Ақиқаттан адасудың азабы
Шыңғыс Айтматовтың: “Адам тұлға ретінде трагедиялық қобалжулар арқылы ашылады” — деп айтқаны бар. Шындығында, өмір тану мен адам тану дегеніміз – осы екеуінің трагедиялық кезеңдерге неге тап бола беретіндігінің сырын ашу.
Алдан Смайылдың “Фолиант” баспасынан жарық көрген “Тамұқтан келген адам” романының басты құндылығы да осында. Жазушы аталған шығармасында адам трагедиясының ең бір үрейлі кезеңі — өткен ғасырдың отызыншы жылдардағы сұрапылын таңдап алған. Дәл осы шақ – репрессия мен геноцид, тұтас халықтарды ессіз идеологияның көзсіз құлына айналдыру, ұлттық тамырдан үзілу қатеріне алаңдамайтын санасыздық, шектен шыққан қаталдық, жойқын қырғындар адам жаратылысының құпияларына бойлауға шақырып тұрғандай. Романның көп қырлы философиялық астарларынан сауып айтсақ, аталған тұста “Өмір де, өлім де жасанды еді. Одан кейінгі өмірлер мен өлімдердің табиғи бола аларына ешкім кепілдік бере алмайтын. Өйткені, кеше жер басқандар мен бүгінде жер басып жүргендер құдай сыйлаған өмірді екіжүздендіріп әуре. Ал дәуірлер бойында көз жұмғандардың ішінде ақ өліммен өлгендер мен адам қолынан о дүниелік болғандардың қайсысы көп екендігін ойласаң, сірә соңғылары шығар деп шошисың”.
Сырт қарағанда тосын ойлар секілденер, алайда адамзаттың өткені мен қазіргі күндерінің трагедияларына үңілсең, дәл осылай бас қатырарың анық. Өркениеттің көгіне көтерілдік деген бүгінгі заманда да адам тіршілігінде мәз боларлық не бар? Сол баяғы атыс-шабыс, сол баяғы үрей, алдау мен сату, қатыгездік, эфирлерден күн сайын еститінің жарылыстар мен қақтығыстар.
Сонда мына жалған адам мен адамды неге шабыстыра береді? Бұған роман кейіпкерлерінің пайымы әркелкі.
“Ғұмыр бойы қарасы өшкір өшпенділіктің құлы болдым ғой, — деп күңіренеді елге шыққан жазалаушы жасақтың қаныпезер басшысы. — Ол мені қатыгездендіріп алып өмірі барларға қайрап салды да отырды”.
Көзін тырнап ашқаннан осылай, әуелі өмірге өлекселеніп келген өзіне, содан соң айуанданып кеткен анасына өшікті, удай мас болып құлап жатқанда талай рет үнін өшіре салғысы келген. Ессізденіп алып ойына келгенін істейтін сұмырай өз ажалынан өлсе, оған тек мұның біржола қорқаулана қоймағандығы кінәлі еді.
Кейін көзіне көрінгеннің бәріне өшігетін болды, олардың өзі секілді бұралқы иттей бұратылып жүрмегендігі үшін, күңіренбей күлгені үшін, жетімсіремей жетіскені үшін…
“Қарғыс айтып қыңсылап жүргендер өшін ала алмай өлекселенгендер ғой, олар қашан да өкініп өледі. Өші кетіп өшкендердің күйзелісінен сақтасын. Өзегі өртеніп тұрса да өшіге білмейтіндер баяғыда өліп біткендер, — деп тістенеді ол. – Мұңсызбын деп жүргендердің бәрі өздерінен өш ала алмайтынын сезеді. Қайғылының бәрі алынбаған өшінің соңында ғұмыр бойы салпақтайды. Өмір өшіктіру мен өш алудан тұратынын ұқпағандар өшін қуғандарды қайдан түсінсін. Тәңірдің өзі бұларды тозақтан бетер жұмыр жерге өмірден өш алу үшін жамыратып жіберген жоқ па?!”
Әкесіз, некесіз, бетімен кеткен шешенің арсыз өмірін толарсақтан кешіп өскен, өзі де хайуанданып алған жендеттің түйіні осындай. Ол қырда күні-түні қырғын салғанда, қолына қару ұстатқан ессіз идеология үшін емес, бұған қарағанда түтіні түзулерден өш алумен болады. Дүниеге ала-құлалығы үшін жауығады. Ал жалған дүниеде теңдік болған емес, болмайды да. Өшпенділік пен өш алу мәңгілік.
