Дипломдық жұмыс. Самбо күресіне оқыту тәсілдері мен әдістерін студенттердің дене қасиеттерін тәрбиелеуде қолданылудың практикалық алғы шарттары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Самбо күресіне оқыту тәсілдері мен әдістерін студенттердің дене қасиеттерін тәрбиелеуде қолданылудың практикалық алғы шарттары»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

5В010800— мамандығы – Дене шынықтыру және спорт

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ    

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………………….4

 

І-ТАРАУ. САМБО КҮРЕСІ МЕН ЖАС СПОРТШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ…………………………..6

1.1. Самбо күресінің олимпиадалық спорт түрі ретінде даму тарихы……………6

1.2. Самбо күресіндегі бапкердің оқыту эдістемесі…………………………………….12

1.3. Самбо күресінің жаттығу процесі кезіндегі жас ерекшеліктерінің алатын орны…………………………………………………………………………………………………………16

1.4. Спортшылар үшін тамақтану режимі…………………………………

19

 

ІІ-ТАРАУ. САМБО КҮРЕСІ ЖАТТЫҒУЛАРЫНДА БАЛУАНДАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҒЫН АРТТЫРУ ӘДІСНАМАЛАРЫ МЕН КҮРЕС ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ……………………………………………………………………………… …………..30

2.1. Спорттық күрестің тактикалық шеберлігімен техникалық негіздері………..46

2.2. Спортшының жаттығу жүктемелеріне бейімделіп — қалыптасуының жалпы теориялық негіздері…………………………………………………………………………………53

2.3. Спорттық жаттығуға бейімделу мен қалыптасу шеберліктері………………56

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………………..67

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………………………69

 

КІРІСПЕ

 

Жоғарғы мектеп реформасы жоғарғы оқу орнының дене шынықтыру мұғалімдерінен, спорт түрлері бойынша жаттықтырушылардан дене шынықтыру жөніндегі лекцияларда және практикалық сабақтарда пән бойынша теорияны және практиканы беру әдістемесін одан әрі жетілдіруді талап етуде. Осының негізгі мәні – студенттердің дене шынықтыру мен спорт бойынша білімін тереңдете түсу, денсаулықтарын нығайту. Сабақ беру, оқыту халық шаруашылығының болашақ мамандарының өздеріне салауатты өмір салтына деген сүйіспеншілікті дарытатын, дене қасиеттерінің жұмысқа қабілеттерін жетілдіретін, олардың болашақ мамандықтарын игерулеріне ықпал ететін сабақтарға қызыға-ынтыға қатысуларына бағытталған болуға тиіс.

Жастардың осы бір нақтылы спорт түрін меңгеруге деген мотивтелген қызығушылығы арқылы олардың дене қасиеттерін тәрбиелеу  міндеттерін жүзеге асыруға мүмкіндік беретіндіктен, академиялық топтардағы сабақтарда медицина университеті студенттерінің дене қасиеттерін даярлаудың бастапқы кезеңінде самбоның техникасы мен тактикасын зерттеудің зор маңызы бар. Біз спорттың самбо секілді түрінің негізінде, жоғарғы дене шынықтыру емес оқу орнының студенттерінің дене қасиеттерін тәрбиелеудің ең ұтымды тәсілдерін, әдістерін және түрлерін іздестіруге кірістік.

Болашақ маманды тәжірибелі педагог-жаттықтырушының басшылығымен үнемі жүргізілетін сабақтарға тарту оқу күні ішіндегі жоғарғы жұмысқа қабілеттілікті ұстап тұруға, аурулардың профилактикасына, дене қасиеттерін даярлау бойынша білімдерді, ептіліктер мен дағдыларды алуына ықпал етеді. Дұрыс негізі қаланған бастапқы дене қасиеттерін даярлау оның кәсіптік-қолданбалы дене қасиеттерін даярлауының одан арғы жетілдірілуіне қызмет етеді.

Самбо біздің елімізде салыстырмалы түрде жақында, 1938 жылы, көбіне көп А.Харлампиевтің, Б.Чумаковтың, В.Спиридоновтың күш-жігерінің арқасында пайда болып, әсіресе жастар арасында сүйіспеншілікке ие болып алды. Бұл тек спорт түрі ғана емес, бұл дүниетаным, мақсатқа ұмтылғыштық, бұл салауатты өмір салты. Самбо адамға жақсылық пен ар-намыстың қажетті рухани қасиеттерін дарытады, адамдарға әділ қарауға үйретеді, жылдар бойы созылатын ұжымдық бауырлықты тәрбиелейді.

Бастапқыда самбо біздің елімізде өз дамуын жоғарғы мектепте алды (Ощепков В., Спиридонов В., 1938). Ол қазіргі күні де жоғарғы оқу орындарында ең көбірек дамыған, қол жетерлігімен ерекшеленеді және салыстырмалы түрде арзан спорт түрі деп есептеледі, ал мұның қазіргі жағдайларда маңызы зор. Солай бола тұрса да, біз қазіргі таңда самбоны студенттердің жалпы дене қасиеттерін қажетті деңгейде даярлау үшін ерекше қызықты, қол жетерлік, білім беретін және мазмұнды-мәнді пән ету үшін, жоғарғы мектепте студенттердің дене қасиеттерін тәрбиелеу жөніндегі сабақтарда самбоны меңгеру әдістемесіне, зерттеуге жаңа импульс, жаңа көзқарас қажет деп санаймыз.

Студенттер, әдетте кешегі мектеп оқушылары, университетке дене қасиеттері тұрғысынан әлсіз болып келеді, олардың дене шынықтырумен шұғылдану сабақтарына деген қызығушылықтары төмен. Дәл сол кезде болашақ дәрігерлер салауатты өмір салтының ережелерін өмірде жүзеге асыруға, халыққа дене шынықтыру және спортпен айналысу сабақтарына деген сүйіспеншілік пен қажеттілікті дарытуға, аурулардың профилактикасы үшін және аурудан кейінгі реабилитация үшін дене қасиеттерін тәрбиелеудің қандай да бір тәсілдері мен әдістерін ұсынып отыруға тиіс. Алайда егер олардың өздері де өз дене қасиеттерін жетілдірумен аз шұғылданса, ал кейде спортқа теріс қарайтын болса, олардың пациенттерін сауықтыру мен дене қасиеттерін дамытуда оңды нәтижелер күту қиынға соғады. Міне, сондықтан біз ұсынылып отырған, оқытудың бастапқы кезеңінде самбоны үйретуге деген жаңа амалдар, тәсілдер студенттерде осы пәнге деген қызығушылықты арттырады, студенттердің санасында оған деген қажеттілікті бекітеді, мұның өзі олардың дене қасиеттерінің дамуына ықпалын тигізеді деп есептейміз.

Осылайша, біз университеттегі спорттың дәстүрлі де танымал түрі – самбомен шұғылдану сабақтары арқылы студенттердің денсаулығын арттыру, нығайту мәселесін шештік. Біз арнайы жасап шығарылған бағдарлама бойынша сабақтар жүргізу арқылы дене шынықтыру мен спортқа деген қызығушылықты арттырдық; спорттың танымал және қол жетерлік түрі арқылы болашақ дәрігерлердің кәсіптік-қолданбалы даярлықтарын жетілдірдік.

Ұсынылып отырған жұмыстың негізгі мақсаты – жоғарғы оқу орны студенттерінің дене қасиеттерін тәрбиелеу барысында самбо күресі бойынша бастапқы даярлықтың әдістемесін жасап шығару.

Жұмыс гипотезасы дене шынықтыру бойынша оқу процесін самбо бойынша оқу процесін интенсификациялау негізінде эксперименттік жұмыс бағдарламасы бойынша ұйымдастыру  университет студенттерінің болашақ кәсіптерінде қажетті және олардың денсаулықтарының нығаюына ықпал ететін қимыл-қозғалыс дағдыларын алуының арқасында дене шынықтыру мен спорт сабақтарына деген қызығушылығының артуына ықпал ететіндігінен тұрады.

Аталған зерттеудің тақырыбы – дене шынықтыру емес  жоғарғы оқу орны студенттерінің дене қасиеттерін тәрбиелеу жүйесіндегі самбо күресі бойынша бастапқы даярлығының бағдарламасы мен әдістемесі.

Ғылыми жаңашылдығы. Дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орнында самбо күресінен бастапқы даярлықтың әдістемесі бойынша зерттеулер алғаш рет жүргізілді. Сабақ беру әдістемесінің негізінде болашақ мамандықтарын және өмірдің қазіргі талаптарын (қажетті өзін өзі қорғауды, әлсіздерді қорғауды, құқық қорғау органдарына көмек көрсетуді және т.с.) ескере отырып, студенттерде сабаққа деген қызығушылықты арттыруға ықпал ететін бағдарламалар жатыр.

Алғаш рет эксперименттік зерттеулер, олардың жас және дене қасиеттері ерекшеліктерін ескере отырып, студенттердің ерлер және әйелдер контингентінде қатарлас жүргізілді. Университетте оқыған жылдар ішінде дене шынықтырумен шұғылдануға қызығушылықтар мен мотивациялар деңгейі анықталған.

Практикалық құндылығы. Алынған мәліметтер базалық, бастапқы даярлық саласындағы білімдер көлемінің артқандығын, жастарда танымал спорт түрі – самбо арқылы дене қасиеттерін тәрбиелеуге деген қызығушылықтың артқандығын, оқу орнының ерекшелігін ескере отырып, сабақ бойынша жұмыс бағдарламаларын құрастыру үшін жаңа әдістемелік ұсыныстарды жасап шығаруға алып келгендігін куәландырып отыр. Бұл дене қасиеттерін тәрбиелеу жөніндегі оқу процесінің тиімділігін арттыруға, студенттердің дене шынықтырумен шұғылдануға мотивациялануды түсінуін нығайтуға мүмкіндік берді.

Дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орындарының студенттері үшін самбо күресі бойынша бастапқы даярлықтың жасап шығарылған және эксперименттік тұрғыда тексерілген ерекше, сабақ бойынша жұмыс бағдарламалары спорттың осы түрін алуан түрлі жоғары оқу орындарында дамыту үшін пайдалы болуы мүмкін.

Қорғауға шығарылып отырған ережелер:

1. Дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орындарының күндізгі бөлімінің студенттерін самбо күресі бойынша бастапқы даярлаудың жасап шығарылған және практикада тексерілген оригиналды бағдарламасы өзінің мазмұны бойынша жастардың дене қасиеттерін тәрбиелеуді қамтамасыз етеді.
2. Болашақ кәсіпті ескере отырып, дене шынықтыру емес жоғарғы оқу орындарында арнайы бағдарлама бойынша самбодан сабақ берудің әдістемесі мен ұйымдастырылуы қол жетерліктей, оңай жүзеге асырылады және студенттердің дене қасиеттерін даярлауды арттырады.
3. Самбо бойынша бастапқы даярлықтың ұсынылып отырған бағдарламасы бойынша білімдер мен дағдылардың көлемі студенттердің техникалық-тактикалық іс-әрекеттерінің практикалық көрсеткіштерін оқытудың бастапқы кезеңіндегі жарыс қызметі жағдайларында қолдануы үшін жеткілікті.
4. Самбо күресі арқылы дене шынықтыру пәнімен жаттығу мотивациясы студенттерде оқыту барысындағы әр түрлі кезеңдерде оңды динамикаға ұшырайды.

 

 

І-тарау. САМБО КҮРЕСІ МЕН ЖАС СПОРТШЫЛАРДЫҢ

ОҚУ-ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІНІҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ

 

1.1. Самбо күресінің олимпиадалық спорт түрі ретінде

даму тарихы

 

Жасөспірімдердің жас ерекшеліктерін біліп, оқытушы көрсету оқулығын көбірек пайдалану керек. Техниканы үлгілі көрсету қажет және дұрыс негізгі бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер олай өтпеген сәтте дұрыс емес қимылдар меңгереді және дағдыланады. Техниканы үлгілі көрсету қажет және дұрыс, негізгі бөлшектерін бейнелеп түсіндіру. Жасөспірімдер қарсы жағдайда дұрыс емес қимылдарды меңгеріп және дұрыс емес дағдыны шығарады. Оқытушы оқу кұралдары оқушылардың дене дамуының мүмкіншілігіне келуіне қадағалау керек. Егер оқу материалдары дене дайындығының күшін керек етсе, ал айналысушылар оған дайын болмаса, онда оны үйретуді кейінге кеш мерзімге қалдыру керек (мысалыға, артқа иіліп лақтыруды үйретуді). Басқа оқиғада айналысушылар күрделі үйлестіру әдістерін қабілеттілігін меңгереді, дене дайындығының күші онша керек етпейтін, мысалыға, қолынан жүлқып ауыстыру. Бұл әдісті жаттығудың бірінші айында үйретуге болады. Жасөспірімдерді жарысқа олардың дайындығын есепке алып қатыстыру керек.

Жасөспірімдерді күреске үзіліссіз және біртіндеп үйрету қажет. Оқушылардан жаттығу үнемі қатысуын талап ету керек. Қайталағанда бұрын үйренген материалды дәл шығаруға назар аударуға және байқалған кемшілігін уақталы дұрыстау керек. Жасөспірімдер жасында бірінші дәрежелік маңызына жан жақты дене дайындығы керек. Оған кіреді: мүсінін дұрыс құру, жан жақты дене дайындығы, қимылдық дағдыны құру, техникалық қимылдарды меңгеру үшін дене қасиеттерін дамыту, жеткілікті қасиеттерін дамытуын шыңдау.

Спорттың күрестен жасөспірімдерді оқыту және жаттығу бекітілген бағдарламаға сәйкес орындалады. Бағдарламаның материалдары өте кең және қиын. Оны меңгеру үшін жасөспірімдерге ұзақ уақыт керек етеді, ересектерге қарағанда. Бағдарламаны ойдағыдай меңгеру, сабақ барлығында тәрбиеліп мінездемесін өту қажет. Тәрбиелік мақсаты қалай шешілсе, содан жас адамның әрі қарай қызметіне байланысты болады. Қатысушыларды мақсатқа және міндетке түсінуге үйрету керек, олардың жолдарын және құрауын шешуге, табыстарын және кемшіліктерін талдауға. Алға қойған мақсаттан басқа, жақын арадағы міндеттерін анықтау өте маңызды, мысалыға, анықталған әдістің техникасын меңгеру, серігіне көп әдістерді жасау т.б. Жақын араға міндет қойып, мысалыға, бір әдістің техникасын меңгеріп, жаттықтырушы бүл не үшін керек екенін көрсетеді. Кішкене уақыт аралық арқылы, жасөспірім сол әдістің техникасын меңгерген соң, ол қанағаттанарлық алады. Алдыңғы нәтижемен салыстырудың үлкен маңызы бар: «бұрын істей алмаушы едім — енді жеңіл істедім», «бұрын 3 рет тартылушы едік — 5 рет, жарайсын» — ж.б. деген сөздердің маңызын өзінің табыстарына мазасызданады, әсіресе сәтсіздігіне. Сондықтан өзінің қимылдарына дұрыс баға беруіне үйрету маңызды. Мұны әр сабақта орындау қажет. Егер жасөспірім сәтсіздігінің себебін анықтай алмаса, онда жаттықтырушы оның дұрыс жауабына әкелдіру қажет, мысалыға, сондай қимылды басқа әдісте көрсету, әсіресе жасөспірімдер жеңілісіне қатты күйзеледі. Сондықтан оқытушы жеңілістің себебін ашуға көмектесу қажет, алда қалай жеңу үшін жаттығуларды не және қалай істеу екенін көрсету керек. Сөйтіп қатысушылар біртіндеп өздері өзінің қимылдарын және істерін талдауға үйреніп кетеді.

Барлық осы есептердің шешімі денсаулығын нығайтудың үстінде іске асу керек. 12-14 жаста жылдамдықты, ептілікті, иілгіштікті дамыту жақсы берілетіні белгілі, ал 15-16 жаста — күшті. Бұл кезеңде жасөспірімдерде жылдамдық — күшке арналған жаттығуларды орындауға қабілеттілігі көрінеді.

16-18 жаста күш және жылдамдықты керек ететін жаттығулар жеңіл меңгеріледі, шыдамдылықты дамытуға алдын-ала құрылады. Осы ұсыныстың жас балуандардың дене дайындағын да есептеу керек. Сондықтан да жасөспірімдер қысқауақыттық тапсырмаларды жеңіл орындайды, әрі қарқынысымен де, және ұзындылығымен қыйындау. Егер жас балалардың тобында жылдамдықты дамыту жеңіл болса, онда сол қасиетіне үлкен назар аудару керек, шындылыққа қарағанда.

Шыдамдылықты дамытуда жүктеме біртіндеп жоғарылау керек, мынадай есеппен, жасөспірімдер жылдың аяғына жаттығу белдесуін 6 мин. орта қарқынмен жүргізуі крек. Жоғарғы жасөспірімдер тобында сол қасиеттердің дамуы басқаша болады. Жылдамдықтың эрі кдрай дамуына және ұстап тұруына назар аударылады арнайы төзімділік мынадай есеппен дамытады жарыстың ережесі бойынша бір жаттығу сабағында 2 белдесу 6 минуттан курес өткізетін болу керек. Жалғасын айту керек, жасөспірімдердің шыдамдылығын дамыту басқа дене қасиеттерін дамытумен қатар меңгерілуі керек. «Ұзақ және біржақтылы төзімділік жаттығуына осы жаста жасөспірімдерге тән жылдамдық жүктемесіне жақсы бейімделу азаяды». Жылдамдықты және өптілікті дамытуда әр жаттығуда өзіне сәйкес жататығуларды қолдану қажет, себебі бұл қасиеттерді тез жоғалту мүмкін, ал дамыту өте қиын. Жастардың 12-15 жастағы күшін дамытуы басты орындалуы керек ауырлық (отягощение) түсетін жаттығулардың көмегімен, өз денесінің салмағымен, гантельдермен, ауыр доптармен, гимнастикалық тақшалармен, серіктестермен, гимнастикалық снарядтармен.

16-18 жаста күшке арналған жаттығуларды күделендіреді снарядтардың салмағын ұлғайтумен, бастапқы қалпын өзгертумен, жаттығуды орындау уақытын ұлғайтумен, жаттығу араларындағы демалысты азайтумен және т.б.

Ауырлату сапаларына гирді, штанганы әртүрлі салмақтағы, серіктестерінің әртүрлі салмақтарын қолдануға болды. Жасөспірімдердің және кіші жастағы жастардың шыдамдылығын дамытуды өте абайлап (осторожно) — аз мөлшерде орта қарқындық жаттығулардың көмегімен немесе оқу жаттығу белдесулерімен үзілістерімен демалуына. Біртіндеп жүктемеге бейімделуіне байланысты демалудың бөлімдерін қысқартады (мысалыға: 3 мин біртіндеп 1 мин-қа қысқарады).

17-18 жастағы жастарды жарысқа дайындағанда бір жаттығуда 2 белдесу өткізу қажет (15 мин үзілістен кейін 2 белдесу). Тағыда үлкен көңіл бөлу керек иілгіштің дамуына және буындардың қозғалмалығына. Ізденістер көрсетеді: «13 жастан бастап жаңа буындардың қозғалмалығының көрсеткіштерінің өсуі», ал 15 жаста үлкен деңгейіне жетеді. 12-15 жастағы жастардың иілгіштігін және буындардың қозғалмалығын жаттығулармен затсыз дамыту керек, немесе аз ауыртпалық түсетін жаттығулармен (гимнастикалық таяқша, ауыр доптар, гантельдермен). Қатысушылардың жоғарғы жас топтарымен өтуімен ауыртпалық салмақтар біртіндеп ұлғайтады. Иілгіштікті және буындардың қозғалмалықтардың дамытуда гирлерді, штангалады және серіктестерімен әртүрлі жаттығуларды қолдануға болады. Әртүрлі жаттығуларды ерекше атап айту керек екі жақты үйренуге қажеттілігін. Жастардың гармониялық дамуына жаттығуларды дененің сол жағына және оң жағына да пайдалану керек; оңға және солға бұрылип, серігінің оң және сол жақтарынан. Сонымен жастардың дене қасиеттерін дамытуда үлкен құралдар қолданылады, жан-жақты дене дайындығын қамтамасыз ету үшін. Үлкендерге қарағанда жаттығуда үлкен дәрежеде жастармен дұрыс мүсіні қалыптасуы үшін жылжымалы ойындар, эстафета және қарапайым күрес формалары жаттығулары қолданылады.

Алғашқы уақытта жастармен жұмыста сол жаттығулар аз мөлшерде пайдалынады: сабақтарда бірнеше рет қысқа үзіліспен демалу үшін. Үйреншікті шамадан соң олардың саны ұлғайтылады, ал демалуы арасында қысқартылады. Дене қасиеттерін дамытумен бірге жаттықтырушы қатысушыларды батылдыққа, ұстамдылыққа, сенімділікке, белсенділігіне, табандылығына ж.б. үнемі тәрбиелеу керек.

Жігерлік қасиет белгілі бір қиыншылықтан өту процесінде байқалады. Ондай қиыншылықтарға снарядтардың ауыр салмағына, күшті қарсыласына, көпірден шыққанда ауырлық сезінуіне, әдістерді ыңғайсыз жағдайда орындауына, жарыста ойластырылмаған жағдайға түсуіне және көптеген басқалары қатыстыруға болады. Жігерлік қасиетін тәрбиелеудегі қиыншылықтардан үнемі асып өту.

Оқытушының ең басты мақсатының бірі — жаттығушыларға күш жететін жаттығуларды таңдап алу. Жігерлік қасиетін тәрбиелеуде басты мақсаты қатысушыларды өзіне бұйрық беруді және олардың орындалуын үйрету. Жастарды күреске үйрету: сайысқа үйрету (ұстауға, қарсылығынан өтуге, тұрақтылыққа, жігерліктің анықталуына т.б.) жаттығулардан басталады; немесе күресте пайдаланылатын жаттығулар («көпірді» бекітумен, қауіпсіздікті және өзін-өзі қауіпсіздендіру); немесе күрес техникасын меңгеретін керекті жаттығулармен. Бұл жаттығулар алғашқы уақытта бастапқы орын алу керек.

Бір уақытта арнайы жаттығуларды үйрену мен қатысушылар күрес техникасын үйренеді: бастапқы қалпына, қозғалуына, ұстануына және олардан босауына. Үйретуді партнерден бастау қажет (қуалау биіктігі төмен) әдістерді үйренудің ерекшеліктерінің бірі болып саналыды, жастарға көп уақыт керек болады арнайы жаттығулардың орындалуы дағдысын бекітуіне, әдістердің бөлшектеріне және әсіресе әдістерді орындауда бір-бірімен қарсыласу жағдайында. Самбо және еркін күресте күрделі әдістерді техникасын үйренгенде қауіпсіздік үшін бастапқы кезде чучело пайдаланылады.

Күрес техникасын кезекпен үйренуде сондай болу керек, бір-біріне ұқсас әдістер үйрету солардың біреуін ұқыптап үйренгеннен соң. Оқытушылардың алдындағы мақсаттардың бірі — ол жастарды дұрыс тыныс алуға үйрету. Оқытушы жаттығуларды үйреткен кезде қалай тыныс алуды көрсету керек. Егер балуан қиын жағдайда түрса да, тыныс алуын тоқтатпау керек. Тегін тыныс алуға тырысу қажет, жиілігі үлкен емес және мұрын арқылы. Бірақта жылдам қарқынмен күресте жиі тыныс алуға және ауыз арқылы. Тыныс алудың үлкен маңызы бар әдістерді орындағанды. Тек жоғары күш жұмсағанда ғана әдісті орындағанда тыныстың тоқталуы. Күрес техникасын үйренгенде есте сақтау керек, кейбір әдістер бағдарлама бойынша ересектерге арналған, бұл мерзімде жастарды үйретуге келмейді. Мұның түсінігі, жастардың әлі дене дайындығы сәйкес келмеуінде. Тағы сонда, кейбір әдістерді керекті дайындықсыз жарақатқа әкелдіру мүмкін. Мысалға, самбо күресін алайық. Мынадай әдістер денесін теріс ұстап аудару, «накатпен» лақтыру, ересектерге бірінші 6 айда үйренуге арналған, жастар тек 2-ші жылы үйренуіне болады, «теріс ұстап» лақтыру, денесіне ұстап құлату, ересектер үшін екінші жылы ұсынатын жастарға үшінші жылы үйрету қажет. Кеудеден асырып лақтыруды жастар үшін тек екінші жылы үйренуге болады. Осы жылы белі мен қолын ұстап кеудеден асырып лақтыруды таныстыру қажет. Бұл әдістерді қолдану балуанның техникасын әртүрлі етеді, оған бұл әдіс жанбастап лақтырудан қарсы әдіс ретінде қолдануға мүмкіншілік туады. Үшінші жылы кеудеден асырып қолын денесінен ұстап лақтыруды ұсынады, дене дайындығы белгілі болғанда бұл әдісті бірінші үйретеді.

Балуандық «көпірге» тұруды бекітудегі жаттығуларға ерекше көңіл аудару керек. Бұл жаттығуларды қолдану қатаң ретпен қолдану керек. 12,15 жастағы жастармен «көпірді» көп тұрғызудан қашу керек.

Жасөспірімдер үшін тактикалық дайындықтың үлкен маңызы бар. Күрес олар үшін ойын. Ойын (күрес) тәртібін біртіндеп күрделендіріп, оқытушы қатысушыларды спорттық шыңдауға алып келеді. Күрес техникасын меңгеру олар үшін ең негізгі мақсат. Әдістің техникасын меңгерген соң жастар 1-3 тактикалық дайындықтың тәсілдерін үйренеді, жеңіл (қарапайым) комбинациялармен қоса ересектеу жастар тобына тактикалық дайындық ұлғая бастайды. Бірақ белгілеу керек. Тактикалық дапйындық тәсілдерінің санымен бір әдіске көп айналысу қажет емес. Тактикалық дайындықтың тәсілдерін үйренумен бірге оқытушы айналысушыларды белдесуді белсенді жүргізуіне үйретеді, күресте техникалық қимылдардың дөрекісіз болуын қолдайды және дөрекі күресті қолдамайды. Анықталған тактикалық есепті шешу үшін оқытушы оларға дәл келетін тапсырма береді. Мысалға, белдесуде бір әдісті орындау керек; кілемнің шетінде күресу, қарсыласыңды партерге түсіргенде тоқтатпай басқа әдіске көшу керек; партерге түскенде біртіндеп үстіне шығуды орындау керек және т.б. біртіндеп оқытушы қатысушыларды әртүрлі өзіндік жеке ерекшеліктері бар қарсыластармен күресуге үйретеді. Сол үшін ол алдымен негізгі күрес жоспарын құрумен таныстырады, әртүрлі қарсыластармен, онан соң балуандар өз өзі жоспар құрады. Осылай оқытушы біртіндеп жастарды өзбетінше ойлауды үйретеді. Басқа тактикалық сұрақтардың қаралатыны барлау және бүркемелеу (маскировка). Жарысқа қатыса бастағаннан бастап жастар оларға қатысудың негізгі тактикалық сұрақтарынан білім ала бастайды.

XVIII — XIX ғасырларда Олимпиада археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. 5-7 метрлік жер олимпилілік құрылыстардың қалдықтары табылды. ХІХ ғасырдың аяғында халықаралық экономиканың және мәдениеттің жылдам өркендеуіне байланысты өзінің көрінісі спортта да байқала бастады.

Осы уақыт аралығында бірінші халықаралық спорттық бірлестіктер құрыла бастады, әртүрлі елдердің спортшыларының қатысуымен жарыстар өткізіле бастады. Қазіргі Олимпиада ойындарын қайта жандандыру идеясының қажеттілігі орала бастады.

1894 жылы Парижде әйгілі Францияның ғалымы және бұқаралық қызметкері Пьер да Кубертеннің ұсынысы Олимпиаданы жақтаушылардың халықаралық конгрес ұйымдастырылып, олимпиада ойындарының қайта құру жобасы және халықаралық комитет құру туралы өкім шықты.

Олимпиада комитеті спорттық күрестен универсалдық халықаралық ереже құрастырды. Оның негізіне француз күресінің ережесі жатты. Самбо күреоі қазіргі олимпиада ойындарының, II және III басқа, бағдарламасына енгізілді.

Бірінші олимпиада ойындары 1896 жылы 6 сәуірде Афиныда ашылды. Самбо күресі жарысында 4 елден бес балуан қатысты. Олимпиада қатысушы болған француз журналисі Леон Оливье Шуман мен Тсигас арасындағы ақтық жарысты айтты. Сайыс күн батқанға дейін созылды және ертеңгі күні бітті. Қатысушыларды салмақ дәрежесі бойынша бөлген жоқ. Алтын медальді Карл Шуман жеңіп алды(Германия), күмісті Георг Тсигас (Греция ), қоланы стефанос Христопулас (Геция) алды.

IV Олимпиада ойындары 1908 жылы Лондонда 27 сәуір мен 30 қазанда өткізлді. Ойын бағдарламасына самбо және еркін күрес түрлері енгізілді. Бірінші рет Россияда самбо күресінен төрт спортшы қатысты. Нәтижесінде екі орыс балуан жарыстан шығып қалды. Қалғаны — Н.Орлов және ауыр салмақтағы А.Петров ойынның жүлдегері болды.

