МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясындағы архетиптер
1.1. Хандық дәуір поэзиясындағы ағаш культінің сипаты
1.2. Ақын-жыраулар туындыларындағы жылқы архетипі
1.3. Жырауларда кездесетін көкбөрі тотемі
1.4. Құс культінің жэыраулар туындыларындағы көрінісі
1.5. Мүйіздің жыраулар шығармаларындағы мифтік сипаты
1.6. Жиделібайсын және халықтық таным
ІІ. Архетиптік ұғымдардың ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар туындыларында көрініс беруі
2.1. Ақын-жыраулар поэзиясындағы ағаштың орны
2.2. Түйе культінің ақын-жырауларда берілуі
2.3. Жылқы — кең қолданыстағы архетип
2.4. Ақын-жырауларда мифтік сипатта сақталға мүйіді тағылар
2.5. ХІХ ғасыр ақын-жырауларында құстың бейнеленуі
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Тақырыптың зәрулігі: Әр елдің өз әдебиеті, өз мәдениеті бар. Олар әдебиетті басқа елдерден алмайды, өздері жасайды. Әдебиет әр халықтың сол кездегі тұрмыстық жағдайының, халқының сана-сезімінің көрінісі. Әдебиет арқылы біз әр елдің даму сатысын, қалыптасу кезеңін көре аламыз. Дәлел ретінде Греция мемлекетін алып қарасақ, аты әлемге жайылған театр өнері оларда ерте қалыптасты, сауда, өнер, мәдениеті дамыды. Оның бәрі өздерінің мифтерінде көрініс тапты. Ал қазақ халқының антика дәуіріндегі әдебиеті «Авеста», «Күлтегін-Тоныкөк» ескерткіштерінде сақталған. Одан бермен қарай бақсылар сарынында, ертегілерде, ел аузындағы мақал-мәтелдерде, жұмбақтарда, шешендік өнерде байқалады.
Қазақ әдебиетінде жыраулар, ақын-жыршылар төңірегіндегі зерттеу жұмыстары 60-70 жылдардан-ақ басталды. Алғаш Ш.Уәлиханов /1./ жыршы-жырауларға анықтама береді. Қазақ әдебиеті тарихында хандық дәуірдегі мұраларды С.Сейфуллин /2./, М.Әуезов /3./, С.Мұханов /4./, Қ.Жұмалиев /5./, Е.Ысмайылов /6./, А.Жұбанов /7./ сынды ғалымдардың еңбектері жыраулар мен ақындар өнерінің әлеуметтік мәні мен бірқатар көркемдік сыр-сипаттарын тануға мол мүмкіндік жасады. Х.Сүйіншалиев /8./, М.Мағауин /9/, Ж.Тілепов /10./ сынды зерттеушілеріміз ақын-жырауларымыздың өмірін, шығармаларындағы дидактикалық сарын, рухани әлемін, әлеуметтік мәнін, көркемдік сыр-сипатын кеңінен қарастырады. Алайда осы ақын-жырауларымыздың шығармалары құпиясы мен сыры мол жұмбақ әлем десек, бұл туралы зерттелмеген, әлі күнге дейін толық шешімі табылмаған тұстары қаншама?! Біздің бұл жұмысымыз ақын-жыраулар поэзиясындағы зерттелмей кенже қалып келе жатқан тұстардың бірі – архетип ұғымы жөнінде болмақ.
Архетип ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар шығармалары мен антика дәуірінің әдебиетін байланыстыратын бірден-бір көпір. Бұл туралы зерттеулер көп жүргізілмеген, тың тақырып десе де болады. Ш.Уәлиханов фольклор жанрындағы жыршы, жырауларға мінезде беріп, музыкалық аспаптар домбыра, қобызға толығымен суреттеме беріп, осы аспаптарды далалық шаман, бақсылармен байланыстырады /1./. Ғалымның бұл еңбегі қазақ халқы үшін баға жетпес мұралардың бірі және біздің осы жұмысымызда архетиптердің мәнін анықтауда маңызы зор. А.Жақсылықов өз монографиясында диахрондық жолмен дін мен әдебиеттің, мифологияның, фольклор мен әдебиеттің қарым-қатынасындағы маңызды әселелерге сараптама жасайды /11./. А.Ысмақова өз еңбегінде Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Әуезов сынды жазушыларымыздың шығармаларын фольклормен терең байланыста екенін ашып көрсетеді /12./. Ал С.Қондыбай қазақтың жалпы тарихи даму жолын мифология мен лингвистикаға сүйене отырып шешуге талпынған /13/. Біз бұл жұмысымыз арқылы қазақ әдебиетінде ерекше орын алатын ақын-
жыраулар поэзиясының көзге түспей көлеңкеде қалып келе жатқан қырының сырын ашып көрсетуді мақсат еттік.
Хандық дәуір қазақ халқы үшін өте маңызды, қиын кезеңдердің бірі болғаны белгілі. Осы ғасырлардың тарихын халық жадында сақтап қалған жыраулар шығармалары екені даусыз. ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда жыраулар сарай маңынан көрініп, ел билеушілердің тірегі болды. Өзіміз білетіндей, қазақ даласында шұрайлы да шырайлы кең алқапта туып өскен ата-бабаларымыз, шешен жырауларымыз ел басына күн туған шақта жиылып келіп, келелді мәселелерді гуманистік тұрғыдан философиялық, дидактикалық түйінді тұжырым жасап, ел бірлігін сақтау, жер, су, елді қорғау мәселелерін өз жырларында жеткізіп отырған. Айырықша айтар нәрсе,Ақын-жырауларымыз шығармалары алыстан болжап, тереңнен сыр тартып, айтар ойын жұмбақтап, аса көркем сөзбен сурет сала бейнелеп, соның шешун ақылмен, браз толғаныспен табатындай етіп шеберлікпен туындаған шығармалар. Осы жыраулар толғауларында кездесетін архетип сан ғасырлар өтсе де халық жадының тереңінен алынып, халық санасында, дүниетанымында табу, тотемизм, анимизм арқылы сіңіп қалған. Бұл жұмысымыз арқылы архетиптердің шығу төркіні қайда жатыр, халық өміріндегі архетиптердің маңызы неде деген қызықты да қиын сауалдарға жауап іздейміз.
Архетип ұғымының әдебиетте қалай көрініс беретініне көңіл бөлсек, «Архетип дегеніміз (гр. arche – бастау, typos – пішін, үлгі) – бертінгі антикалық философияда түпкі бейне, идея. Термин Швейцария психологы К.Г.Юнг еңбектерінің ықпалымен қазіргі батыс әдебиетінде қанат жайды. «Коллективтік санасыздық» дейтіннің әлдебір бастапқы туабітті құрылымын, адамның қайталанып тұратын тұрмыс жағдайларының, міндеттерінің және күйзелістерінің ескірген психологиялық «шемені» дегенді білдіреді. Жеке немесе әлеуметтік өмірдің проблемалық дағдарысты жағдайының ықпалымен, К.Г.Юнгтің пікірі бойынша, санасыз қозғалыс болады және тиісті жүзеге асырылады. Бұл орайда осы процестің ішкі себептік, ықтиярсыздық, демоникалық сипаты болады. Нақ «архетиптік матрица», қиял мен шығармашылық ойлау қызметін қалыптастыратын априори, оның көзқарасы бойынша, аңыздардағы әртүрлі халықтардың ертегілеріндегі қайталанатын дәлелдердің, дүние жүзі әдебиеті мен өнеріндегі «мәңгі» бейнелердің бар екенін түсіндіреді»/14,47/. Өнері дамымаған, жазу-сызуы жоқ ерте заманда халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс тіршілігі, шаруашылығы, дүниетанудағы көзқарасы әдебиетте көрініс береді. Бұл адам мен табиғат арасындағы байланысты тану барысында пайда болған сәби, балаң ойлар болатын. Осыдан келіп, халық арасында наным-сенім пайда болды, адамдар табиғат құбылыстарына табына бастады. Алғашында ауызша тараған бұл әдебиет сан мыңдаған жылдар өтсе де халықтың жадында өшпес мұралардың бірі ретінде салт-дәстүр, ырым-тыйымдарда қалды. Халық ауыз әдебиетінен хабары жоқ жеке индевидте де әлдебір символ ретінде болса да жадында сақталған.
Басқаша айтқанда, «Архетип дегенміз – адам табиғатынан, оның түпсанасынан тамыр тартатын архаикалық мәңгі идея. Сол себіпті бір архетип сол баяғы архетип, ол барлық заманда, барлық мәдениеттерде де үнемі ұшырасып отырады. Тіпті атеистік тәрбиеде өскен адамның өзі ішкі дүниесінде әлдебір архетиптің ықпалынан құтыла алмайды» /Мифология: құрылымы мен рәміздер/. О баста ұлттық таным көкжиегінің деңгейін білдірер фольклорлық мотивтер мен сюжеттер, алуан түрлі образдар ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар шығармаларының құрамдас бөлігі ретінде бейнеленгенде ғасырлар бойы негізгі философиялық мәні мен түпкі тегін сақтаған. Архетип сырының маңыздылығы осында. Халықтың рухани әлемінің таңбалық бейнесі іспеттес жыраулар шығармаларындағы символдар көркемсөз өрнектерінің басын құрайтын архетип жүйесі санадағы дәуірлік наным-сенімнің идеялық өзегін құрайды.
Дәстүрлі мәдениет пен тұрмыс-тіршілікті халық өмрінен, белгілі бір ұлттың жүріп өткен тарихи тағдырынан жеке дара бөліп алуға болмайды. Ұлттың, оның ішінде ұлттық дәстүр мен мәдениеттің өзіндік ерекше сипаттары мен сапалық қасиеттерін терең, жетік бағалау үшін, соның қадірне жетіп, өз деңгейінде көркемдік тұрғыдан жинақтау үшін сол ұлттың шығу тегін, қалыптасу, өркендеу кезеңдерін, бастан кешкен тарихи белестерін жақсы білу міндетті.
Жұмыстың жалпы сипаты: Еңбекте ақын-жыраулар туындыларында жиі кездесетін архетиптер теріліп алынған және олардың түп тамырын, шығу тегін фольклорлық текстерден, оның ішінде мифология арқылы түсініктемелер берілген. Жұмыс барысында қазақ ғалымдарының, шетел ғалымдарының еңбектерінен дәлелдемелер келтірілініп талдау, салыстыру және жинақтап қорыту әдістері пайдаланылған. Әрбір культтің қазақ халқының түсінігінде қалай сақталғаны, халық психологиясына қалай әсер ететіні, әлеуметтік өмірде қалай көрініс бергендігі, өзге елдер мифологиясында қандай қасиетке ие, ол туралы өзіміздің ғалымдарымыз, сырт ел ғалымдарының ойларына сүйенеміз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бұл жұмыстың негізгі мақсаты:
– ақын-жыраулар поэзиясындағы архетиптерді анықтау арқылы халық танымын анықтау;
– Қоғамдық сана, дәстүр жалғастығымен әдебиетте белгілі орынға ие болған архетиптердің халық танымында қалыптасқан түсінгін көрсету.Осы мақсатта мынадай міндеттер қойылады:
- ақын-жыраулар шығармашылықтарынан архетиптерді табу;
- архетиптерді типологиялық салыстыру;
- тезис түрінде фольклорлық мәтіндерге, сюжеттерге сүйене отырып архетиптердің мәнін ашу.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар туындаларында көп кездесетін өсімдіктердің (ағаш текті, шөптесін) түп тамыры ежелгі дәуірден алынады және философиялық қырынан көрінеді;
- Ақын-жыраулар мұраларында тұлпар бейнес төмендегдей қырларымен ашылады: Тотем, рух, жаратушы,магиялық күш иесі;
- Жыр-толғауларда кездесетін әр түрдегі жануарлардың (балық, жылан, ит т.б.) генезисі әр дәуірлерде қосылған;
- «Атамекен», «Жерұйық», «Жиделі-Байсын» жерлерінің қазақ санасындағы қалыптасқан түсінігі бойынша жұмақ әлем болып саналады;
- Шығармалардағы мүйізді тағылардың және мүйіздің де өз символикалық мағыналары бар;
- Ақын-жыраулар туындыларындағы көк бөрі архетипі;
- Құстар культінің хандық дәуір әдебиетінде орны.
Жұмыстың дерек көздері: Жұмысымыздың дерек көздерін әр жылдарда жарық көрген басылымдар «Бес ғасыр жырлайды» /16./, «Ақберен», /17./ «Алдаспан» /18./, «Дулат Бабатайұлы» /19./, Махамбет «Өлеңдер жинағы»/20./, «Шортанбай» /21./, «Ай-Заман-ай» /22./, «Ертедегі әдебиет нұсқалары» /23./ т.б. оқулықтары пайдаланылды.
Теориялық методологиялық негіздері: Жұмыстың теориялық-методологиялық негізі ретінде М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, А.Жұбанов, Х.Сүйіншалиев, М.Мағауин, Ж.Тілепов, А.Ж.Жақсылықов, С.Қондыбай т.б. ғалымдардың еңбектерін басшылыққа алдық.
