті атқаруды талап ету құқығын ешкімге ұсынбастан одан тартыну міндетін жүктей алады, делінген. Егер бұл іс-әрекеттер мүліктік сипатта болса, онда жүктеуге  міндет туралы ережені қолданады. Бірақ Серебровскийдің пікірінше өсиетті бұйрықтың негізгі түрлерінің ішіндегі мына екі түрдің айырмашылығы өсиет бойынша орындамау әрқашан да белгілі адам пайдасына, яғни заңды мұрагерге орнатумен сипатталады. “Жүктеу” бойынша өсиетті бұйрық әдетте мұрагердің жалпы пайдалы мақсатқа бағытталған іс-әрекетті орындаумен құралады. Сондықтан жүктеу бойынша белгілі адамды көрсету міндетті емес. Егер де өсиет қалдырушы өсиетті белгілі адамды қалдырушы көрсетсе де, ол не физикалық, не заңдылық бола алады. Жүктеу өсиет бойынша орындамаудан келесі белгілері арқылы айырылады:[25]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тарихи мысал ретінде әйгілі композитор С.С. Прокофьев марқұмнының әйелі жасаған өсиет бойынша Глинка атындағы музыкалық-мәдени мұражайға қымбатты заттар мен Неглинна тауындағы дачанының көшетіні туралы көрсетілген. Сонымен қатар мұрагерде С.С. Прокофьевтің мемориялды мұражай ұйымдастыру, музыкалық (ВУЗ) студенттер мен асперанттарға ноталық кітапхана мен музыкалық аспаптармен пайдалануға рұқсат берілу міндеттері жүктеледі. Мұрагерге жүктелген іс-әрекеттің орындалуын қандай нақты адам талап ете алады деген сұрақ туындайды. Ал, бұл адам жалпы пайдалы мақсаттың сипатына байланысты анықталады. Оның орнында не инициативті азаматтар тобы, не қоғамдық ұйым, не өзін-өзі басқару органы болуы мүмкін.

 

3.2. Мұрагерлік құқықтарды рәсімдеу.

 

Мұраға құқық туралы куәлік (заң бойынша да, өсиет бойынша да) барлық мұрагерлерге бірге не қалауына қарай әрқайсысына жеке-жеке беріледі.

Мұралық мүлікке несие берушілер қойған талаптарды нотариус Мұрагерлік істерді есепке алу кітабына тіркейді.

Заң бойынша да, өсиет бойынша да мұраға құқық туралы куәлік берілген ретте нотариус белгіленген тәртіпте тіркелген жылжымайтын мүлікке құқық белгілейтін құжаттарды, жылжымайтын мүлікке тіркелген құқықтары және оның техникалық сипаттамалары туралы анықтамасы талап етеді.[26]

Мұралық мүліктің белгілі бір бөлігіне қатысты мұраға құқық туралы куәлік алған мұрагерлерге кейінірек бұрын берілген куәлікте көрсетілмеген мүлікке мұрагерлік құқық туралы одан кейінгі куәліктер беріледі.

Кәмелетке толмаған немесе әрекет қабілеті жоқ (әрекет қабілеті шектеулі) адамға мұраға құқық туралы куәлік берілген кезде (заң бойынша да, өсиет бойынша да) нотариус осы куәліктің көшірмесін мұрагердің тұратын жеріндегі қамқоршы және қорғаншы органға оның мүліктің мүдделерін қорғау үшін хатпен қоса жолдайды.

Мұралық істе мұрагерлердің мұраға құқық туралы куәлік беруі үшін ұсынған қажетті құжаттары болады.

 Мұрагерлік көлем біртекті емес. Оның құрамына мұра қалдырушымен бірге мұрагер қолданған үй заттары, басқа жағынан, мұра қалдырушының жер учаскелері және қозғалмайтын мүліктің басқа да объектілері, акциялар, салымдар, банктік салымдар, көлік және байланыс құралдары, бағалы металлдардан бұйымдар кіреді.

Мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыру үшін көп жағдайларда мұраны қабылдау жеткіліксіз, сонымен қатар көрсетілген құқықтарды ресімдеу қажет. Оларды ресімдеусіз, егер бұл құқықтар елеулі мүліктік және өзге құндылықты көрсетсе, онда мұрагер өзін сенімді болып сезінбейді. құқЫқты белгілеуші құжатты ұсынусыз акционерлердің тізімдемесіне өзгертулер еңгізілмейді, мұрагерлік бойынша өтуші авторлық және патенттік құқықтарды жүзеге асыру мүмкін емес.

Мұрагерлік құқықтарды ресімдеу мұрагердің жағдайын тығыздау, заңмен белгіленген шектерде оған мүмкіндікті қамтамасыз ету үшін арналған. Ол сонымен бірге фискалды және коммерциялық мақсаттарды аңдиды (салықтарды алу, мұраны қорғау және олармен басқару бойынша шығындарды өтеу, сенімді басқарушыға сыйақыны төлеу және т.б).

Ақырында, мұрагерлік құқықтарды ресімдеу кімге мұра өткенін, құқықтарды жүзеге асыру үшін және міндеттерді орындау үшін кімге үндеу жасау керектігін білу қажетті мұра қалдырушының қарызгерлері және борышкерлері мүдделерінде қажет.

Осылай, көп жағдайларда мұраға құқықты мұрагерлермен алуды растайтын құқықты белгілейтін құжатсыз жүру мүмкін емес. Мұндай құжат болып мұраға құқық туралы куәлік табылады.

Алдыңғы заңдылықта «мұра ету құқығы туралы куәлік» термині қолданылды. Ол дәл емес, себебі мұра ету құқығының пайда болу үшін куәлік талап етілмейді. Куәлік мұра ету құқығын (мұраны қабылдауға құқықты) жүзеге асыру нәтижесінде туындаған мұраға құқықты растайды.