V Олимпиада ойындарында, 1912 жылы Стокгольмде 5 мен 22 шілдеде өткен бағдарламада самбо күресі болды, шведтер еркін күресті енгізген жоқ. Олимпиада медальдары бес салмақ дәрежесінде ойнатылды. Россияның құрама командасының 11 қатысушыларының арасынан ақтық белдесуге Мартин Клейн жетті. Оған әлемнің екі дүркін чемпионы финч Ассикайненмен және шведтің жас балуаны Иоганасенонмен кездесу күтіп тұрды. Ассикайненмен кездесу 10 сағат 15 минутқа созылып, М.Клейннің жеңісімен аяқталды. Екінші күні Клейнді Иоганасенон кездесуде күтіп түрды, бірақ Клейн балуанның жарақат алуына байланысты жеңіс Шведтің балуаны Иоганасенонға бұйырып, Мартин Клейн күміс медальға ие болып қайтты.

1912 жылы халықаралық күрес федерациясы құрылды. Президенті болып швециялық Бинар Роберт болды. 1920 жылы VII Олимпиада ойындары Бельгияда (14-29 тамызда) болды. Самбо күресінен медальдар 5 салмақ дәрежесіне өткізілді, оның 4-ің жеңімпазы Финляндия спортшылары болды.

СССР құрама командасы бұл ойындарға саяси мотивпен қатысқан жоқ. VIII Олимпиада ойындары 1924 ж. 3 мамыр мен 27 шілдеде өтті. Самбо күресінен медальдардың ең көбін Финляндия спортшылары жеңіп алды. Олар 3 алтын, 4 күміс, және 3 қола медаль алды. IX Олимпиада ойындары Амстердамда (Нидерланды) 27 мамыр — 12 тамызда 1928ж. өтті.

Олимпиады турнирінде 29 елден 167 балуан қатысты. Самбо күресінен спортшылар 6 салмақ дәрежесінде қарсыласты.

Алтын медальдар 6 елдің өкілдеріне тиді. X Олимпиада ойындары 30 шілде — 14 тамызда 1932 ж. Лос-Анжелесте (США) өткізілді. Командалық есепте (неофициальный) 1-орны Швеция спортшылары, 2-і Германия, 3-і Финляндия.

XI Олимпиада ойындары Берлинде (Германия), 1-16 тамызда 1936ж. өткізілді, 29 елден 200 балуан қатысты. Командалық есепте (неофициальный) Швеция спортшылары жеңіске жетті.

Екінші дүниежүзілік соғыс ХІІ-ХІП Олимпиада ойындарын өткізуге мұрша берілмеді. XIV Олимпиада ойындары 1948ж. Лондонда 29-шілде — 19 тамырда өткізілді. Лондонда 29 елден 220 балуандар қатысты.

Самбо күресінен командалық есепте (неофициальный) I орынды Швеция командасы жеңіп алды: 5 алтын, 2 күміс медальдар.

Түрік балуандары 2 орын, 3 орын Венгрия құрамасы алды.

1947ж. Совет балуандары халықаралық федерацияға кірді. Бұл СССР құрама командасына бірінші рет XV Олимпиада ойындарында Хельсинкида (Финляндия) 20-27 шілдеде 1952ж. қатысуға мүмкіншілік берілді.

Самбо күресінен 23 елден 121 балуан жіберілді. Совет одағының белгілі балуандары: СССР чемпионы Борис Гуревич, СССР-дің үш дүркін чемпионы Артем Герян, Яков Тункин, Шазам Сафин, СССР-дің екі дүркін чемпионы Семен Марушкин, СССР-дің 4 рет чемпионы Николай Белов, Шалва Чихладзе және СССР-дің 5 дүркін чемпионы Иоганн Коткас. Совет балуандары олимпиада ойындарынан бірінші алтын медальды самбо күресінен Борис Гуревич алды. Жартылай жеңіл салмақта ең күштісі Яков Тункин болды, барлық 5 белдесуде жеңіске жетіп алтын медальды жеңіп алды. Жеңіл салмақта Олимпиада чемпионы Ш. Сафин (СССР)болды. Ауыр салмақта Иоганн Коткасқа лайықты қарсылас табылмады. Қорытындысында барлық қарсыласын таза жеңіп Олимпиада чемпионы атанды.

XVII Олимпиада ойындары Римде (Италия) 25 тамыз — 11 қыркүйек 1960 жылы өткізілді. Командалық есепте қайтадан Совет балуандары жеңіп алды. 2 орында — Турция, 3 орында — Румыния. СССР құрама командасының жеңіл салмақта Минскілік Олег Караваев, Жартылай орта салмақта — Тбилисилік Автандил Коридзе, ауыр салмақта — Киевтік Иван Богдан чемпион болды.

XVIII Олимпиада ойындары Токиода (Япония) 1964 жылы 10-24 қазанда өткізілді.

XIX Олимпиада ойындары Мехико (Мексика), 12-27 қазанда 1968 жылы өткізілді. Командалық есепте самбо күресінен 1-3 орынды СССР, Болгария және Венгрия командалары алды.

Жеңіл салмақта Роман Руруа (СССР), ауыр салмақта — Иштван Козва (СССР), жеңді.

XX Олимпиада ойындары Мюнхенде (ФРГ) 25 тамыз — 11 қыркүйекте 1972 жылы өткізілді.

Совет балуандары самбо стилінен 4 алтын медальды жеңіп алды. Жартылай жеңіл салмақта Рустем Казаков Ташкенттен, 1-жартылай орта салмақта — Шамиль Хусамутдинов Подмоковьеден, 2-орта салмақта-Валерий Рязанцев Алматыдан, ауыр салмақта Анатолий Рощин Ленинградтан.

Командалық есепте I орынды — СССР құрамасы, II орынды — Болгария, III орынды Румыния құрама командасы жеңіп алды.

XXI Олимпиада ойындары Моереальда (Канада) 17 шілде — 1 тамызда 1976 жылы өткізілді.

СССР құрама командасы самбо күресінен Олимпиадалық турнирде өзіндік рекорд жасады. 7 алтын, 2 күміс, 1 қола медальға ие болып қайтты. Чемпион болғандар: Алексей Шумаков Красноярскіден (ең жеңіл салмақ), Виталий Констанинович Ульяновскіден (жеңіл салмақ), Сурен Налбандяп Астраханнан (жартылай орта салмақта), Анатолий Бычков (2-ші жартылай орта салмақта) және Валерий Рязанцев Алматыдан, Москвадан Николай Балтонин (жартылай ауыр салмақта) және Киевтік Александр Колчинский (ауыр салмақ).

Алматылық Валерий Рязанцев екінші рет Олимпиада чемпионы болды. XXII Олимпиада ойындары 19 шілде — 3 тамызда Москва қаласында өткізіліді. 25 елден 119 балуан қатысты. Қорытынды есепте СССР құрама командасы I орын — 52 ұпай, II орын Венгрия — 32 ұпай, III орын Болгария 29 ұпай. Москвадағы олимпиада чемпиондары: Жақсылық Үшкемпіров, Алма-ата (СССР)-ең жеңіл салмақта (48кг), Шамиль Сериков, Алма-ата (СССР)-жартылай жеңіл салмақта (57кг), Генади Корбан (Москва,СССР) — Іші орта салмақ (82кг), Александр Колчинский (Киев,СССР) — ауыр салмақ (100 кг жоғары).

XIII Олимпиада ойындары Лос-Анджелсте 14 елдің қатысуынсыз өтті, олардың ішінде болғандар: СССР, ГДР,  Куба, Китай, Польша, Чехословакия, Албания, Вьетнам, Монголия, Венгрия, Болгария және тағы да басқа елдер.

 

1.2. Самбо күресіндегі бапкердің оқыту әдістемесі

 

Спорттық күресте оқыту — қатысушылардың білімін, білгірлігін және дағдысын құрастыруға бағыттылған педагогикалық процес.

Күрес жаттықтырушысы оқу жаттығу процесіндегі жұмысты мынадай бағалы қасиеттерді тәрбиелеу құралдарымен байланыстырады: патриоттық, ұжымдық, еңбекқорлық, белсенділік, батырлық, шешімділік және қайсарлық.

Әр оқытушы — бапкер жоғары дәрежелі спортшы дайындауға талаптанады. Жоғары спорттық шеберлікті құрастыру негізгі техниканы және тактиканы дұрыс білуі жатады. Тактикалық шеберлігі күрес тактикасын орындау деңгейінің мағналы дәрежесіне тәуелді болады. Білімін және білгірлігін құрастырудың негізгі әдістемелерін түсіндіру, көрсету және жаттығулар әдістемелері болады. Бірінші бастапқы оқытудың ерекше маңыздысы көрсету әдістемесі болып табылады. Қатысушылар негізгі тактиканы игермейінше, әр жаңа әдіс ол үшін белгісіз формадағы қимылы, кейбірін алдымен көру керек, содан соң орындауға әрекет жасауға болады.

Бастаушы балуан жаттықтырушы — оқушының қимылының үлгіні қайталайды. Сондықтан да бастапқы оқытуда қазіргі техниканың тамаша үлгілеріне сүйену өте маңызды. Жаңа бастаушы техникалық қимылды бақылап, тек қимылдың жалпы формасын есте қалдырады ол оның бөліктерін байқамайды, әдістердің кейбір бөлімдерінің қимылының өзара байланысың іске асырмыйды және күш қуатының көлемінің мөлшерінен өте алмайды.

Мұндай жағдайда оқытушы түсіндіру, түсіндіру әдістемесін пайдаланады. Түсіндіру көрсетумен бірге тек жалпы қимыл құрылысын сақтау ғана емес, бірақ оның элементтерінің өзара байланысын балуанның есінде қалдырады. Әдістерді білу бүтіндей, бөлік және аралас түрде іске асырылады. Әдістерді оқытуға кіріскенде, оқытушы бірінші кезеңде оны дұрыс аттау керек, оған соң бірнеше рет үлкен емес жылдамдықпен бүтіндей көрсету керек. Жаттықтырушы әдістің маңызды бөлімдерін түсіндіреді, балуандардың денесінің кейбір бөлімдерінің қимылының жүйелілігіне ерекше назар аударады. Бұл түсініктемен уақытша және күштің өзара байланысының мәнін білдіретін қысқаша болу керек.

Балуандардың жұптасып жаңа әдісті орындауын талдағанда, спортшылардың жалпы және жеке қателерін көрсетеді. Жаттықтырушы қайта түсіндіргенде бәрінен бұрын жалпы қателерін қарастыру керек, онан соң балуандардың жеке қателеріне тоқтайды.

Күрделі әдістерді және қарсы әдістерді орындауда бөлісдерге бөліп және аралас тәсілді үйретеді. Балуандар, әдісті бүтіндей көрсетуді алып, анық өзіне елестету керек және әр әдістің бөлімдерін орындау тәсілін білу.

Тұрыста техниканы пайдалану партерге қарағанда көбінесе икемді. Бұл түсіндірілді сонымен, балуандар тұрыста моневр жасауға үлкен мүмкіншілігі болады, ал өзінің оқыту процессі бөлімдердің үлкен санын ұстайды. Мысалыға, қолдарын әр түрлі тәсілдермен ұстауды білу және шыңдауда, олардан босануды және осы күресте түрегеліп шабуылға көшуде білгірлігі партерге қарағанда көбіне маңызды. Жаттығуда қолдарынан ұстауларды және босануды орындауға ерекше мағына бөлінеді.

Тұрыста және партерде техниканы мақсаттылық пен бір уақытта болу, бірінші екі айда басымдылық партердегі сабақтарға беріледі, сонан соң оғанда және басқасына да бірдей мөлшерде назар аударылады. Осында егер тұрыста жаңа әдіс үйренсе, онда партерде өткенді қайталайды.

Бірқатар өзін-өзі қауіпсіздендіру деңгейі және жалпы және арнайы дайындықты әрі қарай дамытуды іске асырылады.

Бірінші этапта оқыту, бірінші ресми жарысқа дейін алты айдан кемемес созылады. Бұл этапта балуандар негізгі әдістерді біледі. Оларға III разрядты орындауды иеленуге мүмкіндік беріледі және бұл балуанның бастапқы техникалық фонды деп аталады. Оқытудың II этапты бастапқы фондқа кірмейтін, басқаны меңгеруді қайтып, балуандар үшін техникалық қимыл, бірқатар маңызды аздау емес, бірінші қосындысымен және балуанның негізгі техникалық фондын құрастыру керек. Техниканың негізгі фондына ие болу II спорттық разрядтың нормативін орындауға амалдайды. Мұны айналысушылардың базалық дайындығы деп қарастыруға болады. Сондықтан базалық техниканы әр түрлі топтағы әдістердің жинақтылығы деп қарастыру керек.

Күрес техниканы білу негізгі дене қасиеттерімен дамытуы қатер іске асырылады. Осы мақсат үшін жалпы дене дайындығы құралдарының арсеналы кеңінен пайдаланылады: жеңіл атлетикалық жүгіру, спорттық және қозғалмалы, созып — тарту жаттығулары және тренатерлерде.

Дене дайындығының мөлшері жақсарған сайын балуанның техникалық дайындығына үлкен уақыт бөлінеді. Оқыту әдістемесі тізбектесу принципімен сәйкестеліп анықталған кезектігін қарастырады. Оқыталатын әдістер топтастырылады сондай, бірінші әдісті білу келісіп оқыту үшін биомеханикалық жағдай туғыздырады. Техниканы білуде серігінің қарсыласу мөлшері үлкен маңыз береді. Сол үшін сабақтан бастаушы балуандарды әр нақты жағдайда керекті қарсыласу дәрежесін табуды үйрету. Күресте бұл көрініс «көмекші — қарсыласу» деп аталынады, оқыту процессіне немесе жетілдіруге себебін тигізеді.

Самбо күресінде оқыту процесіне негізгі әдістемелік ұсыныс

1. Тұрыста және партерде әдістерді үйреткенде жөнділігі көбінесе қолданатын қосымша ұстауларға бірден көрсету.
2. Қолынан жұлқып партерге ауыстыруда әр түрлі бастапқы жағдайда аяғын сол бір қолынан комбинациямен өткізу.
3. Арқасына бұрылып лақтыруда үйреткенде сол жаққа да, оң жаққа да үйрету жөнді, бұл әдістерді орындағанда оқушылардың бір жақты болып отырады.
4. «Айналу» әдісін үйреткенде лақтырудан бастаған әсерлі, сонан соң балуандарға қалай осы техникалық қимылды дәл орындамауын немесе дұрыс қорғанбауын көрсету және түсіндіру керек. Әдетте осындай жағдайлар партерге ауыстырып бітіруге мүмкіншілік береді.
5. Шалқайып лақтыруды II жылдан бастаған жөн. Бірақта балуандардың жеке ерекшелігін ұмытпау қажет

Күрес техникасы — бұл жеңіске бағытталған анықталған қимыл жүйесі, жинақталған жарыс ережесінен рұқсат етілген шабуылдау әдістері, қорғануы және тұрыста, партерде қарсы әдістері.

Күрес техникасын нашар иеленген балуан, әдеттегідей өзінің қарсыласының қарсылығынан өтудегі әдістерді пайдасыз, тиімсіз қолданады. Мұндай әдістер дұрыс нәтиже береді сол жағдайда, егер шабуылшының басымдылық күші өзінде бар болса.

Жоғары күрес техникасын иемденуші балуан, тіпті қарсыласының дене-күші басымдау қарсыласын жиі жеңеді. Техникалық қимылдардың орындалуы көпшілігінде балуанның бастапқы қалпынан анықталады; оған балуанның тұрыс түрлері, партердегі қалпы, балуандар арасындағы арақашықтық және ұстау түрлері жатады.

Тұрыс болуы мүмкін: биік, орта және төмен – оң жақпен, сол жақпен және аяқтары қатар. Көпшілігінде биік және орта тұрыс жиі қолданылады, төмен тұрыс қорғану әрекеттерінде қолданылады.

Партер болуы мүмкін: биік және төмен. Бұл күресті партерде бастаудың бастапқы қалп. Партерде барлық басқа қалпы ауыспалы, олардың арасында тізедегі, кеудесіне жатып, жанында жатып, отырып, көпір және жартылай көпір.

Арақашықтық (тұрыстағы балуандар арасындағы арақашықтық)  ұстаусыз, қашықта, орта жақын болуы мүмкін.

Арақашықтық бастапқы қалпы ретінде, шабуылды өткізу үшін және ұстауды орындауға байланысты: білегінен; шынтақтың бүгілуінен; иық және дене аралығында; қапсыра ұстауда анықталады.

Балуандар сайысы қашық, орта және жақын арақашықтықта ұстауда жүргізіледі. Белдеу кезінде ұстаусыз ұзақ тұруға болмайды. Мұндай жағдайда 20-30сек. аралығындағы тұрғанда төрешілер ескертумен жазалайды. Сондықтанда ұсталар жекпе-жектің маңызды элемент болады. Барлық орындалатын ұстаулар шартты тәуелділікпен 4 топқа бөлінуі мүмкін:

— бағытына; тосқауылдаушы; құрастыру; шабулдаушы;

— немен орындалады: білегінен, иығы және бүгілуі білегімен, иығы және денесі арасында, мойыны және иығы білегімен, білегімен қосылған екі қолымен; қолдарын қосуы негізінен үш амалмен орындалады: ілмек, өзінің қолдарын білектерінен және алақан алақанмен;

— ерекшеліктерімен: түзу және теріс; біркелкі және аралас; біратулы және әртүрлі атаулы қолдары арқылы; біратаулы және әртүрлі атулы қолдары астынан, біратулы және әртүрлі атаулы иығы арқылы;

— күресте негізгі қорғану әрекеттері тосқауыл ұстауларымен бірге тіреулер арқылы орындалады.

Тіреу тәуелділігмен екі топқа бөлінуі мүмкін:

— содан тіреу немен орындалады: қолмен және қолдарымен, аяғымен, тізесімен, башпайымен, басымен, кеудесімен;

— содан тіреу қайда орындалады: басына, мойынына, денесіне, кеудесіне, қарнына, жанына; қолына, аяғына, табанына.

Әртүрлі ұстауларды үйренгенде айналысушыларға ұстаулардың құлылуды үйрету қажет;

— білегінен ұстағанда — ұстаған қолмен өзіне қарай шапшаң жұлқып және қарсыласының үлкен саусағына қарай бұрап, сол сәтте оның білегін ұстау;

— біратаулы білегінен және иығынан ұстағанда — қарсыласының біратаулы иығына бос қолымен тіреп және қолын жұлқып шығарып алып, оны босату;

— екі қолының білектерінен ұстағанда — қолымен өзіне қарай шапшаң жұлқып алып және, қарсыласының басбармағына қарай бұрып, ұстауды босату және сол сәтте оның білегінен ұстау;

— қолын үстінен ұстағанда — қарсыласының денесіне қолдарымен тіреп және артқа шегініп, қолын шапшаң қимылмен ұстаудан босану.

— қолын астынан ұстағанда — ұсталған қолының жаны арқылы төмен түсіріп және отырыңқырап, қарсыласының қолын үстінен ұстап немесе қолдарымен оның қарынына тіреу;

— әртүрлі атаулы қолынан және мойнынан ұстауда — тізесін бүгіп отырып, бос қолымен қарсыласының шынтағынан мойнынан қағып, басымеи төмен еңкейіп, және ұстаған қолын жұлқып алу.

— мойынын иығымен ұстағанда (шабуылшының қолы қосылулы) -отырыңқырап, бас қолымен қарсыласының қолын мойынан қағып және ұстаған қолын жұлқып төмен түсіру;

— мойынын иығымен үстінен ұстауда — а) отырып барып, қарсыласының қарынына ұстаған қолының білегімен теріп және бос қолымен оның әртүрлі атаулы білегінен ұстап, артқа шегініп, ұстауды ажырату; б) денесінен және қарсыласының әртүрлі атаулы білегінен өзінің мойынынан ұстап, оған жақын келіп және түзуленіп, ұстауын ажырату;

— денесін алдынан екі қолымен ұстауда — тізесін бүгіп отырыңқырап, қарсыласының иегінен алақанымен тіреп және артқа шегініп, ұстауын ажырату;

— денесін қолымен ұстағанда — бос қолымен қарсыласының әртүрлі атаулы білегінен ұстап және оның қолын төмен басып және отырыңқырап, бір уақытта басқа қолының білегімен шабуылшының қарынынан тіреп, одан арқа шегініп және ұстауын ажырату;

— біратаулы қолын және денесінің жанын ұстағанда — қолынан жұлқыған сәтте және қарсыласы аттағанда, өзі оның сыртына аттап және денесінен бір атаулы қолын түсіріп, одан шегіну қажет.

 

1.3. Самбо куресінің жаттығу процесі кезіндегі жас ерекшеліктерінің алатын орны

 

Спорттық күреспен жастар 10-нан 18 жастың аралығында айналысуға мүмкіндігі бар. Бұл кезеңде организмнің өсуі әрі қарай жалғасады. Мүшелердің және организмнің жүйелерінің дамуы бір-бірінен бөлек өтілмейді, бір-бірімен өзара қимылмен, біртұтас бүтіндей процесс.

Кейбір органдардың және жүйелерінің өсу процессі тек сан жағынан ғана емес өзгеруі байқалады, сондай-ақ мәнді сапалы жылжиды. Тағыда, бір жаста бола тұра мәнді жекелей айырмашылығы болуы орын алады, физиологиялық процесстердің ағым қарқыны бірқалыпты болмауына байланысты. Сондықтан біз дене дамуы, қарқыны және салмағы әртүрлі адамдармен кездесеміз. Осылардың бәрі жасөспірімдердің әртүрлі жастағылардың арасындағы шекаралық деңгейін анықтауда жиі қиындыққа соғады. Іс-тәжірибе көрсеткендей, күреспен айналысуға жасөспірімдерді жастық ерекшеліктерін есептеп 4 топқа бөлген дұрыс: 13-14 жас және үлкен жасөспірімдер 15-16 жас және 17-18 жас. 12-18 жас жыныс жүйелерінің жетілуі кезеңіне дәл келеді. Жұмыс жүйелерінің жетілу процесіне байланысты өзгеруі, организмнің барлығына өзінің әсерін тигізеді. 12-15 жаста дененің ұзындыққа өсуі өтеді, сондай-ақ гипофиз және щитовидный бездері қызметінің күшейтілуімен сәйкес келеді. Жасөспірімдердің денесінің ұзаруынан бас бейнесі трубкалық сүйектердің өсуімен байланысты және жылына 9-10 см құрастырылуы мүмкін. Бірақта омыртқасының, көкірек клеткаларының, тазының және төмен жақтарының сүйектенуі бітпейді. Ересек адамдарға қарағанда байланыс аппараттары жұмсақ. Осы ерекшеліктерін есептеп, күшті және иілгіштікті дамытатын жаттығуларды абайлап қолдану қажет. Бұларды артықша қолдану сүйектердің өсуіне қарама-қайшы әсерін тигізуі мүмкін және мүсінінің дұрыстығына әсерін тигізеді. 16-18 жаста өсу қарқыны азайыңқырайды және жасөспірім жылына шамамен 3 см-ге өседі.

12-15 жастағы жасөспірімдердің ет таканьдары ұзындыққа тағы да қарқынды өседі, көлденеңіне қарағанда және 15 жаста денесінің барлық салмағының мысалға 32 пайызға құрастырылады. Жасөспірімдердің ет жүйелерінің функционалдық мүмкіншілігі, ересектерге қарағанда төмен. Осыдан күшке және төзімділікке арналған жаттығуларды қолдану қатаң регламенттік болу қажет және жүктеменің ұлғаюының сатысы оған бейімделуінің өлшемінде.

Профессор В.С.Фарфельдің ізденісінде көрсетілген, 13-15 жаста қимыл анализаторларының қалыптасуы аяқталады. Осыған байланысты, мысалға, 15 жастан бастап күшті мақсаттылықпен дамытуға мүмкіншілік туады. Еттердің тканьдары қуатты өседі және 17-18 жастағы жасөспірімдердің денесінің салмағының 44% жетеді, сондықтан дене қуаттылығын керек ететін техникалық қимылдарды үйренуге мүмкіндік туады. Сонымен бірге жасөспірімдердің связкаларының және әсіресе іш еттерінің әлсіздігі байқалады. Мұндай жағдай жаттығуларды байқап қолдануына керек етеді, қалайда жасөспірімдердің әдістемелік сабағында олардың жүрек-сосудтық жүйелеріне (ж.с.ж) ерекшеліктерін есептеу керек. Жасөспірімдердің қан қысымының ұлғаюы белгіленеді.Артық жүктеме алғанда олардың жүрегі ауыруы және басы айналуы байқалады. Шаршау жағдайы жеңіл байқалады. Үзбей жаттығудың нәтижесінде бұл қайшылық көрініс біртіндеп ғайып болады. Үлкен шыдамдылықты керек ететін жаттығуларды қолданғанда, жүректің гипертрофиясына әкелуі мүмкін. Жүректің артық қуаттылығын қайтару үшін жүктемені қатаң біртіндеп ұлғайту қажет.

Жасөспірімдердің үлкен жастағыларына нерв жүйелерінің жұмысы жүрек қызметінің реттеуде өте дұрыс құрылады. Жүрек соғуы — аз, жүрек көлемінің соғуы — ересектердің байқалуындағыға жақын.

Көрсетілген өзгерістер арнайы шыдамдылықтың дамуына жағдай туғызады. Жасөспірімдердің организмі ұзақ уақыт бойынша жұмысқа қабілеттілігінің жоғарғы деңгейде ұстап тұру қабілетін меңгере алмайды. Жасөспірімдер тез шаршайды, бірақ, тез өзінің күші қалпына келеді. Күшінің тез қалпына келуі сонда өтеді, егер олар аз және оңтайлы жүктеме алғанда. Қатысушылардың күшінің орнына келуі заттардың көтеріңкі ауысуының есебінен болады. Сондықтан да барлық сабақ бойынша жұмыс қабілеттілігін сүйемелдеу үшін, демалу үшін жиі үзіліс қажет. Жүктемені артық мөлшерде алғанда қатысушылардың күшті қалпына келтіруі созылады. Сондықтан да үлкен жүктеме, ересектердің іс-тәжірибесіндей жасөспірімдерге жол беруге болмайды.

Жасөспірімдердің тыныс алу мүшелері, сондай-ақ өзінің ерекшеліктері бар. Соның бір ерекшелігі көкірегінің дамуын периметрі жай өтеді, дененің ұзындыққа өсуіне қарағанда. Осы жағдай тыныс алу жүйелерінің дамуын шектейді. Тыныс алу реттелуі жетілдірілмегеннен дене жаттығуларын үлкен жүктемемен өткізу тыныс алуыдң ырғақтығы бұзылуы мүмкін. Бұл қаралып жатқан жаста мәнді өзгеріске балалардың психикасы да кіреді. Одан әрі психологиялық ысылуы өтіледі. Жасөспірімдер 12-15 жаста ересектерге ұқсауға тырысады, өз бетінше ынталануға, ерлікте көзге түсуге. Олардың мынадай жоғарғы психологиялық қабілеттілігі дамиды, шын ойлауы, өзінің істерін және мінезін қорыта білуін және талдауын. Ересек болуға тырысып, жасөспірімдер теріс мінездерін көрсетуі мүмкін: қызбалық, дөрекілік т.б. Оқытушының мақсаты қатысушыларға дұрыс қабілеттілігін дамытуды ояту болып саналады, керекті бағыт беру. Оны да ұмытпаған жөн, жасөспірімдер бір қызметпен айналысып, қолжетерлік мөлшерлемелерде бақылауын жоғалтады. Олар барынша үлкен салмақ көтеруге тырысады, барынша жарысқа жиі қатысуға, арнайы дайындықсыз күрделі әдісті істеуге талпынады. Сондықтан да жасөспірімдерге қатаң педагогтық бақылау қажет.

Жасөспірімдер жасында мінездік ерекшеліктер орталық нерв жүйелері қызметінде әсемдік және нерв процестерінің қозғалмалығы болып табылады. Сол, икемділікті керек өтетін жаттығуларды тез игеріп кетуіне мүмкіндік алады.

12-15 жастағы жасөспірімдердің нерв процесстерінің оянуымен және тежеуі бір қалыпта емес екендігі белгіленеді. Ояну процесі тежеу процесінен асыңқырақ болады. Сондықтан да жасөспірімдер тәртіпті жиі бұзады, ересектерге қарағанда. Нерв процестерінің бірқалыптылығын жетіспегенінен көңіл күйінің жылдам ауысуына және нервтің жылдам шаршауына әкеледі. Осыны есептей отырып, оқытушы сабақты жоғары деңгейде өткізуге, қатысушылардың қызметін жиі өзгертуге талпыну қажет.

16-18 жастағы жасөспірімдердің бөлімдердің әрі қарай қызметінің дамуы жалғасады. Бұл жаста олар сабырлылық бірқалыпты бола бастайды. Алға қойған мақсатын біліп, олар жеке жетілдіруге талпынады, жолдастық сенімі көріне бастайды, бір-біріне көмектесуі және өзінің білімін кейін қалушыларға береді. Бұл олармен оқу-тәрбие жұмысын өткізуін жеңілдетеді. Жоғарғы жастағы жасөспірімдер өзінің дамуымен ересектерге жақын. Сонымен, жасөспірімдер өзінің даму процесінде өзіне тән ересектерге ерекшеліктері өзідерінде бар. Сондықтан да олармен сабақ өткізгенде біліп және осы ерекшеліктерді есептеу қажет. Жаттықтырушыларға жас ерекшеліктерін есептеу балуандарды тек жақсы дайындауда емес, әрі және организмін паталогиялық өзгерістерінен қашады. Бұл және сауықтырғыш бағытына жетеді, бұл дене тәрбиесінің негізгі мақсаты болады.

