Психологиялық эксперимент сипаттамасы
Бір тәуелсіз айнымалыларға арналған жоспарлар.
«Шынайы» тәжірибелік зерттеу жоспары басқалардан мынадай маңызды белгілері бойынша ажыратылады (ерекшеленеді).
1) Эквивалентті топтарды құрудың стратегиясының бірін қолданумен, көбінесе- рандомизацияны;
2) Тәжірибелік және ең кемі , бір бақылау тобының болуымен ;
3) Тәжірибені тестілеумен аяқтау және тәжәрибелік әсер алған топ(Х1) мінез-құлқын әсер етуді топпен (Х0) салыстырумен жоспардың классикалық варманты 2 тәуелсіз топқа арналған жоспар б.т. Психологияда тәжірибені жоспарлау ХХ1 ғасыр алғашқы он жылдығынан бастап қолданыла бастады.
Бұл жоспардың негізгі үш түрі бар. Оларды суреттеу кезінде Кэмпбел ұсынған символизацияны қолданамыз.
5.1- таблица.
|
1. Эксперименттік топ |
R Х О1 |
|
2. Бақылау тобы |
R О2 |
Бұл жерде R- рандомизация, Х- әсер ету, О1- бірінші топты тестілеу, О2- екінші топты тестілеу.
1) әсер етуден кейін тестілеген екі рандомизацияланан екі топқа арналған жрспар. Оның авторы – әйгілі биолог және статистик Р.А.Фишер. Жоспар құрылысы 5.1. таблицада көрсетілген.
Эксперименттік және бақылау топтарының теңдігі бұл жоспарды қолданудың мүлде қажетті шарты болып табылады. Көбінесе топтың эксперименттілігіне қол жеткізу үшін рандализация процедурасын қолданады. Бұл жоспарды зерттеушілерге алдын-ала тестілеу өткізуге мүмкіндік пен қажеттілік жоқ болған кезде қолдануға кеңес беріледі. Егер рандонизация сапалы өткізілсе, онда бұл жоспар ең жақсы б.т , артеларактың көзінің басым көпшілігін бақылауға мүмкіндік береді, одан басқа, ол үшін дисперсиялық талдаудың әртүрлі варианттары қолданылған.
Рандомизация немесе топтарды теңестірудің басқа процедураларын өткізгеннен кейін эксперименттік әсер ету жүзеге асырылады. Қарапайым вариантта бар болғаны екі ғана тәуелсіз айнымалының градациясы қолданылады: әсер ету бар, әсер ету жоқ.
Егер әсер етудің 1 деңгейін қолданбау керек болса, онда бірнеше эксперименттік және бір бақылау топпен жоспарлар қолданылады (әсер ету деңгейінің саны бойынша).
Егер қосымша айнымалылардың біреуінің әсер етуін бақылау қажет болса, онда 2 бақылаутоптары мен 1 тәжірибеліе топпен жоспар қолданылады. Мәліметтерді өңдеу математикалық статистика үшін дәстүрлі бағалауды қолдануға алып кееді. Өңдеу интервалды шкаламен өткізілетін кездегі жағдайды қарастырайық. Топтың орташа көрсеткіштігін айырмашылығые бағалау үшін Стьюденттің t-критериін қолданады. Эксперименттік және бақылау топтары аралығындағы өлшенетін параметірінің түрленуіндегі айырмашылығын бақылау F-критериінің көмегімен өткізіледі. Сәйкес продцедуралар психологтарға арналған математикалық статистика оқулықтарда нақтырақ қарастырылған.
Жоспарды тестілеуден 2 рандомизацияланған топ үшін қолдану әсер етуден кейін ішкі валиттілік елестің негізгі деректерін бақылауға мүмкіндік береді. (оларға Кэмпбел анықтама бергендей). Алдын-ала тестілеу қаншалықты болмағаны мен, тестілеу процедурасының өзара әрекет эффектісі және эксперименттік әсер ету мазмұны мен тестілеу эффектісінің өзі болмайды. Жоспар топ құрамының әсер етуін, стихиялық болдырмау, фонның әсері және табиғи даму, топ құрамының басқа факторлармен өзара әсерін бақылауға мүмкіндік береді, сол сияқты регресия эффектісін рандомизация есебінен болдырмауға және эксперименттік пен бақылау топтардың мәліметін салыстыруға мүмкіндік береді. Бірақ педогогикалық және әлеуметтік-психологиялық эксперименттің басым көпшілігін өткізу кезінде тәуелді айнымалының соңғы деңгейін қатаң бақылау керек. Рандолизация- мүмкін болатын ішкі ең үздік процедурасы, бірақ ол таңдаудың дұрыстығына мүлде кепілдік бермейді. Рандолизация нәтижелеріне күдік туғанда, алдын-ала тестілеумен жоспар қолданылады.