Мұра етуге шақырылған мұрагерлер мұраны ашу орны бойынша мұраға құқық туралы куәлікті беруге нотариалдық контораны өтінуі мүмкін. Мұраға құқық туралы куәлікті беруге нотариалдық контораға үндеу – бұл мұрагердің міндеті емес, яғни құқығы. Бірақ көп жағдайларда мұндай куәлікті алусыз мұрагер өзінде туындаған мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыра алмайды. Куәлікті беру жалпы тәртіп бойынша мемлекеттік нотариустардың жүргізілуіне жатады, бірақ нотариалдық аймақта мемлекеттік нотариалдық контораның болмауы кезінде ол әділет органдарының және нотариалдық палатаның бірлескен шешімімен жеке нотариусқа тапсырылуы мүмкін.

Мұраға құқық туралы куәлік барлық мұрагерлерге бірге не бөлек берілуі мүмкін. Кәмелетке толмаған не әрекет қабілеттілігі жоқ мұрагердің атына куәлікті беру туралы нотариус мұрагердің тұрғылықты жері бойынша оның мүліктік мүдделерін қорғау үшін асырау және қамқоршылық органдарына хабарлайды.

Мұраға құқық туралы куәлік мұраны ашу күнінен алты ай аяқталуы бойынша мұрагерлерге беріледі. Куәлікті беру туралы арыз бергендерден басқа мұрагерлердің болмауы туралы сенімді мәліметтер нотариалдық кеңседе болса, онда көрсетілген мерзімнің аяқталуына дейін куәлік берілуі мүмкін.

Мұрагерлік мүліктің мемлекетке ауысуы кезінде басқа мұрагерлерге сияқты тәртіпте мұраға құқық туралы куәлік беріледі. Бірақ барлық жағдайлар кезінде мұраны ашу күнінен бастап алты айдың аяқталуы бойынша сәйкес мемлекеттік органға (мысалы, қаржы) мұндай куәлікті беру жіберілмейді.

Егер мұрагер мұраны қабылдаса және нотариалдық кеңсеге қажетті құжаттарды ұсынса, бірақ оған куәлік беруден бас тартылса, онда нотариалдық әрекеттерде жасауда бас тартуға оның арызы АЖК 32 тарауының ережелері бойынша сотпен қарастырылады. Егер де мұраны қабылдаған мұрагерде куәлікті алу үшін қажетті құжаттар болмаса және оларды басқа жолмен алу мүмкіндігі болмаса, мұраны қабылдау фактісін анықтау жөніндегі мұрагердің арызы АЖК 27 тарауындағы ережелер бойынша сотпен қарастырылады. «Мемлекеттік баж салығы туралы » ҚР-ң заңына сәйкес мұраға құқық туралы куәлікті беруге баж алынады.[27]

Мемлекеттік бажды төлеу бойынша кепілдіктердің үлкен тізімі қарастырылған. Осылай, егер ол мұра қалдырушының қайтыс болу күніне мұра қалдырушымен бірлесіп тұрса, тұрғын үй, пәтер мұрасына құқық туралы куәлікті беруге; мемлекеттік не қоғамдық борышты орындау кезінде қайтыс болған тұлғалардың мүлігіне мұра ету құқығы туралы куәлікті беруге банктердегі салымдарына; жеке және мүліктік сақтандыру келісім – шарттары бойынша сақтандыру  саналарын интеллектуалдық меншік жөніндегі заңдылық бойынша авторлық сиақылар сомаларын және еңбекті төлеу сомаларын беруде мемлекеттік бажды төлеуден азаматтар босатылады.

Мұраны ашу күніне кәмелеттік жасқа жетпеген мұрагерлер, сонымен қатар әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған мұрагерлер мұрагерлік мүліктің түріне тәуелсіз барлық жағдайларда мұраға құқық туралы куәлікті алу кезінде мемлекеттік бажды төлеуден босатылады.

Мұраға мемлекет құқығы туралы куәлікті беруге қаржы және салық мемлекеттік баж алынбайды.

 Айтылып кеткендей, мұрагерлік құқықтарды ресімдеу таза фескалдық мақсаттарды аңдиды, яғни мемлекеттік қазынаны толтыруға қызмет етеді.

Егер мұра ету бойынша өтетін мүліктің құны заңмен белгіленген еңбектің минималды айлық төлемінің 850 еселік мөлшерін аспаса, онда мұраға салық мүлікке салынбайды.

Бірінші кезекті, екінші кезекті мұрагерлер не басқа мұрагерлер мүлікті мұраға алуына, сонымен қатар мұра бойынша өтетін мүліктің құнына байланысты салық ставкасы анықталады.

Еңбек қабілеттілігі жоқ асыраудағы жандар олар мұра етуге шақырылатын сол кезекке, көрсету құқығы бойынша мұрагерлер – бірінші кезектегі мұрагерлерге; өсиетнама бойынша мұрагерлер егер олар заң бойынша мұрагерлерге жатқызылса – зың бойынша мұрагерлердің «өзінің» кезегіне жатқызылуы тиіс. Осылай, заңмен белгіленген 851 еседен 1700 есеге дейін  МРОТ мүлігін мұраға алу кезінде заң бойынша бірінші кезектегі мұрагерлер 850-еселі МРОТ-ты асатын мүлік құнының 5% мөлшерінде салық төленеді.

Мұрагерлік бойынша өтетін мүліктен салық ерлі-зайыптылардың бірге тұруына не тұрмауына тәуелсіз бірге тұрған жұбайынына өтетін мүлік құнынан; мұраны ашу күніне мұра қалдырушымен бірлесіп осы үйлерде (пәтерлерде) мұрагерлер тұрса, осы тұрғын үйлердің құнынан және тұрғын- үй-құрылыс кооперативтері жинақтарының сомаларынан І және ІІ топтағы мүгедектерге өтетін тұрғын-үйлер және көлік құралдары құнынан алынбайды.