 

1.4. Спортшылар үшін тамақтану режимі

 

Халық айтса, тек айтпайды. Өйткені ол өмірден алынады. Өмірден алынған нәрсенің, өмірі ұзақ болады. Мәселен «Ас адамның арқауы» деген даналық сөзі ұрпақтан –ұрпаққа тарап келе жатса да, мәнін жоймай келеді.

     Бұл сөз спортшы адамға да тән нәрсе. Кейбіреулер айтады: «Спортшылар тамақты үнемі жейді» дейді. Жаны бар сөз.

     Әрине бұл көбнесе өз салмағын бір қалыпта ұстау үшін керек. Кейде салмақ қуу керек. Ондайда тамақ рационын өзгертуге тура келеді. Сонымен спортшыға жағдай болса, тамақты неғұрлым уақытында ішу қажет. Ал ғылым жолында дәлелденген күніне төрт рет. Төменде біз сол тамақтардың шамамен қай уақытта және қандай мөлшерде ішілуіне жас жас спортшының назарын аударамыз.

     Ертеңгілік екі рет, түсте бір рет, кешке бір рет тамақтану керек. Күнделікті ішілетін тамақтың колориясы былайша бөлінеді: бірнеше таңертеңгілік тамақтың күндік рационының 25-30, екіншісі 15, түскі  тамақ 40-50, кешкі тамақ 20 %  болады.

     Бірінші тамақты ертеңгі бой жазудан кейін, екіншісін одан 2 сағат өткен соң іші керек. Түскі тамақты 3-4 сағаттан кейін, ал кешкі тамақты ұйқыдан бір жарым, екі сағат бұрын ішкен жөн. Таңертеңгісіне бутерброд, жұмыртқа, сүт ішкен дұрыс. Күрес өнерімен жаңадан айналысып жүрген тәжірбиесі аз палуандар түскі тамақ кезінде бірден майлы тағам жеуден бастайды. Бұл мүлдем дұрыс емес.

     Малы тамақ қарын бездерінің жұмысын қиындатады, қалған тағмдардың қорытылуына кедергі жасайды. Сондықтан түскі тамақ кезінде алдымен салат, жеміс –жидек жеген дұрыс. Жеміс –жидек асханадан үнемі табыла бермейді. Болмаған жағдайда оның орнына «Сарағаш», «Есентуки» сияқты минералды сулады пайдалануға болады. Кейбір спортшылар қызмет бабына байланысты күніне 3 рет тамақтануға уақыты болады.

     Мұндай жағдайда күдік рационның 10 % ертенгісін 40-50 % түсте,

20-25 % кешкісін ішу керек. Спортпен көптен бері айналысып келе жатқан палуандар сорпа мен еттің күш қосатынын жақсы біледі. Салмағын азайтатын спортшылар жарыс кезінде кейде мына тәжірбиені көп қолданады.

     Ыдысқа майдалап туралған қүс етін салады да, 2,5-3 сағат бойы қайнатады. Содан соң піскен еттің сорпасын бір стаканын палуан белдесулердің алдында ішсе, бұл оны әжептеуір әлдендіріп, күш қосады.

     Мұндай тәжірбиені палуандарымыздың арасында Қазақтың физкультура институтының қазақша күрес бөлімінің түлегі, Қазқстан мен Орта Азияның екі дүркін чемпионы, Қазақ ССР-нің спорт шебері, самбо күресінен СССР спорт шебері Мейірхан Аманбаев, Қазақтың физкультура институтының қазақша күрес бөлімінің түлегі, екі мәрте Социолистік Еңбек Ері атағын алған Жазылбек Қуанышбаев атындағы қазақша күрестің өтетінін республикалық турнирдің чемпионы, Қазақ ССР –нің спорт шебері, самбо күресінен СССР спорт шебері Бақтияр Жүнисов, Қазақтың физкультура институтының қазақша күрес бөлімінің түлегі, Қажымұхан Мұңайтпасов атындағы күрестің қазақша күрестен спорт шебері, самбо күресінен СССР спорт шебері Дәулет Байжігітов және жақсы қолдана біліп, табыстан –табысқа жететін. Жарыстың алдында 75-100 грамм қант жеуге болады.

     Кейбір спортшылар жарысқа дейін күнделікті тамақтың мөлшерін азайту арқылы, моншада булану арқылы 2-3 кг салмақ кемітеді. Бұдан кейін тәжірбиесі аз, жаңадан күрес өнерімен айналысып жүрген споршыларымыз өлшенгеннен кейін шыдай алмай іле –шала су ішеді. Түрлі тағамдарды тойып жеп алады. Бұл мүлдем дұрыс емес. Мұндай жағдайда спортшының көп энергиясы ішкен тамақты қорытуға жұмсалады.

     Әсіресе суды көп ішкен палуанның қолдары тез талады, шаршағыш келеді. Сондықтан, су орнына мұндай жағдайда ыстық шай ішкен жөн. Алпыс айлалы күрес өнерімен айналысқан палуан шыдамды, төзімді болуы керек. Осы жақсы қасиеттердің бәрі палуанның бойынан табылса, одан жақсы палуан шығатыны сөзсіз.

     Кейбір палуандарға салмақты көбейту ауадай қажет болып табылады. Олар команданың намысын қорғау үшін керек. Мұндайда салмағын көбейтетін палуандарға  тәулігіне 4-5 ретен тамақтанып, режимін бұзбаған жөн. Палуанға сүт, қымыз, шұбат ішу керек. Теріс түсініп қалмаңыздар. Бұл семіру емес, салмақ көбейту. Жаттығуды ешқандай үзуге болмайды.

     Қазақша күрестен өтетін жарыстар, көбіне ертеңгісін немес кешкісін болады. Егер ертеңгілік уақытта өткен жарыстан кейін салмақ көбейіп кетсе, түскі тамақтың мөлшерін азайту керек. Кешкі тамақ кезінде лимон салағн шай, сорпа аздаған құс етін жеуге болады.

     «Ақылдасып пішкен тон келте болмайды» дегендей бапкердің шәкіртімен ақылдаса отырып, жасаған жоспарлары әрі дәл, әрі тиянақты, әрі мазмұнды болып шықса, олардың еңбегінің жемісті, табысты болғаны. Мұндай жоспарлар қазіргі палуандардың белдесулерінің жақсы аяқталуына игі әсерін тигізіп жүр.

Бұл жарысты ұйымдастырушылардың қай –қайысына болмасын зор жауапкерешілік жүктейді. Өйткені жарыс көңілдегідей өткізілсе, палуан үшін де, оны ұйымдастырушыларға да зор мәртебе. Ал көңілдегідей өткізу үшін үлкен ұйымдастыру жұмыстарын жүргізгені жөн. Жарыс барысындағы әрбір детальға зор ынтамен қарап, кемшіліктерге жол бермеуге алдын –ала дайындық жүргізілуі тиіс. Сондықтан да, дайындық жұмыстарына мынау үлкен, мынау майда –шүйде деп қарамаған жөн. Енді сол жарысты қалай ұйымдастыру керек? Мысалыға жарыс белгілі адамдардың атынан ұйымдастырады. Жарыс кезінде сол адамның өзі, ағайын туыстары қатысып отырса, нұр үстіне нұр болар еді. Сонымен бірге жарыс көңілдегідей өту үшін оған ең алдымен көпшілік жанашыр қауым, содан соң жергілікті үйымдар бас көз болғаны жөн.

     Жарыстың қызықты, тартымды өтуі, жақсы ұйымдастырылуы –спортты насихаттаудың ең тиімді, жақсы жолы. Әсіресе, жарыстың өткізілетін орнына көңіл аудару керек. Яғни, оны жасыл желек жамылған әсем табиғаттың аясында, стадиондарда, спорт залдарында өткізуге болады. Қай жерде өткізілсе де, онда көпшілік көңіл аударатын көрнекті құралдарды пайдаланған абзал. Көз тартатын плакаттар, мағынасын ашатын қабырға газеттері, дәстүрлі жарыстардың бұрынғы жеңімпаздарының суреттерін немесе тізімдерін іліп қойса, оның артықтығы болмайды. Жарыс болатын күнге дейін, мүмкүн бір ай бұрын ба жұртшылық көп жүретін көрнекті жерлерге хабарландырулар беріп тастаса тіптен тамаша. Өйткені бұл көпшілікті осы жарысқа тартудың жақсы бір жолы. Қазқша күрестен өтетін жарыстардың түрлеріне оны өткізу тәртібіне көңіл аударайық.

     І. Шеберлік шыңдау жарыстары, ашық кілем белдесулер. Бұл жарыстарды жаттықтырушылар жас палуандардың дайындық деңгейін анықтау, разряд көрсеткіштерін орындау, шеберлік шыңдау және жарыстағы қазақша күрес секциясына көптеп тарту мақсатында өткізеді.

     ІІ. Тіркеу жарыстары. Тіркеу жарыстары физкультура колективтерінің, ауыл –село, аудан, облыс және республика құрама командаларын құру үшін ең күшті деген палуандар арасында өткізіледі.

     ІІІ. Байқау жарыстары. Байқау жарыстары да спорттық шеберліктің артуы мен қазақша күресті насихаттауға жақсы жағдай туғызады, сонымен қатар жарыста әрбір жаттықтырушы өз шәкірттерінің шеберлігін қанша атқарғандығын қаншама қаблеттілігі бар екенін білдіреді.

     ІҮ. Жолдастық кездесулер. Бұл –колхоздар, совхоздар,спорт қоғамдары, аудандар, қалалар, облыстар, жоғарғы оқу орындары және республикадағы әртүрлі жаттықтырушылардың арасындағы жолдастық кездесулер. Мұндағы палуандардың тәжирбие алмасуы, спортшылардың арасындағы достық  қарым – қатынастарын нығайтуға, споршылардың техникалық шеберлігін арттыруға септігін тигізеді.

     Жарыс сипатына қарай жекелей,  жекелей командалық және командалық болып бөлінеді. Жекелей жарыстарда әр салмақ дәрежелері бойынша палуанның кол жеткен жемістері, табыстары айқындалады.

     Жекелей — командалық жарыстарда әрбір спортшының кол жеткен жемістер, табыстары есептелінеді, ал одан кейін соның негізінде команданың алған орны анықталады.

     Жарыстар түр сипатына қарай былайша бөлінеді.

а\ Ведмство аралық жарыс.

Ведмствоаралық әр түрлі спорт  қоғамдарының жұмыстың жай –жапсарын тексеру үшін өткізіледі. Мұндай ведмствоаралық жарыс республикамызда 1981 жылы жазда Жезқазған қаласында тұңғыш рет өткізілді.

 Бұл жарыстарда 1960-1988 жылдар аралығындағы туған он уездік жас  палуандар ғана қатыса алады. Үш күнге созылған жарыстың қортындысында «Қайрат» ерікті спорт қоғамы бірнеше орынды иеленсе, қалған жүлделі екі орынды «Еңбек» ерікті спорт қоғамы мен «Буревестник» студенттер қоғамы бөлісті.

б\ Аймақтық жарыс.

     Олар совхоздарда, колхоздарда, қалаларда, аудандарда, облыстарда, республикада палуандардың өсуін бақлау мақсатында өткізіледі. Осы жарыстарда қай облыстарда қазақша күрестін жақсы қойылғанын білуге болады. Бұл жарыстарға спортшылар қай ерікті спорт қоғамдары, ведмстволардың қармағында екендігіне қарамастан, тұған жеріне байланысты қатынаса береді.

     Енді жарыс жүйесі жайлы бірер сөз. Қазақша күрестен өтетін барлық жарыстар қазақша күрестің ережесі бойынша өтуі керек. Жарыстар айналым айналым жүйесі және жарыстан шығып қалу тәртібі бойынша жүргізіледі. Айналым жүйесі бойынша әрбір спортшы (команда) барлық қарсыластары мен (командалармен) кездеседі. Бұл жүйе жарысқа түскен палуандардың сол сияқты командалардың нешінші орынды икемденгенін айқындап береді.

     Жарыстан шығып қалу жүйесінің мәні –палуан (команда) қазақша күрестің  белгіленген ережесі бойынша алған айып ұпайлары алтыға, сегізге жеткен соң жарыстан шығып қалады.

     Ауыл –селолық, қалалық, облыстық, республикалық жарыстарды ұйымдастыруға сол жердегі спорт қоғамдары жауапты. Көп жылдық тәжірбие көрсеткендей күрес секциясына жаңа қатынасулар 4-5 ай жаттыққан саны ғана, ал разряд бар палуандарды екі жарым ай өткеннен кейін жарысқа қатысқаны жөн. Өйткені оның спорттық техникалық шеберлігі жарыста ғана артады.

     Қазақша күрес секциясының әрқайсысының жеке календарлық жарыс жоспары болуы керек. Осы календарлық жарыс жоспарында спортшылардың бірнеше рет ашық кілем жарыстарында, өзінің физкультура колективінің біріншілігінде басқа колектив палуандары мен жолдастық кездесулерге, ауыл, село, аудан, қала, облыс, республика және басқа да  ауқымдағы жарыстарға қатынасуы, қамтылуы тиіс.  Жарыстар –спорттық тәжірбие алмасудың ең бір жақсы жолы. Онда жаттығу сабақтарында кеткен кемшіліктері, қателері айқын байқалады. Жарыстарды  жиі –жиі ұйымдастыру, ұлттық күресіміздің ел арасында кең өріс алуына спорт секциясына қатынасушы талапкерлер қатарының көбейюіне көп әсерін тигізеді. Жарыс физкультура колективтерінің өміріндегі үлкен мереке, сондықтан да оған жауапты қарап, тыңғылықты әзірлену керек.

     Жарыс жайлы нұсқаулар ол  өткізілісімен екі –үш ай бұрын жасалуға тиіс. Онымен болашақ жарысқа қатынасушылар түгел танысып шығулары керек. Жарысқа әзірлену барысында кілем, төсеніш, жол төсеніштер қатар таразы, қоңырау және қажетті документациялар да алдын –ала дайындалып қойылады. Палуандардың белдесулер өтетін жері әдемі безендірілуге тиіс.

     Жарыс басталар алдында оған қатынасушылардың парағын, жарыс туын салтанатпен көтеруді ұйымдастырып, жарыс аяқталған соң жеңімпаздарды (құттықтау) награттауды, туды түсіруді салтанатпен өткізу керек. Жарысты ұйымдастыруды, даярлауды белгілі бір жауапты адамдарға міндеттеген жөн.

     Жарыстың ойдағыдай өткізілуі тыңғылықты даярлық жұмыстарының қандай дәрежеде жүргізілуіне тікелей байланысты. Оны бірнеше кезеңдерге бөлген дұрыс.

     Бірінші кезең:

а\ Жарыс өткізу мезгілі мен орнын айқындау:

б\ Ережелерді белгілеу және жұмсалатын қаржының мөлшерін жарыс өткізетін ерікті спорт қоғамының мәжілісінде бекіту:

в\ Жарыстың бас төрешісі мен жауапты секретарын тағайындау:

       Екінші кезең:

а\ Жарыс өткізудің программасымен кестесін белгілеу:

б\ Жарыс өткізетін жерді таңдау және жаьдықтау:

в\ Төрешілер колекциясын жасақтау:

г\ Жарыс жайлы алдын –ала хабарлар тарату, плакаттар шығару:

      Үшінші кезең:

а\ Жарысқа қатынасушыларды қарсы алу және орналастыру:

б\ Спортшылардың документациясын мандат комиссиясында тексеріп, олардың жарысқа қатынасу –қатынаспау мәселесін шешу:

в\ Жарысқа қатынасушыларды программамен және кейбір шарттармен таныстыру:

г\ Төрешілер коллегиясын жасақтауды аяқтау:

д\ Төрешілер семинарын өткізу:

е\ Спортшылардың салмақ дәрежесін анықтайтын төрешілерді белгілеу:

ж\ Төрешілер бригадаларын құру:

 

     Осы жұмыстар біткеннен кейін бас төреші жарысқа дайындықты соңғы рет тексеріп шығады. Біз төменде өмірде кездесіп жүрген жарыстың программасының мынадай бір үлгісін сіздерге ұсынып отырмыз:

І-ші күн. 8⁰⁰-ден 9⁰⁰-ге дейін жарысқа қатынасушы палуандардың салмақ дәрежелерін анықтау.

9⁰⁰-ден 10⁰⁰ арасында жереби тастау, жарыстың І –ші айналымы  кестесін жасап, кімнің кіммен кездесетінін білу.

12⁰⁰-де төрешілер өз орындарына келеді.

Осыдан кейін белдесулер басталады.

15⁰⁰-ден  17⁰⁰-ге дейін үзіліс.

17⁰⁰ – ден 17³⁰-ға  дейін палуандар мен төрешілердің салтанатты парады, паратты қабылдау, рапорт беру, құттықтау, жарыстың басталғанын жариялау, ту көтеру:

І. Қазақстан республикасының гимнін орындау, жарысқа қатынасушылардың салтанатты шеруі:

17³⁰-дан 22⁰⁰-ге дейін жарыс одан әрі жалғастырылады.

22⁰⁰-де төрешілер алқасының мәжілісі: жарыстың бірінші күнінің қортындысын шығару және бекіту, түрлі шағымдарды қарау.

     Күрес өнерінде жүрген спортшыға бұл әр кезде де керек болатыны сөзсіз. Палуандар әдетте, салмақ дәрежесі бойынша сайысқа түсе алады. Осыған байланысты жаттықтырушылар алдында шәкірттерін қай салмақ дәрежесіне салынады өзін жақсы  жағынан көрсете алады деген сауал туындағаны анық. Сонда қателспеу үшін не істеу керек?

     Әрине, палуан өзінің салмақ дәрежесінде күресуге тиіс екені белгілі нәрсе. Дегенмен, кейде команда қажеттілігіне орай, немесе палуанның өз күрес нәтижесіне байланысты салмақ қууға тура келеді. Мысалыға палуанға  ә дегенде өз бойынан 1,5-3,5 килограмға дейін  салмақты  «лақтырып» тастап, біршама жеңілдеу керек. 1-2 килограмм салмақты азайту онша қиын емес. Бұл үшін жарыстың басталуына  екі –үш күн қалғанда айналысса жеткілікті. Әрине, салмақты азайту үшін тамақты күніге мөлшерден аз ішу керек. Әсіресе, сұйық, тұзды тамақтарды. Егер тез арада 300-400 грамм салмақ куу үшін жаттығу кастюмімен алқым –жұлқым қимылдап, сонан соң 10-15 минут тапжылмай отыру керек.

     Сонан кейін орамалмен мұқият сүртіну абзал. Бұған бар болғаны жарты сағат кетеді. Себебі, спортшыға тез арада жарыс алдында өлшенуі керек. Палуан ұйқыға кетер алдында мына жағдайды ескеру қажет. Өз салмағында спортшы бұл жағдайда 1 кг, ал салмақ куушы 500 грамға дейін салмақ артықтығы мен болуы жөн. Ал, 3,5 кг салмақ куу үшін оған кемінде жарыс басталғанға дейін он күн керек. Жаттықтырушы спортшымен салмақ қуудың графигін жасайды, тамақтанудың режимін қатаң сақтап отырады. Бұл үшін тамақтың сіңімділігі (калороия) азайтпайды, тек тамақтанып күнделікті қабылдау көлемін азайтады. Яғни, сұйық тамақ мөлшерін шектейміз. Жаттығулар жаттығу кастюмымен өтеді.

     Кейбір палуандарға жарыс алдында салмақ қосуы керек болып қалады. Мұнда не істеу керек. Бұған тек қана 1-2 кг салмақ қосу керек болғанда келісуге болады. Мұндайда палуанға сайысқа шыққанда қиындау тиіп жатады. Тек алғашқы сайыстарға дес берсе, қалғаны бұрынғы арнасына түседі. Жарыс алдында спортшы ауыр тамақтардан қашуы тиіс (май, қаймақ т.б.). Себебі   майлы тамақтарды сіңіруге үлгермей жатады. Осыдан барып, палуанның сайыс кезінде «жұмыс істеу» қаблеті азаяды. Сондықтан да, сайысқа бұдан гөрі аш қарын түскені жақсы. Күрес өнерін енді бастап жүрген спортшыға салмақ кууды ұсынуға болмайды.

     Ауыр жекпе-жектерден кейін моншаға түсіп шығу қандай ғажап болса, массаж (уқалау) жасау бұлшық еті бұлт-бұлт ойнаған палуан үшін өте қажет. Массаж… Бойкйез денеңді жадыратып, сірескен бұлшық еттерді қалыпқа түсіреді. Жадыраған дене жұмыс істеуге құлшынып тұрса, одан артық не керек. Палуанға да керегі осы ғой.

     Жарыс алдында болсын, жарыс кезінде болсын, массаж жасап тұрудың пайдасы болмаса зияны жоқ. Сондықтан да, жаттықтырушыға массаж жасаудың негіздерін біліп қана қоймай , оларды өз шәкірттеріне үйрете білуі қажет. Спортшы өз организмінің мүмкіндігін сараптай отырып масаждың қандай түрлерін қолдану керектігін білген жөн. Біз сөз етіп отырған қазақша күрес болсын,  әйтпесе күрес түрлерінде де жаттығу процесінде де және жарыстарда да массаждың жарым-жартылай түрі қолданылады.

     Бұл дененің бұлшық еттерінің жұмыс істеу қабілетін арттырады. Ал массаждың жалпылай түрі моншада іске асырылады. Әр қилы температурада ыстық бу арқылы жасалынған массаждың әсері тіптен шексіз. Мұндай кезде құрғақ бу болса нұр үстіне нұр. Дегенмен моншада да шектен тыс ұзақ болу зиян. Алдымен бумен біршама уақыт теріні жіпсітіп алып, сонан соң  жылы сумен жылынғаннан кейін, сыпырғышпен денені бірсыдырғы ұрғылаған жөн. Бұл көріністе 10-15 минуттай болған дұрыс. Бұдан кейін салқын суға сүңгіп алса, құба — құп. Шайынған кезде де салқын судың пайдасы ұшан теңіз. Мұндайда есте тұратын нәрсе жарысқа дайындық кездерінде физикалық ауырлық көбірек түскен жағдайда ыстық температураның шұғыл ауысып тұруы спортшы үшін  аса пайдалы емес.

     Бұл кездері кезекті булы кеңістен кейін жылы сумен, немесе салқынмен жылы суды ауыстырып шайынған абзал. Мінекей  бірнеше рет буды кеңістікке бөлген соң аздап дем алып, сонан кейін массажға кірісу керек (массажды жаттықтырушы немесе коммандалас жігіттер жасайды). Сонымен бұл моншаның массажбен

     Ауа ваннасы. Күн сәуесін жылдың ыстық уағында жаз айларанда қабылдайтын болсақ, ол ауа ванннасын жыл бойына қабылдауға болады. Жалаңаш денеге тиген ауа терідегі нерв ұштары арқылы ішкі ағзаға жағымды әсерін тигізеді. Алғашқы кезде ол адам ағзасына салқындау тиеді, содан бірте-бірте соған дағдыланып кетеді. Мұның өзі денені шынықтырып, адамды салқынға ,тіпті аязға төзімді етеді. Ауа ваннасын ашық жерде, көлеңкеде, бөлмеде қабылдауға болады. Бірақ алғашқы температура 20 градус жылылықтан кем болмауы тиіс. Ауа ваннасын қабылдар кезінде әуелі 10-15 минуттан бастап, күніне 10 минуттан қосып, ақырында бір – екі сағатқа дейін ұзартуға болады.  Адамның денесі салқынға үйренген сайын сегіз –он градустық салқын температураға  да шыдайды. Ауа ваннасы денеден керектік заттардың алмасуын қан тарауын, жүрек, ми жұмысын, адамның іскерлік қаблетін жақсартады.

     Сонымен спортшының жеке басының гигенасы теріні күту, шынығу спорттық киімдерді таза ұстау. Көзге көрінбес милиондаған тесіктерден теріні күтсең, бүкіл организімге мұның тікелей ұшан теңіз пайдасы бар. Бәрін айтта бірін айт, дегендей жеке бастың тазалығы осы теріні күтуден басталады, десек қателеспейміз. Теріні күту дегеніміз өзі оны таза ұстау. Бұл әсіресе, жоғарыда айтқанымыздай спорттық жаттығу, жекпе –жектер кезінде аса көңіл аударғанды қажететеді. Мұның ешқандай құпиясы жоқ. Көп терлегенде, тері тез кірлейтіні анық нәрсе. Жиі –жиі жуынып, шайынып отыру керек. Егерде душ болмаған жағдайда күнделікті белуардан мұздай сумен жуынып отырғанды ұмытпаған жөн. Аптасына бір рет моншаға барып, бұл кез –келеген адамның бұлжымас қағидасы ғой дейміз. Теріні күту, палуанға керек десек, бұл артық айтқандық емес. Жаттығуға олар таза болып келу тиіс. Тырнақ алынып, шаш қысқа болса құба –құп жаттығу кастюміңді жуылған таза күйде ұстаған абзал. Өзіңнің жеке сүлгің, сабының болуы керек.

Палуан үшін тазалық ең басты нәрсе.

     Спортшыға керекті ең басты нәрсенің бірі –тазалық. Себебі оның өмірі қым –қиғаш жан алып, жан беріскен спорттық айқастарға толы. Әсіресе палуанның әрбір жекпе –жегінен кейін ерекше бір қажу, шаршау пайда болады. Сіркесі су көтермеген палуанды келесі жекпе –жекке дейін тынықтыратын бірақ нәрсе бар. Ол тазалық, дене шынықтыру және жаттығу. Сондықтанда адамның денесі таза болып жүргенде, адамның көңілі көтеріңкі сергек болуына дене шынықтыру мен жаттығу сабағының маңызы өте зор. Өйткені дене шынықтыру мен жаттығу сабағы нерв жүйесіне жағымды әсерін тигізеді, бұлшық еттерінің өсуіне организімдегі керектік заттар алмасуын жақсартады. Бойда жиналған пайдасыз заттарды денеден бөлуге көмектеседі. Сөйтіп организімді нығайтады. Дене шынықтыру мен жаттығу сабағының бізге көп пайдалы екенін де көріп отырсыздар. Енді, міне денені қалай шынықтыру әдістеріне қысқаша тоқталайық. Сумен шынығу денсаулық үшін маңызы өте зор. Таңертеңгі гимнастикадан соң сумен жуыну, жаттығудан кейін ваннаға түсу, шомылу қол бос уақытта, яғни жазғы каникулдарда теңізге, көлге жүзу, түрінде пайдалануға болады. Суға түсудің қолайлы мерзімі –таңертеңгілік мезгіл, ертеңгі жаттығу, гимнастикадан кейін. Сумен дене шынықтыруға жаз айларында, көктем кезінде денені үйреткен жөн. Организімді бұған үйреткен соң қыс –жаз демей, бұл әдітті үзбей жүргізе беру қажет. Ертеңгілік әдетке айналған соң, адам организімі қажетсініп тұрады. Алғашқы бастаған кезде су температурасы дене сүйсінерліктей жағымды болғаны жөн.  Таңертең жүгіріп содан соң бой жазу керек, таңертеңгілік гимнастика жасаған жөн болады. Күніне белуарға дейін салқын сумен жуынып денені кептіре қызарғанша сүрту (ысқылау) керек. Күн сайын екі рет (таңертең және кешке) жуынғанда ауызды салқын сумен тазалаған жөн. Жатар алдында аяқты салқын сумен жуу керек.

     Күн сәулесі. Күнді дене шынықтыруға пайдалануға болады. Күн сәулесін бір мезгілде қабылдаған жөн. Бірақ бірден ұзақ жаттығуға болмайды. Дене үсті күнге тегіс қызу үшін , ауа температурасы -18 градустан кем болмасын және адам алма кезек аударылып, арқасын, бүйірлерін кезекпен қыздыруы тиіс. Әуелі 5 минуттан қоса отырған жөн.

     Күніне бес минуттан коса отырып, соңында 1-2 сағатқа дейін жеткізіледі. Егер денеміз бір ай ішінде мрамордай жылтыр күрең түске айналса, күн сәулесі дұрыс қабылданды дей берінің. Күн сәулесі пайдалы  екен деп күн кезінде шамадан –тыс жатқан зиян. Ондай жағдайда күн тиіп, адамның жүргеі жиі соғып, ұйқысы қашады, ашуланшақ болады. Тәртіп бойынша күн ваннасынан кейін 10-15 минут көлеңкеде қайта тыныққан жөн болады.