Ал шетел әдебиеттерінде кездесетін архетип жөнінде Л.Я.Штернберг, К.Г.Юнг, М.Элиаде, Дж.Фрэзер т.б. зерттеулері тақырыпты ашуға өте құнды болды.
Жұмыста қолданылған негізгі әдістер: Баяндау, салыстырмалы талдау, жинақтау, қорыту.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Жұмыс нәтижелерін мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдеріне әдістемелік құрал ретінде және жоғарғы оқу орындарында хандық дәуір әдебиеті жалпы курсында, арнаулы курстарда қолдануына болады.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, “ХҮ-ХҮІІІ ғасыр ақын-жыраулардың поэзиясындағы архетиптер” және «Архетиптік ұғымдардың ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар туындыларында көрініс беруі» деп аталатын екі тараушадан тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясындағы архетиптер
М.Әуезов қазақ халқының ұлттық діни наным сенімін үлкен-үлкен екі дәуірге бөледі. Бірі, ислам дінінен бұрынғы дәуір, екіншісі ислам діні келгеннен кейінгі дәуір. Бірінші дәуірде адамзаттың шынайы және көркем ойлау жүйесі болып табылатын мифтер әлемінің алғашқы жер мен адамның жаратылуы туралы болды. Адамзат табиғаттың жанды жансыз-нәрселердің жаны бар, бізді жебеп жүреді, қысылғанда өз көмегін береді деп оларды құдайға санаған, олар туралы мифтер ойлап шығарған. Сан ғасырлар бойы халық санасында сақталған бұл мифтер ислам діні келгеннен кейін көптеген өзгерістерге түсті, ислам діні туралы, пайғамбарлар, періштелер туралы мифтер кеңінен таралды. Бірақ алғашқы мифтердің орнын басуға, халықтың жадында сақталған әдет-ғұрып, салт дәстүрін жоя алмады. Бұл туралы Ш.Уалиханов былай дейді: «Ислам дінінің әуезді дыбысы мен түсініксіз сөздер арасында шамандық салт-сана қалып қойды. Сондықтан да діни атаулардың аттары ғана өзгерді, ол негізгі тәңірлік діндегі түсінік – ол сол баяғы қалпында қалды. Онгонды-аруақ деп атады, тәңірді – Алла немесе құдай, жер рухын – шайтан, пері, дию және жын деді, бірақ халық санасында тәңірлік, шамандық идея бұзылмады» /1,170/. Ислам дәуіріне дейінгі пайда болған мифтер ислам дәуірінде де символикалық қалыпта көрініс берді.
1.1. Хандық дәуір поэзиясындағы ағаш культінің сипаты
ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда ақын жыраулар поэзиясында архетиптер көптеп кездеседі. Соның бірі халық жадында хандық дәуір поэзиясынан ерекше орын алатын ағаш болып табылады. Өсіп тұрған ағаш бұл жай ағаш емес «Ғалам кіндігі» болып саналатын киелі сапаға ие. “Қазақта ғаламдық уақыт пен кеңістіктің арасындағы мәңгілік тұтқасы (“ось мира”, “мировая столл”, “мировая гора”) болып саналатын нысаналы белгі – Бәйтерек. Ол ежелгі аңыздар мен қиссаларда, ертегілерде “Мықан ағашы деп аталады”… Мықан ағашы – жасыл өмірдің белгісі, уақыт пен кеңістіктің шекарасы” деп көрсетеді Т.Жұртбай /15/. Бүгінгі күнде де қазақ сенімінде «Ғаламдық ағаш» культінің қалдықтар кездеседі. Мысалы, қазақта мынадай сенім қалыптасқан: жапан далада жалғыз өсіп тұрған ағашқа немесе бұталары ерекше біткен ағаш қонатын орын және бас иетін киелі ағаш ретінде саналған. Бұл ағаштың жанынан өткен адам оның бұталарына шүберек байлап, түбіне малды құрбандыққа шалады. Мұндай ағаштар Қазақстан территориясының барлық бұрышында кездеседі.
Ал мифологияда кездесетін ағаштарға С.Қондыбай мынадай сипаттама береді: «1.Ағаш – адам ұрпағының сақталатын жері. Бұл жағдайда ағаш ана функциясын атқарады. 2. Ағаш– адам жанының тұлғалануы, оның жанының сақталатын жері. 3. Ағаштың егіздік сипаты бар: бір-біріне қарама қарсы екі
ағаш. 4. Еркек ағаш және ұрғашы ағаш жұбы бар»/13,460/. « Ғаламдық ағаш» жыраулар поэзиясында былай көрініс береді:
Телегейдей сай қойып,
Жарқыраған беренді
Теңіз етсе тәңір етті.
Жағасына қыршын біткен тал еді –
Жапырағын жайқалтып
Терек етсе тәңір етті. /16,43./
Шалкиіз жырау бұл жерде «Ғаламдық ағашты» айтып отыр деп санаймыз. Ағаш теңіз жағасында орналасқандығын жырау анық көрсетіп отыр. Ал «Ғаламдық ағаш» С.Қондыбайдың айтуынша өзінің орналасатын жерін былай көрсетеді: «а) төбенің не таудың басында орналасады. Мұндағы төбе (тау); б) судың (көлдің) жағасында орналасады» /13.470/. Сонымен қатар, Шалгез жыраудың бұл леңі жебеуш тәңірді мадақтауға, оның құдіреттілгін елге насихат етуге арналған. Шалкиіз жырау шығармаларында «Ғаламдық ағашты» мына жолдардан да көре аламыз:
Саздауға біткен қара ағаш
Кімдерге сайғақ болмаған /16,47/
Бұл жерде де «Ғаламдық ағаш» саздау жерде яғни сулы жерде орналасқандығын көре аламыз және ғалам кіндгі болып саналатын бұл ағаштың барлық адамға «сайғақ» яғни қорғаныш бола алатынын Шалкиіз жырау толықтырып көрсетеді. Ағаштың мұндай сипаттарын басқа да жыраулардан байқауға болады:
Саясы жоқ бәйтерек
Саздауға біткен талмен тең /16,147/
Шал ақын «саясы жоқ бәйтерек» деп ел арасындағы көпті көреген ақсақал қарияны айтып отырғаны белгілі. Мұның өзі Шал ақын дәуіріндегі анимизмнің қалдығы екенін байқатады. Себебі, «Бәйтерек» қазақтардағы «Ғаламдық ағаш» атауы деп Т.Жұртбай көрсетеді. Бұл тек қазақтарда ғана емес Е.Ямаеваның зерттеуі бойынша түркі-монғол эпостарында көбіне «Ғаламдық ағаш» осы атаумен кездесетінін айтады /25,159/. Ойымызды түйіндей айтсақ, «бәйтерек» адам жанымен тұлғаланып тұр. Ағаштың мұндай сипатын Штернберг өз еңбегінде Африка, Европа, Үндістан т.б. елдерде ағашқа жаратушы деп табынудың, барлық жанды нәрселер де, жер бетіндегі өсімдіктердің барлығын ағаштан жаратылған деп ағашқа табынудың бар екенін айтады. Осы еңбегінде Штернберг үнділердің атақты поэмасы «Махабхаратада» ағаштан ерлер мен әйелдер өсетін орман суреттелгендігін айтады /26/. Яғни алғашқы түснік бойынша, ағашқа адамды жаратушы, қорғаушы ана немесе әке ретнде қараған. Халық жадында қалған осындай ескі наным-сенімге байланысты Шал ақын бұл жерде осыны меңзеп отыр.
Адам жанынымен ағаштың тұлғаланып келуін мына мысалдан да көре аламыз:
Кәрі өлсе соққан дауыл тынғандай-ақ,
Жас өлсе бәйтерегің сынғандай-ақ /16,169/.
Шал ақын кәрі өлімін соққан дауылға яғни, өткінші нәрсеге теңейді, ал жас адамның өлімін бәйтеректің сынғанына теңейді. Бұл жерде жас адам бәйтерекке яғни халықтың, елдің тірегі, болашағы екенін айтады. Бәйтерекпен тұлғаланып келуінің астарында үлкен мән жатқанын байқауға болады. Ертеде ағаш адамдар үшін тамағы, сусыны, қорғанышы болғандықтан оларға жұмбақ көрініп, оны шешуге талпынған, оны адамды жаратушы, тәңір ретінде бағалаған. Мұндай алғашқы табыну Штернберг еңбегінде сөз болады. Зерттеушінің айтуынша, ағашқа табыну Орталық Африка, Оңтүстік Америка, Үндістанда, семиттерде, Египет пен Сахарада, Үндіевропа елдерінен, бұрынғы гермендықтардан кездестіруге болатынын жазады /26./. Ал, Фрэзердің «Алтын бұтақ» еңбегі ағаштың адам жанымен бірге тұлғалануы туралы миф арқылы әлемдік фольклорға түсініктеме табу мақсатында жазылған /27./. Бұл сенім уақыт өте келе діни наным сенімге байланысты тек киелі деп қана бағалау қалғанымен бұл жыраулар поэзиясынан т.б. шығармаларда сайрап тұр. Мына жолдарды талдап көрелік:
Кеше тоқыраулы судың бойынан
Тоқал терек түбінен
Ніл дарияның басынан
Құмкент шәрінің қасынан
Перінің қызы перизаттан туған
Қара мерген атасы…/16,80/.
«Тоқал теректің» «Ғаламдық ағаш» екенін су жағасында орналасқанынан және маңында кенттің яғни елді мекен орналасқанынан білеміз, ал тал астындағы перизатты қалай түсіндіруге болады? Жоғарыда С.Қондыбайдан ағаштың сипатын келтіргенде ағаш адам ұрығының сақтайтын жері екенін, бұл жағдайда ағаш ана функциясын атқара алатынын көрсеткенбіз. Мұндай сюжет «Оғыз намада» да кездесед: Оғыз қаған бір күні көл ортасындағы ағашты көреді. Ағаш астында қабығында отырған бір сұлу қызды көреді. Оның көздер аспандай көк, шаштары дария ағысындай, тістері маржандай екен. Оғыз қаған оны әйел етеді. Осы сұлудан «Көк», «Тау», «Теңіз» деген үш ұл көреді /28/. Бұл жерден Оғыз қаған, ағаш астындағы қыз Тәтіқара жырындағы Абылайдың әкесі Қарамерген және ағаш астындағы сұлу қыз перизатпен сәйкес келетнін байқаймыз. «Ғарыштық әсіреәфсанаға (мифке) шек жүрмейді. Жаратылыстың өзі де, жаратушы да, киелі құдіретке ие. Бәйтеректің – Мықан ағашының басында осы үш құдіретте бірдей бар. ол кейде жаратылыстың өзі, кейде Жаратқан иемнің баламасы, кейде жай киелі ағаш күйінде әфсаналана береді. оның қай қасиеті күшті оған күмән жүрмейді» /24.12/ деген пікрді Т.Жұртбай білдіреді. Тәтіқара бұл жолдарда Абылай ханның анасының киелі, текті жерден шыққанын, сондықтан өзінің де шыққан тегінің киелі болып саналатынын,жаратушының жберген халыққа деген сыйы екенін осылай түсіндіріп отыр. Бұл қазақтағы анимизмнің қалдығы.
«Ғаламдық ағаштың» киелілігін көрсететін мына жолдардан да көруге болады:
Қайырымсыз болған хандарға
Тиер ме екен бір күні
Жолбарыстай шеңгелім /16,61/.
С.Қондыбай шеңгелге мынадай анықтама береді: «Шеңгел – тікенекті бұтаның атауы, яғни тікенекті бұта болған «шеңгел» ұғымы да сегіз сәулелі жұлдыз арқылы кескінделе алады: бұл оны әлі ағаш кейіпті Тәңір қатарына шығарады»/13,485./. Фольклорлық шығармаларда шеңгел, Ақ шеңгел атауы бәйтерекпен ауысып келіп отырады. Ертөстік ертегісінде Ертөстіктің ата-анасының тамырына шаңырақтың күлдіреуішінде керулі тұрған кербиенің төстігі нәр беріп, өмір мәйегін иітеді. олар түнеп шыққан «Ақ шеңгел» тршлік сыйлайды. Яки бұл арада шаңырақ (бақан) пен ақ шеңгел жаратушылық қасиетке ие. осы мәліметтерді қорыта отырып хандардың зорлығына осы киел шеңгелім тиіп тоқтау қойыла ма екен деп Жиембет жырау жырлайды.
Сонымен қатар, Ағаштың тағы бр киеллігін танытатын тұстары төмендегідей:
Қилы-қилы заман болмай ма
Суда жүрген ақ шортан
Қарағай басын шалмай ма /16, 27/?!