Егер жеке тұлға меншігіне мұрагерлік бойынша өтетін мүлкінің құны мұраны ашу күніне заңмен белгіленген еңбектің 850 есе минималды айлық төлем мөлшерін асса, онда мұраға құқық туралы негізінде салық алынады.

 

3.3. Мұрагерлік құқықтарды қорғау.

 

 Мұраны ашу орны бойынша нотариус, ал нотариус жоқ жерлерде нотариалдық әрекеттерді жасауға өкіметті атқарушы билік органдарының лауазымды тұлғалары азаматтардың не өзге тұлғалардың хабарлауы бойынша не өзінің бастамасы бойынша мұра қалдырушы мұрагерлерінің (сонымен қатар мемлекеттің), бас тартуды қабылдаушылардың не қарызгерлердің мүдделерінде қажет болса мұраны қорғау бойынша шараларды қабылдайды.[28]

Мұраны барлық мұрагерлермен қабылдауға дейін мұрагерлік мүлікті қорғау жалғасады.

Мұрагерлік мүлікті қорғау үшін нотариус осы мүліктің тізімдемесін жүргізеді және оны мұрагерлерге не өзге тұлғаларға сақтауға береді. Әсіресе мұндай тұлға болып, өсиетнаманы орындаушы болуы мүмкін. Басқаруды талап ететін мүліктің құрамында болуы кезінде (тұрғын-үй, акциялар, жеке кәсіпорын және т.б), сонымен бірге мұраны мұрагерлермен қабылдауға дейін мұра қалдырушының қарызгерлерімен талапты беру жағдайында нотариалдық  контора мүлікті сақтаушыны белгілейді.

Егер мұра қалдырушының өсиетнамасында өсиетнаманы орындаушы белгіленсе, онда сенімді басқарушымен өсиетнаманы орындаушының келісім-шарты бойынша сенімді басқарылуға мұрагерлік мүлік берілуі мүмкін. Мұрагерлік мүлік сақталуға берілген сақтаушы, қамқоршы және өзге де тұлғалар оның жойылуына, жоғалуына және мұрагерлерге келтірілген шығындарға жауапкершілік ұстанатындығы жөнінде ескертіледі.

Мұрагерлік мүлік сақталуға берілген сақтаушы, қамқоршы және өзге де тұлғалар егер де олармұрагерлер болып табылмаса, онда мұрагерлік мүлікті сақтауға сыйақыны мұрагерлерден алуға құқылы, көрсетілген тұлғаларға оны пайдаланудан алынған пайданы шегерумен, мұрагерлік мүлікті сақтау және басқару бойынша қажетті шығындар өтеледі.

Мұраға түсетін шығындарды өтеу. Басқа мұрагерлердің келуіне дейін мұрагерлік мүлікпен иеленуге не басқаруға кіріскен мұрагер мұраны ашу күнінен бастап алты айдың аяқталуына дейін не олмен мұраға құқық туралы куәлікті алуға дейін мұрагерлік мүлікті қолдануға құқығы жоқ.[29]

Алты айлық мерзімнің аяқталуына дейін не мұраға құқық туралы куәлікті алуға дейін мұрагер мұрагерлік мүлік есебінен келесі шығындарды жасауға құқылы: бірінші – мұра қалдырушының асырауындағы азаматтарды ұстауға; екінші – жалақы бойынша және оларға теңестірілген талаптарды қанағаттандыруға; үшінші – мұрагерлік мүлікті қорғау және олмен басқару бойынша. Мұра қалдырушы оның ауруы кезінде оны қарау бойынша, оны жерлеуге шығындарды, сонымен қатар мұрагерлік мүлікті қорғау және оны басқару бойынша шығындарды өтеу туралы талапқа жалпы үш жылдық мерзім таралады.

Мұра қалдырушының қарыздары бойынша мұрагердің жауапкершілігі. Мұраны қабылдаған мұрагер оған ауысқан мұрагерлік мүліктің нақты құны шегінде ғана мұра қалдырушының қарыздары бойынша жауап береді. Мұра қалдырушының міндеттемелері бойынша мұрагерлердің бірінің жауапкершілігі үлесті болып табылады. Мұрагерлердің біреуі оған ауысқан мұрагерлік мүліктің активтеріндегі сол үлестің шегінде ғана мұра қалдырушының қарыздары бойынша жауап береді. Бұл мұра бойынша мүлік ауысқан мемлекеттің жауапкершілігіне де қатысты. Егер заң бойынша мұрагерлері жоқ мұра қалдырушы заң бойынша мұрагерлердің ортасына кірмейтін тұлғаға өз мүлігінің жартысын өситеттесе, онда басқа бөлігі мұра ету тәртібінде мемлекетке ауысады. Мұрагерлердің әрбіреуі заң бойынша мұарегр және заң бойынша мұрагер сияқты мемлекет әрбіреуіне ауысқан мұрагерлік мүліктің сол үлесінің нақты құны шегінде ғана мұра қалдырушының қарыздары бойынша жауап береді.

Бұл кезде бір не бірнеше мұрагерлерге мұрагерлік мүліктің өтуіне тәуелсіз мұра қалдырушының қарыздары бойынша жауапкершілік көрсетілген мүліктің нақты құнының шегінен шықпайды.

Егер мұрагерлік мүліктің активтері 6 мың теңге құраса және мұра тең үлестерде үш мұрагерлерге ауысты, ал мұра қалдырушының қарыздары 4,5 мың теңге құраса, онда мұрагерлердің әрбіреуі 1,5 мың теңге шегінде осы қарыздар бойынша жауапкершілік ұстанады. Қарызгерлер мұраны ашу сәтінен мұраны қабылдаған мұрагерлерге не өсиетнаманы орындаушыға не мұраны ашу орны бойынша нотариалдық контораға өзінің талаптарын ұсынуға құқылы. Сәйкес талаптар мерзімінің келуіне тәуелсіз құынымдар ұсынылады.