Бапкер туралы бірер сөз

     Кейбіреулер ойлайды: жаттықтырушы мамандығында ешқандай күрделілік қиындық жоқ қой деп. Бұл сөзсіз қате пікір. Жаттықтырушылыққа үлкен ой,  талант керек. Ол білгір ұстаз, ол өзі жаттықтыратын спорт түрін бүге шігесіне дейін білетін тамаша спортшы. Мұнда да тынбай ізденбесең бұл салада босқа жүрдім дей бер. Өйткені сен халық арасынан ғажайып жас таланттарды – болашақ спорт жүлдыздарын қырағылықпен, көрегендікпен тани біліп, үлкен спорт керуеніне тарта білуің тиіс. Ал ондай «Ішімдегіні тап»  деп тымырайып жүрер, өрімдей жастарды тану үшін «Ерекше көз» керек.  Жаттықтырушы осы бір жалғыз ауыз сөзде үлкен мән мағына бар. Бұл сөз қазақтың кеңде де ұғымды сөзі «Бапкермен» ауыстыруға болады. Қазақ қазақ болғалы ол жауынгер халық. Жауынгер жаумен бетпе –бет келгенде, арыстандай айбатты, жолбарыстай шалымды болғаны дұрыс. Тағы бір мысал, ертеден –ақ палуан ойын –тойдың ерекше көркі болған. Халықтың ерекесі болған. Палуан жеңсе, халық хан сияқты төбесіне көтерген, керемет құрметтеген, мінекей, көріп отырсыздар халық ертеден –ақ батыр жауынгерін,  жеңімпаз палуанын нағыз ұл деп бағалаған. Ең бірінші орынға қойған, осы жерде айта кететін ұмытпайтын нәрселеріміз бұлардың нағыз «Шебер» болуына ең бірінші септігін тигізетін, жатпай –тұрмай көмектесетін, үйрететін адам –ол жоғарыда айтқан жаттықтырушы, немесе бапкер. Нағыз бапкер қандай болуы керек екенін жоғарыда біршама сөзбен өрнектедік. Мәселен осы ойларымызға тағы бір қосымша айтатын нәрсе қазақ халқында бұрын да, қазір де  ғажайып ат бапкерелері бар. Ол жүрік атты тай кезінен бір қараған да ақ айырады екен. Ендеше спорт жаттықтырушысын осы ат бапкері мен салыстырсақ әбестік болмайды ғой деп ойлаймыз. Тамаша бапкерлердің арқасында халық арасында жүрген таңғажайып спортшының аты шығады, даңқы алысқа кетеді. Жас талант табылды делік. Міне, ол үлкен спорттың қасиетті табалдырығын аттағаннан кейін-ақ  қамқор көңілге, аялық керек. Бапкер онымен бірге, тер төгіп, үздіксіз жаттықтырса онда еңбегінің жанғаны. Жаңа чемпион, тіптен олимпияда чемпиондары солардан шығады. Ал оған дейін қаншалықты ұзақ та, қиын жол жатыр. ГТО комплексінің алғашқы сатыларынан чемпиондық медальдарға дейін. Иә бұл бұраланы мол жолдан барлық жас өрен өте алмайды. Бұл жолдан нағыз жүйріктер, олимпиада чемпионы Жақсылық Үшкемпіріов тәрізді тер төге білетін, еңбек ететіндер ғана өтеді.

     Ай өтеді, жыл өтеді бапкердің сын көзі шәкірт шеберлігінің біртін –біртін өсуі. Тай жарыс, кұнан жарыс, бәйгеден соң, бәйг. Міне осылардан шәкірттің сүрінбей өтуі –бапкердің жекелей сапасына байланысты. Алғашқы оқу жаттығу, үйрету, шәкірттің алғашқы аяқ алысы. Бұл шақта бапкер шәкірттің неғұрлым жақынырақ тани түседі. (оның мінезі, әдеттері, ол қызығатын жайлар, мектептегі үлгерімі т.б.). оның ата –анасымен семья жағдайы мен танысу керек. Осының өзі жаттығуды жеңілдетеді, шәкіртті өзін қалаған бағытқа бұра білуде көмегін тигізеді.

     Сабақта жаттықтырушы шәкірттерінің барлығын көріп тұратындай мүмкүндіктер орналасуы керек. Себебі бұл олардың кез –келгеніне, кез –келген жағдайда айтқаныңды жеткізе білу, көмектесу үшін керек нәрсе алған тақырыбыңды түсіндіргенде ол ұғымды, қысқа әрі нақты болуы тиіс. Мұндай кезде неғұрлым шәкірттерге түсінікті терминдермен сөйлеу керек. Жаңа терминді түсіндірген дұрыс, сабақта даусыңды көтеруге, шәкіртіне қатты –қатты ұрсуға болмайды. әрине, тәртіп бұзғандарын жазалау керек.

     Әрбір сабаққа тыңғылықты, ұқыпты дайындалсаң, қапы кетепейсің. Егерде жаттығулар бір –біріне ұқсас болса, шәкірттерді жалықтырып жібереді. Шәкірттердің сабаққа деген қызығушылығы біртін –біртін жоғалады. Сабаққа келмей қалушылық та осыдан басталады.

     Бапкерге оқу және тәрбиелік жұмыстарын жүргізгенде балаларға лайық ойындық әдісті қолданып отыру керек. Әр сабақта өзіндік тартып тұратын, көтермелейтін, қызықтыратын қуаныш болса, қандай тамаша.

     Әрине жас спортшы, жас палуан алғашқы жарысты асыға күтеді. Егер шәкірт жеңсе қуанады, одан әрмен көңіліңде өзіне деген сенім оянады. Ал жеңілсе ше? Бұл жеңіліс жиі –жиі қайталана берсе ше? Қайталана берсе, өзіне -өзі сенімі үшті күйлі жоғалатыны сөзсіз. Жаттығуға да ол келуді қояды. Мінекей көрдіңізбе, жаттықтырушы мұндай кезде сенім отын жағу үшін не істеу керек деген сұрақ туындайды. Ең алдымен оны көтермелемей білу абзал. Күрес кезіндегі оның ұтымды қимылдарын, әдістерін айтып көңілдендіру тиіс. Оның қайткенде де сөз құдіретін пайдаланып, жеңіске деген құштарлығын арттырса, оятса құба –құп.

     Онда мұндай жағдайда сізден жаман бапкер шықпайды деген сөз. Бапкер шәкіртінің бойынан жылт еткен –жақсы қасиеттерді, өсуді көре білген абзал. Қате неғұрлым аз болса, бұл үшін бапкер өз шеберлігін арттырып ізденуі тиіс. Мына бір тамаша мәтел осы ойымызды құптай түсетіндей. «Ұстаздың аты жоғалмайды, ол өмір бойы оқи берсе». Әдемі емес не?

     Жасөспірімдермен жұмыс істей отырып, бапкер мына жайды үнемі есінде ұстау керек: «Жас адам физикалық даму, үсу үстінде, бірақ оның бойындағы моральдық қасиеттері әлі де қалыптаспаған». Бұл ұстазға үлкен жауапкершлік жүктейді. Ұстаздық өмірде өзін -өзі ұстай білу зор үлгі, зор қызмет атқарады. Жасөспірім өзінің бойындағы мүмкүндіктерін білмеуі, көрмеуі мүмкүн. Мұндайда тағы да жаттықтырушы ең сенімді көмекші «Жасөспірім өзінің бойындағы мүмкүндіктерін білуі үшін бапкерег түсіндіріп, жеткізіп отырса, жаман болмас еді. Сондай –ақ, жақсы ұйымшыл коллектив болуы үшін бапкер көп жұмыс атқаруы тиіс. Жолдастық сезім біріне –бірі көмектесе білу, коллектившілдік –міне, бұл әдемі қасиеттерді жас адамның бойына құя білу, ол да асқан шеберлік. Тамаша ұйымшыл коллективтен тамаша спортшыларды дайындау оңай да, жеңіл».

Иә, жаттықтырушы мамандығы қиын да, күрделі де мамандық.

     Өзінің қарсыласыннан әлдеқайда тегеурінді, әдіс –айласы мол бола тұрып, көп жағдайда жеңіліп қалу, сайыс кілемі үстінде жиі кездеседі.сонда әлекедей жалынған палуанға не жетпеуі мүмкүн?

     Нендей нәрсе? «Күш атасын танымайды» деген қанатты сөзде зор мағына бар. Төрт құбылысы тең палуанды ғана біз осы метал арқылы есептей аламыз. Ал неліктен ол жеңіліп, қай жағдайда ақсап жатады?

     Ертеден –ақ халқымыз палуанның сайысқа салар алдында рухани күш беріп,  атан сала биікке көтере, оның бойындағы толғанысты, қорқынышты қууға тырысқан. Толғаныс, қашан жекпе –жек басталғанша бұл психологиялық сезім палуанның ішкі жан –дүниесінде үстемдік етсе, онда сөзсіз қажып жан алып, жан беріскен сайысты көңілдегідей өткізбейтіндігі анық.

     Жарыс алдында бұл психологиялық жағдай әр палуан әр қилы жағдайда жол табады. Оларға да мамандарымыз соғы кезде өздерінше айдар тағып, оның себептерін ашуға, алдын –ала болдырмауға тырысып жүр.

     Палуан өзін жарыс алдында өте сергек сезінеді, қолдаған әдіс –айлаларды да өте үйлесімді. Қысқартып айтқанда, палуанның ішкі жан –дүниесі жекпе –жекке толық  дайын тұрды. Соңғы аталған психологиялық сезім кілемге шығардың алдындағы ұзақ уақыттың ішінде спортшыны билейді қанша сыр бермесе де, палуанның ішкі жан –дүниесі «Безгекше» қалтырап тұрады. Жекпе –жек мезгілде палуан жиі шатасып, не істеп, не қойып жүргенін сезінбей қалуы да мүмкүн. Бапкер үшін мұндай кезде үлкен сын. Қайткенде де, ол өзінің шәкіртіне сын көзбен қарап, оның қандай күйде екенін білу керек.

     Апатия кезінде бұлшық еттер босайды, қозғалыс баяу, сыртқы кейпі әлсіз, қан соғулары кәдімгідей. Ал жауынгерлік дайындықта бұған қарама –қарсы. Бұлшық еттері бүлік –бүлік ойнап еркін жүреді, қозғалыстары шып –шымыр, қан соғысы жоғары. Ал соңғы түрінде бұлшық еттері солғын, қимылы жүрдім –бардым, сөздерін үзіп –жұлқып айтады, қан соғысы өте жоғары.

     Жарыс алдында алқым –жұлқым қимыл, спортшының көңіл күйін өзгертуі мүмкүн. Жайлап қозғалып, жүзіп жүргендей әдемі  қимыл жасау жақсы әсер етеді.

     Ең бастысы спортшының өзін -өзі қолға алуы. Көңіл –күйін қалыпқа түсіруге, өзіне -өзі бұйрық берген абзал.

     Жекпе –жекке шығар алдында палуанның ішкі толғанысын қалыпқа келтіру үшін массаж жасауда көп пайдалы. Палуан тыныс алу гимнастикасын қолданғаны дұрыс. Психологиялық қасиеттердің жақсы қалыптасуына дәрігердің бақылауы тікелей керек. Десе де, медициналық дәрі –дәрмекті спортшылар дәрігердің қатаң бақылауы мен қолдану керек. Қайтсе де, ең бастыс құрыштай берік психологиялық сезім керек.

 

ІІ-тарау. САМБО КҮРЕСІ ЖАТТЫҒУЛАРЫНДА БАЛУАНДАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҒЫН АРТТЫРУ ӘДІСНАМАЛАРЫ МЕН КҮРЕС

ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

 

2.1. Спорттық күрестің тактикалық шеберлігімен техникалық негіздері

 

Спортшының алғашқы күреспен шұғылдану жылдарында жалпы дене-күш дайындығына басым көңіл бөлінеді.

Жаттықтырушы — ұстаз алға қойған мақсаттардың ерекшеліктерін ескере отырып балуан дайындығының осы екі түріне өз тарапынан өзгерістерді дер кезінде енгізіп отыруы, нәтижелі жұмыстың болуына кепілдік береді.

Жалпы дене дайындығы кезінде белгілі бір дене-күш қабілетін арттыруға бағытталған жұмыстарды жүргізу арқылы нәтижелі көрсеткіштерге жегуге болады. Ұстаз осы жаттығуларды оқу-жаттығу сабақтарының белгілі бір кезеңдерінде қолдана білу қажет. Мысалы, күшті арттыру жаттығуларын сабақтың кіріспе бөлімінде орындауға болмайды. с.с.

Арнайы жаттығуларға негізінен балуандардың күресі (белдесу) түрлеріне жақын іс-қимылдар алынады.

Спортшының дене-күш қабілеттерін дамыту-жаттығу түрінің ерекшеліктеріне байланысты жалпы дайындық және арнайы дайындық дел екіге бөлінеді. Жалпы дене — күш дайндығы дегеніміз, адамның күш, ептілік, жылдамдық иілгіштік, төзімділік — шыдамдық қабілеттерін жалпы жаттықтыру болып табылады.

Жалпы дайындық кезінде жоғарыда көрсетілген қабілеттерімен бірін адам ағзасының (жүрек, өкпе т.б) мүшелерінің жұмсын жақсартуға бағытталады!

Арнайы дене-күш дайындығы кезінде балуанның таңдап алған спорт түрінің ерекшелігіне негізделген арнай жаттығулар беріледі. Арнайы жаттығулар балуанның күресу шеберлігін арттырып, жарыстарда аз күш жұмсау арқылы өз мүмкіндігін төлық көрсетіп, нәтижелі көрсеткішке жетуіне жол ашады.

Берілетін жалпы және арнайы жаттығулардың көлемі, түрі спортшының жаттығу жоспарының негізінде өзгеріп отырады.

Саптық жаттығулар оқу-жаттығу сабақтарын жақсы ұйымдастыру үшін пайдаланылады және сабақтың кіріспе бөлімінде қолданылады.

Жалпы және арнайы дене-күш дайындығын жүргілген кезде соны орындуышы адамның жасына, жынысына қарай өзгертіп отырады. Әр адамның өзінің туа біткен ерекшеліктері ескеріледі.

Қазіргі кездегі спорттық жарыстардың адам организміне және жүйке жүйесіне түсіретін өте жоғары әсерін ескере келіп, спортшыны жаттықтыру кезінде қоршаған ортаның және жарыс барысында болатын экстремалды жағдайларлардың бәріне төтеп бере алатындай жүктеме беру арқылы спортшының ағзасын қалыптастырып, жарысқа дайындау қажеті туындап отыр.

Адамдардың қандай да болмасын еңбек түрін аслақ та, дәл спорттық жарыс кезіндегідей адам ағзасының еш шегіне дейін жұмыс істеу дәрежесіне көрсетіліп қызмет ету байқалмайды. Сондықтан спорт саласында спортшылырдың үлкен жүктеме кезінде жұмыс істей білу және оған қалыптасуы туралы қажетті еңбектер жинақталады. Жалпы қалыптасу деген ұғымға барлық тіршілік түрлерінің күн көрісі үшін сыртқы қоршаған ортаға сәйкестеніп, бейімделіп қалыптасуын айтады.

Қалыптасудың геноптиктік, яғни тұқымдық (түрлік) және фенотиптік екі түрі болады.

Геноптиктік қалыптасуға сол тіршілік иесінің ұзақ уақыт бойына қоршаған ортаға бейімделіп, өсіп-өніп көбеюін айтады.

Геноптиктік қалыптасу көбіне тіршілік иесінің бір түріне немесе Сірбіріне өте жақын семьясына байланысты айтылады.

Феноптиктік қалыптасуға сол тіршілік иелерінің әрбіреуінің жеке-жеке өмір сүру кезеңіндегі қоршаған ортаға бейімделіп қалыптасуын айтады. Соңғы ондаған жылдан бастап осы финоптик қалыптасуға байланысты адамдардың өмірі мен қызметін зерттеуге арналған үлкен-үлкен ғылыми ізденістер жүргізілуде.

Қазіргі техникалық дамудың өте жылдам өсуіне байланысты адамның күнделікті сол өзгерістерді бейімделіп-қалыптасуын зерттеу үшін социологтер, психологтер, инженерлер, педагогтер, т.б. сала қызметкерлері ізденістерін біріктіруде. Адам ағзасының үлкен және өте жоғары қарқында жұмыс істей алу қызметін арттыру мақсатында спорттық теория мен әдістемелер, физиологиялық, биохимиялық, биомеханикалық, зерттеулер өткізілуде.

Бейімделу және қалыптасуды орындалған жүктеме мен оның нәтижесі ретінде қарастыру қажет. Оның басты мақсаттары:

а. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуі үшін қарастырады.

ә. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы ортаның арасындағы тепе-теңдікті сақтау үшін қарастырады.

б. Қалыптасуды адам ағзасының бейімделу мерзімі үшін қарастырады.  Партер — балуанның тізелерінде тұрып және қолдарымен кілемге тіреу қалпы. Биік партер жағдайында спортшы иығын жоғары ұстап түзу қолдарымен кілемге тірейді. Төмен партер жағдайында балуан қолдарының білектерімен кілемге тіреп, кеудесін кілемге тигізіп және қарынында жатады. Партерде күрес сонда басталады, төменгі балуан, биік партер қалпын ұстап, қолдарын кілемге тіреу қажет, және сол кезге дейін, арбитр күрестің басталуына үскірік бермейінше және үстіңгі балуан төменгінің артына немесе арты-жанына орналасады.

Партерде күрес техникасы мынадай техникалық әрекеттер тобы бар:

1) аудару; 2) лақтыру; 3) үстіне шығу; 4) ұстап тұру;

Аударулар — партерде көбіне таралған техникалық әрекеттер тобы, үстіңгі балуан оарындауда астыңғының денесін бұрап, оның арқасын кілемге аударады.

Аударулар бұрап, айнала жүгіріп, үстінен өтіп, аунатып, домалатып, иіліп орындалады. Олар басынан, иығынан, жанынан және аяқ жағынан әртүрлі қолмен ұстаумен, денесімен, төменгі балуанның мойыны арқылы орындалады.

 

Бұрап аударулар

Бұрап аударулар — партерде әдістер тобы, шабуылмен орындауда қарсыласының көмегімен өзінен бұрып, өзіне немесе өзінің артына оны кілемге арқасына аударады. Қарсыласын сол бағытқа аудару оңай болады, егер қорғанушының қолымен немесе аяғымен тіреуші жоқ болса. Шабуылшыға қолының, аяғының, денесінің күшін және өзінің денесінің салмағын үнемдеп пайдалану қажет. Бұрап аудару — партердегі күресте ең үлкен эстер тобы. Күрес техникасын үйрету әдеттегідей осы әдістер тобынан бастайды, әріқарай оларды үлкен практикалық маңызы болады.

Бұрап аудару тобына мынадай әдістер тобы кіреді:

1. Қолдарын жанынан ұстап аудару
2. Қашықтағы қолдарын арты- жанынан ұстап аудару
3. Мойынын қолтығының астынан ұстап және басқа қолымен төменнен ұстап аудару
4. Қашықтағы иығының астынан мойынын ұстап аудару
5. Рычаг арқылы аудару
6. Білегінің ішінен ұстап аудару
7. Денесін теріс ұстап бұрып аудару
8. Алдынан бір қолымен иығынан, басқасымен иығы астынан ұстап бұрап аудару
9. Жақын қолымен мойынын рычагпен ұстап өзінің ртына бұрап аудару. Айнала жүгіріп аудару.

Бұл аударулар қарсыласының басының және денесінен айнала жүгіру есебінен орындалады.

Айнала жүгіріп аудару сондай-ақ әдістердің басқа топтарының ұштастыруын өзара жақын амалдайды. Айнала жүгіріп аударуды орындауда керекті бағытта күшті білгірлігімен қолдардың, аяқтардың келісілген жұмыстары есебінен, және өзі денесінің салмағын пайдаланып жасау.

Айнала жүгіріп аудару тобына кіреді:

1. Иығы астынан мойынынан ұстап айнала жүгіріп аудару
2. Иығы астынан мойынынан және қашықтағы қолының білегінің ішінен ұстап айнала жүгіріп аудару
3. Кілітпен аудару және білегін мойынына қойып
4. Білегінен және басынан ұстап айнала жүгіріп аудару
5. Кілітпен аудару және басқа қолының ішінен ұстап. Қолын кілітпен ұстау түрлері:
6. Артынан бір қолымен
7. Артынан екі қолымен
8. Алдынан бір қолымен
9. Екі қолымен жанынан
10. Жақын қолын рычаг арқылы
11. Иығына басымен тіреп
12. Иығынан жұлқып үстінен өтіп аудару

Шабуылмен бұл әдістер тобын орындауда, арты-жанынан, серігінің қолын кілітпен ұстап және Қарынында жатқан немесе партерде тұрған шабуылшының үстінен қозғалып одан басқа жағына өтіп, оны бос қолымен иығынан, мойынынан немесе денесінен қосымша ұстап, жаны арқылы арқасына аударады.

Бұл топқа кіреді:

1. Кілітпен үстінен өтіп және иегінен ұстап аудару.
2. Кілітпен үстінен өтіп және басқа қолының иығынан ұстап аудару.

 

Домалатып аудару

Осы топтағы әдістер қарсыласын басы арқылы аударып орындалады. Олар мойыны және денесі, мойыны иығы асты, денесін теріс ұстап және денесін алдынан ұстау көмегімен орындалады.

Осы топқа кіреді:

1. Мойынынан және денесінен төменнен ұстап аудару
2. Мойынын иығы астынан және денесін төменнен ұстап аудару
3. Денесін теріс ұстап аудару
4. Мойынын және денесін үстінен ұстап аудару

 

Аунатумен аудару

Күресте партерде көбінесе таралған әдістерге аунатып аудару тобы жатады. Шабуылшы аунатуды орындағанда, қарсыласының артынан ұстап және көпір немесе жартылай көпір қалпына өтіп, оны өзі арқылы немесе өзінің бас жағына аударады.

Аунату — күрделі әдістер тобы, және оны орындауда балуандардан өте жақсы дене дайындығын, жақсы иілгіштікті және өте жақсы көпірді игеруді талап етеді.

Аударудың негізгі элементіне жатады:

1. Ұстау
2. Қарсыласын тепе- теңдік қалпынан шығару
3. Қағып және бэсекелесін өзінің үстінен аудару

Аунатуды орындағанда көбінесе таралған ұстауларға жатады: денсін ұстап, денесін қолымен ұстап, білегін іш жағынан және денесін үстінен, қолын кілітпен ұстау және денесін үстінен ұстау.

 

Шалқайып аудару

Бұл әдістер шалқаю есебінен және артқа құлап келесі кеудесімен төмен бұрылып орындалады. әдістерді орындау үшін жақсы иілгіштігін және шабуылдау үшін көпірді жақсы пайдалану қажет. Көп жағдайларда әдістер бұрап аудару, денесін теріс ұстап аудару және лақтыру комбинацияларымен орындалады.

Шалқайып аудару тобына кіреді:

1. Рычагпен шалқайып аудару
2. Иығы және мойынының жанынан ұстап шалқайып аудару
3. Кілітпен және ұстаған қолдарын іліп шалқайып аудару
4. Кілітпен және басқа қолымен астынан ұстап шалқайып аудару
5. Кілітпен және денесін астынан ұстап шалқайып аудару

 

Лақтыру

Партерде лақтыру тобы көлемі жағынан аудару тобынан әлдеқайда аздау: Бұл топтарға жатады: аунатып, шалқайтып және арқадан асырып лақтыру. Аунатып лақтыру «

Аунатып лақтыру, аунатып аударуға өте ұқсас, бірақ шабуылданушыны кілемінен ажыратып орындалады.

Аунатып лақтыру тобына кіреді:

1. Кілітпен және денесін үстінен ұстап аунатып лақтыру
2. Білегін және денесін үстінен ұстап аунатып лақтыру
3. Денесін ұстап аунатып лақтыру

 

Шалқайып лақтыру

Партерде шалқайып лақтыру сондай түрегеліп тұрғандағыдай қимылмен орындалады. Шабуылшы, артқа құлап бара жатып шалқаяды, қарсыласын кеудесімен және қарынымен қағып өзінен асырып лақтырады. Мұндай лақтырулар денесін теріс ұстап және денесін артынан ұстауда жиі қолданылады. Осындай топтағы әдістерді балуандардың ойдағыдай қолдануының арқасының және аяғының бұлшық еттері жақсы дамуын қажет етеді.

Шалқайып лақтыру тобына кіреді:

1. Денесін ұстап лақтыру
2. Денесін артынан ұстап лақтыру
3. Қолын басымен алды-үстінен ұстап шалқайып лақтыру

 

Арқасы арқылы асырып лақтыру

Балуан осы техникалық қимылды орындауда, сәйкестелген ұстаудан кейін шабуылданушыны толық немесе бөлігімен кілемнен ажыратып және арқасымен оған бұрылып, жамбасын жақындатып, кілемге онымен бірге құлап өзі арқылы аударып тастайды.

Арқасы арқылы лақтыру тобына кіреді:

1. Біратаулы қолымен және денесімен ұстап арқасы арқылы лақтыру
2. Денесінен ұстап арқасы арқылы лақтыру
3. Иығын мойынымен жанынан ұстап арқылы лақтыру

 

Үстіне шығулар

Үстіне шығулар спорттық күрес техникасында ерекше орын алады. Осы техникалық әрекеттер төменгі балуан жоғарғы балуанның қалпын орынын алу мүмкіндігіне бағытталған. Осы әрекеттердің орындау ерекшеліктері оларды уақытылы орындау, жылдамдықпен және дәл орындау қимылы болып табылады.

Үстіне шығару мынадай бейнелерімен орындалуы мүмкін:

1. Әртүрлі атаулы қолдарымен ұстап жанына отырып үстіне шығу
2. Әртүрлі атауды қолдарының білегінен ұстап жанына оның үстіне шығу

 

Ұстап жату

Палуанның белдесуде негізгі бақсаты — бәсекелесін жауырнына жатқызу. Бірақта, қарсыласын кілемге жауырнын қысып барлық балуандар белдесуді таза жеңіспен аяқтай алмайды.

Бэсекелесін көпірде ұстауда үстіңгі балуан оның жанында, бас жағында немесе аяқ жағында болуы мүмкін.

Төменде бэсекесін жауырына басуда көптен таралған тәсілдері, сондай-ақ қарсы әдістері және кейбір қауіпті жағдайлардан швғу амалдары көрсетілелі:

1. Қолдарын және мойынының жанынан (отырып және жатып) ұстап басу

Көпірден шығу:

1. Қарсыласынынң жанына қарай айнала жүгіру
2. Қарсыласын жанына аудару

Қарсы әдістер:

1. Қолдарын екі қолымен ұстап өзі арқылы аудару
2. Денесінен ұстап өзі арқылы аудару
3. Үстіне шығу (басы арқылы өту)
4. Қолдарын және денесін жанынан басып көпірден шығу
5. Қарсыласы жағына айнала жүгіру
6. Қарсыласы жағына қарай аудару

Қарсы әдістер:

1. Қолын екі қолымен ұстап өзі арқылы аудару
2. Қолдарынан және денесінің алдынан ұстап, отыру арқылы үстінен басып қалу
3. Мойынын иығынан ұстап өзі арқылы аудару
4. Жанынан денесін қолымен қосып ұстап басу

Көпірден шығу:

1. Қарсыласының жағына бұрылу

Қарсы әдістер:

1. Қолдарын екі қолымен ұстап өзі арқылы аудару
2. Мойынын иығымен ұстап өзі арқылы аудару
3. Денесін жанынан (отырып және жатып) ұстап басу

Көпірден шығу:

1. Қарсыласы жағына бұрылу

Қарсы әдістер:

1. Қолдарын және мойынынан ұстап өзі арқылы аудару
2. Қолдарын және мойынынан ұстап отыру арқылы басып қалу
3. Біратаулы білегінен және денесінің жанынан ұстап басу

Көпірден шығу:

1. Қарсыласынан әрі қарай айнала жүгіру
2. Қарсыласы жағынан шығу

Қарсы әдістер:

1. Басы арқылы аударып басып қалу
2. Қарсыласы жағынан айнала жүгіріп басып қалу
3. Алдынан мойынын иығымен қосып ұстап басу

Көпірден шығу:

1. Қолын ұстаған жағына ішіне аударылу

Қарсы әдістер:

1. Мойынын иығына қосып ұстап аудару
2. Серігінің арқасында тұрып қалып иығы астынан ұстап басу

Көпірден шығу:

1. Жанына айнала жүгіру

Балуандардың белдесуі жарыс ережесі бойынша тұрыста басталады, егер балуандар партердегі сылбыр жүргізсе, ол тұрыста жалғастырылады. Техникалық қимылдар, балуандардың тұрыста пайдалануы, келесі топтарға жатуы мүмкін: 1) ауыстыру; 2) лақтыру; 3) құлату (қағып және бұрап)

 

Партерге аустыру

Партерге ауыстыру техникалық орындау жағынан өте әртүрлі бейнелі. Оларды әртүрлі ұстаулармен өткізеді: қолынан, қолынан және мойынынач, мойынынан және денесінен, бір денесінен. Осы топ әдістері тек ұстаулармен ажыратылмайды, және де орындау амалдарымен де (жұлқып, сүңгіп, айналып). Осы техникалық әрекеттердің орындау нәтижесі шабуылдаушыны төменгі қалыпқа аустыру болады. Партерге ауыстыру басқа әдістермен комбинация арқылы жеңіл байланыстырылады.

Шабуылшы ауыстыруды орындағанда, шабуылдаушыны ұстап, өзінің күшін өзіне, жанына,төмен немесе өзінің астына бағыттайды. Күшінің нәтижесінде шабуылшы өзінің денесінің салмағының қимылымең қарсыласын тепе-теңдіктен шығарады оны төрттағандауға қарнына ауыстырады. Шабуылшының негізгі әрекеті қарсыласын партерге ауыстыру болады: 1) ұстау және шабуылдаушыға жақындау; 2) кілемге қарсыласымен құлау; 3) үстіне шығу және шабуылдаушыны ұстау; Партерге ауыстыру шабуылданушыны кілемнен ажыратпай жиі қолданылады.