Шортан деп бұл жерде көрші христиан дініндегі халықтарды айтса, қарағай деп қара халықты белгілеп тұр. Мына бр хакас мифіне назар аударайық: Қайрақан жерден өсіп шыққан тоғыз бұтақты жасайды, әр бұтақтың астында тоғыз адамды жасайды, осы тоғыз адамнан бүгінде өмір сүріп жатқан тоғыз тайпа халық өрбиді /29./. Яғни ағаштан тоғыз тайпалы ел тарайды. «Оғызнамеде» қыпшақтардың дүниеге келуі туралы аңыз да осыған ұқсас келеді. Ағаштан таралу мотиві мифологиялық түйсіктен туған архетиптк сарын үлгісі. Асан қайғының қарағайының басын қарағай шалып қиналады. Жыраудың қиналдыратын өзнің ең қасиетт, киелі дүниес қарағайына қауіп төнуде. Ал шортан яғни, балық інжілде жаратылыстың бесінші күнінде пайда болды делінген. Христиан діні келген ғасырды балық ғасыры деп те символдап айтқан. Інжілде балық суда пайда болған барлық жануарлардың жандарының біргуінен пайда болған деп көрсетеді /32,430/. Көріп отырғанымыздай, балық христиан дінін символдай алады. Асан Қайғы көрші халықтар қазақ халқына билік ететін заман туатынын меңзеп тұр деп білеміз.
Жыраулар шығармаларынан ағаштың қасиеттілігнің қырын әр жыраудан әр қалай байқауға болды:
Балпаң-балпаң басасың,
Басуға табан шыдаса.
Қызыл алмас жан қияр
Қызыл талға қынаса,
Тарығып жан жыласа
Мал бітпеске немене
Жігіт жанды бұласа /16,68/.
Ақтамберді жырау қызыл алмаспен ағаштың жанын қиюға болатынын айтады. Ағаш ертедегі сенім бойынша жаратушы, тәңірие деп сенген болса, ағаштың жанын қию не үшін керек болды? Грецияда,Сирия, Үндістанда, Мексикада т.б. елдерде Штернбергтің айтуынша: «ағашқа жаратушы деп табынғандықтан оның мүсінін ағаштан ойып, арулап суға тастаған немесе өртеп жіберетін салттары бар екенін көрсетеді. Себебі, жаратушы көп жыл тұрса қартайып кетіп халыққа көмектесе алмайды, ол жасарып өз күшіне келуі үшін өлтіріп қайта жаңартып отырған.
Жаратушыны өлтіру уақыт өте келе ел басқарушы патшаны өлтірумен ұласқан. Бұл көптеген халықтарда сақталған, патша белгілі уақыт аралығында ғана билік ете алған: біреулерде үш жыл, екіншілерінде бес жыл, сегіз жыл (Спартада), үшіншілерінде он екі жыл. Содан кейін патшаны өлтірген, өлтірген адам патша болып сайланған» /26,459/. Мұндай оқиғалар кезінде Шыңғыс хан заманында да кездесіп отырғаны белгілі, оны таққа таласу деп қана айтып жүрміз. Ақтамберді жырау бұл жолдарда осыны астарлап көрсетіп отыр.
1.2. Ақын-жыраулар туындыларындағы жылқы архетипі
Қазақ халқы «Түбім – түрік, түлігім – жылқы» деп жылқы малының құндылығын бағалап, жеті қазынаның қатарына қосқан. Жылқы малы туралы қаншама аңыздар, жырлар туындаған. Қазақтың салт дәстүрінің қай-қайсысы болмасын осы жылқы малы арқылы өтпетінін білеміз, тіпті адамның дүниеге келуінің өзіне осы жылқының тигізетін әсері бар деп санаған. Елге ұйытқы, ер азаматқа ақылгөй болған жыраулар өз поэзияларында жылқы малының бейнелерін молынан қалдырады. Ақын жыраулар өлең толғауларында батырға серік тұлпарлар бейнесн барынша айқын, бедерлі сөз етеді.
Жылқы культінің сыры тереңде, символикалық образдар барлық жырауларда кездесе бермейді.
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа.
Күнінде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа /16,28/.
Арғымақ қазақ халқында жылқы мадлының ең асылы, сұлуы саналған. Арғымақ сөзіне С.Қондыбай мынадай анықтама береді: «Бүгінгі қазақ тіліндегі «арғымақ» сөзі «жылқының таңдаулысы, тектісі, жүйрігі» дегенді білдіреді, бұл сөздің бастапқы мағынасы мүлдем басқаша» деп келіп «арғымақ» сөзіне этимологиялық талдау жасайды: «Арғымақ – «арғы түпкі ана»; Арғымақ – «арғы о дүниелік ана»; Арғымақ – «Арғы Имақ ана»; яғни арғымақ – Аруг-Имақ» – «Ұлы Баба» бейнесінің бір варианты» деп көрсетеді. Яғни арғымақ «адам жаратушы арғы ана» мағынасында бере алған. Бұл мифологияда арғымақ аталмағанымен жылқы малынан адамның жаратылуы туралы мотивтер кездеседі. Және жылқы күннің де символы бола алады /30./. Бұл туралы Жетпісбаева да өз еңбегінде айтып өткен. Қазақта аспандағы екі жұлдыз – Ақ боз ат пен Көк боз аттың атауларын бекер қоймаса керек. Жоғарыдағы жыр жолдарында Асан арғымаққа, киелі орынға отырдым деп немесе аспандағы жұлдызым жанды деп артыңнан ерген халқыңнан адаспа деп ақыл айтады.
Жылқы малының осы күн немесе жұлдыз ретінде сақталған түсінік бойынша мына мысалдарды да келтіре аламыз:
Кенелейін деген жігттің,
Жылқы ішіндегі екі арғымағы тел өсер /16,48/.
Жылқы ішіндегі «екі арғымақтың» тегін емес екенін байқау қиын емес. Мұндай екі ат «Ер Қосай» эпосында да кездеседі, олар – Жез тұяқты Жиренше ат, екіншісі күміс тұяқты Күреңше ат. Біз осы аттарды аспандағы екі ат екенін дәлелдеу үшін мифтерге үңілейік. Ш.Уалиханов жинаған «Өлі мен тірінің достығы» туралы аңызында да осы екі аттарды кездестіреміз. Онда өлік яғни Аруақ Жігіт досына былай дейді: «Менің соғыста шаһид болғанымды естіп, алла тағалам саид шейіт етті. Сол жорықта менің астымдағы атым көтерем еді. Қусаң жететін, қашсаң құтылатын әкемнің екі аты бар еді, ұшқан құс та жетпейтін жүйрік, мен сол екі аттың бірін мінейін деп едім, әкем рұқсат етпеді. Егер маған дос болсаң, бүгін біздің ауылға бар, сонда қон, сенің қысырақтарың біздің жылқының ішінде жүр, қазір саны өсіп 90- ға жетті. Егер мені дос санасаң, біздің жылқының ішіндегі екі айшұбарды жарып таста /1,191/. Бұл жердегі екі жылқы да аспандағы екі атпен теңеседі, екі жылқы Аруақтың өмірін сақтай алмайды және Жігіт екі айшұбарды өлтіргеннен кейін Аруақтың әкесі Жігіттің 90 қысырағын қайтарып береді, демек бай байлығы кемиді. Яғни Аруақтың әкесінің жұлдыздары өшеді. Жоғарыдағы жолдардан да осыны көруге болады, бірақ бұл жерде керісінше екі жұлдызы жарығырақ көрінеді. Шалгез жырауда екі атты мына жолдардан да көруге болады:
Ағайынның шінде
Бір жақсысы бар болса,
Қоңқалаған көп жаман
Сол жақсыны көре алмас.
Сол жаманның басына
Қиын-қыстау іс келсе,
Бағанағы жақсыны
Қос арғымағын қолға алып
Күнінде іздесе де таба алмас /16,51/.
Шынында, өмірде итше ырылдап, жөнсіз уын шашып жүретін, ылғы арамдықты, жауыздықты жасауды ғана көздейтін пенделер кездеседі. Олар абыройыңды төмендетуге, адамгершілігіңе дақ салуға құмар. Жоғарыдағы шумақта Шалгез жырау осыны меңзеп тұрғаны белгілі болса да, «қос арғымақтың» рөлі ерекше.
Осы жерде тағы «Өлі мен тірінің достығы» мифінде кездесетін екі атты келтіруге болады: «Жігіт ауылына келсе, татарлар сауда жасап жатыр, екі аты бар, досы айтқандай торы ат пен жирен ат. Жігіт екі атты саудалап сатып алады. Екі атты үш жылға табынға жібереді. Торы атты сойып миынан тырнақтай қара дақ алады. Бес жылдан кейін жиренді мініп досына келеді. Жігіт шауып келе жатқанда әзірейіл мен жәбірейіл оның жанын алмақшы болып соңынан қуған екен, бірақ жирен тұлпардың жүйріктігі сонша, екі періште қуып жете алмайды. Жігітті Аруақ өлімнен құтқарып қалады» /1,196/. Бұл жерде де екі ат жігіт өмірін сақтап қалады. Екі аттың мұндай қасиеттерін аспандағы Ақ боз ат және Көк боз ат деп көрсетемін. Себебі, Шалгез шығармасындағы екі арғымақ пен мифтегі екі айшұбардың функциясы ұқсас, олар байлықты білдіріп тұр, ал торы ат пен жирен ат адам өмірін құтқарушы функциясын атқарып тұр. Ш.Уалиханов «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» мақаласында былай дейді: «Әрбір жұлдыздың жердегі әрбір адамның жанымен сәйкестік, тұтастықта, адам өлгенде оның аспандағы жұлдызы да жерге ағып түседі… Болып-толған бақытты адамды «Жұлдызы жанған» деседі
Шамандық аңыздар бойынша, монғолдар жұлдыздарға арнап құрбандық шалады, қазақтар сияқты байлық, билік, бақыт жөнінде жұлдыздарға үміт арта қарайды, кереметтігіне сенеді» /1,179/. Мұндай нанымдар қазақтарда әлі де кездеседі. Осындай сенімге сәйкес Шалгез бұл жерде осы екі жұлдызды меңзеп отыр.
Ер қанаты болып табылатын ат қазақтарда аса жоғары бағаланған. Жаугершілік заманда жауынгерді атсыз елестету қиын. Жыраулар поэзиясында жауынгердің ең сенімді серігі қызметін атқарған жылқының суреттелуі әр жырауда әр түрлі. Доспамбет жырауда «Ту құйрығы бір тұтам тұлпар», Шалгезде «арқыраған ат», «Суын түсті жүйрік», «Ақ табан ару торы ат», «Арғымақ», «Тоқал торы ат», Жиембетте «Соқыр бурыл байтал», Ақтамбердіде «Жолбарыстай шұбар», «Тұмар мойын ат», Бұқарда «Көк ала ат» деген сияқты теңеулер жылқы малының түр түсіне, қасиетіне, ерекше белгілеріне әдеби көркемдік бағалау тәсілімен берілген эпитеттер өз иелерімен яғни жауынгермен бірге берілген.
Ал мына жолдардан жылқы культінің шыққан жерін анық көруге болады:
Саф арғымақ сайлаған
Найзасына жалау байлаған
Қабардының Биғазы
Жүйрігіне шыдамай
Желіп шықты көк тауға
Қайт! Қайт! деймін, қайтпайды
Қайтқанын намыс көргенге ұқсайды /16,55/.
Жылқы малы тәңірінің сүйген түлігі болып кейін жылқы пірі Қамбарды дүниеге әкелген. Бұл туралы Мұқышева мынадай мәлімет береді: «Ферғана аймағында аттар тәңір аттарының тұқымына саналған. Бұлар «жәннәт аттары» делінген, Бұған қарағанда Солтүстіктегі Паш тауында үңгірдің ішінде «Тәңірдің (көк) аты» болған»/32./. Жылқының таудағы үңгірден шығуы туралы мәліметер С.Қондыбай да береді /13./. Тұлпар туралы дерек өте мол. жылқы малының шығу тегі айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының –айдаһарға ұқсас бір көрінер қыры келбеті болған. Ежелг қытайлар мен оның батыс көршлернің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы генетикалық байланыс жөннде де сөз қозғалған. Бұған қарап «тау мен ат» байланысын «үңгір мен ат» байланеысын шендестіруге болдаы. Бұл жерде таудың атқарып тұрған қызметі ерекше. Ол жерден, көктен, судан келетін қатерден сақтау әрекеті жатады. Махаева осы туралы: Әр рудың өзінің қасиетті тауы болды. Бірінші түрік қағанатынның түріктері Тобидің оң жағындағы Бодын Інлі тауын, ал екінші түрік қағанаты түріктері Өтүкенді қасиетті құт мекен деп қадір тұтқан» деп көрсетеді /33./. Шалгез жырау жылқы малының шыққан жерінің тау екенін және оны жауынан сақтайтын қорғаныш бола алатынын айтады. Жылқы малының таудан шыққанын мына жолдарда да береді:
Ақ ала таудың алдында
Ақ ала жылқы жусайды.
Айналдырып қарасам,
Сол жылқының ішінде
Ат тапқандай бие жоқ.
Жолыңда болсын ау, ием,
Сен де кетіп барасың
Енді өзіңнен соңратын
Жұртқа бір лайық ие жоқ /16,46/.