Ел ату мен асудан, аштықтан көз алдында қоғадай жапырылып жатқанда, адам атаулының бір-біріне деген тұрпайы қатыгездігі қаладағы аз ғана ұлт зиялыларының бірі – Арыстанды да қарадай қажытады.
“Жұрт неге қан кешіп жүріп ұрандайды? – деп тұйыққа тіреледі ол. – Адамзат осылай кезең-кезең қан ұрттап тұрмаса, талай-талай у құстырған қаншелек тарихтың қыбы қанбай ма? – Есі барды — есінен, мейірімі барды – мейірімінен, ары барды – арынан қас қағымда жұрдай қылған нендей құдірет?
…..Өлгеннің ойы жұмбақ, өлмегеннің көңілі көмулі.
Жалғандыққа жау серік – жалғандығын жасыруға. Қарауылда қалтыраған жұрт жау іздеп әлек. Жаусыраған күндер қансырап қағынады.
Ойлай алғанның бәрі дұшпан. Ойсыз заманға ой не керек. Ары барлар арам қатқан. Қан тілемегендер шетінен қауқарсыз”.
— Иә, — дейсің, — адамзаттың өз ішінде жойқындана қақтығысып тұруы болмай қоймайтын тарихи құбылыс болып жүрмесін. Әйтпесе, адамның ақыл-ойы, өресі мен мәдениеті қару атаулыны лақтырып тастап, айқара құшақ айқастыруға жетерлік деңгейде ғой. Бірақ өмірдегі ақиқат әлі күнге соғыстар мен айқастардың өтінде қалтырауда. Жұмыр жердің жүрегі үшінші мыңжылдықта да жұлым-жұлым.
Бәлкім, жауығуға Арыстан жобалағандай өмірлік ақиқатты жасанды ақиқатқа айналдырудан жалықпаған идеологиялар себепкер шығар. Сіз осы заманда қойдай өріп жүрген қай идеологияға тәңірдей табына алар едіңіз? Батыстық па, Шығыстық па? Мұсылмандық па, христиандық па? Ұлттық па, жалпы адамзаттық па? – Мынау! – деп кесіп айта алмайсыз. Идеологиялар айқын ақиқатқа адасып жүріп жетеді. Адамзаттың адасуы қашан аяқталары белгісіз. Тәңірлік ақиқат та солай, менің ғана құдайым хақ дегендер жыртылып айырылады. “Жалғандыққа жау серік екендігі” де шындық. “Жалғандығын жасырудың” төте жолы сол, жау іздеу. Бұрын да солай болған, қазір де солай. Азулылар державалық жалғандығына дұшпан іздеп әлемді аласұра шарлап жүр. Ығына ымдап көреді, ыңғайына ермесе, қарауылға алады. Сондықтан да Арыстан пайымдағандай “өмірі барлар өмірден үрейленуді ғана біледі, өмірдің өзге шындығының бәрі қауқарсыз, ….елдің жұмақ іздеген жүрегі жұлым-жұлым”.
Осындайда ағылшын философы Бертран Расселдің: “Адам жаны құдай мен жыртқыштың қоспасы, екі қайнар көздің күрес аренасы” — деген тұжырымы ойға оралады. Адамның бір қылығына қарасаң – періштедей мөлдір, екінші қылығына қарасаң — әзірейілдей үрейлі. Роман арқау еткен кезеңде соңғы қылық қалың-ды, сұйылатын тұсы туралы болжау айту қиынның қиыны еді. Сондықтан да жағалай қырғыннан қалтыраған әпенді Әлмағамбет: — Таң атады қан сұрап, кеш батады қансырап! – деп зар илейді. “Хан шарабы қан болар, қан ұрттаған хан болар!” — деп түңіле күңіренеді. “Адам – бекер, сайтан — хақ, жұмақ — жұмбақ, тозақ — хақ!” — деп өзі сеніп келген ұлы шындығы – тәңірлік ақиқаттан айырылады.
Маған осы әпенді даланың сағым сынды әулиесі болып көрінді. Адамның өзіне ғана аян құпия тылсымында көзіңе елестетіп болмайтын, көңіліңді әркез аулайтын, қиналғанда жүрегіңнің түкпірінен елеңдеп табыла кететін әулие сезімің болады ғой. Ол да сар даланың сондай киелі сезімі, көз алдындағы шындықтан жалтарып, елес үмітке ере алмайтын, ақиқаттан ақиқат іздейтін, жалғаны жоқ жабырқаулы түйсік. Оның тілімен ел рухының, өткені мен кеткенінің шындығы сөйлейді.