Қарызгерлермен өздерінің талаптарын ұсынуға мерзімнің заңды табиғатын бұлтару мерзіміне жатқызу қажет, себебі қарызгерлер талап ету құқығын жоғалту қаупімен өзінің қуынымдары туралы шағымдануы тиіс.

Біріншіден, бұл мерзімі мұра қалдырушының міндеттерінен шығатын талаптарға жатады және үшінші тұлғалардың заттан – құқықтың талаптарына тарамайды.

Екіншіден, талапты беру үшін алты айлық мерзімге ескілік мерзімді тоқтату және қайта қалпына келтіру туралы ережелер тарамайды.

Үшіншіден, айтылып кеткендей, мұра қалдырушыға қарау, оны жерлеу бойынша шағымдарда, сонымен қатар мұраны қорғау және лны басқару бойынша шағымдарды өтеу туралы талаптарға жалпы үш жылдық мерзім таралады.

Төртіншіден, міндеттемелер бойынша кепіл ұстаушының талаптарына алты айлық мерзім тарамайды, себебі кепіл құқығы кепіл ұстанушының қайтыс болуымен тоқтатылмайды.

Бесіншіден, белгіленген алты айлық мерзім міндеттемелерді мерзімінен бұрын орындауды талап ету құқығын қарызгерлерді туындатпайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІV.  ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ МҰРАГЕРЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ

ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ.

 

Алғашқы қауымдық және рулық дәуірде мұрагерлік деген түсінік қалыптаспаған еді. Мүмкін оның мұраға қалдыратын мүліктердің жоқтығымен де түсіндіруге болар. Себебі рулық қауым тұсында еңбек құралдары, аң терілері, үй ішінде қажетті жабдықтар түгелдей ру мүшелеріне тиесілі болып, рудан руға өтті. Бірақ кейін жеке меншіктің пайда болуына байланысты тіршілікке қажетті еңбек құралдарымен құралған байлық әкеден балаға өтіп отырды. Осылайша әкеден балаға қалдыру – мирас түсінігі пайда болып, ол ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлермен реттеліп отырды. Бұл қатынастарды орындау қазіргідей мемлекеттік мәжбірлеу шарасымен емес, қоғамдық пікір, ру, тайпа беделі сияқты шаралармен жүзеге асырылды.

Бертін келе шаруашылық шаруашылық салалары жіктеліп, қоғам әлеуметтік топтарға бөлініп, жеке меншік қалыптасты да олармен бірге мұрагерлік те пайда болды. Таптық қоғамда әдет-ғұрып алғашқы формасын сақтағанмен, оның мазмұны, мағынасы өзгерді. Енді әдет мемлекеттік биліктен қолдану тауып, заңды норма есебінде оның орындалуын күш қолдау арқылы жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Міне, осындай ежелгі заңдар Үнді мемлекетінде “Ману заңы”, Римде “ХІІ Кесте заңы” , “Франк мемлекетінде” “Салическая  правда”, Ресейде ”Русская  правда”, Қазақстанда  “Жеті  қарғы”  деген  тапен   біздің   дәуірімізге  жетті.[30]

Осы  аталған   заңдар  жинағының   барлығында  біз   сөз  етіп  отырған  мұрагерлік   мәселесі  қарастырылған. Дүние  жүзін  қоныстанған  басқа  халықтар  сияқты  Азияны  қоныстанған  көшпенділер  арасындағы  ғұн, үйсін, қаңлы және  түркі  сияқты  ұлыстар өздерінің  әр  кездегі, әр   деңгейдегі  әдет  заңдарын  біртіндеп   өмірге  әкелген-ді.  Ол  заңдар  ұлыстың  орнығуына,  қуат  алуына,  дамуына  түрткі  болды.  Бірте-бірте   көшпенділер  басқарудың  құнды  тәжірибесін  меңгерді.  Оның  айқын  көрінісі, саяси  биліктің  ең  жоғары  нысаны  мемлекеттік  тақ  мұрагерлігі  пайда  болды. Тақ  мұрагерлігі   әр  елде  әр   түрлі  аталғанмен  сипаты  жағынан   бәрі  монархиялық  билеу  түрінде  еді.

Түркі  халықтарының,  соның  ішінде  қазақ  халқының  тарихында  ерте  заманнан  бері  мұрагерліктің  әскери,  әкімшілік, рулық,  мүліктік  және  рухани  мұрагерлігі   қалыптасқан  болатын.  Көшпелі  қоғамда  ел  қорғаны  болған  ерлер  елдің,  жердің  билеушісі  болған,  таққа  отырған.  Оның  билігі  ұрпақтан-ұрпаққа  жалғасып,  тақ  мұраға  айналған. Мұрагерлік  үрдіс,  мұрагерлік  заң-мұрагерлік  институттың  дәстүр  жалғаудағы  үйлестіруші  тетігі, ал  мұрагерлік институт- мұрагерлік  заңның  жалғасу  нысаны және  нәтижесі (Сапарғалиев Ғ., Ғабасұлы Ғ., Көшпелі  қоғамның  әдет  заңдарының  бастауы туралы ”Мемлекет  және  құқық” 2001ж.)

Біздің  заманымызға   дейін  Қазақстан  территориясында өмір  сүрген  сақтар  мемлекеті  рудың  әскери  демократиялық  формасын  қалыптастырып,  оны  кейінгі  пайда  болған  үйсін, қаңлы, ғұн  тайпаларына  мұра  есебінде  қалдырды. Үйсіндердің  саяси  өмірінде  Билер  кеңесі  болған. Билер мұрагерлік заңды бұзуға жол бермеген.