Шалгез жырау би Темірге айтқан тоқтау сөзінде «ақ ала таудың алдындағы ақ ала жылқы» яғни Тәңірінің таудағы атының арасында ат табатындай бие жоқ дейді. Мұнда «ақ ала жылқы» деп би Темірдің сүйікті халқын айтып отыр, осы халықтың ішінде өзіңе тең келетін ел басқарар ешкім жоқ – «Сол жылқының ішінде ат тапқандай бие жоқ» деп тұспалдап жеткізеді.Халықтың тұрмысы, хал-ахуалы ел басқарушының қолында. Бұл шумақта жырау Би Темірге халқы үшін, елі үшін қажет екенін айтады.
Жыраулар шығармаларында адам жаны мен жылқы жанының тұлғалануы көптеп кездеседі. Мифологиядағы жылқы мен адамның жанының тұлғалануын С.Қондыбай жылқытұрпаттылық деп алып оған мынадай анықтама береді: «Жылқытұрпаттылық (гиппоморфизм) мифологиядағы бейнелердің кейіптеуінің бір түрі оны, оны зооморфизмнің бір варианты деп есептеуге болады. Жылқытұрпаттылық дегеніміз – мифтік, шежірелік, эпостық кейіпкерлердің жылқы кейпінде, тұлғасында да суреттелуі» дейді /13,45/. Мұны мына жолдардан көре аламыз:
Қара арғымақ арыса
Қарға адым жер мұң болар.
Есіл көзден нұр тайса
Бір көруге зар болар /16,115/.
Бұқар «қара арғымақ» деп жасы келген жақсы адамды айтып отыр, яғни адам жылқы кейпінде бейнеленеді. Мұндай кейіптеу эпостарда көптеп кездеседі. Эпоста батырдың анасы немесе қарындасы, кейде жұбайы жылқы кейпіне еніп иесіне жол көрсетіп, ақыл беруші ретінде келеді. Жаттанды әрекетпен тірлік еткен, жауға шабу, жүйріктік қасиет тән, иеснң сенімді серігі болған қара арғымақ арыған уақытта қарға адым жердің өзі оған мұң. Функциялық және типологиялық сәйкестігіне қарай қазақтағы жылқылардың пірі делінетін Қамбар ата, Жылқышы ата, Дүлдүл ата сияқты мұсылман дәуірінің кейіпкерлерінің атқа мінген ақ сақалды шал кейпінде де суреттелген. Жыраулар поэзиясында мұндай тұлғалану адамның қасиеттеріне байланысты әр түрлі болып келеді. Астарында сонау ескі дәуірден келе жатқан жылқы тотемизімін көруге болатын жолдар Шал ақын шығармаларынан да табуға болады:
Мен бір шапқан жүйрік ат,
Бір еліксем басылман.
… Мен бір жүрген жорға тай
Жылжи да басып кеттім ай! /16128/
Немесе
Жайымды сіз білмейсіз мен жорға тай
Тайталып талай топқа кірген жанмын /16.137/.
Шал ақын өзін жүйрік атқа, жорға тайға осы қасиеттеріне байланысты балайды. Қазақ халқында малдың түр-түсі, тегі ерекше орынға ие. Шал ақынның «Шал мен дудар қыз» шығармасында да жылқытұрпаттылықты кездестіруге болады. Қыз:
Атыңыз сіздің жұртқа болған дастан,
Өнер мен біліміңіз жұрттан асқан
Дегенің «Атаң басы» ауыр тиді
Тұлпардың баласымын, сірә саспан.
Қыз бұл жерде жылқыдан жаралғанын айтады. Мұндай жылқыдан жаратылу туралы миф саха-якут мифіндегі бас тәңірие делінетін Юрюнг-айы-тойон жөніндегі мифте кездеседі. Онда: «Юрюнг-айы-тойон атты адаммен қатар жасаған, солардың мифтерінің басқа вариантында ол әуелі жылқыны жаратқан, осы жылқыдан жартылай ат, жартылай адам туылса, соңғысынан (яғни, кентаврдан) адам тараған» делінеді. Шал ақын шығармасындағы қыз да осы жылқыдан жаратылған ерекше адам екенін басып айтады. Бұл ескі наным тотемизмнің қалдығы.
Көк алалы көп жылқы
Көлге бір түссе көз жетпей,
Санап санын алуға
Есебіне жан жетпей,
Беглерім мінсе шұбарын
Жұлындай қылып жаратып /16,72/.
Суын жылқылары жылқы малы ішіндегі ерекше түрі. Бұл туралы қазақ арасында аңыздар мен мифтер көптеп тараған. Су жылқылары бастауын сонау эниолит заманынан алатын көрінеді. Су жылқылары туралы мифтер әзірбайжан, түрікмен, башқұрт, қарақалпақ, армян т.б. елдерде кездеседі. Көне грек мифологиясында теңіз тәңіриесі Посейдон Деметрамен жылқы кейпінде некелесуінің астарныда да суын жылқылары жатуы мүмкін.
Суын жылқылары туралы тараған аңыздардың бірі төмендегідей: «Қапал-Жаныс (ру) ішінде Қырықбай деген кісіге бірнеше жылқы табыны бітіпті. Ол үнемі Түлкібас ауданындағы Балықшы көлінің маңында жылқыларын бағады екен. Жылқылары күннен күнге көбейіп, мәртебесі асыпты. Күндердің күнінде көл ішінен судан шығып, жағасына тебіндеп жайылып жүрген табынның арасынан бір биеге жирен түсті көк қасқа айғыр шауыпты да қайта суға түсіп жоқ болыпты. Бие уақыты жеткен соң, қылсыз құйрықты ерекше құлын туыпты, Қырықбай бұған мән берместен, әрі сараңдығымен мал шалып, құдайы атамаған екен. Күндердің күнінде әлгі айғыр судан шығып, жайылып жүрген жылқы табынының арасынан әлгі құлынды тістеп, қайта суға түсіп жоқ болыпты» /34.100/. Информаторлар әлгі көк қасқа айғырды қыдыр болып келген Қамбар атаның өзі дей келе мұны қазақта «су жылқы» деп атайды дейді.
Қазақтардың дәстүрлі идеологиялық таным-түсінігінде маңызды орын алатын төрт түлік пен олардың пірлеріне байланысты сипаттаманың пайда болуы бағзы дәуірлерден басталады. Қазтуған жырауда:
Мұздай үлкен көбелі
Қары ұнымы сұлтандайын жүрісті,
Адырнасы шайы жібек оққа кірісті,
Айдаса қойдың көсемі,
Сөйлесе қызыл тілдің шешені.
Қалайылаған қасьы орданың сырығы,
Билер отты би соңы,
Би ұлының кенжесі,
Буыршынның бұта шайнар азуы,
Бидайықтың көл жайлаған жалғызы / 16,31/.
Қазтуған жыраудың «Мадақ» жырында өзін қошқардың сипатымен береді. Жырда қошқардың қимыл әрекеті әсерлі суреттеледі. Қазақ халқында қалыптасқан түсінік бойынша қошқар ды қасиетті саналған. «Қойды киелі санаған халқымыздың қиялында оның тегін көк аспан мен оттан жаратып, қойға қатысты культ қазақатардың әдет ғұрыптарында кеңінен таралған» / 39,128/. Ал мифтерде қошқар сақталмаған, біз оны жол сілтеушілік қасиетіне қарап мүйізді тағылардың қатарында да қарай аламыз. Өлең жолдарынан Қазтуған жыраудың беделінің жоғары болғандығын, халқын, елін дұрыс жолға бастап жүретін көсемі болғандығын байқаймыз.
1.3. Жырауларда кездесетін көкбөрі тотемі
Көкбөрі – ежелгі дәуірдегі көшпелілерде ерекше саналған аң. Аңыз бойынша түркі халықтарының пірі. Бөрінің фольклорлық образы Тәңірі діні заманынан тарайды. Тотемдік сенім ықлым дәуірдегі мифологиялық санада туып, фольклорлық шығармалардың философиялық мазмұнына тірек болған. Мына жолдарға көңіл бөлейік:
Ау, бөрілер, бөрілер,
Бөрімін деп жүрерлер
Һәр бірінің баласы
Алтау болар, бес болар
Ішінде абаданы бір болар,
Абаданынан айырылса,
Олардың һәр біреуі
Һәрбір итке жем болар /16,49./
Шалгез жырау бұл жолдарда бөрілерге қаратып, яғни халыққа қаратып сөйлеп отыр. Халық арасында мынадай миф бар: «түркілердің арғы бабалары Ашина Сихай (Батыс) көлінің құбыласына өз тайпасын қондырып, ел болған екен дейді. Күтпеген жерден ашиналықтарға көршілес бөгде тайпа шабуыл жасап, қырып салыпты-мыс. Ойран-топан болған жұртқа он жастағы баланың аяқ-қолын кесіп, тірі тастап кетіпті. Қаншық қасқыр оны тауып алып асырайды. Ер жеткен соң әлгі бала қаншық қасқырға үйленіпті. Осы кезде ата жауы баланың тірі екенін біліп, тауып алып өлтіріпті. Осы ұлдан жүкті болған қаншық қасқыр Гоацанның (Тұрфан) теріскейіндегі тау қойнауына барып тығылады. Осындағы үңгірде паналап жатып, он ұл тауыпты-мыс. Олар өсіп ер жеткен соң, сол өлкенің қыздарына үйленеді. Сөйтіп олар бір рулы ел болдаы.» /35,49/. Мұндай тотемдік наным ұйғырларда да кездесетінін Гумилев былай көрсетеді: «Қытай мен тибет мәдениетінен аулақ болған ұйғырлар тілі жағынан туыстас түріктерден де ерекшеленетін. Бұлардың шығу тегі жөнінде аңыз қаншалықты ұқсас болғанымен әр түрлі. Түріктер өздерінің шыққан тегін ханзада мен қаншық қасқырдан бастаса, ұйғырлар – қасқыр мен ханшадан тарағанбыз дейді» /36,327/. Байқағанымыздай, бөріден түріктер бүкіл халық тарағанын Шалгез жырау жетік білгенге ұқсайды.
1.4. Құс культінің жэыраулар туындыларындағы көрінісі
Құстардың жыраулар туындыларында алатын орны ерекше. Далалық көшпелі өркениетте өмір сүрген ата-бабамыз құстардың қыр-сырын, ерекше қасиеттерін жақсы білген. Соның бірі көкте де, суда да, жерде де тршілік ететін жыл құстары:
Бұл дүниенің мысалы
Ұшып өткен құспен тең.
Өмірден көрген жақсылық
Ұйықтап өткен түспен тең /16,156/.
Символдар энциклопедиясында құстың дінде аспан мен жерді байланыстырушы және ол адам рухы мен жанының символы бола алатыны айтылады /30,401/. Қазақ мифтерінде мұндай мотивтер кездесіп отырады: «Көгершін баяғыда бір пайғамбардың келіні болған екен. Ол аянбайтын, кішіпейл, ақ көңіл кісі екен. Оның мұндай екендігі басқа келіндерге жақпайды екен. Олар келіннің әрбір қылған ісін жамандыққа жорып тұрады екен. Бірақ ол келін олардың бұл қастығына көңіл бөлмей өмір сүре беріпті. Бір күні келіндер тамақ жасап отырып, ұрыса кетіп, жас келіннің мойнынан шөмішпен бір ұрыпты. Осыдан көгершінге айналып кетіпті» /35,32./. Мұндай мифтер құстардың атына байланысты көптеп кездеседі. Бұл жерден байқайтынымыз, адам жанының құс болып ұша алатынына сенудің түркі халықтарында да болғандығы. Көне түріктердің түсінігінде құс көктің иесі, аспанның киесі, жоғарғы әлемнің елшісі саналады. Шал ақын бұл шығармасында адамның сүрген өмірін «ұшып өткен құспен» теңестіруінің астарында осындай наным-сенім жатыр.
Он екі айда жаз келер,
Құс алдында қаз келер,
Айтып-айтпай немене
Заманаңыз аз келер /16,112/.
Бұл жерде он екі айда жаз келетн космологиялық түсінік бойынша айтылса, құс алдында келген қаз яғни жыл құсы заман туралы хабар беруші болып отыр. Көптеген халықарда құс бейнесін адам мен тәңір арасындағы байланыстырушы ретінде де кескінделгенін байқалады. Бұл жерде қаз тәңір мен адам арасындағы байланыс құралы ретінде алынып, Бұқар заманының аз келетінін айтады.
Аңшылықпен айналысқан дала қазақтарының өмірінде жыртқыш құстардың маңызы зор болды. Ел басқарушыларды, батырларды осы құстарға теңеудің түп тамыры тереңде жатыр.
Дәл жиырмаға келгенде
Ақ сұңқар құстай түледі,
Азуын тасқа біледі
Дұшпанға табан тіреді /16,80/.