Жұлқып ауыстыру

1. Қолынан жұлқып ауыстыру
2. Мойынын иығының үстінен ұстап жұлқып ауыстыру
3. Біратаулы білегінен және денесінен ұстап жұлқып ауыстыру

Сүңгіп ауыстыру

1. Мойынынан және денесінен ұстап сүңгіп ауыстыру
2. Денесінен ұстап сүңгіп ауыстыру
3. Денесін қашық тұрған қолымен ұстап сүңгіп ауыстыру
4. Денесін қолымен ұстап сүңгіп ауыстыру

Айналып ауыстыру

1. Қолын үстінен ұстап айналу
2. Қолын астынан ұстап айналып

Лақтыру

Лақтыруды орындау нәтижесінде шабуылшы қолын қысып, қолы және мойынын (немесе денесін), қолын денесімен немесе тек денесінен ұстауды орындағаннан соң, қарсыласын кілекмнен ажыратып және, оны өзі арқылы үстінен кілемге арқасына лақтырады.

«Лақтыру» атаулы техникалық әрекеттер тобына кіреді: 1) бұрылып (арқасы арқылы) лақтыру; 2) еңкейіп лақтыру; 3) иығы арқылы (диірмен) лақтыру; 4)шалқайып лақтыру;

көпірдің көмегімен орындай алады.

Шалқвйып лақтыруды үнемді үйретуде және жетілдіруде, оларды орындауда шабуылшының негізгі әрекетіне тоқталу қажет:

1. Шабуылданушыны ұстау және оған жақын бару.
2. Шабуылданушыны тепе-теңдіктен шығару, оны қағып және онымен құлау.
3. Кілемге шабуылданушының кеудесімен бұрылу.
4. Шабуылданушыны ұстап тұру және қысып басу.

Бірақта ике сақтау керек, осы әрекеттер шалқайып лақтыруды орындаған да бір-бірімен сәй

Бұрылып (арқасы арқылы) лақтыру

Бұрылып лақтыру — әдістер тобы, қарсыласына арқасымен бұрылу есебінен әрі қарай еңкейіп және алға құлап — лақтыру бағытына қарай орындау. Қолдарын әртүрлі ұстаулармен, қолдарын және денесін, қолдары және мойыннан бұрылып лақтыру тұрыста күрес әдістерінің үлкен топтарын құрастырады.

Шабуылшының бұрылып лақтыруда негізгі әрекеттері:

1) қарсыласын ұстап біруақытта оған арқасымен бұрылу;

2) қарсыласын кілемнен ажыратып және кілемге онымен бірге құлау;

3) ұстап тұру және шабуылдаушыны сығымдап қысу; ұстаулар және қарсыласына арқасын бұру тәсілдері әр лақтыруда әртүрлі болуы мүмкін.

Спорттық күрес тәжірбиесінде қарсыласына арқасымен бұрылудың төрт тәсілдері бар:

1) алда тұрған аяғына арта тұрған аяғын қойып бұрылу;

2) аяқтарын айқастырып бұрылу;

3) артта тұрған аяғына алда тұрған аяғын қойып бұрылу;

4) алда тұрған аяғына, артта тұрған аяғын оның үстінен өткізіп бұрылу;

Соғы екі тәсіл мағыналы сирек қолданылады қарсыласына арқасын бұрып жиі пайдаланылатыны алда тұрған аяғына артта тұрған аяғын кою тәсілі. Осы бұрылу тәсілі үлкен бұлшық еттердің күшін (аяқ, қол) жетілдіруге жағдай туғызады,оны кез-келген ұстауларда, әртүрлі арақашықтықтарда, қозғалыста және статикалық жағдайларда орындалады.

Аяқтарын айқастырып бұрылу амалы, жақын арақашықтықта, жоғары ұстауда және қарсыласының шабуылшыға қарай әрекетін үнемді қолдану.

Техникалық қимыл құрылымына ұқсас және ұстау жаттығуларын орындау сериясы, бұрылып лақтыру және осы техникалық қимылдардың құрылысын үйрену үшін жақсы құралы болады.

Осы лақтыру топтарына кіреді:

1. Қолынан (үстінен, астынан) және мойынан ұстап бұрылып лақтыу.
2. Қолдарынан (үстінен, астынан) және денесінен ұстап бұрылып лақтыру.
3. Қолдарымен иығы арқылы ұстап бұрылып лақтыру.
4. Қолдарын иығының астынан ұстап бұрылып лақтыру.
5. Мойнынан иығымен ұстап бұрылып лақтыру.
6. Қолдарын (үстінен, астынан) және басқа иығын астынан ұстап бұрылып лақтыру.
7. Біратаулы қолдарын астынан және басқа қолының білегіген ұстап бұрылып лақтыру.
8. Қолдарын үстінен ұстап бұрылып лақтыру.
9. Біратаулы қолдарынан және денесінен ұстап арқасы арқылы лақтыру.

 

Еңкейіп лақтыру

Еңкейіп лақтыру — тұрыста әдістер тобы, оны орындауда балуан қарсыласын кілемнен ажыратып өзінің алдына және, алға еңкейіп, оны кілемге арқасына лақтыруға тырысып, онымен бірге құлайды. Төменнен және қысып ұстап еңкейіп лақтыру ерекше пайдалы. Көбінесе олар денесінен, денесін қолымен, қолдарын және денесін ұстап жиі қолданылады жоде шалқайып лақтырумен жақсы ұштастырылады.

Шабылдаушының еңкейіп лақтыруда негізгі әрекеті мыналар; 1) ұстау және шабуылдаушыға жақын келу; 2) қарсыласын кілемнен ажыратып оның аяғын жанына апару; 3) алға еңкейіп шабуылдаушымен бірге құлау; 4) шабуылдаушыны басып және ұстап тұру. Осы лақтыру тобына енгізілгендері:

1. Денесінен ұстап еңкейіп лақтыру.
2. Денесін қолымен ұстап еңкейіп лақтыру.
3. Қолдарын және денесінен ұстап еңкейіп лақтыру.
4. Мойынынан және денесі жанынан ұстап еңкейіп лақтыру.

 

Иығы арқылы (диірмен) бұрылып лақтыру

Самбо күресінде тұрыста бұрылып лақтыру жаңа әдістер тобына жатады. Шабуылшы осы топтағы әдістерді орындауда, шабуылданушының қолынан ұстап, денесінен ұстауды орындап немесе қарсыласының мойнынан ұстап және қолының астына басымен сүңгиді. Нәтижесінде шабуылданушы шабуылшының иығында қалады, онан соң шабуылшы бәсекелесін өзінің мойнының айналасына бұрылып, алға-жанына немесе жанына-артқа кілемге арқасына лақтырады.

«Диірменмен» лақтыру басқа күрес тобының комбинацияларымен жақсы ұштастырылады: шалқайып лақтыру, еңкейіп лақтыру, бұрылып лақтыру, ауыстыру және құлатумен.

Шабуылшының иғы арқылы лақтырудың негізгі әрекеті мынадай болады:

1. Шабуылданушының ұстау, оған жақын барып және оны иығына өңгеру.
2. Шабуылданушыны кілемнен ажыратып және оны кілемге арқасымен бұрып бірге құлау.
3. Шабуылданушыны ұстап тұру және оны басып тұру. Иығы арқылы (диірмен) бұрылып лақтыру тобына жатады:
4. Диірмен, қолын екі қолмен ұстап (біратаулы қолымен білегінің әртүрлі атаулы-иығының сыртынан).
5. Диірмен, қолдарын және денесінен ұстап.
6. Диірмен, білегінен және біратаулы иығы астынан ұстап.
7. Диірмен, білегін теріс ұстап.
8. Диірмен, мойынын иығы үстінен ұстап.

 

Шалқайып лақтыру

Самбо күресінде тұрыста шалқайып лақтыру орындау жағынан ең көлемді және көбіне күрделі әдістер тобы. Осы әдістерді орындауда бұлшық еттердің, әсіресе арқасын және аяқтарын жазатын күші керек. Шабуылшыға осы әдістерді орындауда қарсыласымен бірге, үйреншікті емес, артқа құлауды орындауға тура келеді.

Шалқайып лақтыру, шабуылдаушы және қарсы шабуылдаушының техникалық әрекеті ретінде қолданылады, олар ауыстырумен, еңкейіп лақтырумен, арқасынан асырып лақтырумен және құлатулармен, комбинациялармен сәтті ұштастырылады. Осы әдістер тобы үлкен әртүрлі ұстаулармен, қарсыласына қатысты әртүрлі жағдайларда алдынан, жанынан және артынан орындаумен сипатталады.

Көптеген шалқайып лақтыруды үш тәсілмен орындауға болады:

1) аяқтарын жақын әкеліп қойып (қарсыласын кілемнен алдынала ажыратпай және кілемнен алдын ала ажыратып);

2) сыртына аттып;

3) асылып;

Бұл әдістер үйренуге қыйын, бірақ өте нәтижелі.

Шабуылшы кеудесімен кілемге бұруды басып кілемге тигізбей, жартылай көпір немесе кес келеді немесе үзіліссіз бірінен кейін бірі бүтін қыймылға бірігіп жалғастырылады.

Осы лақтыру тобына кіріде:

1. Денесін қолымен ұстап шалқайып лақтыру (аяқтарын апарып қойып, аттап, асылып).
2. Қолдарынан және денесінен ұстап шалқайып лақтыру (аяқтарын қойып, аттап, асылып).
3. Денесінен ұстап шалқайып лақтыру (артынан, жанынан).
4. Қолдарын үстінен ұстап шалқайып лақтыру.
5. Мойынын иығымен үстінен ұстап шалқайып лақтыру.
6. Қолдарын және денесін жанынан (артынан) ұстап шалқайып лақтыру.
7. Қолдарын мойынынан және денесінен ұстап шалқайып лақтыру.
8. Бір қолымен иығы үстінен, басқасымен-иығы астынан ұстап шалқайып лақтыру.
9. Мойынын иығымен жаны-үстінен ұстап шалқайып лақтыру.
10. Қолдарын иығы асты үстінен ұстап шалқайып лақтыру.
11. Денесін қолымен ұстап шалқайып лақтыру.

 

Құлату (қағып жығу және бұрап)

Құлату, сонда бәсекелесі тұрақсыздық қалыпта тұрғанда, сол сәтте қағып жығу және бұрап орындалады. Шабуылшы осы әдістерді орындағанда, шабуылданушы кеудесімен немесе иығымен өзінен алға-төмен жанына жылдам итеріп және оған өзінің салмағының күшімен әсер етіп, оны тепе-теңдіктен шығарады және кілемге алдын-ала кілемнен ажыратпай құлатады.

Құлатудың табысы шабуылшының денесінің салмағын шабуылданушыға аударуға ептілігін байланысты. Көптеген жағдайларда құлату шабуылданушыны жеңіліске әкеп соғады немесе жартылай көпірге және көпірге қояды, қалайда шабуылшы әдісті орындау сәтті шабуылданушы кілемге арқасымен құлайды.

Құлату ұстаулармен орындалады: қолынан, қолынан және денесінен, қолы және мойынынан, иығы және мойынының үстінен, денесін қолымзн, денесін және мойынынан және шалқайып лақтырумен, арқасы арқылы және партерге ауыстыру комбинацияларымен жақсы ұштастырылады. Құлату шалқайып лақтыруға және арқа арқылы қарсы әдістер ретінде пайдаланылады.

 

Қағып жығу

Шабуылшының қағып жығуды орындаудағы негізгі әрекеттері мынадай болады:

1) Шабуылданушыны ұстау және оны игеру;

2) Шабуылданушымен кілемге құлау;

3) Ұстап тұру және оны сығымдау;

Қағып жығу тобына кіреді:

1. Қолын және денесін ұстап қағып жығу.
2. Денесін ұстап қағып жығу.
3. Қолын екі қолымен ұстап қағып жығу.
4. Денесін қолымен ұстап қағып жығу.
5. Мойнынан және қолын астынан (үстінен) ұстап қағып жығу.
6. Қолын мойнын да денесінен ұстап қағып жығу.
7. Мойнынан және денесін алдынан ұстап қағып жығу.

 

Бұрау

Тұрыста осы күрес әдістері, әдеттегідей, шабуылданушыны көпірге тұруға үлкен қыйындық туғызынан жеңіліске әкеледі. Шабуылшы бұрау әдісін орындауда, қарсыласына күшпен және өзінің денесінің салмағымен қыймылдан, оны тепе-теңдіктен шығарады және жанына қарай-төмен кілемге арқасы тигенше бұрайды.

Балуанға осы әдісті орындауда мағналы дене-күші қажет.

Әдістер орындалуда негізгі қыймыл мынадай болады:

1) Шабуылданушыны ұстау;

2) Шабуылданушыны жанына-төмен бұрау;

3) Шабуылданушыны кілемге түсіру және оны сығымдап басу.

Осы топ әдістері бір-бірінен негізінен тек ұстау, ұстау мазмұнынан ажыратылады.

1. Мойынын иығымен ұстап бұрау.
2. Мойынын үстінен және қолын өзінің мойынында ұстап бұрау.
3. Мойынын үстінен және әртүрліаталымды қолдарын астынан ұстап бұрау.
4. Қолдарын ьасымен ұстап бұрау.

Балуандардың техникалық дайындығы және дене-күш дамуының өзара байланысы.

Самбо күресінде техникалық дайындықты ажыратып қарауға болмайды. Оны бірдей бүтін құрастырылған, қалайда техникалық қыймылдардың (әдістердің) орындалуы, дене-күш қасиетінің дамуының деңгейі психологиялық, тактикалық және басқа спортшының арнайы дене-күш дайындығының жоғарылауы және оның моторлық мүмкіншілігінің өсуінің қабілетін толық іске асыруға басымдылығымен қамтамасыз етіледі.

Күресте техникалық дайындық-бұл тұрақты өзгеретін, жетілдірілген спорттық шеберліктің элементі. Мұндай жетілдіру жемісті және әсерлі болу тек сол жағдайда болады, егер әдістердің пайдалы құрылысын биомеханикалық тұрғыда қарастырылғанда, спортшының дене-күш дайындығының деңгейіне шын сәйкестірілгені болады. Техникалық шеберлігін және арнайы дене дайындығын жетілдіру-спортшыңың көпжылдың дайындық жүйесінің жақын өзара байланысы.

Жылдам-күш қабілетінің мамандырылған дамуы және қуатты бұлшық еттер жұмысының энергиялық қамтамасыз ету жүйесі, техникалық шеберлігін жетілдіру үшін анықталған фактор жағдайында көрінеді. Арнайы дене-күш дайындығының деңгейін көтеру терең техникалық жұмысқа алдын-ала қыйыстыру керек. Басынан бастап техникалық дайындықты дұрыс ұйымдастыру, оны арнайы дене дайындығы және жоспарын дамытумен оны жетілдіру қажет.

Үйрету және күрес әдістерінің техникасын жетілдіру процесінде қимылдық әрекеттердің құрылысының күшін, аралығын және уақыттылы компоненттерін балуандардың орындауында бөлінуі мүмкін.

Кейбір әдістердің құрылысын талдау және дене дайындығының қасиеті деңгейі олардың жақын өзара байланысын көрсетеді. Самбо күресінің балуандарының теориялық және практикалық дайындығында «дене-күш қасиеті» түсінігімен, спортшының «қимылдық қабілетінің» анықтауда кеңінен қолданылады.

Практика жүзінде спорттың қызметі процесінде бірде-бір қимылдық қабілетілігі бөлек өз алдына анықталмайды, спорттық қызметін тек интегриялық қасиеті қамтамасыз етіледі. Шындығында, балуандардың сайысы уақытысында осындай күрделі әдіс шалқайып лақтыруды орындау үшін, спортшыға тек құдіретті күш қабілеті, жоғары жылдамдық және үйлестірілген қабілеттілігі жетіспейді, бірақта және де, маңызды қозғалыс төзімділігі пайдалану.

Балуандардың дене-күш дайындығы процессінде үш үлкен міндеті шешіледі: денсаулығын нығайту, дене құрылысын құрастыру және күш қабілетін жетілдіру. Дене қасиеттерін түсіну, қозғалу дәрежесінің дайындығын анықтау, организмнің функционалдық мүмкіншілігі. Дене-күш дайындығы жалпы және арнайы деп бөлінеді. Жалпы дене дайындығы қимылдық қасиеттердің гармониялық даму процесі ретінде, жаттығу процессін әсерін жоғарылауға дұрыс тигізетін және спорттың қызметіндегі көрсеткішінің өсуі. Арнайы дене дайындығы қимылдық қасиеттерге, қатаң талабымен сәйкестірілген, сол күрес түрлерінің ұсынылған спецификалық және олардың жарыстық қызметінің ерекшелігімен бағытталуы.

Спорттық күрестің тактикасы-қарсыласының техникалық, дене-күш жігерлік ерекшеліктерін есепке алып, бар мүмкіншіліктерін шебер пайдалану. Жаттықтырушылар және спортшылардың іскерлік қызметі арқасында спорттық күрес тактикасы үздіксіз дамып және байытылады. Тактика сонда жаңартылады, егер жарыс ережесіне қандайда бір өзгеріс енгізілсе. Сонда кейбір тактикалық әрекеттер өзінің кұшті әсерін жоғалтады, басқасы керісінше оны қабылдайды.

Тактикалық шеберлерін техникалық, дене-күш және жігерлік дайындықпен тығыз байланысты. Балуанның техникалық шеберлігі жоғары және әртүрлі бейнелі болса ол өзінің сүйікті әдістерін орындауға бейімді, шабуылдау үшін жайдарлы сәтті іріктеуге жеңіл және оның шығармашылық мүмкіншілігі кең және тактикасы әртүрлі болады.

Балуанның тактикалық мүмкіншілігі көбінесе оның дене — күш қабілеттілігімен анықталады. Жылдамдықты, күшті, ептілікті, шыдамдылықты, дамытудың жоғарғы деңгейі-осының барлығы спортшыға әрдайым жеңіске жетуге пайдалы жлдарын қарастырады. Кімнің ептілігі және жылдамдығы жақсы дамыса, күресті тұрақты шиеленістіруге, қарсыласын жиі шабуылдауға, сериялық техника және тактикалық әрекеттерден тұратын, кеңінен бақылаумен пайдалануға мүмкіншілігі болады.

Балуанның тактикалық мүмкіншілігі техникалық және дене-күш дайындығымен бірге және психологиялық дайындығы әсер етеді. Қорықпайтын және белсенді балуанды толық және тактикалық ойлардың түпнұсқасы, қарсыласына өзінің белдесу жағдайын байланыстыру қабілетімен ажыратылады. Байыптылық, ұстамдылық, қайсарлық, өзін-өзі ұстамдылығы және басқа жігерлік қасиеттері балуанды белдесудің өткір сәттерде өзін табу амалы болады. Тактикалық ойлаудың маңызды ерекшелігі алдын-ала көру болады. Алдын-ала көру — яғни оймен алды болжау, жалпы жарыстың және белдесудің нәтижесі неден тәуелді болатынын көз алдкна келтіру.

Қарсыласының шеберлік ерекшеліктерін және жағдайына байланысты есептеу керек, өзін қарсыласының орнына шебер қойып, оның ойының жүрісін ашып және болатын мүмкіндігінің қймылын болжап білу. Әркез бір тактиканы қайта-қайта қолдану жақсы нәтижеге жетуге бөгет болады, себебі қарсыластары қарсы қимыл жасауға мүмкіндік алады.

Техникалық әдістерді жүргізудің жайдарлы жағдайы.

Белдесу кезінде балуандардың қалпы, бір-біріне қатынасты орналасуы және көшеюінің бағытыеың дәрежелі тұрақты өзгереді. Сондай-ақ балуандырдың дене-күш және психологиялық жағдайда өзгереді. Осы факторлар негізінен дәл құрастырылған сәттерді; белдесудің әрбір сәтімен мінезделеді.

Белдесу барысында балуандардың денесінің қалпы (денесінің бір бөлігі), ұстауы, үлкен және аздау дәрежелі бір әдістерді жүргізуді қиындатады және басқа техникалық әрекеттерді орындауын амалдайды. Осы қарсыласының қолы, аяғы, денесі және басы қандай жағдайда тұрғанына, бәсекелесінің қандай арақашықтықта орналасқанына байланысты. Мысалға, егер қарсыласы доғары түзу тұрыста, орта қашықтықта тұрса, және қолдарын иығы тұсына көтеріп ұстаса, онда бұл қалпы денесінен ұстап қағып құлатуды орындауға ыңғайлы. Сол уақытта осындай жағдайы арқадан асырып лақтыруды орындауды қыйындатады.

Егер қарсыласы жоғары партерде тұрса және аяқтарын түзу бұрышпен бүгіп ұстаса, онда бұл жағдай денесінен ұстап шалқайып лақтыруға ыңғайлы. Көптеген техникалық әрекеттер және олардың күрес элементтері қарсыласын тепе-теңдіктен шығару принціпінде құрастырылады (лақтыру, партерге ауыстыру т.б). Қарсыласының күші сондай, оның қалпы біреулер үшін жайдарлы жағдай жасауы мүмкін және басқа әдістер (қарсы әдістер) жасауға қыйындатады. Жағдайы жайдарлы болады, егер әдіс қарсыласының күшінің бағытына қарай орындалса. Егер қарсыласы өзінің күшін алға бағыттаса жеміс оның денесінің қалпы сәйкестірілген ұстауды орындауға ыңғайлы болса, онда оны арқадан асырып лақтыру, шалқайып лақтыру, диірмен мен, әртүрлі партерге ауыстыруларды орындауға амалдайды.

Ыңғайлы жағдайды туғызуда және шабуылданушы балуанның денесінің ауырлығының орналасуының үлкен маңызы бар.

Белдесуде қарсыласының ұсынысымен күші, сондай-ақ оның салмағының ауырлығының орналасуы әдістің екінші бөлімін орындауға жайдарлы жағдайымен басымырақ мінезделеді — лақтыруда, ауыстыруда, қағып жығуда ж.б. және әдістің бірінші бөліміне орындауға түкте әсерін тигізбейді-ұстауға. Әдістерді, қарсыәдістерді орындау қарсыласының денесінің әлсіреуіне әкеледі. Шаршаған оның назарының өткірлігі жоғалады, күші, жылдамдығы және ептілігі төмендейді, нәтижесінде ол қуаттылығымен және толық күшімен қорғана немесе қарсы әдіс жасай алмайды.

Техникалық әрекеттерді жүргізу үшін қолайлы көрініс қарсыласымен белдескенде, жарысқа қатысуға психологиялық дайындығы кемдеу кезде шыңғады. Кім өзінің күшіне сенімділігін жоғалтса, қарсыласының мүмкіншілігін алып есептесе, психологиялық жағынан басылса, қорқақтық және шешімсіздік білдірсе, кездесу нәтижесіне артық күйзелсе, ол әдетте белдесуді еркін жүргізбейді, барлық белсенділігін жоғалтады, жиі кемшіліктер жібереді, өзінің дене қасиеттерін техникалық және тактикалық дайындығын толық түрде көрсету амалынан айырылады.

Белдесуде барлық сәттерді есептеп, қаншалықты ол әдісті ыңғайлы орындауға, балуанға тағыда қарсыласына қарағанда өзінің бастапқы қалпын осы сәтте дене-күщ және психологиялық жағдайын есептеу керек.

 

Белдесуді жүргізу тактикасы

Сайыста тактиканы жүргізу көбнесе сол балуанның жеке ерекшеліктеріне байланысты. Әрбір тәжірбиелі балуанның тактикалық ізі өзінің күрес стилі болады. Іс-әрекеттерге байланысты, балуанның белдесуде тактикалық жағдайының мінездемесі, тактиканың келесі негізгі түрлерін ажыратады: шабуылдаушы, қарсы шабуылдаушы және қорғанушы.

Шабулдаушы тактика балуанның жоғары белсенділігін қорытындылайды. Шабуылдау тактикасы балуаннан өте жақсы дене-күш және психологиялық дайындықты, үлкен әртүрлі техникалық құралдарды қолдануды, ақылды қулықты, тактикалық ма невр жасауды талап етеді.

Оның екі әртүрін бөлуге болады:

— үзіліссіз шабуыл тактикасы.

— эпизодтық шабуыл тактикасы.

Кейде осындай тактика түрін ығыстыру деп атайды. Барлық белдесу ағымында ығыстыруды балуандар орындауы мүмкін, қарсыласын арнайы төзімділігіне үстемділігі болса және өзінің үстемділігіне сенсе. Кегіде ығыстыру прессингпен үйлестіріледі. Прессинг мақсаты — бәсекелесін сенімді ұстауды орындауға берілмей, мүмкіншілігінше оны шаршату.

Прессинг орындау құралы — қуатты қызметті, жұлқу, итеру, қысқа уақтылы тосқауылдар қою.(шынтағымен немесе басымен кеудесіне тіреу, қарсыласының қолдарын ұстау, т.б.). Прессингті техникасы жақсы, шыдамды кұшті балуандарға қарсы, бірақ төзімділігі төмендерге қолданылады, соңғысына әдіс дайындауға және орындауға бермей, оларды қажыту.

Қарсышабуыл тактикасы қортындалады сонда, балуан белдесуді қарсы және жауап қарсышабуылда қарсыласының ыңғайлы сәттері мақсаты үшін, белсенді қимылдары шыққанда құрастырылады. Қарсышабуыл тактикасы ерекше әсерлі, балуанға қарсыласына қарсы жылдамдық жағынан жол берсе, тұрақты және эпизоттық шабуылға тырысса, сондай шабуыл нашар болса.

Қорғану тактикасы мінезделеді сонымен, барлық өзінің назарын қорғануға жұмылдырса және қарсыласына сол сәтте шабуылдауға әрекеттенсе, егер қарсыласы қателік жібергенде. Мұндай жекпе-жек ұстамдылықты, сенімділікті және жақсы серпілісті талап етеді.

Қазіргі күрес дамуының деңгейі, әрбір балуан барлық тактика түрлерімен игеруді және қарсыласының ерекшеліктеріне сәйкес үнемді қолдана білуі керек.

 

Тактикалық дайындықтың тәсілдері

Тактикалық дайындық тәсілдері — балуанның мақсаттылықпен бағытталған қимылы, нәтижесінде ол қарсыласының жауапты серпілісін қабылдап техникалық қимылдарды жүргізуге амалдайды. Тактикалық дайындық тәсілдерін қолданып, балуан қарсыласының психикасы әсерін тигізеді: оны жаңылыстырады, адастыруға апарады, назарын басқа жаққа аударады, сергектігі ұйықтадаы, жігерін басады. Тәсілдері, техникалық әрекеттердің қолайлы жүргізу үшін келесі бейнемен бөлінеді:

Қорқыту — бұл дайындық тәсілі, балуан нәтижесінде белсенді қимыл (әдістер, қарсы әдістер және ұстау) жасап, қорқытуды туғызып, қарсыласын амалсыздан қорғанысқа көшуге мэжбұр етіп, шабуылшыға әдіс, қарсы әціс жасауға жағдай жасайды.

Қабыстыру — тактикалық дайындықтың тәсілі, қарсыласын еркіндік әрекеттерден ажырату және оны қорғанысқа көшуге мәжбүр ету, солай оғып әдістер жасауға жағдай жасау.

Шақыру — дайындықтың тәсілі, балуан соның арқасында қарсыласын белсенділік әрекет жасауға шақырып, оған алдын-ала дайындаған әдістерді, қарсы әдістерді жасауға жағдай туғызады.

Қайта шабуыл — мұның маңызы сонда, балуан белгіленген әдісті жасауда алдамшы әдіс ретінде көрсетеді, сондықтан қарсыласы жасаған әдіске қарсы әдіс жасау дайындығы төмендейді.

Қайта шақыру — тактикалық дайындық тәсілі, балуан бір кезде белсенділік әрекеттерін әдейі тоқтатып, соның нәтижесінде қарсыласы босаңсыйды. Балуан соны жайдаланып, шапшаң шабуылға көшеді.

Белдесудің тактикалық жоспарын құрастыру.

Өзінің техникалық, дене-күш психологиялық қабілеттілігін толық анықтауда, өзінің дайындығының нашар жерлерін жасырып, және белдесуде жақсы нәтижеге жетуге, балуанға алдын-ала (кілемге шығар алдында) өзінің әрекеттерін алдағы кездесуде жоспарлау қажет.

Белдесудің тактикалық жоспары — бұл оймен жеңіске жету жолы. Жоспар күрес жүргізу тактикасының негізгі сәттерін, балуан алдына қойған мақсатына жетуге, белдесудің негізгі жолдарын және құралдарын бейне.кеуі керек.

Тактикалық жоспарда белдесудің мақсатын, құралын және оған жетудің әдістемелерін, уақыты және шешімділік қимылы орынын және олардың тактикалық дайындық амалдарын, белдесуде күшін үлестіруі белгіленеді.

Белдесуде шешімді әректтерінің орнын және уақытын жоспарлауда, ұлыс ұпайларын бірінші алған балуан ыңғайлы жағдайда тұрады. Белдесуде шешімді әрекеттің уақыты маңызды түрде балуанның психологиялық ерекшеліктерін және оның қарсыласынан тәуелді болады.

Егер балуан өзінің шыдамдылығының басымдылығын пайдалануға ынталанса, ол белдесудің басында қарсыласын алдамшы шабуылмен шаршатуға тырысып және тек содан соң ғана шешімді әрекетке көшеді. Белдесуде шешімді практикалық әрекеттерді орындау уақытын анықтауда, балуанның сол белдеуі үшін іріктеген дәл сол техниканың ерекшеліктерін есептеу керек. Шешімді әрекеттер қысып ұстауды, белдесудің басында жақсы жоспарлауды талап етеді.

Іс-тәжірбие көрсеткендей, қорықпайтын, жігерлі және үнемді балуан, белдесудің соңына дейін жеңіске жетуге бас таратпайтын, барлық қыйын жағдайдан шығудың жолын табуы керек. Керекті техникасын тауып, ол алға қойған мақсатына жетеді.