Саяси мұрагерлік үрдіс заңдары түркілерде де болған. Түркілерде мұрагердің таққа отыруы алдыңғы қағанның ауызша өсиеті, тәңірінің қалауы  және  сайлап  қою  сияқты  үш  түрлі  жолмен  іске  асырылды.  Түркілерде “әке  өлсе ұлы мұрагер, аға өлсе іні мұрагер”  деген  өсиет  сақталынды. Яғни, түркі  халықтарындағы  саяси  мұрагерліктің  ерекшелігі  биліктің  бір  әулеттің  дара  билігінде  болуын  көздейтін  қандастық  негізде  тұқым  қуалай  жалғасатын  үрдіс  болғанын  дәлелдейді.

Мұрагерлік  мәселеге  хандық  дәуірде де  ерекше  көңіл  бөлінген. “Қасым  ханның  қасқа  жолы”, “Есім  ханның  әскери  жолы”, “Жеті  жарғы”  заңдарында  саяси, әкімшілік  әскери  мұрагерлікпен   қатар отбасылық  қарым-қатынастағы  мұрагерлікте  қамтылған. Қазақтарда  әке  өсиеті  көзінің  тірісінде  куәгердің  қатысуымен  ауызша  айтылып,  орындауға  міндетті  болған.

Әдет-ғұрып  құқы   бойынша  мұрагерлерге  қайтыс  болған  адамның   балалары, әйелі, бауырлары, ең жақын  туыстары,  тіпті  еш  кімі  болмаса  аталас  ағайындары  иелік  ететін  болған. Мұраны  бөлу  мәселесі  әр  түрлі  жағдайларға  байланысты  орындалатын. Ол  өлген  адамның  жасына  да  байланысты  еді.  Егер  әке  орта  жастан  асып, немесе  қартайып  өлген  уақытта,  көзінің  тірісінде  үйленген  балаларына  енші  беріп  үлгерген  болса,  қара  шаңыраққа, мал  мүлікке  еш  кімнің  дауы  болмай, оған  енші  алмаған  кенже  баласы  түгелдей  ие  болатын.

Қазақ  әдет-ғұрып  зерттеуші Л.Баллюзектің  мәлімдеуі  бойынша  еншінің  көлемі  әкенің  дәулетіне  байланысты  екен. Әдет  заңдарында  әмеңгерлік  мәселе  де  мұрагерлік   жолмен  жүзеге  асты.  Егер  әке  жастай  өліп,  артында  жас  балаларымен  жас  жесірі  қалса, әмеңгерлік  әдет  бойынша  өлген  адамның  бірге  туған  ағасы  не  інісі, олар  болмаса  немере, шөбере  туыстары, қала  берді  аталас  інісі  жеңгесіне  үйленіп  балаларды  өз  қамқорлығына  алатын  да,  мал-мүлкіне  заңды  түрде  иелік  ететін. Егер  жесір  қалған  әйел  күйеуге  шықпай, балаларымен  елде  отыра  беремін  десе, оған  зорлық  жасалмаған. Бірақ  өлгеннің  отын  өшірмеу, жетімін  тентіретпеу  үшін  ең  алдымен  жесірдің  орнын  дұрыстану  керек  болды. Жесір  бір  руға  түскен  кешегі  келін ері  өліп,  бағы  тайған  жесір, өзі  түскен  шаңырақтың  мүшесі, оның орны, мүддесі, кісілік  құқы сол  әулеттің  өсуі  мен  өшуіне,  абыройы  мен  ұятына  астасып  жататын. Өлген  әке  ұрпағы  сол  әулеттің  заңды  тұқымы, ал  жесірдің  әмеңгер  болуы  сол  ұрпақтың  аман-есен  өсуінің  алғы  шарттары. Жесірін  әмеңгерлікке  ала  алмау, жесірін  тентіретіп  жіберу,  сол  әулеттің  сүйегіне  басылған  таңба. Жесір  төркініне  кетсе, немесе  басқа  рудан  ер  таңдаса  сүйгенімен  қашып  кетсе, рулар  арасында “жесір  дауы” туындап, берісі шығын, арысы  өлімге  апаратын. Әдет  заңдарын  әмеңгерлік  мәселесінде  адамгершілік, ізгілік, қамқорлыққа  байланысты  көзқарасты  қолдағанын  ислам  құқын  зерттеуші  ғалым Н.Өсерұлы  былай  көрсетеді: “Күйеуінен қалған баларымен  бірге  әйелдерді  жетімсіретпей, олардың  қас-қабағына қарау, тек  жанашыр  туыстардың  ғана  қолынан  келеді”.[31]

Мұрагерлік  мәселеге  ислам  құқы  ерекше  көңіл  бөліп,  мұраның  мұрагерлер  арасында  әділдікпен  бөлінуін  қатты  қадағалаған.  Мұхамбет  Пайғамбардың  өзі  де  мұраға  ерекше  көңіл  бөліп,  мұраның  әділ  бөлінуіне  мән  берген. Құранда  бұл  жайлы  аяттар  өте  көп. Мұраның  бөлінуі  шариғат  бойынша  туысқандықты  ескеріп, үш  дәрежеде  бөлінеді: бірінші  дәрежеде — ата-ана, екінші  дәрежеде — аға-іні, әпке-қарындастары, үшінші  дәрежеде — ата-анасының  тікелей туыстары  жатады. Әсіресе,  шариғатта  мына  жәйттер  мұрагер  болуға   кедергі  келтіреді: мұрагердің кәпір  болуы, адам  өлтірген  қанды  қол  болуы,  азат  емес  құл  болуы, хабар-ошарсыз  кетуі (он  жыл  бойына).