Қазақ танымында бүркіт, лашын, сұңқарды көктің билеушісі, құстардың күштісі, қасиеттісі деп сыйлап өлтірмеген. Сонымен бірге биліктің белгісі, рәмізі ретінде айрықша мәнде қолданған. Мұны орталық Азиядағы тау жартастарында кездесетін петроглиф суреттер, археологиялық қазба байлықтардан табылған деректер және жазьа ескерткіштер дәлелдейді. “Баһадүр батырлар дулығасының шекесіне қыран құстың қауырсынын тағып жүрді. Ақсақ темірдің, Шайбаниханның т.б. хзандардың атақ лауазымы да қыранға байланысты “Сахиб-қыран” деп аталатыны жайлы жазба деректер бар” /37./. Осы қаршыға, қыран, сұңқар құстарының көшпенділер өмірінде ерекше орын алатынының бір белгісі ретінде қазақтарда, монғолддарда “Бүркіт биінің” кездесетінін де келтіруге болады. Аталмыш құстар Тәңір мен жер арасын байланыстырушы, қорғаушы, киелі елші ұғымында халық санасында сақталған. Бүркіт культі көптеген елдер мифологиясында кездеседі. Түркі-монғол халықтарында өзінің шыққан тегін бүркітпен байланыстыру ғұрпы бар. Мысалы, меркіттер күн күркірегенде ақ киім киініп, ақ боз атқа мініп, “Мен Меркітпін” деп айғайлап шабады екен. Осылайша өзінің бүркіт руынан екенін білдірсе, найзағай мен күн күркіреуін тоқтатады деп сенген. Найзағай аспанның, я күннің ашу ызасынан болады деп ұққан” /33,35/. Сонымен бірге түркі халықтарында бүркіт культі күн мен отпен байланысты. Бүркіт адамдарға от әкеліп беруші ретінде қастерланген. Штернбергтің айтуынша, алғашында бүркіт күн иесі ретінде көрініп, кейін оның орнын Зевс басады да бүркіт оның көмекшісі, күн құсына айналады. Ежелгі мәдени суреттерде Египет пен Ассиро-Ваваилонияда күн қанаты бар диск ретінде бейнеленеді, ол кезде күн бүркітпен теңестірілген. Сондықтан бүркіт көріпкелдік, бақсылықпен байланыстырылған. Мұндай ерекшелікті Австралия, Америка, Сібірде кездестіреміз. Сонымен қатар бүркіт соғыс құдайы және өз дұшпанын жеңеді. Сондықтан ол жалауларда көп суреттеледі деп Штернберг көрсетеді /26,409/. Жоғарыдағы жолдардан Тәтіқараның Абылай ханға берген теңеуінің астарында осындай сыр жатыр. Мұндай мифтк сюжеттегі шығармада табиғат құбылысына таңырқау, солардан көмек күту байқалмайды, керісінше бұл жолдарда айтар ойын астарлап білдіреді. Тәтіқара шығармасында «ақ сұңқар құстай түлеу» деген сөз мифтк шығармаларда қолданылып, уақыт өте келе көркем әдеби тәсілге ауысқан, яғни мифтк бейнелерд адамға баламалап, ауыстырып айту қолданылған. Абылай хан жиырма жасында халық бас иген, халыққа қорған болып, жауына қарсы тұра алғанын осы жолдарға сыйғызып жеткізе білген. Ел арасына елеулі ерлер, қалаулы билерді жыраулар поэзиясында бүркітке, лашын құсқа теңеу заңды деп есептейміз:
Он бесте тартып міндім аттың жалын
Сол кезде айтқан сөзім от пен жалын
Бүркіттей тасқа талап етіп
Сонымен біраз жүрдім ұзын сарын /16,151/
Бұл жолдарда Шал ақын өзінің он бес жасын бүркіт құстың өмірімен теңестіреді яғни күш қуаты толықсып, ел арасына сыйлы бола бастаған кезі болса керек. Шалкиіз жырау Би Темірді хаж сапарынан тоқтатқан жырында былай дейді:
Айдынды көлге қал шауып
Тоғызын соғып ұшырған,
Қу сұлтаны саһарсың!
Саһарыңды сайлап қаусырған
Боз сұңқарым өзіңсің! /16,47/.
Бұл жолдарда жоғарыда көрсеткендей, ел басқарушыны елге қорған, жарылқаушы, күн көру тірегі екенін, халықты бағындыру қасиеттеріне байланысты сұңқарға теңеу көрінеді. Шалкиіз жырау ойының ұшқырлығымен сөз маржандарын әсерлеп тізіп Би Темірді Хаж сапарынан алып қалуға тырысқан. Ел билеушілерді бүркітке, сұңқарға, лашынға теңеген тағы бір себеп бұл құстар бақыт, құт әкелуші құстар болып саналған.
Құстардың шінде қарғаның да өз орны бар. Ол жыраулар поэзиясында төмендегідей көрініс тапқан:
Білімді туған жақсыға
Залал қылмас мың қарға.
Жаман туған жігітке
Рақатты күн бар ма /16,75/.
Қарға солтүстік халықтарда, чукча, коряк, индеецтерде жаратушы күн иесі ретінде саналады. Ал қазақтарда қарға екі түсінікте: бірі жақсы, бірі жаман сенімде қалған. Жақсы жағын қазақтағы “Қарғам”, “Қарғадай” сынды сөздер жағымды мағынада айтылатыны дәлел. Ал жаман мағынасында оның түсінің қара болуы, дауысының ащы болуы, өліктің көзін шоқитынына қарап қолданады. Алтайлықтарда қарға ұғымы адам жанының мәңгілік өмір сүруін жоғалту түсінігімен байланысты мынадай миф бар: “Ульген адамның мүсінін жасап қарғаны құдайға өзінің жасаған мүсініне жан әкелуге жібереді. Қарға жанды алып қайтып ұшып келе жатқанда падальға алданып жанды түсіріп алады” /25,163/. Солтүстік Америкадағы атапаск, тлинкт тайпаларында, солтүстік шығыс Азияда, чукоттарда қарға күнді алып келуші, бүкіл әлемді, теңізді, балықтарды жаратушы ретінде санап кие тұтқан. Коряктарда қарға алғашқы адам (тотемизм) болып саналады және осы тайпаның арғы атасы болып есептеледі. Қарғаның өлікпен қоректенуі оның өлілер патшалығымен байланыстыратынын символдпар энциклопедиясында көрсетілген /30/. Бұдан біздің байқайтынымыз, жырау “Білімді туған жақсыға, залал қылмас мың қарға” деп білімді адамға ешқандай адам зияндық жасай алмайтынын айтады. Жоғарыда көргеніміздей қарға алғашқы адам, күнде, жерді жаратушы яғни билеуші адамдар, өлікпен қоректенетін яғни сол заманда халықтан алынған түсіммен күн көретін адамдарды айтады. Мына жолдарға көңіл аударсақ:
Асқар, асқар, асқар тау
Асқар таудың со бүркіт
Ылдидың аңын алар ма
Алтайы ердің баласы
Атадан жалғыз тудым деп
Басына қиын іс келсе
Ісін көпке салар ма /16,53/.
Бұл жолдарда айтылатын бүркіт , сұңқарлар елдің қалаулылары, жоғарғы тап өкілдері болса, қарға олардан сәл төмен, қолында билігі бар адамадарды айтып отыр.
1.5. Мүйіздің жыраулар шығармаларындағы мифтік сипаты
Мүйізді тағылар түркілер арасында киелі саналған жануарлар. Олардың жеке мүйзнің өзі ескі наным бойынша ерекше қасиетке ие. Мүйіздің қасиетн жыраулар туындыларынан да көре аламыз:
Иесі би Темірдің тұсында
Бұлтқа жете жазды бұ мүйіз
Иесі би Темірден соңратын
Тұқымдықтан тарсылдап
Үзілер болғай бұл мүйіз /16,47/.
Мүйізді тағылардың түркі халықтарында алатын орны ерекше. Көшпелі халық аңшылықпен, мал шаруашылығымен айналысқаннан кейін олардың өмірінде әр мүйіздінің киесі бар деп құрметтеген. Жаугершілік заманда беткеи ұстар батырдың дулығасына мүйіз қойылған. Скандинавия және германдық жауынгерлер мүйізді дулығаларымен танымал болған. Ескендір Зұлқарнайынның дулығасы қошқардың мүйізімен әшекейленген, оның осы тұлғасымен өзі бағындырған азиялықтарға ерекше әсер қалдырған. Иран-тәжік фольклорында Ескендір Зұлқарнайынға “Қос мүйіз” деген лақап ат қойылған. Сонымен бірге мүйіз құдайлар мен билеушілердің символы бола алады және мүйіз қорғанның, атақ-даңқтың, ерлердің күш жігерінің символы бола алады. Осыған қарап отырып мүйіздің қазақ халқында ерекше бағаланғандығына жоғарыдағы жолдар да куәлік ете алатынын айтуға болады.
1.6. Жиделібайсын және халықтық таным
Жаугершлік заманда көшпелі қауымның көркем санасы еркн де кең, тыныштық заманды аңсайды:
Пұсырман болсаң кетіңіз
Сырдарияның суынан
Көлденең кесіп өтіңіз
Үш жыл малды ту сақтап
Жиделі-Байсын жетіңіз
Кісісі жүзге келіп өлмеген
Қойлары екі қабат қоздаған
Қатын бала хақы үшін
Солай таман жетіңіз /16,104/.
Тарихымызда “Өтүкен”, “Жиделі-Байсын”, “Жерұйық” сында нақты атауларға негізделген Жер Анаға табыну халықтың санасында өздері өсіп өніп, күн кешірген аймақты күллі әлемнің кіндігі ретінде кепиеттеп, көне түріктердің аса қастерлі ұғымы – құт дәрежесіне дейін дәріптеген. «жердегі жұмақ әлем Адам ата мен Хауа ана қуылған бақ Эдеммен синоним ретіндеқолданылады. Жердегі жаннат аспан мен жер бір-бірімен ұштасып тұрған кезде және адамдар мен құдайлыр арасында еркін қарым-қатынас болған кезді түсінеді» /30./. Өлең жолдарында Бұқар жырау Жерұйықты іздеген Асан Қайғы, өлімнен жанына сая іздеген Қорқыт секілді халықтың қауіпсіздігі үшін Абылай ханға қай жерге барса жанына жай таба алатынын нұсқайды. Жиделі-Байсын Бұқардың айтуынша “кісісі жүзге келіп өлмейтін” киелі жер және ол жер Сырдарияның арғы беті. Бұл Жерұйыққа Т.Жұртбайдың көзқарасы: Сарыбас мерген де қу жарғақ Жайық сияқты Жерұйыққа жетіп тұрып, “Көшпелі дүниеден” көз жазып қалады. “Көргендердің өзі арман болды. Жұрт аңыз қылысты. Бұл бір көшпелі дүние екен”, “Көшпелі дүние” деген бір жерде тоқтап тұрмайды. “Бүгін көрсең ертең жоқ деуші еді” десті. Қу жарғақ Жайықтың да, Сарыбас мергеннің де айырылып қалғаны, олар көрген бұлақтың басы мен үңгірдің түбінде не Бәйтеректің, не күміс бұтақты ағаш – Мықан ағашы жоқ… Шындығында Ұлы Даланы мекен еткен көшпелілердің мәңгілік аңсарының өзі – осы Мықан ағашының саясындағы Өтүкенді, Жиделі-Байсынды, Жерұйықты мекен еткен “Мәңгілік ел емес пе еді?!” Сол ойсоқты аңсарды “Мәіңгілік аңсарға” ұластырып, Бәйтеректің басыны шығып, ертеңгі заманның елесін көрген Ер Төстіктің керуен көшінің ішінен өздерін іздеген. Демек көшпелілердің көңілінің өзі – бастауы, тұрақтауы, тосылуы жоқ мәңгілік қозғалыстағы шексіз әлеммен шектесіп жатыр. Отырықшылықтың өзі ол үшін тоспалы су сияқты тұйық көрінбек. Олар саялайтын мәңгілік тұрақ – Мықан ағашының саясы Жиделі-Байсын. Одан басқа нүктеге қазақтың көзі де көңілі де тоқтамаған” /38./. Қазақ халқы көшпелі халық болуының бір себебі де осында жатқан сияқты. Жаз жайлауға, қыс қыстауға көшіп, халықтың, малдың қамы үшін қолайлы тұрақ іздеумен көшіп жүрген. Олардың санасында осы Жерұйықты, Жиделі-Байсынды іздеу жатқандай. Әсіресе жаугершілік заманда осы Жерұйыққа жетсе халық жанына сая болып, бақытты ғұмыр кешеміз деп сенгендігін жоғарыдағы Бұқардың Абылай ханға айтқанынан байқауға болады.