2) Алдын-ала және қорытынды тестілеумен рандолизациаланған екі топқа арналған жоспар. Бұл жоспардың құрылымын қарастырайық.(5.2.таблады).
|
1. Эксперименттік топ |
R O1 X O2 |
|
2. Бақылау тобы |
R O3 O4 |
Алдын-ала тестіленген жоспар психологтарда(танымалдықпен) кеңінен қолданылады. Биологтар рандолизация процедурасына көбірек сенеді. Психолог, әрбір адамның өзіндік сипаты бар және басқалардан айырмашылығы бар екендігін өте жақсы біледі және бұл айырмашылықтарды саналы түрде, рандолизацияның механикалық процедурасына сенбестен, ұстауға тырысады. Бірақ психологиялық зерттеулердің басым көпшілік болжамын, әсіресе даму психологиясы саласында (қалыптастырушы эксреимент) , сыртқы фактор әсерімен жеке тұлғаның белгілі бір өзгерісінің болжамы болады. Сондықтан «ест-әсер ету ренест» жоспары рандомизацияны және бақылау тобын қолданумен өте кең тараған.
Топтарды теңестіру продцедурасы болмаған кезде бұл жоспар квазиэкспериментальдыға қайта құрылады.
Прадцедураның сыртқы валиттілігін бұзатын артефактовтың басты дерегі(қайнар көзі)- тестілеудің эксперименттік әсер етумен өзара әрекеті. Мысалы, білім деңгейін бедгілі бір пән бойынша, материалды меңгеру бойынша эксперимент өткізу алдына тестілеу, білім нәтижесін актуальдандыруға және есте сақтаудың өнімділігін жалпы көтеруге алып келуі мүмкін. Бұған мнемоникалық қабілеттерді актуальдандыру есебінен және есте сақтауға жағдай жасау есебінен қол жеткізіледі.
Бірақ бұл жоспардың көмегімен басқа сыртқы айнымалыларды бақылауға болады. «Тарих» (Фон) факторы бақыланады, себебі, бірінші және екінші тестілеу аралығында екі топта бірдей «фондық» әсер етуге кездеседі. Сонымен бірге Кэмпбелл «ішкі топтың оқиғаны» бақылаудың қажеттілігін, сол сияқты тестілеудің екі топқа да бір уақытта болмау эффектісін атап өтеді. (Шын мәнінде) Іс жүзінде тест пен ретестті бір уақытта өткізу мүмкін емес.
Жоспар квазиэкспериментальдыға айналады, Мысалы:
R O1 X O2
R O3 O4
Әдетте тестілеудің бір уақытта болмауын бақылаудан екі топта бір мезгілде тест өткізуші 2 тәжірибеші жүзеге асырады. Тиімдісі рандомизацияның тестілеу тәртібі продцедурасы есептеледі. Эксперименттік және бақылау топтың мүшелерін тестілеу кездейсоқ тәртіппен жүргізіледі. Эксперименттік әсер етуді – көрсету(ұсыну)- көрсетпеумен де дәл солай жасалады. Мұндай продцедура экспериментальды және бақылау іріктеудегі зерттеушілер санының айтарлықтай көп болуын талап етеді. (әрқайсысында 30-35 адамнан кем емес)
5.3. таблица. 5.4. таблица.
|
Топ |
Деңгейі |
|
|
Экспер имент |
1 |
2 |
|
01 |
02 |
|
|
Бақылау |
0n+1 |
04 |
|
топ |
тест |
|
|
1 |
2 |
|
|
1 |
01 |
02 |
|
2 |
03 |
04 |
Табиғи даму және тестілеу эфектісі, олардың эксперименттік және бақылау топтарында бірдей көрінулері есебінен бақыланады, ал топ құрамы мен регрессия құрамының эффектілері рандомизация процедурасының көмегімен бақыланады.
«Тест- әсер ету- ретест» жоспарын қолдану нәтижелері таблицада көрсетілген.
Мәліметтерді өңдеу кезінде әдетте t және F параметрлік өлшемдері (критериі) қолданылады (интервалды шкаладағы мәліметтер үшін) . Үш мәні есептеледі: салыстыру 1) 01 және 02; 2) 03 және 04; 3) 02 және 04. Тәуелді айнымалының тәуелсіз айнымалыға маңызды әсері туралы болжамды мынадай жағдайда қабылдауға болады, егер екі шпрт орындалса: а) 01 және 02 арадағы айырмашылықтар маңызды болса, ал 03 және 04 арадағы айырмалар маңызды болмаса және б) 02 мен 04 арадағы айырмамаңызды болса. Абсолюттік мәндерді салыстыру емес, бірнші тестілеуден екінші тестілеуге көрсеткіштің өсу көлемін салыстыру анағұрлым ыңғайлырақ.