Жарысқа қатысу тактикасы

Жарысқа қатысу тактикасы — балуанның жоғарғы нәтижеге жету шебер мүмкіншілігін пайдалану. Жарысқа шығу табысы дене-күш, техникалық және тактикалық күрес құралдарын көбінесе үнемді пайдалануына тәуелді болады. Балуан өлшенгеннен және жребийден соң өзінің салмақ дәрежесінде қатысушылар саны және олардың турнирлік таблицадағы нөмерлері туралы мәлімет алады. Осы шамада айналым санын анықтауға мүмкіншілік береді, қайсысы жарыста белгілі бір орын алуға, бірінші екі жекпе-жекте, кіммен кездесетінін дәл білу. Осылардан балуан, жарысқа қатысудың мақсатын және міндеттерін анықтайды және оны іске асыруға жоспарлауды ойлап алады.

Тактикалық дұрыс қимылдау үшін, сайыс уақтысында және әр айналым біткеннен соң өзінің жағдайын әділетті және өзінің болашақ қарсыластарының турнирлік таблицадағы жағдайын есепту қажет. Жақынарадағы айналымдағы жұп құрамын және белдесуінің нәтижесінің мүмкіншілігін болжап білу қажет қарсыластарының дайындық дәрежесіне, жарыс ережесі білуіне негізделуі керек. Өзінің жағдайын дұрыс және уақтылы бағдарлау үшін жарыс жүргізу табулицасын жүргізуді ұсынады.

 

2.2. Спортшының жаттығу жүктемелеріне бейімделіп – қалыптасуының жалпы теориялық негіздері

 

Қазіргі кездегі спорттық жарыстардың адам организміне және жүйке жүйесіне түсіретін өте жоғары әсерін ескере келіп, спортшыны жаттықтыру кезінде қоршаған ортаның және жарыс барысындағы болатын экстремалды жагдайлардың бәріне төтеп бере алатындай жүктеме беру арқылы спортшының ағзасын қалыптастырып, жарысқа дайындау қажеті туындап отыр.

Адамдардың қандай да болмасын еңбек түрін алсақ та, дәл спортшы жарыс кезіндегідей адам ағзасының ең шегіне дейін жұмыс істеу дәрежесіне көтеріліп қызмет етуі байқалмайды. Сондықтан спорт саласында спортшылардың үлкен жүктеме кезінде жұмыс істей білу және оған қалыптасуы туралы қажетті еңбектер жинақталған.

Жалпы қалыптасу деген ұғымға барлық тіршілік түрлерінің күн керісі үшін сыртқы қоршаған ортаға сәйкестеніп, бейімделіп қалыптасуын айтады.

Қалыптасудың генотиптік, яғни тұқымдық (түрлік) және фенотиптік екі түрі болады.

Генотиптік цалыптасуга сол тіршілік иесінің ұзақ уақыт бойына қоршаған ортаға бейімделіп, өсіп-өніп кебеюін айтады. Генотиптік қалыптасу көбіне тіршілік иесінің бір түріне немесе бір-біріне өте жақын семьясына байланысты айтылады.

Фенотиптік қалыптасуға сол тіршілік иелерінің әрбіреуінің жеке-жеке өмір сүру кезеңіндегі қоршаған ортаға бейімделіп қалыптасуын айтады.

Соңғы ондаған жылдан бастап осы фенотиптік қалыптасуға байланысты адамдардың өмірі мен қызметін зерттеуте арналған үлкен-үлкен ғылыми ізденістер жүргізілуде.

Қазіргі техникалық дамудың өте жылдам өсуіне байланысты адамның күнделікті сол өзгерістерге бейімделіп-қалыптасуын зерттеу үшін социологтер, психологтар, июкенерлер, педагогтар т.б. сала қызметкерлері ізденістерін біріктіруде.

Адам ағзасының үлкен және өте жоғары қарқында жұмыс істей алу қызметін арттыру мақсатында спорттық теория мен әдістемелер, физиологиялық, биохимиялық, биомеханикалық зерттеулер өткізілуде.

Бейімделу және қалыптасуды орындалған жүктеме мен оның нәтижесі ретінде қарастыру қажет. Оның басты мақсаттары:

а. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуі үшін қарастырады.

ә. Қалыптасуды адам ағзасы мен сыртқы ортаның арасындағы тепе-теңдікті сақтау үшін қарастырады.

б. Қалыптасуды адам ағзасының бейімделу мерзімі үшін қарастырады.

Бейімделу және қалыптасу спортшы дайындау кезеңінде спорттық жаттықтыру адам ағзасының сол жүктемеге бейімделу-қалыптасу мүмкіндігінің өте жоғары екендігін көрсетті. Қандай да болмасын өте ауыр және экстремалды жұмыс аткаруды қажет ететін қызмет түрлері адам организмін бейімделу қалыптастыру мүмкіндігі жағынан спорттық жүктеме арқылы жаттьіқтыруға жетпейтіндігі анықталды. Оның себебі спортшының күн сайынғы көптеген сағаттар бойына үлкен жүктемелер арқылы жаттығуы және оған климаттың әсері, сонымен қатар жарыс үстінде спортшының экстремалдық жағдайларда жиі болуы ықпал етеді.

Спорттық жаттығу кезінде спортшы әртүрлі қозғалыс түрлерін орындауымен қатар, оның жылдамдығын, көлемін, орындау түрін өзгертеді, әртүрлі әдіс-айланы, тәсілдерді пайдаланады сонымен қатар психологиялық әсерлер қоса жүреді.

Өткізілетін жарыстың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын спортшы ағзасына түсетін жүктеме және психологиялық әсер көп болады, осыған байланысты бейімделу деңгейіне де жоғары талаптар қойылады.

Спорт түрлерінің ерекшелігіне байланысты қолданылатын құрал-жабдықтар әртүрлі болып келеді (доп, штанга, семсер, бокс қолғабы т.б.), ал спорттық күрес кезінде екі адам бір-бірімен жекпе-жек жағдайында болғандықтан, бейімделу — қалыптасу жағдайына басқаша талаптар қойылады.

Спортшының түскен күшке, атқарған жүктемеге қалыптасып-бейімделуі машықтану кезеңдеріне байланысты әртүрлі болып келеді. Көпжылдық жаттығу жоспары кезеңінде алдағы өткен мерзімде болған бейімделу жағдайын бұзып, одан да жоғары талаптарға бейімделу қажеттігі туады. Осылай әр кезеңге қойылатын талаптардың өзгеріп және артып отыратындығына байланысты, адам ағзасында ерекше бейімделу процестері пайда болып отырады.

Әр спортшының спорттық жолының 5-6 жылдан 20-25 жылға дейін және одан да көп болуына әр кезеңдегі бейімделу-қалыптасу кезеңдері бір-бірінен жоғары болып отырғанда ғана жететіні белгілі болды.

Спортшының үлкен жүктемелерді жеңуге бейімделу мүмкіндігін ең жоғары деңгейде ұстап тұру мерзімінің ұзақтығы, әр спорттың түріне және әр спортшының феногенетикалық ерекшелігіне және атқарылған жаттығу жұмысының адам ағзасына әсеріне байланысты.

Осы жағдайда адам ағзасына берілетін жаттығу жүктемесінің мөлшері оны орындату әдістемесіне байланысты және оған адамның бейімделуі сол деңгейде ұстап тұру мүмкіндігі тікелей әсер етеді. Осы кезеңде адам ағзасының дене-күш қуатының сарқылып шаршамауын, зорықпауын қадағалау қажет.

Жаттығудың әр кезеңдерінде адамның дене-күш қабілетінің бір түрінің азаюы екінші бір түрінің артуы сияқты құбылыстарды доп басып байқап отыру, спорттық жарыстарда нәтижелі жетістіктерді жоспарлауға мүмкіндік береді.

Спорттық күресте кілем үстіндегі жағдай өте тез өзгеріп отыратын болғандықтан ұзақ уақыт сақталатын бейімделу процессімен қатар, аяқ асты өзгерген жағдайға қажетті тез бейімделу процесі пайда болады.

Қазіргі жоғары спорт жетістіктерінің талабы спортқа дарынды балаларды аядын ала анықтау, сол арқылы болашақта үлкен спорттық көрсеткішке жету жолын іздестіру болып табылады.

Шеберліктері өте жоғары және үлкен спорттық жетістіктерге жеткен спортшылардың туа біткен қабілеттері басқа спортшыларға қарағанда ерекше және олардың жаттығу, жарыстық кезеңдерге бейімделу мүмкіндіктерінің жоғары екендігі белгілі болды.

Бұлшық ет жұмысы кезіндегі бейімделу жағдайы «Бейімделу» ұғымы «стресс» ұғымымен жақын, себебі ол адам басына бірден үлкен жүктеме түсу салдарынан, барлық сезім мүшелерінің үлкен қозу жағдайында болуына әкеледі. Осындай күйге түскен кезде адам ағзасында гипофиз жұмысыныц артуы байқалып, аденокортикотропты гормонның бөлінуі көбейеді. Сондықтан ол адам ағзасының үлкен қозу жағдайларына бейімделу процесстерін реттейді.

Қатты тону немесе ыстықтау өз мүмкіндігінен көп мөлшерде жұмыс атқару, қан жасаушы және иммунитетті сақтаушы тимустың жұмысын элсіретеді, эндокринді бездердің жұмысын көбейтіп, «стресс — синдром» тудырады.

Осы жағдайдың екі түрі болуы ықтимал. Біріншісі — егер қоздырғыш жағдай өте жоғары болып және көп уақытқа созылса, онда стресс-синдромның соңгы фазасы адам ағзасында зорығу жағдайын тудырады. Екінші түрі — егер қоздырғыш адам ағзасының мүмкіндігінен артпайтын болса, онда сол қоздырғышқа қалыптасу, адам күшін реттеу арқылы бейімделу процессі жүреді. Стресс-синдромның бірінші түрі, көбіне, жарыстық кезеңде және спортшыға өз мүмкіндігінен артық жаттығу жүктемесін жоспарлап орындатқан жағдайларда байқалады.

Екінші түрі жаттығу жүктемесіне бейімделудің негізі болып табылады. Осы жағдайда қан құрамында глюкозаның, майлы қышқылдың, аминді қышқылдардың, нуклейдтердің көбеюі байқалып, жүрек-қан, тыныс алу  жүйесінің жұмысы жақсарып, қан мен оттегінің жұмыс жасаушы мүшеге жақсы жеткізілуін қамтамасыз етеді. Сөйтіп жұмысты көп атқарушы мүшеге жұмысқа араласпайтын органнан қосымша ресурстар бөлінеді. Мысалы, қалыпты жағдайда адамның бұлшық еті жеткізілетін оттегінің — 30%, ми — 20%, бүйрек — 17% пайдаланатын болса, үлкен жүктеме арқылы жаттығу кезінде бұлшық ет оттегінің — 87%, ми — 2%, бүйрек — 1% жұмсайды.

Адам ағзасының жүктемеге бейімделуін бірнеше түрге бөледі. Оларға:  жедел және ұзақ уақыттық, туа біткен және жүре қалыптасқан түрлері жатады.

Туа біткен бейімделуге, — жұмыс жасау кезінде тыныс алудың жиілеуі, қан айналысының көбеюі, көп шу болған жағдайда есту қабілетінің артуы, психологиялық қозу кезінде жүрек соғысының жиілеуі жатады. Ал жедел және жүре қалыптасқан бейімделуге, жаттығу жұмыстарының нәтижесінен үйренген күрделі қозғалыстарды орындай білу, көп әдіс-айланы меңгеру жатады біртіндеп және ұзақ уақыт қайта-қайта қайталаудың салдарынан адам организмінің сол қоздырғышқа бейімделуінен пайда болады. Жедел бейімделу түрінде жаттыгуды қайта-қайта орындау нәтижесінде адам ағзасы бейімделу сатысының кезекті биігіне кетер. Жедел бейімделу түрінен ұзақ уақыттық бейімделу түріне ету кезінде адам ағзасындағы барлық орындаушы жүйелерінің бейімделу кезеңінен өткендігін білу қажет. Олай болмаған жағдайда келесі берілетін жүктеме мөлшеріне қажетті адам ағзасының күш-қуатының жетіспеушілігі байқалып, күткен нәтижеге жету мүмкін болмай қалады.

Есте сақтауға қажетті бір жағдай: ол, қалыптасу-бейімделу неғұрлым тез жүретін болса, оны сол деңгейде ұстап тұру мүмкіндігі аз болады.

Кепжыддық жаттығу кезінде шеберлігі жоғары спортшыны бір жылдың ішінде 2-3 рет ең жоғары дайындық деңгейіне шығарып жаттықтыру, қысқа мерзімде берілетін жүктемелерге бейімделуін арттырып жарыстық кезеңдерде үлкен табыстарға жеткізеді, бірақ сол спортшылардың жоғары көрсеткіштер көрсетіп жарыстарға қатысу мерзімдері қысқа болады. Керісінше, ұзақ жылдар бойы біртіндеп жаттығу жүктемесіне қалыптасқан спортшылардың бейімделу-қалыптасу уақыты ұзақ болғанымен, олардың жоғары керсеткіштер деңгейінде жарыстарға қатысу мерзімі ұзақ болады.

Сонымен, адам ағзасы спорттық жаттығулар кезеңінде және жарыстарға  қатысу кезендерінде қалыпты жағдайда жұмыс атқарып, өз мүмкіндігін толық пайдалана алуы үшін бейімделу — қалыптасу жағдайынан өтуі қажет. Осылай болғанда адам ағзасының күш-қуаты ұзақ уақытқа сақталып, нәтижелі жұмыс атқаруына мүмкіндік туады.

 

Күш қабілетін арттыру

Адамның күш қабілеті оның бұлшық еттерінің физиологиялық ерекшелігімен және жүйке жүйесінің өзіндік қозғалыс күшімен сипатталады.

Балуан күші дегеніміз — күрес үстінде бұлшық ет күшін пайдалану арқылы қажетті қозғалыс жасап, өзіне қарсы бағытталған күштерді жеңу.

Күшті арттыру мақсатында адам мүмкіндігінің шегіне жақын жүктеме беру арқылы немесе соған жақын күш жұмсап орындалатын жаттығулар пайдаланылады.

Орындалатын жаттығудың түріне және берілетін жүктеменің көлемге байланысты жаттығуды қайталау саны бір реттен бірнеше ретке дейін көбейтіледі.

Адамның бұлшық етіне шектеулі немесе шектен тыс жүктеме берілсе, бұлшық еттің жуандап өсуіне әсер етіледі. Осы жағдайда берілген жүктемелерге бұлшық еттің «үйрену» қалыптасуы пайда болады. Адамның өз шамасына сай немесе шамасынан көп берілген жүктеме негізінде адамның жүйке жүйесіне күш түсу жағдайлары ұлғайып, ми жүйесінде бейімделу процестері пайда болады. Жаттығу үстінде негізгі жұмыс атқарушы бұлшық етпен қоса жұмысқа тікелей қатысы жоқ бұлшық еттер де қамтылады, осының салдарынан днтогонистік бұлшық еттер қозғалысқа кедергі келтіреді. Сондықтан арнайы жаттығу жұмыстарында, әсіресе әдісті дәл және шебер орындатуды үйрету кезеңдерінде шамадан тыс жүктеме бермеген дұрыс. Күресу кезінде балуандардың кілем үстіндегі жағдайлары жылдам өзгеріп отыратын болғандықтан, дене-күштерін қолданудың статикалық және динамикалық түрлері алмасып отырады. Бұлшық ет күшінің динамикалық түрі адамның шаршау кезеңінде немесе тым күйінде, бұлшық еттің босау немесе жиырылу кезеңінен кейін де орындалуы мүмкін. Сондықтан динамикалық жұмыс түрі кезеңінде күшті арттыруға қолданылатын әдістеменің бірнеше түрін береміз.

Мүмкіндік шегіне дейін орындау әдістемесі. Күшті арттыруға қолданылатын Бұл әдістеменің ерекшелігі — жаттығушының көтеру мүмкіндігінің 60-80% мөлшеріндегі салмақ алынып, осы салмақты ол 10-нан 30 рет аралығында қайталап орындай алатындай болуы шарт. Соңғы қайталау жұмысы бұлшық еттің шаршау кезеңіне дәл келіп, балуан өз күш мүмкіндігін шегіне дейін сарқа қолданады. Бұл әдістемеге кермеде тартылу, арқанға өрмелеу, етпеттен жатып қолды бүгіп-жазу, бір аяқта отырып-тұру, баспалдақпен көтерілу, өрге жүгіріп шығу және т.б. жаттығу түрлерін жатқызуға болады. Тынығып, демалғаннан кейін балуан жаттығуды қайталап орындайды.

Бұл әдістеме бойынша күшті арттыру жаттығулары сабақтың соңғы бөліміңде беріледі. Осы әдістеме сабақтың кіріспе белімінде қолданылса, жаттығушы тез шаршап қалады және негізгі бөлімдегі тапсырманы ойдағыдай орындауына кедергі болады.

Шектен тыс күш түсіру әдістемесін қолдану. Бұл әдістеменің ерекшелігі -жаттығу үшін қолданылатын салмақ мөлшері өте үлкен болады. Мысалы, жаттығушы 1-2 рет қана көтере алатындай ауыр салмақ алынады. Бұл әдістемені қолданған кезде балуан тез шаршап қалады, бірақ қалпына келу «шегіне дейін» әдістемеге қарағанда тезірек болады. Әр жаттығу аралығына 3-10 минут үзіліс беріледі. Штангі, зіл тас т.б. жабдықтар қолданылады.

Ауыспалы күш түсіру әдістемесі. Бұл әдістемеде алдымен жүктеме жеңіл салмақпен, одан кейін орташа салмақпен, соңынан мүмкіндік шегіне дейіягі салмақпен орындалады. Осы жаттығуларды басқаша да орындауға болады мысалы, алдымен мүмкіндік шегіне дейінгі салмақты қолданып, соңынан, орташа салмақпен жаттығуды орындайды. Орта немесе төменгі салмақты қолдану кезінде жаттыгуды жиі қайталап орындау қажет. Салмақпен орындалатын жаттығуларды секіру, отырып-тұру, екінші бір адамды иығына салып көтеру, т.с.с. жаттығулармен араластырып орындау пайдалы болып келеді.

Статистикалық жаттығулар. Статистикалық жаттығулар күрес кезінде қарсылас балуанның ұзақ уақытқа созылатын қарсы күшіне төтеп беруге көмектеседі. Бұл әдістеменің ерекшелігі жаттығушы өз денесінің бір мүшесін қозғалыссыз ұзақ ұстап тұруға негізделген (аяқты көтеріп ұстап тұру, қолмен денені тіреп ұстап тұру т.б.). Жаттығу неғұрлым күрделі болуы шарт, қозғалыссыз ұстап тұру уақыты небәрі 2-8 секундтан аспайтын жаттығуларды алу қажет, ол орындаушыға шамасынан тыс жаттығулар орындату мақсатынан туындаған. Мысалы, көтеруіне немесе қозғалтуына күші жетпейтіндей ауыр салмақтарды бір жерден екінші жерге апару, жерге, қабырғаға бекітілген заттарды тарту, итеру т.б.

Шегіну — жол беру әдістемесі. Бұл әдістеменің ерекшелігі — адамға берілетін жүктеме мөлшері оның күшінен бірнеше есе артық болуы шарт. Осылай болған жағдайда бұлшық етке түскен салмақ күшінің әсерінен жұмыс жасаушы бұлшық ет созылуға мәжбүр болады. Осылай әсер ету салдарынан бұлшық ет күшінің артуына үлкен жағдай туғызылады. Бұл әдістеме басқа күшті арттыру жаттығуларына қарағанда тиімді болып келеді. Бұлшық ет күшінің мөлшерін динамометр аспабы арқылы өлшейді.

 

Арнайы дене күшін арттыру жолдары

Арнайы дене күші дегеніміз — аз күш жұмсау арқылы қажетті нәтижеге жету үшін қолданылатын күш мөлшері.

Күрес спортында бұл нәтиже бұлшық ет күші ғана емес, басқа дл күштердің тікелей қатысуымен іске асырылады. Оған әдіс орындау кезінде дене бұлшық еттерінің күшімен қоса балуан денесінің салмағы, қозғалыс екгіні және қарсылас балуанның күшін жатқызуға болады. Мысалы, балуан өзшің бұлшық етінің күші арқылы 70 кг-ға. тең итеру күнін жұмсады делік, оған қарсылас балуан 70 кг-дық қарсы күшпен әсер етіп, оның күшін жоққа шығарып, тағы 5 кг-ға тең күш қосу арқылы өзі қарсы әдіс қолдануы мүмкін. Сондықтан балуан 70-ға кг. тең бұлшық ет күшіне өзінің дене салмағының күшін қосса (тағы 70 кг.), онымен қатар қарсыласының дене салмағы (70 кг.), оның бұлшық ет арқылы қосқан күшін (75 кг.) және қосса, онда қарсылас балуанға 285 кг. тең күш қолданылған болар еді.

Денені жаттықтыру арқылы пайда болған дене-күшіне қарап, «күші көп» немесе «аз» деп топшылау көп жағдайда қате пікірге әкеп соқтырады. Күрес үстінде сыртқы бұлшық еттері жақсы дамыған балуан күшінің аз екендігі байқалып жататындығы жиі кездеседі. Оның себебі «ішкі күштің», қажыр-қайраттың, төзімділік қабілегтің аз дамығандығынан болады.

Арнайы дене күшін дамытудың және оны орынды пайдаланудың негізгі әдісі — балуанға арнайы тапсырмалар беріп белдестіру және жарысқа қатынастыру.

Арнайы күшті арттыру үшін берілетін белдесу түрлері:

1. Күш басым, бірақ шеберлігі төмен балуанмен күрестіру
2. Орташа күш жұмсап, «ойнап» күресу
3. Әдісті міндетті түрде кілемге құлау арқылы орындату
4. Қарсылас балуанның қарсы күшін пайдаланып күресу
5. Қарсылас балуанның қозғалыс бағытын пайдалану арқылы күрестіру
6. Статикалық қалыпты сақтау мақсатымен күрестіру
7. Неғұрлым аз әдісті қолданып, таза жеңіске жету

Күші басын қарсыласпен күресу. Күресуге күші басым бірақ тәжірибесі аз балуан таңдап алынады. Күрес кезінде қолданылған әдіс қарсылас күшінің басым болуы салдарынан іске аспай жатады, сондықтан балуан «қосымша күш» жұмсап үйренуге мәжбүр болады. Сонымен қатар, балуанның өз қарсыласынан қорғану арқылы өзінің әлсіз жақтарын байқауына мүмкіндігі туады.

Орташа күш жұмсап, «ойнап» күресу. Осылай күрестіру кезінде балуандарға арнайы тапсырмалар беріледі. Мысалы: әдісті орындау кезінде қарсыласы әдістің толық дұрыс орындалуына кедергі келтірмеуі, күрес үстінде арнайы бір әдіс түрінің орындалуына қарсылас балуанның өзі жағдай туғызуы т.с.с.

Әдісті кілемге құлау арқылы орындату. Бұл күрес түрінің мақсаты-балуанға әдісті орындау кезінде ез күші мен қоса дене салмағын пайдалану жағдайларын үйрету.

Қарсылас балуанның қарсы күшін қолдану. Балуанға күрес үстінде қарсылас балуанның күшінің және дене салмағының түсу бағытын пайдалана, сол бағыт жаққа әдіс қолдана білуге үйретеді.

Қарсылас балуанды қозғалыс багытын пайдаланып күрестіру. Бұл күрестің мақсаты балуанның қозғалыс бағытын, екпінін пайдаланып, тепе-теңдік қалпынан шығу сәтін анықтап, әдіс қолдану тәжірибелерін үйрету болып саналады.

Тапсырма бойынша алға-артқа, жанына қарай қозғалып жүрген қарсыласына әртүрлі әдістер түрін қолданып үйретеді. Әдісті тапсырма бойынша бір балуан орындайды, ал екінші балуан еркін қозғалып жүреді.

Статикалық қалыпты сақтап күрестіру. Бұл күрестегі мақсат, бір балуан тапсырма бойынша денесін бір қалыпты жағдайда ұстауға тырысады еңкейіп тұру, бір аяғын алға беріп тұру, төрттағандап тұру т.с.с. Екінші балуан аз күш жұмсап және қолайлы әдістер тауып, статикалық қалпын сақтап тұрған балуанды жығуға тырысады. Балуанның шеберлігі неғұрлым жоғары болған сайын аз күш жұмсап, өзінің бастапқы қалпын сақтайтындығын көруге болады. Әдісті орындаушы балуан соның әр түрлі жолдарын іздеп, өзіне ең қолайлысын табуға тырысуы қажет. Ондай жолдарға:

1. Қарсыласының дене салмағын қолдану арқылы;
2. Қарсылас күшінің бағытын қолдану арқылы;
3. Қарсыласының қозғалыс инерциясын қолдану арқылы;
4. Қарсылас әдісінің бағытын қолдану арқылы жетуге болады.

Алдымен осы қолайлы сәттерді жеке-жеке пайдаланып, соңынан көрсетілген жағдайлардың бірнешеуін байланыстыра әдіс орындауды үйрету қажет. Осы жоғарыдағыларды орындаумен қатар, әдістердің орындалуының биомеханикалық заңдылықтарын да білген жөн. Оған:

1. тіреу алаңы, тіреу нүктесі;
2. адам денесінің жалпы салмақ ортасы;
3. тепе-теңдік бұрышы;
4. сырғанау күші;
5. үйкеліс күші;
6. күш түсіру бағыты, қос күш;
7. үдемелік қозғалыс, инерция;
8. аударылу, айналу сәттері;
9. күштердің таралуы;
10. сыртқы және ішкі күштердің түрлері жатады.

 

2.3. Спорттық жаттығуға бейімделу мен қалыптасу шеберліктері

 

Спорттық жаттықтыру адам ағзасының сол жүктемеге бейімделу-қалыптасу мүмкіндігінің өте жоғары екендігін көрсетеді. Қандай да болмаған өте ауыр және экстремалды жұмыс атқаруды қажет ететін қызмет түрлері адам организмін бейімделу қалыптастыру мүмкіндігі жағынан спорттық жүктеме арқылы жаттықтыруға жетпейтіндігі анықталды. Оның себебі спортшының күн сайынғы көптеген сағаттар бойына үлкен жүктемелер арқылы жаттығуы және оған климаттық әсері, сонымен қатар жарыс үстінде спортшының экстремалдық жағдайларда жиі болуы ықпал етеді.

Спорттық жаттығу кезінде спортшы әртүрлі қозғалыс түрлерін орындауымен қатар оның жылдамдығын, көлемін, орындау түрін өзгертеді, әртүрлі әдіс-айланы, тәсілдерді пайдаланады сонымен қатар психологиялық әсерлер қоса жүреді.

Өткізілетін жарыстың деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын спортшы ағзасына түсетін жүктеме және психологиялық әсер көп болады, осыған байланысты бейімделу деңгейіне де жоғары талаптар қойылады.

Спорт түрлерінің ерекшелігіне байланысты қолданылатын құрал-жабдықтар әртүрлі болып келеді (доп, штанга, семсер, бокс қолғабы, т.б), ал спорттық күрес кезінде екі адам бір-бірімен жекпе-жек жағдайында болғандықтан, бейімделу қалыптасу жағдайына басқаша талаптар қойылады. Спортшының түскен күшке, атқарған жүктемеге қалыптасып-бейімделуі машықтану кезеңдеріне байланысты әртүрлі болып келеді. Көп жылды жаттығу жоспары кезеңінде алдағы өткен мерзімде болған бейімделу жағдайын бұзып, одан да жоғары талаптарға бейімделу қажеттігі туады. Осылай әр кезеңге қойылатын талаптардың өзгеріп және артып отыратындығына байланысты, адам ағзасында ерекше бейімделу процестері пайда болып отырады. Әр спортшының спорттық жылымен 5-6 жылдан 20-25 жылға дейін және одан да көп болуына әр кезеңдегі бейімделу-қалыптасу кезеңдері бір-бірінен жоғары болып отырғанда ғана жететіні белгілі болды.

Спортшының үлкен жүктемелерді жеңуге бейімделу мүмкіндігін ең жоғары деңгейде ұстап тұру мерзімінің ұзақтығы, әр спорттың түріне және әр спортшының феногенетикалық ерекшелігіне және атқарылған жаттығу жұмысының адам ағзасына әсеріне байланысты. Осы жағдайда адам ағзасына берілетін жаттығу жүктемесінің мөлшері оны орындату әдістемесіне байланысты және оған адамның бейімделуі сол деңгейде ұстап тұру мүмкіндігі тікелей әсер етеді. Осы кезеңде адам ағзасының дене-күш қуатының сарқылып шаршамауын, зорықпауын қадағалау қажет.

Жаттығудың әр кезеңдерінде адамның дене-күш қабілетінің бір түрінің азаюы екінші бір түрінің артуы сияқты құбылыстарды доп басып байқап отыру, спорттық жарыстарда нәтижелі жетістіктерді жоспарлауға мүмкіндік береді.

Спорттық күресте кілем үстіндегі жағдай өте тез өзгеріп отыратын болғандықтан ұзақ, уақыт сақталытын бейімделу процесімен қатар, аяқ асты өзгерген жағдайға қажетті тез бейімделу процесі пайда болады. Қазіргі жоғары спорт жетістіктерінің талабы спортқа дарынды балаларды алдын ала анықтау, сол арқылы болашақта үлкен спорттық көрсеткішке жету жолын іздестіру болып табылады.