Ал  енді  империалық  басқару  тұсындағы  төтенше  билер  съезінде  қабылданған  Ережелерге  сүйенсек, бұрынғы  әдет  заңдарына  біршама  өзгерістер  енгенін  көреміз.

Кеңестік  дәуірмен  салыстырғанда  қазіргі   Қазақстан Республикасында  меншікті  жеке  түрімен  басым  бола  бастауына  байланысты,  мұрагерлік  мәселеге  ерекше  көңіл  бөлініп  мән  берілген. Бүгінгі  күні  үйлер, пәтерлер, салым  ақшалар,акциялар, жер  учаскілері,  тұрғын  үй  құралдары, көліктер, өзге де  мүліктер  мұраға  қалдырылуы  мүмкін.

Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  26–бабының  2-тармағында   “меншікке, оның ішінде мұрагерлік құқына заңмен кепілдік  беріледі”, — деп  көрсетілген. Сондай -ақ, ҚР  Азаматтық  кодексінің 59, 60- тараулары  түгелдей  мұрагерлікке  арналған.  Мұрагерлік  өсиет  немесе  заң  бойынша  жүзеге  асырылады. Мұра заң бойынша  бөлінгенде  бірінші  кезектегі  мұрагерлер-марқұмның  балалары,  асырап  алған балалары,  жұбайы  және әке  қазасынан  кейін  туған  бала  болып  есептеледі. Келесі кезектегі  мұрагерлер  алғашқы  кезектегілері  болмағанда  немесе  олар  мұрадан  бас  тартқанда  шақырылады . Мұраны  бөлуді  заңмен  қарағанда  азаматтың  өсиеті  ескеріледі, яғни  азамат  өз  өсиеті  арқылы  мұлкін  түгелдей  немесе  оның  бір  бөлігін бір немесе  бірнеше   адамға, ішінде заңды  мұрагері  немесе  мұрагері  емес  адамға  да  өсиет  бойынша  қалдыру  мүмкін. Сол  сияқты  заңды  тұлға  немесе  мемлекетке  беру  үшін  де  өсиет  қалдыруы  мүмкін. Мұра  қалдырушы  мұрагердің  біреуін, бірнешеуін, тіпті  барлығын  заң  бойынша  мұрадан  шеттеуі  мүмкін. Сол  сияқты  заңды  тұлға  немесе  мемлекетке  беру  үшін  де  өсиет  қалдыруы  мүмкін. Дегенмен  де  қазақ  қоғамында  мұра  қалдырушы  артында  қалған  ұрпағын  ешуақытта  мұрадан  айырмаған.

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Мұрагерлік ертеден келе жатқан көне институттардың бірі болып есептеледі. Оның қоғамның дамуы, экономикалық, әлеуметтік, саяси жағынан өзгеруіне байланысты күрделеніп отыруы заңды құбылыс. Дүние жүзін мекендеген өзге халықтар сияқты, қазақ қоғамының да әр кезеңдегі мұрагерлік институтының өзіндік қалыптасқан қатынастары бар. Осылайша, кеңес жылдарына дейін мұрагерліктен туындайтын қатынастар дәстүр ерекшеліктерін сақтап отырды.  Ал кеңестік жылдардағы мұрагерлік құқық құқық өз тзаманының бағыт-бағдарына тәуелді болып, даму мүмкіндігі тежелген салалардың бірі бірі болды. Мұраның негізінің өзі жеке меншіктен бастау алатыны бесенеден белгілі. Сөйтіп жеке меншікті жою мақсатында бірнеше заңдар қабылданды.

Теріс саясат қойған тосқауылға қарамастан, өзінің бірқалыпты дамуын сақтап қалған мұрагерлік институт тек 1945 жылдан бастап кеңірек тыныстауға мүмкіндік алды. Осы жылдың 14 наурызында қабылданған КСРО Жоғарғы кеңесі президиумінің «Заңды мұрагерлік және өсиетпен мұрагер болуышылар туралы» жарлығында мұраны бөлу ерекшелігі егжей тегжей түсіндірілді. Бұл жарлық бойынша заңды мұрагерлер кезегі айқындалып, өсиет етудіңбелгілері көрсетілді. Сондай-ақ аталмыш құжат кәмілеттік жасқа толмаған балаларды мұра алатын адамның тізіміне қоса отырып олардың санын едуір көбейтті. Сонымен қатар, мұраны алу тәртібі де белгілі. Осылайша, КСРО жарлығы кеңесі президиумының Жарлығымен заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерлердің құқығы едәуір кеңейтілді. Мұндағы демократиялық қағидалар кейінірек Қазақсан Республикасының Азаматтық кодексінде өз көрнісін тапты.

Осындай небір соқтықпалы жолдардан өткен мұрагерлік тәуелсіз Қазақстан заңдарында өзіне лайықты орнын алды деп есептеуге болады. Еліміздің құқықтық жүйесінде мұрагерлік құқық азаматтық құқықтың үлкен бір бөлімі ретінде бекітілген, әрі біздің мемлекет заңдарына сәйкес мұраның көлеміне шектеу жоқ.

Мұрагерлік құқықтық қатынастардың пайда болуының негізі – мұра. Мұраның бірден – бір критерии  — меншік. Мұрагерлік институтының қоғамда мүліктік құқықтар мен міндеттер жиынтығы бар кезде үлкен маңызға ие болары анық. «түстік өмірің болса, кештік мал жина» демкеші, адам жинаған барлық материалдық және рухани құндылығын ұрпағына қалдыру үшін өмір сүретіні белгілі. Яғни, мұрагерлік құқық адам болашағының кепілі секілді мәселе. Сондықтан жылжитын, жылжымайтын мүліктер молайып, мүліктік құқықтар күрделене түскен нарық заманында мұрагерлік құқыққа тиісті дәрежеде көңіл бөлінгені дұрыс. Көненің көзіндей жаңаның өзіндей болып бізге жеткен мұрагерлік мәселесін шешуде қазақ әдет-ғұрып құқығында сақталған адамгершілік, имандылық, мейірімділік сияқты ізгі қасиеттер басшылыққа алынып жасалған тұрақты заңдық базаның болуы азаматтардың өз ертеңіне деген сенімін арттыра түспек.