Айырманың маңыздылық жағында тәуелсіз айнымалының тәуелді айнымалыға әсері туралы эксперименттік болжамы қабылданды.
Сол сияқты Фишердің ковариациялық анализін қолдану ұсынылады. Мұндайда алдын-ала тестілеудің көрсеткіштері қосымша айнымалы ретінде алынады, ал зерттеушілер алдын ала тестілеу көрсетеіштеріне тәуелді топтарға бөлінеді. Осымен мәліметтерді MANOVA әдісі бойынша өңдеуге арналған келесі таблица арналады (5.4. таблица)
«Тест-әсер ету- ретест» жоспарын қолдану эксперименттің ішкі валиттілігін бұзатын «жанама» айнымалының әсерін бақылауға мүмкіндік береді.
Сыртқы валиттілік мәліметтерді шынайы жағдайға өткізу мүмкіндігімен байланысты. Эксперименттік жағдайды шынайы жағдайдан ажырататын басты кезең, алдын ала тестілеуді енгізу болып табылады. Біз жоғарыда атап өткендей,»тест-әсер ету-ретест» жоспары тестілеумен эксперименттік әсер етудің өзара әрекет эффектісін бақылауға мүмкіндік бермейді.
Сыртқы валиттілікті бақылау үшін Р.Л. Соломонның 1949ж ұсынған жоспары қолданылады.
3) Соломонның жоспары тәжірибені 4топқа өткізу кезінде қолданылады:
1.Эксперимент 1: R 01 X 02
- Бақылау 1: R 03 04
- Эксперимент 2: R X 05
- Бақылау 2: R 06
Жоспарға екі эксперименттік және бақылау топтарын зерттеу кіреді және мәні бойынша мультитотық б.т. (2х2 түрлі) , бірақ баяндауға ыңғайлы болу үшін ол осы тарауда қарастырылады.
Соломон жоспары бұрын қарастырылған екі жоспардың (алдын ала тестілеу жүргізілмеген кездегі) , біріктірілуі деп түсіндіріледі. Бірінші бөлімнің көмегімен бірінші тестілеу мен эксперименттік әсер етудің эффектісін бақылауға болады. Соломон өз жоспарының көмегңмен 4түрлі тәсілмен эксперименттік әсер ету эффектісін көрсетеді: мыналарды салыстыру кезінде: 1) 02-01; 2) 02-04; 3(05-06 және 4) 05-03.
Егер 06-ны 01 және 03 –пен салыстырса, онда эффектінің табиғи дамуымен «тарихтың» (фондық әсер етудің) тәуелді айнымалыға бірлесіп әсер етуін анықтауға болады.
Кэмпбелл Соломон ұсынған, мәліметтерді өңдеу схемасын сынай отырып, алдын-ала тестілеуге көңіл бөлмеуін және мәліметтерді дисперсиялық анализді қолдануға жарамды 2х2 схемасына келтіруді ұсынады (5.5. табл).
5.5. таблица.
|
Алдын ала тестілеу |
Әсер ету |
|
|
Иә |
Жоқ |
|
|
Бар |
02 |
04 |
|
Жоқ |
05 |
06 |
Ақыры кейбір жағдайда тәуелсіз айнымалының тәуелді айнымалыға уақыьпен әсер ету эффектісін тексеру қажет: мысалы, оқытудың жаңа әдісі материалды ұзақ уақыт бойы есте сақтауға алып келеді ме, соны анықтау.
Бұл мақсат үшін мынадай жоспар қолданылады:
- Эксперимент 1: R 01 X 02
- Бақылау 1: R 03 04
- Эксперимент 2: R 05 X 06
- Бақылау 2: R 07 08 .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- Бабаев С.Б., Оңалбек Н.И. Жалпы педагогика. – Алматы: Заң мектебі, 2005
- Аймауытұлы. Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995.
- Аймауытұлы .Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995.-325б.
- Қоңыратбаева Т.Ә. Халық педогогикасы және оны оқу – тәрбие ісіне ендіру жолдары. Пед. ғыл. канд. дисс.автореф.-Алматы,1993.-29 б.
- Елікбаев Н. Қазақ ұлтының психологиясы. – Қарағанды,2000.
- Бабаев С.Б., Оңалбек Н.И.Жалпы педогогика.-Алматы:Заң мектебі,2005.