Шеберліктері өте жоғары және түскен спорттық жетістіктерге жеткен спортшылардың туа бікен қабілеттері басқа спортшыларға қарағанда ерекше және олардың жаттығу, жарыстық кезеңдерге бейімделу мүмкідіктерінің жоғары екендігі белгілі болады.

«Бейімделу» ұғымы «стресс» ұғымымен жақын, себебі ол адам ағзасына бірден үлкен жүктеме түсу салдарынан, барлық сезім мүшелерінің үлкен қозу жағдайында болуына әкеледі. Осындай күйге түскен кезде адам ағзасында гипофиз жұмысының артуы байқалып, аденокортикотропты гормонның бөлінуі көбейеді. Сондықтан ол адам ағзасының үлкен қозу жағдайларында бейімделу процестеріе реттейді.

Қатты тоңу немесе ыстықтау өз мүмкіндігінен көп мөлшерде жұмыс атқару, қан жасаушы және иммунитетті сақтаушы тимустың жұмысын әсер етеді, эндокринді бездердің жұмысын көбейтіп, «стресс-синдром» тудырады.

Осы жағдайдың екі түрі болу қажет. Біріншісі-егер қоздырғыш жағдай өте жоғары болып және көп уақытқа созылса, онда стресс-синдромның соңғы фазасы адам ағзасында зорығу жағдайын тудырады. Екінші түрі-егер создырғыш адам ағзасының мүмкіндігінен артпайтын болса, онда сол қоздырғышқа қалыптасуы, адам күшін реттеу арқылы бейімделу процесі жүреді. Стресс-синдромның бірінші түрі, көбіне, жарыстық кезеңде және спортшыға өз мүмкіндігінен артық жаттығу жүктемесін жоспарлап орындатқан жағдайларда байқалады.

Екінші түрі жаттығу жүктемесіне бейімделудің негізі болып табылады. Осы жағдайда қан құрамында глюкозаның, майлы қышқылдың, аминді қышқылдардың, нуклейдтердің көбеюі байқалып, жүрек-қан, тыныс алу жүйесінің жұмысы жақсарып, қан мен оттегінің жұмыс жасаушы мүшеге жақсы жеткізуін қамтамассыз етеді. Сөйтіп жұмысты көп атқарушы мүшеге жұмысқа араласпайтын органнан қосымша ресурстар бөлінеді. Мысалы, қалыпты жағдайда адамның бұлшық еті жеткізілетін оттегінің — 30% , ми -20%, бүйрек — 7% пайдаланатын болса, үлкен жүктеме арқылы жаттығу кезінде бұлшық ет оттегінің — 87%, ми — 2 %, бүйрек — 1% жұмсайды.

Адам ағзасының жүктемеге бейімделуін бірнеше түрге боледі. Оларға: жедел және ұзақ уақыттық, туа біткен және жүре қалыптасқан түрлері жатады.

Туа біткен бейімделуге, — жұмыс жасау кезінде тыныс алудың жиілеуі, қан айналысының көбеюі, көп шу болған жағдайда есту қабілетінің артуы, психологиялық қозу кезінде жүрек соғысының жиілеуі жатады. Ал жедел және жүре қалыптасқан бейімделуге, жаттығу жұмыстарының нәтижесінен үйренген күрделі қозғалыстарды орындай білу, көп әдіс айланы меңгеру жатады.

Ұзақ уақыттық бейімделу ол біртіндеп және ұзақ уақыт қайта-қайта қайталаудың салдарынан адам организмінің сол қоздырғышқа бейімделуінен пайда болады. Жедел бейімделу түрінде жаттығуды қайта-қайта орындау нәтижесінде адам ағзасы бейімделу кезеңінен өткендігін білу қажет. Олай болмаған жағдайда келесі берілетін жүктеме мөлшеріне қажетті адам ағзасының күш-қуатының жетіспеушілігі байқалып, күткен нәтижеге жету мүмкін болмай қалады.

Есте сақтау қажетті бір жайдай: ол, қалыптасу бейімделу неғұрлым тез жүретін болса, оны сол деңгейіне шығарып жаттықтыру, қысқа мерзімде берілетін жүктемелерге бейімделуін арттырып жарыстық кезеңдерде үлкен табыстарға жеткізеді, бір сол спортшылардың жғары көрсеткіштер көрсетіп жарыстарға қатысу мерзімдері қысқа болады. Керісінше, ұзақ жылдар бойы біртіндеп жаттығу жүктемесіне қалыптасқан спортшылардың бейімделу-қалыптасу уақыты ұзақ болғанымен, олардың жоғары көрсеткіштер деңгейінде жарыстарға қатысу мерзімі ұзақ болады.

Сонымен, адам ағзасы спорттық жаттығулар кезеңінде және жарыстарға қатысу кезеңдерінде қалыпты жағдайда жұмыс атқарып, өз мүмкіндігін толық пайдалана алуы үшін бейімделу қалыптасу жағдайынан өтуі қажет. Осылай болғанда адам ағзасының күш-қуаты ұзақ уақытқа сақталып, нәтижілі жұмыс атқаруына мүмкіндік туады.

 

Күш қабілетін арттыру

Адамның күш қабілеті оның бұлшық еттерінің физиологиялық ерекшелігімен және жүйке жүйесінің өзіндік қозғалыс күшімен сипатталады.

Балуан күші дегеніміз — күрес үстінде бұлшық ет күшін пайдалану арқылы қажетті қозғалыс жасап, өзіне қарсы бағытталған күштерді жеңу.

Күшті арттыру мақсатында адам мүмкіндігінің шегіне жақын жүктеме беру арқылы немесе соған жақын күш жұмсап орындалатын жаттығулар пайдаланылады. Орындалатын жаттығудың түріне және берілетін жүктеменің көлеміне байланысты жаттығуды қаталау саны бір реттен бірнеше ретке дейін көбейтіледі.

Адамның бұлшық етіне шектеулі немесе шектен тыс жүктеме берілсе, бұлшық еттің жуандап өсуіне әсер етіледі. Осы жағдайда берілген жүктемелерге бұлшық еттің «үйрен» қалыптасу пайда болады. Адамның өз шамасына сай немесе шамасынан көп берілетін жүктеме негізінде адамның жүйке жүйесіне күш түсу жағдайлары ұлғайып, ми жүйесінде бейімделу процестері пайда болады. Жаттығу үстінде негізгі жұмыс атқарушы бұлшық етпен қоса жұмысқа тікелей қатысы жоқ бұлшық еттер де қамтылады. осының салдарынан антогонистік бұлшық еттер қозғалысқа кедергі келтіреді. Сондықтан арнайы жаттығу жұмыстарында, әсіресе әдісті дәл және шебер орындатуды үйрету кезеңдерінде шамадан тыс жүктеме бемеген дұрыс.

Күресу кезінде балуандардың кілем үстіндегі жағдайлары жылдам өзгеріп отыратын болғандықтан, дене күштерін қолданудың статикалық және динамикалық түрлері алмасып отырады. Бұлшық ет күшінің динамикалық түрі адамның шаршау кезеңінде немесе тың күйінде, бұлшық еттің босау немесе жиырылу кезеңінен кейін де орындалуы мүмкін. Сондықтан динамикалық жұмыс түрі кезеңінде күшті арттыруға қолданылатын әдістеменің бірнеше түрін береміз.

Мүмкіндік шегіне дейін орындау әдістемесі. Күшті арттыруға қолданылатын бұл әдістеменің ерекшелігі — жаттығушының көтеру мүмкіндігінің 60-80% мөлшеріндегі салмақ алынып, осы салмақты ол 10-нан 30 рет аралығында қайталап орындай алатындай болуы шарт. Соңғы қайталау жұмысы бұлшық еттің шаршау кезеңінде дәл келіп, балуан өз күш мүмкіндігін шегіне дейін сарқа қолданады. Бұл әдістемеге кермеде тартылу, арқанға өрмелеу, етпеттен жатып қолды бүгіп жазу, бір аяқта отырып тұру, баспалдақпен көтерілу, өрге жүгіріп шығу және т.б. жаттығу түрлерін жатқызуға болады. Тынығып, демалғаннан кейін балуан жаттығуды қайталап орындайды.

Бұл әдістеме бойынша күшті арттыру жаттығулары сабақтың соңғы бөлімінде беріледі. Осы әдістеме сабақтың кіріспе бөлімінде қолданылса, жаттығушы тез шаршап қалады және негізгі бөлімдегі тапсырманы ойдағыдай орындауына кедергі болады.

Шектен тыс күш түсіру әдістемесін қолдану. Бұл әдістеменің ерекшелігі — жаттығу үшін қолданылатын салмақ мөлшері өте үлкен болады. Мысалы, жаттығушы 1-2 рет қана көтере алатындай ауыр салмақ алынады. Бұл әдістемені қолданған кезде балуан тез шаршап қалады, бірақ қалпына келу «шегіне дейін» әдістемеге қарағанда тезірек болады. Әр жаттығу аралығына 3-10 минут үзіліс беріледі. Штангі, зіл, тас т.б. жабдықтар қолданылады.

Ауыспалы күш түсіру әдістемесі. Бұл әдістемеде алдымен жүктеме жеңіл салмақпен, одан кейін орташа салмақпен, соңынан мүмкіндік шегіне дейінгі салмақпен орындалады. Осы жаттығуларды басқаша да орындауға болады мысалы, алдымен мүмкіндік шегіне дейінгі салмақты қолданып, салмақты қолдану кезінде жаттығуды жиі қайталап орындау қажет. Салмақпен орындалатын жаттығуларды секіру, отырып-тұру, екінші бір адамды иығына салып көтеру, т.с.с. жаттығулармен араластырып орындау пайдалы больп келеді.

Статикалық жаттығулар. Статикалық жаттығулар күрес кезінде қарсылас балуанның ұзақ уақытқа созылатын қарсы күшіне төтеп беруге көмектеседі. Бұл әдістеменің ерекшелігі жаттығушы өз денесінің бір мүшесін қозғалыссыз ұзақ ұстап тұруға негізделген (аяқты көтеріп ұстап тұру, қолмен денені тітпеп тұру т.б.). Жаттығу неғұрлым күрделі болуы шарт, қозғалыссыз ұстап тұру уақыты небәрі 2-8 секундтан аспайтын жаттығуларды алу қажет, ол орындаушыға шамасынан тыс жаттығулар орындату мақсатынан туындаған. Мысалы, көтеруіне немесе қозғалтуына күші жетпейтіндей ауыр салмақтарды бір жерден екінші жерге апару, қабырғаға бекітілген заттарды тарту, итеру т.б.

Шегіну — жол беру әдістемесі. Бұл әдістеменің ерекшелігі — адамға берілетін жүктеме мөлшері оның күшінен бірнеше есе артық болуы шарт. Осылай болған жағдайда бұлшық етке түскен салмақ күшінің әсерінен жұмыс жасаушы бұлшық ет созылуға болады. Осылай әсер ету салдарынан бұлшық ет күшінің артуына үлкен жағдай туғызылады. Бұл әдістеме басқа күшті арттыру жаттығуларына қарағанда тиімді болып келеді. Бұлшық ет күшінің мөлшерін диномомерт аспабы арқылы өлшейді.

 

Еркін күресшінің жылдамдық қабілеті және оны арттыру әдістемесі

Спортшының жылдамдық қабілетіне қозғалыс әрекетін немесе берілген жаттығу аз, қысқа уақыт аралығында орындай алу қабілетін жатқызады. Жылдамдық қабілет орындалатын жаттығудың түріне қарай қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Қарапайым немесе күрделі қозғалысты орындау үстінде аз күш жұмсалынып, қайталау жиілігі де төмен болса, онда оны жылдамдықтың қарапайым түріне жатқызады. Қозғалыстың қарапайым түрлелі негізінен екі факторға бағынады. Біріншісі адамның нейромоторлық қасиетінің жылдамдығына байланысты болады.

Біріншісі, көбіне адамның генетикалық қасиетіне бағынып, спортпен жаттыққан адам мен жаттықпаған адамның арасындағы алшақтық үлкен болмайды. Мысалы, спортпен шұғылданбаған адамның қарапайым қозғалысты орындауға жіберген уақыты 0,2-0,3 сек. болса, шебер спортшының уақыты 0,1-0,2 сек. Осы көрсеткіш арқылы спортпен жаттыққан адамның қарапайым қозғалысқа кететін уақыттың айырмасы бар жоғы 0,1 сек. екендігі анықталады.

Екінші фактор бойынша қозғалысты ұйымдастырып, оны орындауға кететін жылдамдықты жаттығу арқылы арттыруға болатындығы анықталады. Сондықтан әр адамның өзіндік жүйке мен бұлшық етінің ерекшелігін ескере отырып, қозғалысты орындаудың тиімді тиімді жақтарын таба білу арқылы жылдамдықты арттыру жолын қарастыруға болады.

Еске сақтауға қажет нәрсе, ол қарапайып қозғалысты орындауға кететін патенттік уақыт тітіркендіргіш уақытынан артық болады.

Күрес және басқа жекпе-жек спортында қарсылас қозғалысын алдын ала сезу арқылы әрекет етуі (көру, есту, сүйкену арқылы емес) алдын ала мүмің болытын әректтің алдын орау мақсатында дайындалған шараларды іске асыру ретінде әрекет етеді. Осылай әрекет ете білу қабілеті, күрес сияқты қарсылтас әрекетін алдын ала болжауы күрделі болып келетін спорт түрлерінде маңызды рөл атқарады. Жаттығу арқылы осы қабілетті арттыруға болады, бірақ әр адамның ерекшелігіне байланысты жылдамдықтары әр түрлі болады. Адам әрекеті және алдын-ала болжау арқылы әрекет ету жылдамдығы қарапайым және күрделі болып келуі ықтимал. Күрделі әрекет (дизьюнктивтік) яғни бір-бірін ауыстырмалы әрекет болуы немесе дифференциялды салыстырмалы болып келеді. Боксшының өзінің қарсыласының әрекет түріне қарай шабуылдау немесе қорғануы, футболшының допты қақпаға соғуы немесе соқпай әріптесіне беруі дизьюнктивті әрекетке жатады, яғни бір мезгілде қақпаға доп соғып, допты әріптесіне бағыттай алмайды.

Ал дифференциялық әрекет өте күрделі әрекеттердің біріне жатады. Оны іске асыруға үлкен күш-жігер мен байқағыштық қабілет пен бірге көптеген қозғалыс жолдарының бірден-бір дұрысын табу керектігі немесе басталған қозғалысты шұғыл доғарып, басқа әрекетке көшу қажеттігі керек болады. Мысалы, баскетболшы допты корзинаға түсіруге әрекет еткен кезде қарсыласының тосқауыл әрекетін көріп, допты корзинаға түсіру емес, өз әріптесіне беру жолын қарстыруға мәжбүр болады. Сол сияқты семсерлесуші шабуылды бастай беріп, өз қарсыласының қарсы әрекетін тойтара отырып өз шабуылын әрі жалғастыруға мәжбүр болады.

Спортшының жылдамдық қабілеті жан-жақты түрде жаттығу кезеңінде және жарыс үстінде бірнеше қарапайым қозғалыс жылдамдықтарының жиынтығы арқылы күрделеніп, комплексті жылдамдықты құрайды. Комплексті жылдамдыққа жүгірушінің сореден шығу жылдамдығы, барлық қашықтық бойындағы жылдамдығы және мәреге жету кезіндегі соңғы жылдамдығы жиынтығының қосындысын айтуға болады. Оған жарыс кезіндегі велосипедшілердің спринттік жарыстағы қысқа қашықтықтағы жылдамдықты ұстау тәсілі, бокстағы жұдырықпен соғу, гимнастикадағы күрделі секірулер, гандбол мен су добындағы қақпаға доп соғу және т.б. күрделі қозғалыстар жиынтығын айтуға болады.

Жылдамдықтың жан-жақты көрсеткішінің негізгі бір саласы, ол адамның жүйке жүйесінің қозғалмалы өткізгіштік және оның қозу мен тежеу кезеңдерінің өті жылдамдығы ерекшелігіне байланысты болып келетіндігі. Жылдамдықтың әртүрлі болуына адам бұлшық еті қозғалысының ерекшелігі және бұлшық ет талшықтарының қай түрі басым болуына да байланысты. Бұлшық еттің созылмалылығы, бұлшық еттің, ішкі тереңдегі еттердің бір-бірімен байланыстығы да әсер етеді.

Спортшының жылдамдық қабілеті оның күшінің, иілгіштік қасиетінің, координациялық мүмкіндігінің мөлшерімен және спорттық шеберлігінің деңгейімен де тығыз байланысты.

Жылдамдықтың әртүрлі болып келуі бұлшық еттің биомеханикалық, ресинтездік жұмыстарды атқару мүмкіндігімен және адамның ерік-жігерлік қасиетінің ерекшелігімен де байланысты. Қимыл қызметінің тез немесе баяу болуы бұлшық еттің жиырылу жылдамдығына байланысты. Арнайы жүйке жасушасы келген импульстер арқылы бұлшық еттер жиырылып сүйектерді қимылға келтіреді.

Қимыл бірліктері өздерінің құрылысы мен қызметі жағынан кіші үлкен болып бөлінеді.Кіші қимыл бірліктерінің құрамындағы мотонейрон шығып, аксоны жіңішке, ұшының тармағы аз болады. Олар бет, қол мен аяқ саусақтарында, дене мен аяқ қол қимыл бірліктерінің құрамына енеді.

Үлкен қимыл бірліктерінің құрамына ірі мотонейрон, аксона жуан, оның ұштары көптеген тармаққа бөлініп бірнеше мыңға жуық ет талшықтарын жүйкелендіреді. Олар көбінесе кеуде мен аяқ қол бұлшық еттерін жүйкелендіреді, денедегі қимыл бірліктері аралас. Ет талшықтары өзінің қызметі жағынан баяу (қызыл) және шапшаң (ақ) болып бөлінеді.

Қазіргі спорт түрлерінде көбіне жылдамдық қабілетінің үш түрі көрініс береді. Олар: ацеклетті оған бір мезгілде бұрық етіп көрініс беретін жылдамдық түрін қажет ететін күрес, бокс, штанг т.б. спорт түрлері жатады. Екіншісіне мәреден шығу жылдамдығы, оның мақсаты-тұрған орытан неғұрлым жылдам қозғалып, жоғары жылдамдыққа жету; үшінші түрі-алынған жылдамдықты қашықтық бойына ұстап отыру қабілеті. Көбінесе күрес, жекпе-жек спортында көрініс табатын ацеклеттегі түріндегі жұмыста негізінен бұлшық еттің тез арада жұмыс жасау мүмкіндігі оның уақытпен кеңістіктегі қозғалуына байланысты. Неғұрлым екпін алу қашықтығы ұзын болса және сол кезде көп күш жұмсалса жылдамдық көрсеткіші жоғары болады. Спортшының жылдамдық көрсеткіші оның орталық жүйке жүйесінің ерекшелігіне, жұмысқа жұмылдыратын бұлшық еттері түрлерінің көптігіне, бұлшық ет аралық үйлесімді байланысына және биодинамикалық қозғалыс түрінің қалыптасуына байланысты болып келеді. Мәреден шығу жылдамдығы, бұл жылдамдыққа негізделген жұмыс түрі қысқа қашықтыққа жүгіру, қайық есу, велосипед, тау шаңғысымен түсу т.б. спорт түрлеріне қажет. Мәреден шығу жылдамдығы сол спорт түрінің техникасын меңгеру мөлшерімен қоса, орталық жүйке жүйесінің қозғалысқа қажетті импульсті жылдам беру қабілетіне байланысты және бұлшық еттердің өзара үйлесімді жұмыс істеу қабілетіне, максимальдық күш мөлшерінің дамуына, бұлшық еттегі «шапшаңдық» талшығының көлденең кесіндісі кезіндегі көптігіне, денедегі анаэробты қорыту энергиясының күшіне байланысты. Ал, ацеклетті жұмыстағы атқарылатын күш ауқымы, көбінесе күшпен жылдамдықтың қосындысынан пайда болады.

Күштің ауқымы, күшпен жаттығуды жасауға кететін уақыт реакциясының қатынасынан шығады. Қашықтық бойындағы атқарылатын жұмыс, адамның функционалдық қабілеттерінің мүмкіндіктері және жұмысты атқарудағы күш ауқымының қай дәрежеде жұмыс жасалына байланысты.

Бірінші жаттығуды максимальды анаэробты ауқымда жасау (15-20 сек.). Бұл дәрежеде жұмыс істеу алдымен орталык жүйке жүйесіндегі жұмыс ерекшелігімен жұмыс ауқымын атқаратын жүйке-бұлшық ет аппаратының ерекшелігімен айқындалады. Шешуші рөл бұлшық еттегі (жылдамдық) талшықтарын жұмылдыра білуіне, анаэробты кезеңде жұмыс істеу қабілетіне және бұлшық ет аралық сәйкестікпен жұмыс жасау қабілетімен, сол спортқа тән әдіс — айланы меңгеру дәрежесімен тығыз байланысты болып келеді.

Екінші дәреже максимальдыққа жақын дәрежеде анаэробта ауқымда жаттығу жасау (20-45 сек.). Бұл кезеңде жаттығу жасау максимальдықпен ұқсас келгенімен оған қосымша адам денесінде АТФ-ті, бұлшық еттегі гликогенді ресинтездеу қабілеті, қан құрамындағы жоғары лактатты инервациялау қабілеті, шаршау кезінде психологиялық тұрақтылықпен жұмыс жасау мүмкіндігіне байланысты болып келеді.

Адам максимальды ең жоғары және максимальдыққа жақын кезеңдерде жұмыс жасау қабілеті сол спорт түріне қажетті арнайы тегеуірінді қозғалыс күшімен жаттығу ауқымының қосындысының көрсеткішіне тең. Еске сақтауға қажет нәрсе, ол қарапайым және күрделі қозғалыс кезіндегі жылдамдық көріністері бір-бірімен тығыз байланысты болып келмейді. Мысалы, бір қозғалысты бастау үшін қоздырғышқа жіберген уақыт, жүгіру кезіндегі жылдамдыққа әсері жоқ. Сол сияқты сөреден шығу жылдамдығының, қашықтық бойына жүгіру жылдамдығына байланысы жоқ т.с.с. Сондықтан жылдамдық қабілетін арттыруға арналған жұмыс түрлері кезінде қолданылатын әдістемелер мен жаттығуларды, құрал-жабдықтарды әр қозғалыс кезеңіне арнап іріктеп, таңдап алу қажет.

Күресшінің жылдамдық қабілеті арттыруға арналған әдістемелер. Адамның жылдамдық қабілетін арттыруға бағытталған жұмыс кезінде жылдамдықтың қарапайым түрлерімен бірге әр спорттың ерекшеліктерін ескеретін күрделі жылдамдық түрлерін қатар дамытып отыру тиімді. Спортшы шеберлігі артқан сайын жылдамдық қабілетін арттырудың күрделі жан-жақтылығы да арта түседі, солай бола тұра, жылдамдық қабілетінің қарапайым түрін қатар дамытып отыру, жылдамдықты талдау, әр қозғалыстың жеке бөліктерден тұратындығына көңіл аудару, жаттығудыц жан-жақтылығын арттырады.

Жылдамдық қабілетті арттыруға арналған негізгі құрал арнайы қозғалыстардан тұратын жаттығу түрлері болып келеді. Ол жаттығулар жылдам сезгіштік негізінде жеке жаттығу түрін жылдам қайталауға және белгілі бір уақыт арналығында көп орындауға бағытталады. Осы жаттығулар жалпы дамыту, көмекші жаттығу немесе арнайы жаттығу жұмыстарына бағаттылуда ықтимал.

Жылдамдық қабілетінің қарапайым түрлерін дамытуға көбіне гимнасикалық жаттығулар қолданылады, ал күрделі түріне — спорт түріне сол спортқа қажетті қимыл түрлері машықтандырылады. Мысалы, секір), лақтыру, допты соғу, қолмен ұру, күрестен әдісті қолдану, жеңіл атлетикадағы сөреден шығу, жүгіру т.б. жатады.

Жылдамдық қабілетті арттыруда жаттығудың жарыстық түрі басты орын алады. Жарыс кезінде немесе жарысқа жақындатылған сынақ кездкріиде арнайы тапсырма бойынша орындалатын жылдамдыққа арналған жаттығулар пайдалы болып келеді.

Қозғалысты орындау кезінде оны әрқашан ой арқылы бағалап отыру қажет. Осылай орындалған қозғалыс түрлері аяқ астынан пайда болған кедергілерді және білуге, жаттығуды неғұрлым тиімді орындауға септігін тигізеді.

Қандай да болмасын қозғалысты және жаттығуды орындау кезінде барлығында ортақ әдістеме түрлері болады. Олар:

• Жай, қарапайым қозғалысқа жаттығу. Оны орындау әр адамға жеке-жеке беріледі.
• Қарапайым қозғалысты орындау кезіндегі адам қабілеті алдыңғы жаттығуды игеріп алғаннан соң, келесіге көшу тәртібі сақталады.
• Қозғалысты, жаттығуды кеңістік пен уақыт аралығында орындау.
• Қарапайым қозғалыстармен жаттығуларды күрестегі әдістерді меңгергеннен кейін ғана орындату дұрыс болып келеді.
• Жаттығуды орындауды жетілдіруге қойылатын педагогикалық талап.
• Жаттығудың қайталануы мен оның сапалы орындалуын арттыруға арналған бағытта жүргізіледі.
• Жылдамдыққа кететін уақытты жетілдіру: а) барлық қозғалыс түрінің орындалу уақытын азайтуға; ә) жарыс кезінде әдіс-айланы орындау уақытын кемітуге; б) алдын-ала сезу, көре білу қабілетін арттыруға бағытталады.

Қарапайым қозғалыс жаттығуларын орындау кезінде жылдамдықты арттыру мақсатында, аз кедергі арқылы жаттығуды мүмкіндігінше тез қайталап орындау пайдалы болмайды, себебі орталыққа жүйке жүйесіне түснтін сезгіштік хабар, сол жаттығуды орындауға бағытталған күштен төмен болғандықтан пайдасы аз болады. Сондықтан жылдамдық қабілетін арттыру үшін бұлшық етке түсетін жүктеме бұлшық еттің барлық жұмыс атқаратын бөліктерінің бірден жұмысқа араласуына мүмкіндік беретіндей болуы қажет.

Жылдамдықты арттыруға арналған жүктеме (салмақ, созу, тарту т.б.) қарапайым қозғалысты жетілдіру үшін адамның өз күш мөлшерінің 15-20% аралығында болғаны жөн. Ал жарыс кезінде қолданылатын қозғалыс түрлерін орындауға арналған жүктеме, адамның өз мүмкіндігінің 50-60% және одан жоғары дәрежеде орындалуы пайдалы болып келеді. Жылдамдық қабілетті арттыру жаттығуды орындаудың жиілігі мен жылдамдығына және орындау кезінде адамның өз күш-жігерін жұмылдыра білу қабілетіне байланысты.

Жаттығуды ең жоғары жылдамдықта немесе ең жоғары жылдамдыққа жақын мөлшерде орындау және өзінің бұрынғы көрсеткен жылдамдық дәрежесінен асуды жиі қайталау, адамның жылдамдық қабілетін арттыруға көмектеседі. Шеберлігі жоғары балуандардың жылдамдық қабілетін арттыру ерекшелігі сол әдіс-айланы орындауға көмектесетін жаттығу түрі мен қолданылатын құрал-жабдықты таңдай білуіне, орындату әдістемесін тиімді қолдана білуіне, жаттығуды орындайтын бұлшық ет пен мүшелердің жұмыстарын реттей білу қабілетіне байланысты болып келеді.

Жылдамдықты арттыру кезінде орындалатын жүктеменің өзгеріп отыруы да пайдалы әсерін тигізеді. Мысалы, балуан жаттығуы кезінде лақтыратын маникеннің ауыр, орташа, жеңіл салмақтарын ауыстырып отыруы т.с.с. әдіс-айланы өте қысқа уақытта орындау үшін адам өзінің психологиялық дайындығын бағындыру, өз эмоциясын жеңе білу сияқты әдістемелерді меңгеруі қажет. Ол үшін әдіс-айланы жарыс үстінде орындағандай жағдай туғызып жаттықтыру абзал. Спортшы өзіне тапсырылған жаттығуды қандай уақыт аралығында орындағаны туралы әрқашан хабардар болуы жылдамдық қабілетін 5-10% арттыруға көмектеседі.

Жылдамдық қабілетті арттыру үшін жұмыс атқаратын бұлшық етті алдын-ала созу, одан кейін жылдам жиырылуға жұмыс жасату әдістемесі жақсы нәтиже береді.

Жаттығу кезінде, белдесу үстінде қолданылатын әдіс-айланы қосымша жүк түсіру арқылы машықтандыру, жарыс үстінде әдісті орындауды жеңілдетеді.

Жылдамдық қабілетті арттырудың тағы бір жол ол-жаттығу жұмыстарын жоспарлау кезінде жылдамдық қабілетті арттыруға арналған арнайы кезеңдер, микроциклдер күндерді жоспарлау.

Балуанды жаттықтыру кезінде орындалатын жүктеменің көлемі мен қайталау жиілігі артып отыратындықтан, адам шаршау кезеңінде жиі болады, бастапқы қалыпына келе алмай жүреді, осы кезеңде жылдамдық қабілеті төмендейді. Сондықтан жылдамдық қабілетті сақтауға және оны арттыруға арналған арнайы күндерді жоспарлау қажет.