Архетиптік ұғымдардың ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар туындыларында көрініс беруі
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында қазақ халқы Ресей патшалығының бодандығын мойындап қана қоймай, тәуелсіздік үшін күрестің жаңа кезеңін бастан кешірді. Ресей патшалығы қазақ елін билеу ісіне тікелей араласты, дала өлкесін отарлау, түгел меңгеру ісін бұрынғыдан гөрі батыл жүргізді. Хандық билікті жойып орнына аға сұлтандық әкімшілік басқару тәртібін орната бастады. Бұл жылдары елдің ыза-кегін, намысын қолына алып, Ресей патшалығына қарсы қол жинап көтеріліс бастаған Исатай мен Махамбет болғаны балгілі. Махамбет пен Исатай бастаған көтеріліс соғыс тәжірибесі аз, қару-жарақтың әлсіздігінен, биліктегілердің екі жүзділігінен жеңіліске ұшырады. Махамбет әрі ақын, әрі батыр, өз жырларын жауға қарсы өз қаруымен бірге жұмсай білген халық қозғалысының жалынды жыршысы болды.
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетнің қоғамдық мәні зорайып, мазмұны мен идеясы жағынан дамыды. Бұл жылдары өмірге келген туындыларда қоғамдық қайшылықтар, әлеуметтік теңсіздік, замана сыры жан-жақты жырланды. Өткен ғасырлар жыраулары жырлап өткен хан сұлтандарды ақылға шақыру, әділет жолын меңзеп адамгершілікке баулу, жайлы өмірді аңсаған «Жерұйық», «Жиделі-Байсын» сияқты мекенді армандаумен өтсе, ХІХ ғасыр поэзиясы жаңаша дамып, зұлымдыққа, әділетсіздікке қарсы идеяларын жариялады.
2.1. Ақын-жыраулар поэзиясындағы ағаштың орны
ХІХ ғасыр ақын-жыраулары шығармаларында архетиптік ұғымдар өткен ғасырлардағыдай қалпында кездеседі. Ғаламдық ағаш аса маңызды культтердің бірі. Осы культітң сарқыншақтарын кез-келген ғасыр шығармаларынан табуға болады. Ақын-жыраулар шығармаларында ХІХ ғасырда ешқандай мифтік салмағы қалмаса да үнемі қайталанып отыратын архетиптік табиғатымен көзге түседі:
Әспенттен биік қарағай
Қарағай басын жел соқса,
Қаршыға құс қайғы етер,
Балапаным өледі деп,
Мамығын төккен ұядан /16,193/.
Абыл ақын Жиреншенің өмірден өткенін осылайша естіртеді. Ғаламдық ағаш өзінің мифтік сипатын баяғыда-ақ жоғалтып алғанына қарамастан, бұл шумақ ағаштың аса маңызды орынға ие болғандығының көрінісі. Абыл ақын Жиреншенің қаза болғанын «Қарағай басына жел соққанымен, қаршыға құстың қайғысымен» жеткізуі ділмардың елдің бір бұрышын ұстап тұрған тірегі екенін, оның өмірден озуы халқы үшін үлкен қайғы екенін халық танымында қалыптасқан қарағай, қаршыға құспен қатар қойып жырлайды.
Махамбет Исатайдың өмірден өтуін былайша бейнелейді:
Қас бәйтерек жығылып
Жығылғаны естіліп,
Алыстағы дұшпанның
Қуанып көңілі тынған күн! /16,212./
Қарапайым халық үшін, жан жолдасы Махамбет үшін Исатай өлімі орны толмас қаза, халық аңсағанітәуелсіз өмір сағымдай болып алыста қалды. Енді Махамбет үшін сол армандаған заманның бәйтерегі жығылды, одан әрі заманның азулыларына қарсы күресетін қасиетті нысанасы көрінбейді. Жауынгер серігі, ел ағасы Исатай қаза тауып, көтеріліс қанға боялған күндерде жігері мұқалмаған, қайта серпілер қапысыз күндерді аңсаған Махамбет өзінің өмірлік мұратын туған халқының өмірімен бірге алып қарайды.
Исатай батырдың өлімін Махамбет «Пыр-пырлай ұшқан қасқалдақ» өлеңінде былай көрсетеді:
Жапанға біткен бәйтерек
Жапырағынан айырылып
Қу түбір болған күн болған /16,223/.
Ел басшысынан айырылып, ел басына қиын күн туған дәуірді шебер жеткізген Махамбетке өмір өзегі болған бәйтерек қурады, одан арғы өмір бұлыңғыр боп көрінетінін шебер жеткізген.
Аспандағы бозторғай
Бозаңда болар ұясы.
Бозаңның түбін су алса.
Қайғыда болар анасы.
Қара лашын, ақ тұйғын,
Қайыңда болар ұясы.
Қайыңың басын жел соқса,
Қайғыда болар анасы…
Қаймалаған қарындас
Қазақта бар да менде жоқ,
Арызымды айтарға / 16,220./
Махамбет Ғаламдық ағаш атрибуттары бозторғай, лашын, тұйғынның басындағы қайғымен өз өмірін қатар қойып жырлаған. Қара лашын ұялаған қайыңның басын жел соқса анасы қайғырады яғни, өзі өмір сүріп жатқан ортада, халық арасында патшаға қарсы ұйымдастырылған көтерілісте қайғығы ұшырасам менің арызымды айтар қарындасым яғни бір туған бауырым жоқ деп қапаланады. Махамбет өз заманынынң жағдайын жақсы түсінген, адамгершілік, әділеттілік, имандылық, парасаттылықтан кенде заманда өз артынан ерген бауыры болмағанына, жолын қуар бір адамның болмағанын білдіреді.
Махамбеттің «Бағаналы терек» өлеңінен ағаштың түрлі қырлары байқалады:
Бағаналы терек жарылса,
Бақырашжамап бола ма!
Қарағайға қарсы бұтақ біткенше,
Еменге иір бұтақбітсейші
Қыранға тұғыр қыларға /16,223/.
Исатай батырды бағаналы терек арқылы халықтың тірегі, қалаулысы болғанын білдірсе, «бақыраш жамап бола ма» деп батырдың қылған ерліктерінің халыққа тигізген пайдасын халық түсіне ме екен деген үмітін білдіреді. «Қарағайға қарсы бұтақ біткенше» деп халыққа қарсы адам туғанша халықтың қамын жейтін адам тусайшы, батырлардың жолын қуатын деп армандағанын келесі жолында көре аламыз. Махамбеттің бұл арамандары өлеңнің келесі жолдарында ашығырақ айтылады:
Ханнан қырық туғанша,
Қарадан бір-ақ тусайшы,
Халықтың кегін қусайшы,
Артымыздан біздердің
Ақырып теңдік сұрарға /16,232/.
Ел тыныштығын бұзған обыр сұлтандардың саны көбейгенше, халық арасынан бір ғана ер туып, халық кегін қуса екен деген тілегін білдіреді. Байқайтынымыз, Махамбеттің ақындық беті айқын, ол ел үшін туған ер. Оның бұл өлеңі халықтың танымымен ұштасып жатыр. Ерте дәуірден халық санасында қалыптасқан ұғым «бәйтерек», «қарағай», «қыран» архетіптері көрінеді.
Ғаламды ағаш Дулатта былайша суреттеледі:
Ал қарағай сұлу сындардай,
Көгерген бүрі қуармай,
Шөлдесе де суармай,
Бойы сұлу болғанмен,
Көлеңкесі талша жоқ /20,67/.
Дулат өз заманын қарағаймен қатар қойып жырлайды. Ақын қарағайы шөлдеп, көлеңкесінен айырылған, заманының қиындап бара жатқанына қапаланады. Халықы азып, өмір сүру қиындайды, ағайыннан ауызбіршілік, жастар жігерсіз қалған, баяғы кең қоныс, еркін өрстен айырылған халыққа енді арқа сүйер пана жоқ екенін өз өлеңіне өзек етеді.
Ғалам кіндігі болып саналатын нысананың бірі тау Шортанбайда төмендегідей кездеседі:
Жалғызыма сәлем де,
Алладан бұйрық жеткен соң,
Асқар тауы құлады,
Ағар бұлақ су алды.
Жетім мен жесір сүйейтін
Ағайын-туған жоғалды /23,43/.
Шортанбай өзін асқар тауға теңеу себебі, халқы сүйген ақылшы, шешен, арқа сүйер аға болуымен байланыстырамыз және С.Қондыбайдың айтуынша Ғалам кіндігі арқылы адам баласы Аспанмен және Жасампазбен байланыса алады /13,458/. Шортанбайдың мұсылмандыққа беріктігін еске алып оның қарапайым халықтан ерекше қасиеті болғанын байқаймыз. Бұл толғауында асқар таудың құлауы бұлақтың суалуын Шортанбайдың өлгелі жатқандағы сөзінде халық азықтанар бұлақтың яғни рухпни азық суалып құрғап бара жатқанын ескертеді.
Махамбеттің «Мен құстан туған құмаймын» өлеңінде ғаламдық ағаштың қасиеті тағы бір қырынан көрінеді:
Мен түбін кескен бәйтерек,
Толқын соқса құлармын.
Еріскендей ер болса,
Соғысқандай жер болса,
Бірме-бірге келгенде
Әлі де болса бір тәңірге жылармын /16,237/.
Ал жел, толқын құдіретті күштердің бірі ретінде берілген. Сонымен қатар көне түріктерде құйын болғанда ашулы рухтар келеді деп есептеген /33,29/. Махамбет жаралы ағаш, оған ешкім көмектесе алмайды, Тәңірінен көмек сұрап жалбарынуға дайын, бірақ жоғарыдағы билік күшінен құлайтынын Исатайдай батыр қаза тапқаннан кейінгі өз күйін түбін кескен бәйтеректей қалыпта екенін яғни, халқы сыйлап қадірлеген батыры өз күшінен айырылғанын айтады.
2.2. Түйе культінің ақын-жырауларда берілуі
Жыраулар туындыларында түйе культі белсенді қолданылатын культтердің бірі. Ол ертегі, аңыз, мифтерде ана махаббатының шексіздігін («Бозінген»), түйенің пайда болуымен байланысты мифтер («Түйе көрсе жылқы неге қалтырайды» т.б.) беріледі. Есет биде түйе төмендегдей:
Мен, мен едім, мен едім
Қатарға салсаң қайыспас,
Қас қара нар мен едім /16,189/.
Қара нар ХІХ ғасыр ақын-жыраулар поэзиясында көп кездеседі. Оның түп негізін мифтерден қарастыруға болады. Түйе малының жаратылысы туралы мынадай миф бар: «Ертеректе түйені жарату дүние мен жан-жануарларды жаратушының ойында болмаған екен. Даланы мекен еткен көшпенділер жаратушыдан біздің қиын өмірімізді жеңілдететін ешбір түлік жоқ. Бізге жүгімізді көтерітін көш көлгі керек,- деп сұрайды. Жаратушы оларға барлық жануарлардың қалдықтарынан құрастырып жаңа түлік түйені жаратыпты» /34,20/. Шынымен түйе түлігіне анықтап қарар болсақ, басы қойға, мойын аққуға, аяғы,тұяғы бұғыға, жүйріктігі жылқыға, күші өгізге ұқсайды. Түйе малы қазақ халқында ерекше бағаланған мал. Оның жоғарыдағы жаратылуымен жыраулар шығармаларындағы қара нардың арасынан байланыс табуға болдаы. Есет би өзін қайыспас қара нарға теңейді, яғни халықтың қиын-қыстау кезеңде жаратушыдан сұраған тілегінің орындалғаны.
Қара нар Абыл ақында төмендегідей:
Сен барда сүйеулі еді арқам жарға-ай,
Қатепті қайыспайтын қара нардай,
Аузынан байтақ жұрты анталаған,
Сүйекем сөйлер еді-ау қарқуардай /16,192/.
Сүйінқара батырдың байтақ жұрттың арқа сүйер жары, қайыспайтын қара нарының өмірден өткенін хабарлайтын бұл өлең жолында қара нар елдің қалаулысы, қайратты батыры болғандығын аңғартады.
Шақырса тауда тарлан таң сәріде
Еділде бұғады үйрек дыбысынан
Қатарада нар сүрінсе халқы сүйер,
Болсада қандай жазаң ауырсынба…
Жүк қалмас артсаң ауыр қара нарға
«Ұрының» бұл күндері құны бар ма?
Өлеңім қартайған соң қалжыраңқы,
Сөзімнің сына, тақсыр, міні бар ма?! / 16,194/.
Абыл ақын Қайыпқали сұлтанға айтқан бұл туындысында қара нар деп сұлтанға халқың сүйген қалаулысы сен бе едің, арқа сүйер ұл болсаң қандай жазаң болса да халқың кешірер еді, қара нар болсаң халқың салған ауыр жүкті көтере алған болар едің деп сөгеді, құның жоқ деп табалайды. Қайыпқали сұлтанның халық сүйген қара нар бола алмағанын бетіне басады.
Қара нар Махамбет жырларында да кездеседі:
Толарсақтан саз кешіп,
Тоқтамай тартып шығуға,
Қас үлектен туған катепті
Қара нар керек біздің бұл іске /16,204/.
Патшаға қарсы күресте ұйымдасқан көтерілістердің жеңіске жету үшін қайратты, батыл, шыдамды ерлер керек екенін Махамбет осылайша көрсетеді. Осындай қара нарлардың бірі Исатай өлімін толғаған жырында:
Бура атанға шөккен күн
Бұлықсып жүрген ерлерден
Бұрынға бақыт тайған күн.