Сонымен, мұрагерлік дегеніміз – қайтыс болған адамның (мұра қалдырушының) мүлкінің басқа адамға (мұагерлерге) ауысуы. Қазақстан Республикасында мұрагерлік құқық екі негізгі түрлерге бөлініп, осы негіздер бойынша жүзеге асырылады олар: өсиет бойынша мұрагерлік және заң бойынша мұрагерлік болып бөлінеді. Осы екі негіздердің бірімен мұра ашылғаннан кейін алты ай мерзім ішінде мұрагерлер мұраны қабылдауға не болмаса мұрадан бас тартуға құқығы бар.

Мұрагерліктің әмбебап анықтамасы бойынша – мұрагерлік деп қайтыс болған азамат (мұра қалдырушы) мүлкінің басқа адамға (адамдарға) – мұрагерге (мұрагерлерге) қалдыруы деп түсінуіміз керек, мұраға қалдырушының оның мұрагеріне мұраға қалдыру заңының нормаларына сәйкес түрде ауыстыру керек. Серебровский В.И өз анықтамасын былай деп береді, оның анықтамасына сәйкес мұра деп, не мұраның қабылдап алуының яғни қайтыс болған кісі мұрасының басқа бір кісіге ауыстыру немесе оның мұрагерлері болып табылатын басқа кісілерге – заңда бекітілген тәртіп бойынша¹ бұл заң не ғылыми әдебиетте, не заң шығарушы органдарынан қолдау таппады,( ол яғни 1992 жылғы Азаматтық кодекс РСФСР). Осыған байланысты қазіргі істеп тұрған заңдар бойынша мұрагерлікке беру кезінде тек ғана мүліктің ауысуы емес, сонымен қатар мәңгі құқық объектісінің ауысуы да мүмкін, оларға қойылатын ең бірінші дәрежедегі шарт болып табылады, бірақ та міндеттелінген құқықтарға айтылған бірінші анықтама маған дұрысырақ көрінеді.

Мұраға беру түсінігін нақтылайтын болсақ, келесі жағдайларды атап өту қажет:

1. Мұраға қалдырушының құқықтары мен міндеттері мұрагерге заң бойынша қабылдау тәртібінде ауысады, яғни бір бүтін сияқты және сол сәтте өзгермеген қалыпта.
2. Мұрагерлерге мұраға қалдырушының барлық құқықтары мен міндеттері ауысады, тек азаматтық кодексте рұқсат және басқа да заңдарда осы құқықтар мен міндеттердің сай келмейтін мұраға беру тәртібі бойынша қарама-қайшылыққа түспейтін ережелерден басқа.
3. Заң шығарушы органның іс-әрекеті бойынша сұрақ ерекше шешіледі, және де оларға толығымен сүйенуі керек. Мұраға беру дауын қарастыру кезінде мұрагерлікке қалдыру іс-қағаздарын ашқан күні жұмыс істеп тұрған заңдар нормасының тәртібі бойынша мұрагерлер тобы, ондағы тәртіп, мұраны қабылдау мерзімдері және де мүлікті мұраға берудің құрамы анықталынады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің VI-бөлімі – “Мұрагерлік құқық” деп аталған. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының Қаулысында “Мұрагерлік туралы заңда кейбір сұрақтарды қолданғанда”, «мұраға қалдыру» термині қолданылады. Біздің әдебиетімізде және соттық тәжірибиеде бұл әр түрлі терминдер синоним деп есептелінеді. Кейде мынадай сөздерді кездестіруге болады “қандай да бір азаматтық мұраға ие болу құқығы бар” немесе “қандай да бір азаматтың мұрагерлік құқыққа ие болып табылады”.

Сөйтсе де бұл терминдердің мағынасы әр түрлі болып табылады. Мұраға ие болу құқығы – бұл берілген тұлғаның субъективті құқықтары. Ал мұрагерлік құқық – ол құқықтық нормалардың тұтастығы, белгілі қарым-қатынастар тобын реттейді. Бұдан басқа мұрагерлік құқықты субъективті және объективті мағынада айтуға болады. Субъективті мағынада мұралық құқық “мұрагерлік құқық” болып қалады. Мұрагерлік құқық – азаматтың құқықтық бөлігі ретінде мемлекеттің белгілеген ережелер жинағын білдіріп, мұра қалдырушының мұралық құқығымен міндетін мұрагерге ауысарда мұралық құқық бойынша реттейді.

 

 

              

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

 

1. Нормативтік құқықтық актілер тізімі.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл.21 мамыр 2007 жылғы өзгерістер мен толықтырулармен.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтьiқ Кодексi (жалпы бөлiм). Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесi 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған.
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодеқсi (ерекше бөлiм). 1999 жылы 1 шiлде
5. Қазақстан Республикасының Заңы «Қазақстан Республи­касының Азаматтық Кодсксiн (ерекше болiм) күшiне енгiзу туралы», 1999 жьшғы 1 шiлде
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, 01 шілде 1999 жыл.
7. Қазақстан Республикасының « Нотариат туралы» Заңы,

   14 шілде 1997 жыл.

7. Қазақстан Республикасының « Неке және отбасы туралы» Заңы,

   14 шілде 1997 жыл.

8. Қазақстан Республикасының «Шаруашылык серіктестік»

туралы Заңы, 02 мамыр 1995 жыл.