Жылдамдық қабілетті арттыруға арналған әдістемелердің бірі-адамның өз жылдамдығынан да тез қозғалатын құралмен жұмыс жасату. Осындай әдістемелер көбіне жүгіру, суға жүзу, қайық есу, велосипед тебу сияқты спорт түрлерінде қолданылады. Спортшының өз мүмкіндігінен 5-20% жоғары болып келетіндей жағдайда шапшаң жұмыс істеу оған өз мнмкіндігінің әлі де болса резевтері бар екендігіне көз жеткізеді және жұмыс атқаратын бұлшық еттер мен мүшелердің, ағзалардың жұмыс қабілетін арттырады. Жылдамдық қабілетті арттыру мақсатында қолданылатын жүктеме мөлшері, жаттығулардың түрлері, қайталану жиілігі, ұзақтығы, жаттығудың арасындағы үзіліс, жаттығуды қайта орындауға қойылатын талаптар.

Адамның жылдамдық, шапшаңдық қабілетін арттыру мақсатында жалпы жаттығу, арнайы жаттығу және жарыстық жаттығу түрлері көптен қолданады. Спортшының спорттық шеберлігі жоғары болған сайын оған арнайы жаттығу және жарыстық жаттығу түрлері көптеп қолданылады. Жарыс үстінде қолданылатын қозғалыстар мен әдіс-айла түрлерінің орындалу ерекшелігіне байланысты оның әр кезеңдегі орындалу жылдамдығына жеке-жеке тоқтатылып, соңынан бәрін қосып толығымен орындату кезіндегі уақыты есепке алынады.

Әр жаттығудың, әр әдіс-айланың жылдам орындалуының бір кепілі, сол жаттығуды қозғалыс кезінде дұрыс орындай білу. Осылай болған жағдайда спортшы жарыс үстінде өзінің барлық күш-жігерін әдістің орындалуына емес, оның жылдам орындалуына көңіл бөлетіндей мүмкіндігі болады.

Орындалатын жаттығудың ұзақтығы сол спорт түріндегі қолдану ерекшелігіне байланысты болып келеді. Мысалы, спорттық ойындар, күрес, жекпе-жек, күш пен жылдамдықты қажет ететін күрделі спорт түрлерінде қарапайым қозғалыс түріне жауап беру бір секундқа жетпейтін уақыт аралығында өтеді. Енді осы қарапайым қозғалыстарды бірнеше рет қайталау уақыты 5-10сек-тан аспайды. Ал күрделі қозғалыстарды орындау бірнеше секундтан минутқа дейінгі аралықта бірнеше рет қайталануы мүмкін. Жылдамдық қабілетті арттыруға жұмысты жоспарлау кезінде барлық орындалатын жаттығулар түрлерінің қосындысы жылдамдықтың шапшаңдықтың жоғары болуына негізделеді. Сондықтан жаттығуларды орындау кезінде өте жоғары жылдамдықта қайталау әдістемесі қолданылады.

Спортшы өзінің барлық күш-жігерін берілген жаттығуды жылдам және қозғалыс аясын дәл сақтап орындауға тырысуы қажет. Осылай бола тұра барлық жаттығуларды өте жоғары жылдамдықта қайталап орындау шарт емес, мысалы, кейбір жаттығулар түрлерінің әр бөлігін жеке алып орындау кезінде немесе күрделі емес жаттығуды жылдамдықтың 30-40% мөлшеріндс және 80-90% аралығында орындап қайталау, орындау соңында бұлшық еттерді толық босатуға ұмытылу нәтижелі болып келеді.

Жаттығуды орындаудың ең жоғары жиілікпен орындау кезінде спортшы өз ойын қозғалыстың басты кезеңіне (түскен сигналдан кейін) жылдам бастауға ұмытылуы тиіс, осылай орындау қандай да болмасын қозғалысты жылдам бастап кетуе септігін тигізеді.

Жаттығуды бастар алдындағы денеге бұлшық етке әсер ету қозғыштары берілген белгі дауыс, жарық орындарын өзгертіп отыру қажет. Жылдамдық қабілетеі арттыруға бағытталған жұмысты атқару кезінде жаттығуды орындау алдында орталық жүйке-жүйкесі жұмысы өзінің қозу (көтерілу) кезеңінде болуы, ал ағзадағы физиологиялық химиялық процестер қалпына түсу кезеңінде болуы қажет.

Әр жаттығу арасындағы үзіліс қысқа болса, онда ағзадағы физиологиялық өзгерістер қалпына келіп үлгермей денеде шаршау кезеңі басталады. Оттегінсіз жұмыс істеу қабілеті артқанымен жылдамдық қабілеті төмендейді. Орындалатын жаттығу түрі күрделі болған сайын оны орындауға кететін күш артады. Қайталау жиілігі көбейсе орталық жүйке жүйесіне түсетін күш жоғарлайды. Спорттың циклдік түрлеріндегі қашықтықты өту жылдамдығы мен оны қайталау арасындағы үзіліс бір-бірімен тығыз байланысты.

Жылдамдық қабілетті арттыру мақсатында спортшыға өзінің ең жлғары рекордтық көрсеткішінен асу тапсырмасы беріледі. Ол үшін жаттығуларды 5-30 секунд аралығында ең жоғары қарқынмен орындау тапсырылады, әр орындау арасындағы демалыс үзілісі 10-20 минут болуы қажет. Әр демалыс арасында адам ағзасын қалпына келтіруге көмектесетін массаж, суға жату, бұлшық еттерді босату, созу, психологиялық жаттығулар беріледі. Осы шаралардың бәрі жаттығуды (тапсырманы) ең жоғары қарқынмен орындап шығуға бағытталады.

Жаттығуды орындау жылдамдығын өзгерту әдістемесі.

Бұл әдістеменің ерекшелігі — жаттығуды орындау уақыты өзгеріссіз болады да, жаттығуды қайталап орындау саны ұлғайтады. Жаттығуды орындау жиілігі артқан кезде дем алу процесінің жұмысыда артады. Әр жаттығу сайын, біртіндеп орындау жылдамдығын арттыру, тыныс алу жүйесінің шынығып жақсаруына ықпал етеді. Жаттығулар үзіліс пен және  қайталау әдістемелері бойынша орындалса тиімді болып келеді.

«Үзілісті әдістемені» қолдану кезіндегі шыдамдылық қабілет орындалатын жаттығу арасындағы демалуға бөлінетін үзілістің уақытын біртіндеп қысқарту арқылы іске асырылады. Осы әдістемені балуандар күресі кезінде де қолданып әр белдесудің арасындағы демалуға берілетін уақытты қысқарту арқылы балуандардың шыдамдылығын арттыруға болады. Осылай жасау жарыс кезінде, бір күнде болатын бірнеше белдесуге төтеп беретіндей балуан шыдамдылығын көтеруге көмектеседі.

Жаттығуды қайталай орындаудың, жаттығуды бөліп орындаудан айырмашылығы демалуға кететін уақыт пен, орындалған жұмыстың екеуін азайту арқылы іске асырылады. Мысалы, 6-10 минут аралығында орындалатын түрлері бірдей жаттығуларды орындау, оның екпінін өзгерту арқылы және демалуға кететін уақытты қысқарта беруге бағытталады. Осылай болған жағдайда денеге түсетін жүктеме арта береді де, адамның тыныс алу жүйесінің осы жүктемелерге төзе бастауын қалыптастырады.

 

Жаттығу жүктемесін арттыру әдістемесі

Бұл әдістеменің ерекшелігі — жаттығуды қайталау және оны орындауға берілген уақыт өзгеріссіз сақталады да, берілетін салмақ немесе қарсыласу күші арттырыла береді. Осылай болған жағдайда, жұмсалатын күш мөлшері арта береді де, тыныс алу т.б. жүйелерге түсетін жүктеме көбейеді.

Тыныс алу жүйесін жүгірудің барлық қосындысы 15-20 км, ал жүгіру жылдамдығын 400 метрге 2 мин. — 2 мин. 10 сек. аралығында болған жөн. Адамның жүрек — қантамыр жүйесі жұмысын жақсарту мақсатында жүрек жұмысына түсетін жүктеменің әсерінен (состоликалық) қан айдау, қан көлемінің ұлғаюына әсер алатындай жаттығулар түрлері таңдап алынады.

Жаттығу жүктемесі, жұмыс көлемін ең жоғары деңгейге жақын дәрежеде ұстаған жағдайда жүрек бұлшық еттерінің сол жүктемеге бейімделу жағдайы қалыптаса бастайды. Жүрек осылай жоғары деңгейде жұмыс істегеннен кейін, адамға міндетті түрде тынығу уақытын беру қажет.

Жүректің қан айдау жұмысы адам денесінің бұлшық еттерінің неғұрлым көп түрлері қамтылып іске кіріскен кезде өзінің жұмыс істеу қабілетін арттыруға мүмкіндігі жоғарылайды. Бұлшық еттердің жиырылу нәтижесінде жүрекке қан көп мөлшерде түседі де, жүрек өз жұмысының көлемін арттыруға мәжбүр болады. Осындай жұмыс істеу ұзақтығы неғұрлым көбірек болғаны дұрыс (6-12 мин). Жүрек жұмысы тыныс алумен тығыз байланысты болғандықтан жаттығуларды кеңінен қолдану қажет.

Бұлшық еттің жұмыс қабілеттері, оның жүктемеден кейінгі шаршау жағдайынан қайтадан қалпына келу арасындағы уақытқа байланысты. Бұлшық еттің жұмысын жақсарту мақсатында көбінесе бұлшық еттің толық тынықпаған жағдайында оған қайтадан жүктеме беріп, шашау жағдайында жұмыс жасатады.

Бұлшық еттің аэробты және анаэробты (оттегімен және оттегісіз) жағдайда жұмыс жасау қабілетін арттыру адам шыдамдылығын жақсартуға көмектеседі.

Аэробты (оттекті) әдістемені қолдану кезінде жаттығуды үздіксіз қайталат орындау, бөліп орындау және аралас орындау әдістемесін қолданады. Осылай ету дене бұлшық етінің көп түрінің жұмысқа араласуын қмтамассыз етеді. Екінші бір әдістемеде орындалатын жүктеме мөлшерін көбейте отырып, орындау жиілігін қалыпты өзгеріссіз қалдырады.

Анаэробты (оттегісіз) орындау әдістемесінің біріші түрінде жаттығуы орындау жиілігі мен жылдамдығын ең жоғары деңгейге көтеріп, дененің тынығу жағдайына мүмкіндік берілмейді. Екінші түрінде жаттығуды статикалық қалыпта үлкен күш түсіру арқылы орындаса, онда тыныс алу мүмкіндігі азаяды да, дене оттегін аз қабылдау жағдайында жұмыс істейді.

Шыдамдылықты қажет ететін жаттығуларды жиі қайталау адамның төзімділігін арттырады. Жаттығу жүктемесін (статикалық) қозғалыссыз қалыпта орындату немесе (динамикалық) дене мүшелерінің қозғалуы арқылы орындату эстемелерін алма-кезек пайдаланып, бір топ бұлшық ет жұмысын немесе бұлшық еттің бір түріне ғана арнайы бағытталған түрде әсер етіп жаттықтыруға болады.

Адамның жүйке жүйесі жұмысын, жаттығу жүктемелерін арттыра беру арқылы шыдамдылық пен төзімділікке баулуға болады.

Жүйке жүйесінің шаршауына әсер ететін жағдайлар:

а) Мимен ойлау арқылы көп жұмыс істеу.

ә) Сезгіш — тітіркендіргіш жүйелердің (сенсорлық) көру, есту т.б. қарқынды жұмыс істеуі

б) Адамның күшті эмоциялық қалыпқа түсуі.

в) Денеге көп күш жүктемесінің түсуі.

Жоғарыда көрсетілген адам жүйкесінің шаршауына әкеліп соқтыратын жағдайлар түрлері спорттық күресте жиі кездесіп отырады. Алдағы болатын жарысты ойлау, әрбір белдесуге талдау жасау, оған іштей дайындалу, қолданылатын әдіс-тәсіл жүйесін құру балуанның жүйке жүйесінің жылдам шаршауына әкеп соқтырады. Осындай шаршау түрлерін балуанға берілген демалыс уақыты мен ұйқыны дұрыс ұйымдастыру арқылы жеңілдетіледі. Балуанның жарысты көріп отыруы оған үлкен эмоциялық күш түсіреді, сөйтіп ол жүйкесінің және дене-күшінің шаршауына ұласады. Осындай шаршаулар әсері балуанның жарыс үстінде төзімділік (шыдамдылық) қасиеттерінің төмендеуіне соқтырады. Жаттығу сабақтары кезінде балуанға өзінің шамасынан тыс немесе ойлап шешуді қажет ететін әдіс-тәсілдерді көптеп беру оның жүйке жұмысының тез шаршауына, кейде жаттығу жұмыстары нәтижесінің төмендеуіне әсер етеді.

Сенсорлық сезгіштік жүйеге жарық, дыбыс, ауаның температурасы, иіс т.б. жағдайлар әсер етеді. Осы әсерлердің күші неғұрлым көп және жоғары болса адам тез шаршайды. Сондықтан жаттығу үстінде әрбір сезгіштік жүзеге әсер еткші тітіркендіргіш күштерді реттеп отыру қажет. Сенсорлық әсердің салдарынан шаршау байқалса жаттығуды ойын түріне қарай ауыстырып жеңілдеткен нәтижелі болады.

Жаттығу және жарыс кезеңінде тамақтану тәртідін қатаң сақтаған жөн. Тамақ құрамында адам ағзасына қажетті заттардың барлық түрлерінің ара-қатынастары сақталуы адамға жұмсаған күш қуатының қайта қалпына келуіне көмектеседі. Жарақат алудан және аурудан сақтанудың барлық тәртіптерін орындауға тырысу қажет, олай болмаған жағдайда, сәл ауру адамның төзімділік қабілетінің азаюына ықпал етеді.

 

Қорытынды

 

Дипломдық жұмыста жалпы жасалған зерттеу жұмыстары самбо күресінің шығу тарихы, оның әр кезеңдегі даму сатылары, сол сатылардығы өткізілген оқу-жаттығулардың өткізу әдістемелері қарастырылды. Самбо күресінің әрбір даму сатыларында спортшы ағзаларының оқу-жаттығу жүйесіне бейімделуі әртүрлі жағдайларда болғаны байқалады.

Осы бағытта жүргізілген зерттеу нәтижелері келесідей ғылыми қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді:

Біріншіден, самбо күресі спорт түріне жататындықтан ол адам ағзасының дене сапаларының жылдамдығын, ептілігін, төзімділігін, күш және иілгіштік қасиеттерінің жетілуіне септігін тигізіп келеді. Жаттығу барысында спортшы үлкен жүктеме алатын, оның септігі функционалдық мүмкіншілігінің өсуіне, ерік-жігер сапаларын тәрбиелеуге ықпал жасайды.

Екіншіден, спорттық күрестің тактикасы-қарсыласының техникалық, дене-күш жігерлік ерекшеліктерін есепке алып, бар мүмкіншіліктерін шебеп пайдалануға мүмкіншілік береді.

Үшіншіден, жаттықтырушылар мен спортшылардың іскерлік қызметі арқасында спорттық күрес тактикасы үздіксіз дамып және байытылып келеді.

Төртіншіден, тактикалық шеберлерін техникалық, дене-күш және жігерлік дайындықпен тығыз байланысты. Балуанның техникалық шеберлігі жоғары және әртүрлі бейнелі болса ол өзінің сүйікті әдістерін орындауға бейімді, шабуылдау үшін жайдарлы сәтті іріктеуге жеңіл және оның шығармашылық мүмкіншілігі кең және тактикасы әртүрлі болады.

Бесіншіден, балуанның тактикалық мүмкіншілігі көбінесе оның дене — күш қабілеттілігімен анықталады. Жылдамдықты, күшті, ептілікті, шыдамдылықты, дамытудың жоғарғы деңгейі-осының барлығы спортшыға әрдайым жеңіске жетуге пайдалы жолдарын қарастырады. Кімнің ептілігі және жылдамдығы жақсы дамыса, күресті тұрақты шиеленістіретін, қарсыласын жиі шабуылдауға, сериялық техника және тактикалық әрекеттерден тұратын, кеңінен бақылаумен пайдалануға мүмкіншілігі болады. Алтыншыдан, балуанның тактикалық мүмкіншілігі техникалық және дене-күш дайындығымен бірге және психологиялық дайындығы әсер етеді. Қорықпайтын және белсенді балуанды толық және тактикалық ойлардыд түпнүхқасы, қарсыласына өзінің белдесу жағдайын байланыстыру қабілетімен ажыратылады. Байыптылық, ұстамдылық, қайсарлық, өзін-өзі ұстамдылығы және басқа жігерлік қасиеттері балуанды белдесудің өткір сәттерде өзін табу амалы болады. Тактикалық ойлаудың маңызды ерекшелігі алдын-ала көру болады. Алдын-ала көру — яғни оймен алды болжау, жалпы жарыстың және белдесудің нәтижесі неден тәуелді болатынын көз алдына келтіру.

Жүргізілген зерттеу нәтижесінде өткізілген оқу-жаттығудың қай саласын алсақ та, ол дене-күш, техникалық, тактикалық, функционалдық көңіл күйінің жылдам жылдам ауысуына және нервтің жылдам шаршауына әкеледі. Осыны есептей отырып, оқытушы сабақты жоғары деңгейде өткізуге, қатысушылардың қызметін жиі өзгертуге талпыну қажет.

16-18 жастағы жасөспірімдердің бөлімдердің әрі қарай қызметінің дамуы жалғасады. Бұл жаста олар сабырлылық бірқалыпты бола бастайды. Алға қойған мақсатын біліп, олар жеке жетілдіруге талпынады, жолдастық сеіімі көріне бастайды, бір-біріне көмектесуі және өзінің білімін кейін қалушыларға береді. Бұл олармен оқу-тәрбие жұмысын өткізуін жеңілдетеді. Жоғарғы жастағы жасөспірімдер өзінің дамуымен ересектерге жақын. Сонымен, жасөспірімдер өзінің даму процесінде өзіне тән ересектерге ерекшеліктері өзідерінде бар. Сондықтан да олармен сабақ өткізгенде біліп және осы ерекшеліктерді есептеу қажет. Жаттықтырушыларға жас ерекшеліктерін есептеу балуандарды тек жақсы дайындауда емес, әрі және организмін паталогиялық өзгерістерінен қашады. Бұл және сауықтырғыш бағытына жетеді, бұл дене тәрбиесінің негізгі мақсаты болады және психологиялық дайындықты дамыту сабағы болып топтап өткізу әдісімен, жекелей дәріс берудің тиімділігі өте маңызды. Әрине тактикалық әдісті үйрету және жетілдіру сабағында және спортшыға жеткілікті түрде сабақ өткізу мүмкін емес.

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Алътшуллер Г.С., Верткин И.М. Как стать гением: жизненная стратегия творческой личности. -Мн.: Беларусь, 1994. -479 с.
2. Балабанов И.Т., Степанов В.Н. Бюджетная система Российской федерации. -СПб.: СПбТЭИ, 1995. -С.10-15.
3. Барчуков И.С., Пенькоеский Е.А. Теоретические и практические основы физического обучения и воспитания студентов: Учебник / Под общ. ред. И.С.Барчукова. -М: МГУК, 1996. -288 с.
4. Бачаев Б.Ц. Педагогический кбнтроль и инструментальный контроль при обучении броскам в спортивной борьбе: Метод. разработки. -Л.: ГДОИФК, 1983. -22 с.
5. Бачаев Б.Ц. Повышение технического мастерства борцов на основе совершенствования методов педагогического контроля: Автореф. дис. … канд. пед. наук. -Л., 1986. -22 с.
6. Белов В. С Строки из истории греко-римской борьбы. Новосибирск — Заринск: Издво «Алтан-кокс», 1999. -70 с.
7. Богачева О. Государственное финансирование сферы культуры и искусства // Вопросы экономики, 1996. -№ 10.
8. Бодалев A.A. Вершина в развитии взрослого человека: характеристика и условия достижения. -М.: Флинта: Наука, 1998. -168 с.
9. Бойко В. В. Целенаправленное развитие двигательных способностей человека. -М.: ФиС, 1987. -144 с.
10. Болдин Н.И. Контроль иңдивидуальных особенностей выполнения технических действий борцов Сб. Совершенствова-ние научных основ физического воспитания и спорта. -Л.:, 1978. -С. 143-144.
11. Булкин В.А. Средства и методы педагогического комплексного контроля/Педагогический контроль в системе подготовки спортсменов. Л., 1985. -С. 9-16.
12. Верхошанский Ю.В. Основы специальной физической подготовки спортсменов. -М.: ФиС, 1988. -227 с.
13. Верхошанский Ю.В. Программирование и организация тренировочного процесса. -М.: ФиС, 1985. -176 с.
14. Виноградов Г.П. Теория спортивной тренировки: Учебное пособие. -СПб.: СПбГАФК, 1999. -105 с.
15. Войцеховский С.М. Книга тренера. -М.: ФиС, 1971. -312 с.
16. Гамезо М.В., Герасимова В.С., Горелова Г.Г., Орлова Л.М. Возрастная психология: личность от молодости до старости: Учебное пособие. -М.: Ноосфера, 1999. -272 с.
17. Годик И.А. Контроль тренировочных и соревновательных нагрузок. — М: ФиС, 1980. — 136 с.
18. Горбунов Г.Д. Психопедагогика спорта. -М.: ФиС, 1986. -С.53-97.
19. Гордин В.Э., Хорин Л.В., Хайкин М.М. Экономика общественного и неприбыльного сектора. СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1998. -С. 25-38.
20. Граевская Н.Д. Медицинские средства восстановления спортивной работоспособности. — М.: МОГИФК, 1983. -106 с.
21. Григорьев В.И., Семенов А.Г., Замятин Ю.П. Греко-римская борьба в физической культуре студентов (Теоретико-методические аспекты физического воспитания студентов нефизкультурных вузов). -СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1996. -312 с.
22. Гуков Л.К. Пособие по классической борьбе. — Мн.: Высшая школа, 1983. -234 с.

23.Дахновский В.С., Лещенко С.С. Подготовка борцов высокого класса. — Киев: Здоровье, 1989. -192 с.

24. Деркач А.А., Исаев А.А. Педагогическое мастерство тренера. — М.:ФиС, 1981. -374 с.
25. Замятин Ю.П. Судейство соревнований по спортивной борьбе: Лекция. -Л.:ГДОИФК, 1979. -33 с.
26. Зациорский В.М. Спортивная метрология: Учебник для ИФК. -М.: ФС, 1982. -С.104-126.
27. Иванов В.В. Комплексный контроль в подготовке спортсменов. -М.: ФиС, 1987. -256 с.
28. Игуменов В.М., Подливаев Б.А. Спортивная борьба. -М.: Просвещение, 1993. -238 с.
29. Илъин Е.П. Психофизиология физического воспитания. -М.: Просвещение, 1980. -199 с.
30. Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. -Ростор-на-Дону: Феникс, 1996. -512 с.
31. Кожарский В.П., Сорокин Н.Н. Техника классической борьбы. -М.: ФиС, 1973. -271 с.
32. Кретти Брайент Д. Психология в современном спорте. — М.: ФиС, 1978. -224 с.
33. Курамшин Ю.Ф. Высшие спортивные достижения как объект системного анализа. -СПб.: ГАФК, 1996. -156 с.
34. Курников С.Н. Профессиональная подготовка тренеров по спортивной борьбе // Спорт, молодежь, воспитание. -Мн., 1985. -С.76-71.
35. Григорьев В.И., Семенов А.Г. Организация соревнований по греко-римской борьбе в вузе: Учебно-методическое пособие. — СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1994. -38 с.
36. Лоренс P.K. Тренировка борцов и планирование учебно-тренировочной работы: Ежегодник // Спортивная борьба. -М., 1971. -С.146-150.
37. Манолаки В.Г. Методика подготовки дзюдоисток различной квалификации. -СПб.: Изд-во СПбУ, 1993. -180 с.

38.Матвеев Л.П. Общая теория спорта. -М.: 5-й филиал Воениз дата, 1997. -304 с.

39. Медведь А.В., Кочурко Е.И. Совершенствование подготовки мастеров спортивной борьбы. — Мн.: Полымя, 1985. -144 с.
40. Международные правила соревнований по греко-римской и водьной борьбе. -М., 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002.
41. Миндиашвили Д.Г., Завьялов A.H. Учебник тренера по борьбе. -Красноярск: Изд-во КПГУ, 1995. -213 с.
42. Мягченков Н.И. Классическая и вольная борьба: Справочник. -М.: ФгС, 1984. -240 с.
43. Нелюбин В.В. Эволюционные преобразования в спортивной борьбе: Учебное пособие. Часть 1. -Новосибирск.
44. Нестеров А.А., Левицкий А.Г. Индивидуализация физической подготовки дзюдоистов высшей квалификации: Монография / СПбГАФК, 1999. -95 с.
45. Новиков A.A., Ленц A.H. Перспективное плпнирование спортивной тренировки борцов. -М., 1960.
46. Орлов Ю.М. Восхождение к индивидуальности: Кн. Для учителя. -М.: Просвещение, 1991. -287 с.
47. Палецкий Д.Ф., Михеев П.И., Замятин Ю.П. Комплексный педагогический контроль и самоконтроль в управлении подготовкой юных борцов. — Брянск, 1993. — 38 с.
48. Пилоян P.A. Узловые вопросы многолетней подготовки борцов: Методическое пособие. -М.: МОГИФК, 1988. -28 с.
49. Петрунев А.А., Вишневский В.А. и др. Подготовка квалифицированных борцов классического стиля. -Красноярск: Изд-во Красноярского университета, 1988. -200 с.
50. Платонов В.Н. Адаптация в спорте. -Киев: Здоровья, 1988. -216 с.
51. Платонов В.Н. Современная спортивная тренировка. -Киев: Здоровье, 1980. -284 с.
52. Пойманов В.П. Рационализация сопряженной тренировки технико-физической направленности борцов высокой квалификации: Автореф. дисс. … к.п.н. — Л., 1982. -20 с.
53. Прохорова М.В., Семенов А.Г., Посошков И.Д. Воспитательный потенциал греко-римской борьбы: Учебное пособие. -СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1998. -249 с.
54. Прохорова М.В., Семенов А.Г., Посошков Н.Д. Греко-римская борьба в спортивном движении студенческой молодежи: Учебно-методическое пособие. -СПб.: Изд-во СПбГУЭФ. 1997. -147 с.
55. Прохорова М.В., Семенов А.Г., Посошков Н.Д. Спортивная борьба: достижения, проблемы, перспективы: Учебное пособие. — СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1999. -293 с.
56. Семенов А.Г., Давидян Г.А., Посошков И.Д. Греко-римская борьба Ленинграде — Санкт-Петербурге. 1989-1995 гг.: Справочник. -СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1996. -198 с.
57. Семенов А.Г., Посошков И.Д., Максимов А.В. Сборная России, СССР, СНГ по греко-римской борьбе на олимпийских играх: Учебно-методическое пособие. -СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1997. -66 с.
58. Спортивная борьба / Под ред. А.Н. Купцова. -М.: ФиС, 1976. -424 с.
59. Спортивная борьба: Учебник для институтов физической культуры. Под ред. А. П. Купцова. Главы III-IV. -М.: ФиС, 1978. -С.56-135.
60. Спортивная борьба: Учебник для ИФК / Под ред. А.П.Купцова. Глава VIII. -М: ФиС, 1978. -С.251-256.
61. Станков А.Г. и др. Индивидуализация подготовки борцов. -М.: ФиС, 1984. -240 с.
62. Тараканов Б.Н. Оценка технико-тактического мастерства: Учебное пособие. -Л.: ГДОИФК, 1989. -24 с.
63. Тараканов Б.И. Педагогический контроль за физической подготовленностью борцов: Метод. пособие. -Л.: ГДОИФК, 1988. -25 с.
64. Тараканов Б.И. Педагогические основы управления подготовкой борцов: Монография / СПбГАФК. СПб., 2000. -162 с.
65. Туманян Г.С. Спортивная борьба. -М.: ФиС, 1985. -142 с.
66. Управление социальной сферой / Под ред. В.Э.Гордина: Учебник. -СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1998. -289 с.
67. Галковский Н.М., Катулин А.З., Чионон Н.Г. Борьба классическая и вольная. М, ФиС, 1952 г.
68. Гончаров Г.В., Сорокин Н.Н. Борьба. М., ФиС, 1940 г.
69. Гомер., Иллиада. Пер. Н.М. Минского -М, 1935 г. с. 330.
70. Крутьковский В.К. Спортивная борьба. Справочник. -М, ФиС, 1955г.
71. Кун Л. Всеобщая история физической культуры и спорт. -М, ФиС, 1982г.
72. Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции. -М, 1957 г.
73. Мягченков Н.И. Классическая и вольная борьба. Справочник. -М, ФиС, 1984 г.
74. Туманян Г.С. Спортнвная борьба. -1985 г.
75. Купцов А.П. Спортивная борьба. -1978 г.
76. Байдосов Қ. Қазақша күрес. — 1987 ж.
77. Кобланов Ж.Н. Спортты күрес әдістемесінің негіздері. -1992 ж.
78. Чесноков Б.М. Спортивная борьба. Справочник. -М: ФиС, 1954 г.
79. Гуков Л.К. Пособие по классической борьбе. Минск, 1983 г.
80. Ленц А.Н. Спортивная борьба. М, ФиС, 1964 г.