Қатарланған қара нар
Арқанын қиып алған күн /16,212/.
Қатарланған қара нардың арқаны болған Исатай өмірден өтті, яғни батырларда ауызбіршілік, ынтымақ жоғалды, ерлердің басынан армандаған бақыттары жоғалды. Махамбеттей ердің жан жолдасы Исатайдан айырылып үлкен қайғыға душар болғанын қабырғасы қайысып қара нарларынның бірлігі жойылғанын шебер жеткізген.
Махамбеттің мына өлеңіне назар аударайық:
Арқада Әлім бар-ды деп
Қайыспас қара нар-ды деп
Оған да барып жеткен ер / 16,219/.
Өлең жолдарында Махамбет өткен өмірін еске алады. Осындай қайыспас батырларымыз бар еді деп арқаға келгенін, жасаған көтерілістерін, оған дейнгі тыныш өмрді бір сәт көз алдына әкеледі. Қара нардың қасиеттілігінің бір қырын мына жоолдардан да көруге болады:
Аз сөйлер де көп тыңдар
Қас асылдың баласы.
Қалы кілем, қара нар
Жарасады қатарға.
Аруана жисаң жарасар
Ұлы күнде сапарға /16,220/.
Махамбет қара нардың қандай болуы керектігін бейнелеген бұл шумақтың астарында үлкен сыр жатыр. Қара нар деген атауға кез-келген батыр ие бола алмайды, оның жеке қасиеттері ескеріледі. Соның бірі Махамбет айтпақшы, аз сөйлейтін, көп тыңдайтын болуға тиіс. Ал аруана ұлы күнде сапарға шыққанда яғни көшіп-қонуға пайдалану үшін жиған дұрыс екенн айтады. Аруананың қасиеті – жершіл, отаншыл келетіні, қандай сапарда болмасын қайта оралу үшін аруана жи деп кеңес береді.
Дулат жырында нар төмендегідей көрініс алады:
Мойның қалды бұлғақтап,
Екі езуің ыржақтап,
Талқан ылдың таңыңды,
Еріншек нардай ер шөкті
Елбеңдетіп көтердің
Ебелектей езіңді / 20,64/.
Зар заман ағымының өкілі Дулатты халқының хал ахуалы толғандырады. Ресей патшалығының езгісіне түскен елдің халі нашарлап, құдайын ұмытқан заманда халқы үшін қайыспас нар болған ер азаматтар ендігі күнде шөгіп қалды, малдың ақшаның күшімен ездер аға сұлтан болып отыр деп қапаланады.
2.3. Жылқы — кең қолданыстағы архетип
Халқымыз тарихынан, өмір тұрмысынан жылқыны жиі кездестіреміз. Аласапыран заманда да елге қорған, ерге қанат бола білген тұлпарлар көп жырланады. Мінсе — көлігі, жесе – азығы, ішсе сусыны болған сенімді серігі – тұлпарға айрықша мән берген. Қазақ халқының өмір тарихы мен өткен жолы асыл жануар – жылқымен байланысты болғандықтан, оны ән-жырға қосып жырлап, мифтік санада өз жаратушысы деп сенгендігін байқаған болатынбыз.
ХІХ ғасыр ақын-жырауларында жылқы культінің ең көп кездесетіні Махамбетте. Махамбет жырларынан жаугершілк заманның қиын-қыстау кезеңін суреттеумен қоса, атбегілік, жылқы сүйгіштік те қыры да байқалады. Оның «Тарланым» өлеңінде жылқы малының әрекетін әсерлі суреттейді:
Кермиығым, кербезім!
Керіскідей шандозым!
Құландай ащы дауыстым!
Құлжадай айбар мүйіздім!
Қырмызыдай ажарлым! /16,216/.
Жылқының нақтылы әрекет-қимылын шебер бейнелеген ақын, осы арқылы батырдың жаяу жарысына түсе алмай, қаны қызып, делебесі қозып өзін-өзі күшпен тежеп тұрған батырдың көңіл-күйін айқын көрсетеді. Махамбеттің бұл өлеңінде ақын Исатай бейнесін қадірлі қасиетті адам туралы халық ұғымына, көркем ойлау өзгешелігіне сәйкес тартымды суреттеген. Исатай батырды тарланым, арыстаным деуі де халықтық үлгідегі метафоралар. Құланға теңегенде даусы зор, айбынды қадірлі дегенді аңғартса, «Құлжадай айбар мүйіздім» деуі оның қол бастаған батырдың атағының, беделінің зор екенін айтады.
Махамбетке анық атбегінің көзімен қарап, ақынның ат танудағы артықшылығы оның емеуіріндегі қат-қабат сырды, жойқын жұмбақты таза таным тұрғысынан ашып, шешіп берген жан жоқ. Жылқы табиғаты өзгеше мұрат–көзқарасты, дүниетанымды қажет етеді. Төмендегі жолдардан Махамбеттің жылқы малының қасиетімен жетік таныс болғанына куә боламыз:
Арғымақтың баласы,
Аз оттар да көп жусар
Талаудан тартқан дәні бар.
Азамат ердің баласы
Аз ұйықтар да көп жортар
Дұшпанға кеткен арымен
Барымтаға түскен малы бар /16,209/.
Өлеңде азамат ер мен арғымақ қатар қойылып суреттелуі бекер емес. «Тұлпар мифологиялық аңыздарға тән архаикалық кейіпкерлердің қатарында болғандығы, атап айтқанда, бір мезгілде әрі адам, әрі хайуандық реңк алып, зооантроморфтық кейіпте берілгенін тануға болады» /32,123/. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар ақын-жыраулар шығармаларында адамды жылқы кейпінде бейнелеу кездессе, жылдар өте келе бұл аллегория параллелизмге ауысқанын байқауға болады.
Қазақта байлық жылқы санымен бағаланады, салтанат пен сұлулықтың өлшеушісі қалыңмалға, ат бәйгеге беріледі, айыпқа ат-шапан төленеді, адамның құнын жылқымен төлеген. Осы жылқы Дулатта төмендегідей беріледі:
Үстінен ер түспесе,
Әлінен артық күштесе,
От оттап, су ішпесе,
Иесі жөндеп күтпесе,
Қоңынан шыр бітпесе,
Нәсілі тұлпар болса да,
Одан да өтер шабан жоқ /19,69/.
Жаугершілік заманда ер қанаты, сенімді серігі болған тұлпардың қадірі кетіп, қызметі түскен. Оны баптап мініп, халқын артына ертіп , жерін, елін қорғайтын ерлердің қалмағанын Дулат шебер жеткізген. Бұл жерде тұлпар халқтың тұрмыс жағдайының төмендігін бейнелеп тұр.
Дулаттың Барақ төреге атқан шағымында:
Тұлпардан туған тұқым ең
Ере алмады жабыға
Етегін ашып кім күлмес,
Азғындаған шағыңда /19,27/.
-деп сөгеді. Ақын Барақ төрені асыо тұқымды тұлпардан туған тұқым едің, сол тұқымды қорлап, қарапайым халықтың арызын орындай алмай ятқа қалдың, халқың азып-тозып кетті деп қылған істерін бетіне басады.
Ақынның «Қазақтан шыққан кәпірді» өлеңінде де төрелерді сынайды
Шын тұлпарды тұқымы
Көз танырлық сықылы,
Жармар жабыдан
Сенімді атқа қосуға,
Тас түссе талай бағына,
Сырын алған құнан да /19,56/.
Қазақ арасынан өз дінін, шыққан тегін ұмытып, орыстарға қарай ауып, олардың дінін қабылдап кәпір болып бара жатан халқына жан айқайын халық танымында ерекше орынға ие тұлпар бейнесімен көрсетіді. Қазатардан шыққан аға-сұлтандар, төрелердің халық қамын ойламай, елдің азып бара жатқанына кінәлайды.
«Ер шөгіп , есер ер жетті» өлеңінде заманына баға береді:
Мәстек озып бәйге алды,
Тайынша бұл боп, тай қалды
Бағасыз қыран ол қалды,
Достықтың жібі үзілді
Ителгі туып сұңқардан
Жабы туып тұлпардан
Топтан торай бермейтін
Түн асқан сайын өрлейтін
Төрт аяқтан ақсады
Томаға көзді боз тарлан.
Мойынынан жал кеткен соң
Қыршаңқы болып қызынды / 20,64/.
Дулат бұрынғы ізгі адамдардың жойылып, оларды орнына байлықтың арқасында алаяқ қулар келіп, пейілсіз бай, берекесіз сұмдар мен қулар басты, күнен күнге би деп, сұлтан деп сенгендеріміз елін сатып, шен алып, кн көріп жүрген опасыздар дейді. Бұл өлеңінде «мәстек» деп байлықьың арқасында шенін көтеріп, билік еткен адамдарды айтса, «бағасыз қыран» деп даналығымен, ділмарлығымен ел басқарған билерді, қол бастаған батырды атайды, «Жабы туып тұлпардан, ителгі туып сұңқардан» дегені асыл тұқымды батыр, би шешендерімізден ездер туып, ұрпақтың ұсақталып бара жатқанына қапаланады. Халық арасынан ауызбіршілік кетіп, азып-тозып бара жатқанына ашынады.
2.4. Ақын-жырауларда мифтік сипатта сақталға мүйіді тағылар
ХІХ ғасыр ақын жырауларының туындыларында мүйіздітағылардың орны ерекше. Мифтік сипаттары көп жағдайда ұмыт болғанына қарамастан олардың байырғы нобайын анықтауға болады. Махамбеттің «Мен тауда ойнаған қарт марал» өлеңіне назар аударйық:
Хат оқиды молдалар,
Қаламмен тартқан сиядан.
Екі кісі тең барса,
Оңды төре береді.
Ақылға жетік ба адам.
Мен тауда ойнаған қарт марал,
Табаным тасқа тиер деп,
Сақсынып шапқан қиядан /16,223/.
Мүйізді тағылар көне түріктерде аса маңызды мифтік символ болған. С.Қондыбай еркек кіндікті арғы ата мүйізді тағы бейнесімен мифтерде берлетінін айтады /13/. Және көптеген елдер мифтерінде мүйізді тағылар жол бастаушы, жол сілтеуші ретінде көрінеді. Соның бірі «Ергенеқон аңызында» берілген: «Қырғыннан бала шағасын аман алып қалуды ойлаған Нүкүз бен Қиян өзара кеңесіп: «егер елге барса, төрт тараптағы елдің барлығы бізге жау, жұртта отырсақ, жүрген-тұрғанның көзіне түспей тұрмаспыз, одан да тау ішіне жұрттың аяғы жетпейтіндей бр жер табалық»,-деп шешіпті. Малдарын айдап, тауды етегіне барады. Бір биік таудың етегне кіріп, арқарды салған ізімен таудың үстіне көтеріледі…» /41.28/ Жол бастаушы маралды ғндарда кездесетнн Гулилев та көрсеткен /38/ Жоғарыдағы өлеңде Махамбет молдаларды кітапқа қарап жол көрсетер болса өзін көпті көрген қарт маралға теңейді жне осы жол бастауында сатықты да ұмытпайды. Бұл Махамбет пен Исатай көтерлсшілердің басшысы екенін жне мұндай басшылықта сақтықты қажет ететінн айтады. Осыған ұқсас өлең жолдарын Абыл ақыннан да кездестіреміз:
Таудағы тарлан қарт марал
Таямын деп қайғы етсе,
Табандап басар қиядан
Екі даугер келгенде
Төресін діл береді
Ақылға кәміл би адам /16,193/.
Абыл ақын Жиреншенің ел басқарған би, әділ төре болғандығының белгісі ретінде осы қарт маралға теңейді. Мүйізді тағылардың мифтік сипатта жол бастаушы ретінде архетиптік тұлғасын Дулат жырларынан да таба аламыз:
Жол таба алмай қиналдың,
Айуанмен те саналдың
Терідей боп тоналдың
Бастады тәңірім теріске,
Елің түсіп керіске
Енді қолың жетпейді
Кең қоныс, бейбіт өріске.
Жол таба алмай қиналдың
Басшысын атқан бөкендей /19,48/.
Бұл өлеңнен бөкеннің мифтік сипаты анық көрінеді. Ақын дәуірінің азғанын, Ресей патшалығының құнарлы жерлердің бәрін тартып алып, енді барар жер, басар тау қалмай, елді бастап жүретін ер қалмағанын бөкеннің өлімімен білдіреді. Дулаттың «Қазақтан шыққан кәпірді» өлеңінде мүйізді тағылар құлан мен бұланды кездестіреміз.
Құзды мекен еткенмен,
Өткелектен өткенмен,
Қарауыл салып үргенмен,
Сақтанса да мергеннен,
Ажалды оқтан құтылмас
Сақсынғанмен бұлан да.
Екпіні желдей есілген,
Төрт аяғы кесілген,
Ажалдың құрған шебінен,
Аса алмайды шегінен
Қыр тағысы құлан да /19,55/.