9. Қазақстан Республикасының нотариаттық іс-әрекет жа-

сау тәртібінің нұсқауы.1998 жыл 18 маусым

10. «Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы колдануы туралы» ҚР Жоғарғы Сотының нормативтiк каулысы. 2I.05.200Iж.
11. Тұтынушылар құқығын     қорғау     туралы зандарды соттардың қолдану тәжiрибесi туралы» ҚР Жоғары Соты Пленумының I996ж. 25 шiлдедегi »  Қаулысы.

 

Арнайы әдебиеттер тізімі:

1. ҚР Азаматтық құқық 1 том Сүлейменов М.К., Басин Ю.Г. 2003ж.
2. Климкин С.И. Заңды тұлғалар 1 том 2003ж.,
3. Климкин С.И. Юридические лица 2 том 2004 г.
4. Каудыров М.А. Интеллектуальная собственность 2000г.
5. ҚР Азаматтық кодексі 1042-1043 баптар.
6. Төлеуғалиев Ғ.М. Азаматтық құқық 1 том 2000 ж.,
7. Журнал «Заң» №4 2001 А. Смагулова Көненің көзі жаңаның өзі
8. Журнал «Зан» Заң бойынша мұрагерлік еркешелігі №7 2002жыл
9. А.М. Нечаева. Семейное право. Москва. 1998 ж.
10. Советская Юстиция 1985 №18
11. Серебровский В.И Очерки  советского  наследственного страховой права М., 1997
12. Чепига Т.Д. Наследование по завещанию в советском гражданском праве. М. 1965 ж.
13. В.К Дровников Наследственное права Украинский ССР
14. Никитюк П.С. Мұрагерлік құқық және мұрагерлік. Кишинев, 1973.
15. Республикалық құқықтық  ғылыми-практикалық  журнал “Заң” 2/2002ж.
16. Басин Ю.Г. Сулейменов М.К. Азаматтық құқық А.,2003ж
17. Гражданский Кодекс Республики Казахстан – толкование и комментирование. Особенная часть. Выпуск 4 / Под ред. Диденко А.Г. Алматы, 1997.
18. Джусупов А.Т. Право собственности и иные вещные права. Алматы, 1996.
19. Барщевский М.Ю. Мұрагерлік құқық. М.,1996.
20. Никитюк П.С. Мұрагерлік құқық және мұрагерлік

    процесс. Кишинев, 1973.

20. Рашидова З. Наследование по завещанию //Гражданский

Кодекс РК- толкование и комментирование. Выпуск 5. Алматы: Баспа., 1998.

21. Суханов Е.А. Лекции о праве собственности М., 1991.
22. Гражданский Кодекс Республики Казахстан (общая часть). Комментарий в двух книгах. Книга 1. Статьи 1-187. Алматы. Жетi Жаргы. 1998. (Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г.Басин).
23. Общая часть Гражданского Кодекса Республики Казахстан. Сборник статей, комментариев. Алматы, 1996.
24. Сулейменов М.К. Вещные права в РК. Алматы, Жетi Жаргы, 1999.
25. Климкин С.И. Куреев Т.Т. Защита права собственности. Учебное пособие. Алматы, КазГЮА, 2000.

 

        

 

[1] Журнал «Заң» №4 2001 А. Смагулова Көненің көзі жаңаның өзі

[2] ҚР Азаматтық кодексі 1038 бап

[3] ҚР Азаматтық құқық 1 том Сүлейменов М.К., Басин Ю.Г. 2003ж.

[4] Климкин С.И. Заңды тұлғалар 1 том 2003ж.,

[5] Климкин С.И. Юридические лица  2 том 2004 г.

[6] Басин Ю.Г. Сулейменов М.К. Азаматтық құқық     А.,2003ж

[7] Каудыров М.А. Интеллектуальная собственность 2000г.

[8] ҚР Азаматтық кодексі 1042-1043 баптар.

[9] Төлеуғалиев Ғ.М. Азаматтық құқық 1 том 2000 ж.,

[10] Журнал «Зан» Заң бойынша мұрагерлік еркешелігі №7 2002жыл

[11] . А.М. Нечаева. Семейное право. Москва. 1998 ж.

[12] Советская Юстиция 1985 №18

[13] А.М. Нечаева. Семейное право. Москва. 1998 ж.

[14] 5. ҚР “Неке және отбасы” туралы заң 1998 ж.

[15] . А.М. Нечаева. Семейное право. Москва. 1998 ж.

[16] . А.М. Нечаева. Семейное право. М. 1998 ж.

[17]  ҚР Азаматтық кодекс 1069 бап

[18] ҚР Азаматтық кодекс 1046 бап 

[19] ҚР Азаматтық кодекс 1058 бап

[20] Рашидова З. Өсиет бойынша мұрагерлік. А., 1998ж.

[21]  Серебровский В.И Очерки  советского  наследственного страховой права М., 1997.

[22] . Қазақстан Республикасының “Нотариат туралы” заңы 14-ші тамыз, 1997 ж.

[23]  М.Ю. Барщевский. Наследственное право. Москва 1996ж.

[24] Чепига Т.Д. Наследование по завещанию в советском гражданском праве. М. 1965 ж.

[25] В.К Дровников Наследственное права Украйнский ССР

[26] Джусупов А.Т. Право собственности и иные вещные права. Алматы, 1996.

[27] Гражданский Кодекс Республики Казахстан – толкование и комментирование. Особенная  часть. Выпуск 4 / Под ред. Диденко А.Г. Алматы, 1997.

[28] Никитюк П.С. Мұрагерлік құқық және мұрагерлік.

[29] Барщевский М.Ю. Мұрагерлік құқық. М.,1996.

[30]  Республикалық  құқықтық  ғылыми-практикалық  журнал “Заң” 2/2002ж.

[31]  Республикалық  құқықтық  ғылыми-практикалық  журнал“Заң”4/2003ж.