Өлең жолдарында құлан мен бұланның өмірін жол сілтеуші ерлердің өмірімен шендестіріледі, олар қаншама сақ болып жүрсе де өз азығы үшін биліктегілердің құрған торына түсетнін айтады.
Мүйізді тағылардың мүйізіде аса маңызды символды белгілей алады. Алдыңғы тарауда Шалгез жыраудың туындысынан кездескен мүйіздің атақ дәрежеге байланысты айтылғанын көрсеткен болатынбыз. Мұндай мүйіз Дулат шығармаларында да кездеседі:
Аязқысса мүйізді,
Мүйіз қысып тұқылды,
Қанталаса тұқылың,
Алпыс екі тамырың
Қақсып қалған сықылды.
Ұлыққысса ұлықты,
Ұласып мидай былықты… /20,33/.
Ақын шығармаларында ел басқарған ұлықтардың былықтарын мүйідің қысылып, қаңсып қалғандығымен қатар қойып суреттеуінің астарында үлкен мән жатыр. Мүйіз саяси билік иесі екенін білдіріп отыр.
Дулаттың «Шаштараз» дастанында патшаның өзі ғана білетін екі мүйізі болғаны туралы айтылған:
Таққа мінген бір патша
Дәл он жеті жасында,
Тітіреткен қаһары
Досы менен қасын да,
Қаһары келген шағында
Домалатқан тасын да
Қос мүйізі патшаның
Болады екен басында
Мүйізін біреу көрсе егер
Патшаның бағы таймақшы,
Халыққа сырын таратып
Көруші болса айғақшы /19,90/.
Мүйіздің киелі тұстары жан-жақты. Бұл дастаннан мүйіздің мифтік сипатын анық байқауға болады. «Әлемнің ортасында үлкен тау бар, осы тауда қара киік жер шарын қалыптастырды, осы шеңбердің ішінде индеецтердің халқы өмір сүреді деп сенген. Осында үлкен ағаш өседі. Алғашында бұл кішкене ғана қызыл таяқ қалпында болған, кейін бұл ағаш өмір сыйлаушы, жаратушы екені аңғарылады. Ағаштың әр бұтасы жан-жаққа қарай тармақталып өсіпті, барлық тайпалар осы ағаштың бұталарында өмір сүріпті. Бұл әлем ағашты қара киік «Дүниенің төрт бұрышынан және көк пен жер бабаларынан» сыйға алыпты» /42.89/. Осыған ұқсас миф қырғыздарда да бар. Олар өздерінің шығу тегін бұғыдан бастайды.
2.5. ХІХ ғасыр ақын-жырауларында құстың бейнеленуі
Көне түріктердің наным – сенімінде құстардың маңызды рөл атқарғанын әдебиетте қалған іздерінен байқауға болады:
Қызғыштың даусы көбейді
Көлден аққуу сырылды,
Қайырымы кеткен соң
Мырзадан қоңсы жырылып,
Елім дер ер қалмады,
Артынан қарар бұрылып / 19,64/.
Аққу құс культі тәңіршілдік дінінде ерекше құрметке ие болған. «Жоғарғы әлемнің түрлі рухтары негізінен құс түрінде түсіндірілуі шамандық атаулыға тән құбылыс, аққу мен қаз шаманның аспан әлемін шарлауына жәрдемдесетін рухтары болып есептеледі, және бұл ең байырғы ұғымдар еді» /33.33/.Қазақ мифтерінде өдерінің шығу тегін аққумен байланыстырады: «Ерте кезде көп қолды басқарған Қалша қыдыр дейтін батыр қолбасшылық қолы қырылып бітеді. Өзі жау қолынан жараланып елсіз шөлде жығылып жалғыз қалады. Шөлден әбден қақырығы түтеп өлуге айналады. Осы сәтте көк аспаннан бір аққу ұшып келіп, ауызына су тамызып, оны өлімнен құтқарады. Айдын көлдіңт жағасына апарып жарасын емдеп жазады. Кейін бұл аққу асқан сұлу аруға айналады. Қалша қыдыр оған үйленеді. Олардан қазақ халқының арғы аталары туады. Қазақтың үш ұлы – Бекарыс, Ақарыс, Жанарыстан қазақ халқын құраған үш жүздің ұрпағы тарайды» / 37,47/. Дулат өлеңінде осы мифтік сарын сақталған, ақын көлден аққу сырылып, қайырымға кеткен билер, ел үшін жанын қияр ер қалмаған заманын бейнелейді.
Қорытынды
Жырау – өлең сөзді қару еткен өнер адамы, ақпа-төкпе импровизатор, замана бағыт-бағдарын ақыл таразысына салып сынай, салмақтай білетін, айтқаны келетін тапқыр да көреген дана болған. ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда өмір сүрге ақын-жыраулар қайғырғанда дем беріп, қуанғанда қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз иелері.
Архетип К.Г.Юнгтың айтуынша, ата-бабадан, ұрпақтан ұрпаққа көшіп жүреді /30/. ХҮ-ХҮІ ғасырларда өмір сүрген Шалкиізжырау жырлаған мүйіз ХІХ ғасырда өмір сүрген Дулат ақынның жырында да көрінеді. Халық танымында таңба болыпқалған бұл мүйіз уақыт алшақтығына қарамастан байырғы мифтік сипатын сақтап келген.
К.Г.Юнг ұжымдық санасыдық милирндаған жылдар бойы қалыптасқан әлемнің көрінінсі екенін айтқан болатын. Бұл өзара тәуелділікті бірде аналогия (ұқсастық) бірде теңдік, бірде бірін-бірі тудыра алатын психологиялық құрылымның элементтері ретіндетүсінген. Сондықтан да «архетип» термині кейінгі әдебиеттерде кез-келген көркем сананың ішінде мифологиялық құрылымдардың (мысалы, әлемдік ағаш) тек жалпы, іргелі және жалпыадамзаттық мифологиялық мотивтер білдіруде қолданылады. Жыраулар поэзиясында ерте дәуірде қалыптасқан ғаламдық ағаш культі халыққ танымында ерекше орын алғанын байқадық. Ғаламдық ағаш жұмақ әлемнің бастауы, бұл ретте ағаш өзінің киелілігімен ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар ақын-жыраулар поэиясынан көрінген. Ағаш культі бұл ғасырларда мифологиялық сипатымен халықты да бейнелей алады. ХІХ ғасырда Махамбет жырынан да кездестіреміз.Әлем уіндігі болып саналған ағаш ХІХ ғасыр ақын-жырауларында жеке индивидті сипаттаған. Махамбет жырларында Исатайды, Дулатта батырларды т.б.
Құс культі де ертеден келе жатқан культтердің бірі болғандықтан ақын-жэырауларда көптеп кездеседі. Қыран, бүркіт, сұңқар т.б. жыртқыш құстар тотем, жаратушы магиялық күш ретінде ел басқарушы хандар мен батырларды сомдаған. Ал, жыл құстраы тәңір мен адамзат арасын байлныстыратын құрал ретінде кездеседі.
Көшпелілікпен күн көрген қазақ халқының танымында «Жерұйық», «Жиделібайсын» т.б. жерлер жаннат өмірді, тыныштықты аңсаған жыраулар үшін сағым дүние. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар жыраулары ішінен Бұқар шығармасында кездестірдік.
Көкбөрі архетипі ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар туындыларында ғана кеедеседі. Мұнда бөрі архетипі тотемдік ұғымда берілген.
Мүйіді тағылардың және жеке мүйіздің ақын-жыраулар поэзиясында орны ерекше. Бұл культ байырға мифтікң сипатын сақтап, жол бастаушы (арқар, киік,ақбөкент.б.) кейде тотем (бұғы) ХІХ ғасырлардағы ақын-жырауаымызды кездеседі. Ал мүйіз Шалгез жырауда атақ-дәреже, шен атауын танытып, бұлтаным ХІХ ғасырда Дулат ақында байқалады.
Кез-келген рухани мұраның алғашқы баспалдағы мифология болғандықтан ақын-жыраулар туындаларындағы архетиптердің төркінін мифтерден табуға талпындық. Архетиптер алғашқы танымдық форма деп танылумен қатар ақын-жыраулардың қиял байлығы мен ой шеберлігінің көрінісі.
Бүгінгі күні ұлттық мәдениеттің ерекшеліктерін оның тамырының санамен қабылдау, халықтың рухыни мұрасына ден қою – өткенімізді зерделеуге деген ұмтылыс. Әрбір халық өз танымын, діні, тілін, ұлттық ділін танып білу арқылы адаматтың барлығына ортақ рухани мәдениетке қолжеткізе алады. Ұлттық қалыптасуына игі әсер ететін, оның өміршеңдігін көрсететін – терең руханибайлық. ХҮ-ХІХғасырлардағы ақын-жыраулар поэиясы ұлт дамуының , қалыптасуының көрінісі. Жырауларда кезедесетін ахетиптер ұлттық танымның негізінде қалыптасқан.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1985.– 559б
- Сейфулин С. Шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы. 1988. Т.5. – 302б.
- Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991.– 240б.
- Мұқанов С. Халық мұрасы. Алматы: Қазақстан, 1974.- 236б.
- Жұмалиев Қ. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Алматы: Мектеп, 1967. — 435б.
- Ысмайылов Е. Ақындар. Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1956.–
- Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. Алматы: Жазушы,1975. — 464
- Сүйіншалиев Х. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Алматы:
- Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Алматы: Ана тілі, 1992.– 176б.
- Тілепов Ж. Елім деп еңіреген ерлер жыры. Алматы: Білім,1995. – 192б.
- Жақсылықов А. Образы, мотивы и идеи с религиозной содержательностью в пройзведениях казахской литературы. Алматы: Қазақ университеті, 1999.– 422с.
- Исмакова А. Казахская художественная проза. Алматы: Ғылым, 1998.– 349с.
- Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Алматы: Дайк-Пресс, 2004,–504б.
- Философиялық сөздік. Алматы: Қазақ энциклопедиясы,1996.– 525б.
- Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Он томдық. Т.2. Мифология құрылымы мен рәміздері. Алматы: Жазушы, 2005.– 568б.
- Бес ғасыр жырлайды. Т.1. Алматы: Жазушы, 1984.–256б.
- Ақберен. ХҮІІІ-ХХ ғасырлардағы қазақ жырауларының шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы, 1972. – 222б.
- Мағауин М. Алдаспан. алматы: Атамұра, 2006. – 312б.
- Дулат Бабатайұлы. Шығармалары. Өсиетнама: өлеңдер мен дастандар. Алматы: Раритетр, 2003. – 288б.
- Өтемісұлы М. Өлеңдер.Алматы: Қазмемкөркемәдеббас. 1951. – 138б.
- Шортанбай. Толғаулар мен айтыстар, дастан. Алматы: Айқап, 1993. 80б.
- Ай-Заман-ай, Заман-ай… 2 томдық. Алматы: Қазақ ССР баспасөз жөніндегі мемлекеттік комитеті Бас редакциясы РББ, 1991.
- Ертедегі әдебиет нұсқалары. Алматы: Мектеп. 1967, –207б.
- Жұртбай Т. Мықан ағашы // Қазақ әдебиеті.2006 №11. 12-13-б.
- Ямаева Е. Священное дерево и его атрибуты/ Национальное наследие и современность. Горно-Алтайск.1984,–184с.
- Штернберг Л.Я. Первобытная религия. Ленинград: Издательство Института Народов Севера ЦИК ССР им. П.Г.Смидовича, 193***.– 574с.
- Фрэзер Дж.Дж. Золотая ветвь: иследование магии и религии. Москва: ООО “Издательство АСТ” ЗАО НПП “Ермак”, 2003.– 781с.
- Келімбетов Н. Оғызнама. Алматы:
- Сагалова А.М., Октябрская И.В. Традиционное мировозрение.
- Энциклопедия символов,знаков, эмблем. Москва: Локид, Миф, 2000, – 576 с.
- Жетписбаева Б.А. Символ в движении литературы Алматы. 1999.Док.дис.
- Мұқышева А.Н. Қазақ әдебиетіндегі тұлпар бейнесі. Алматы: 2005 канд.дис.
- Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. Алматы: Қазақ университеті, 2002.– 68б.
- ТоқтабайА. Сейітқұлова Ж. Төрт түлктң қасиеті. Алматы: Қаз Баспа КТ, 2005. – 192б.
- Қазақтың мифтік әңгімелері. Аламты: Ғылым, 2005.– 320.б.
- Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы: Білім, 1994.– 480.б.
- Базылхан Н. Қыран құстың символикасы // Рух-Мирас. 2004.№1;52-54бб
- Жұртбай Т. Мықан ағашы.// Қазақ әдебиеті. 03.06. 12-13б.
- Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы: Ана-тілі. 1992. – 206б.
- Энциклопедия символов. Москва: КРОН-ПРЕСС,– 504с.
- Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков. Материалы к историко-этнографическому атласу. Алматы; Наука, КазССР, – 256с.