Жұмыр жердің бір пұшпағы – сайын даланың басынан ақтабандар да, ала қайғылар да талай-талай өтті ғой. “Өлімді өлім таптаған” аруақсыз, рухсыз күндер де аз болған жоқ, көрдегілердің сүйегін кеміріп күңіренткен идеологияның құлына да айналдық бір кез. Енді ес жинап, еңсе көтергенде, сол күйзелістердің құрдымға кетуін құдайдан бұршақ салып тілеудеміз.
Ал сорлы әпенді бізбен жаны қинала тілдеседі, қай-қайдағы шерді қозғайды. “Адам азды екен деп, тәңір неге адасқан?” — дейді, тәңірлік ақиқаттың адамдық жалған ақиқаттың алдындағы дәрменсіздігіне күйінеді.
Анығында тәңір адамға өз ақиқатыңды өзің таңда демеуші ме еді, ол сені іздеуші емес, сен оны іздеушісің. Таба аласың ба, жоқ па, — оңалуыңа, не оңалмауыңа сол сын.
Әпенді болса, адам атаулының бұл өмірде тәңірді таба алатындығына сенбейді, ол үшін жалғанда жаңылудан көз ашпай жүргеннен тәңірдің мәңгілігіне өткен жеңіл.
От тәңірден ескен мына самалды-ай,
Өртеніңдер, өртенейік жағалай!
Әпенді байғұс алаяқ өмірден өшін осылай алмақ. Азабымен, мазағымен ығыр қылған өмірден осылай кектеніп өтуге қанша бейбақ құштарланды екен? Қанша мұндар құштарлануда екен?
Диуана сана солай толғантады, өзіміз куә жарық дүниенің бет пердесін жұлып тастап, талай халден хабар салады, тереңдегіні қозғайды. Соның сарынына сүңгіп отырып, бір кездердегі сұмдықтар көз алдымда тірілген. Жаппай қырып-жоятын қарулардың сынақ аймағына айналған батыс өңірдегі мекендерде жап-жас жігіттер ойда жоқта көзден таса жерде асылып қалатын. Мұндай үрейлі дағды Семей жағында да аз ұшыраспапты, дүмпулер мен самғаулардан зәрезап болған Жезқазған маңында да жиі кездескен көрінеді. Есіңе алсаң осы күнге дейін түршігесің. Кім білген, бәлкім әлгі сорлылар жердегі тозақ отына бізден бұрын күйіп, адамдық ақиқаттың ашкөздігінен мүлде жеріп, Әлмағамбет сарынданып барып мәңгілікпен ерте табысқысы келген мұндарлар шығар. Мәңгілікке мәнсіздік құштарландыратындығынан сақтасын.
Үбірлі-шүбірлі отбасынан, ауыл-аймағы мен өрістегі малдан түгелдей айырылып, жалғыз қалған Смайылдың түйіні де ойландырарлық.
“Жұмыр жерде өзіне де, өзгеге де жұғымы жоқ жалғыз жұрт болса, шыбын жаны туралы жантәсілімде ғана ойлайтын өз жұрты шығар.
Жәдігөй жердің жымысқылығына жарамсыздығынан ба екен?!
Аңқаулық ақылсыздықтан емес, өзіне де, өзгеге де адалдықтан ғой. Адалдықтан жапа шегуден арылмаған жалғыз ел болса, ол да қынадай қырылып жатқан сол сорлы ел шығар. Ақ көңілі айықпас дерт екенін түсінбей кетіп барады. Сол дерт көшеде көк арба болып қыдырып, өлігін ойнап-күліп теріп жүр.
Көк арба толса – төгеді, толмаса – төбесінен төнеді”.
Ақиқат қой бұл да. Қазақ қай қоғамға бейімделіп, қай заманның төріне шығып еді?! Оны өзіне бейімдегісі келген қоғам да болған жоқ, икемделмеуін тілеп, өзекке тебумен келді. Көңілі даладай дархан жұрт, сірә аңғарды ма екен соны, күреп алып, қасықтап берсе, қоғадай жапырылып, құшақ жайды емес пе. Арамға да, арсызға да адалдығымен жақпақшы болды. Адалдығы ақылынан да, амалынан да жаңылдырды. Қитұрқы замандар құйрығын ұстатпайтын қулығымен құрықтап-ақ баққан. Көшедегі мүрдесін көк арба болып теріп алғанын да міндетсінген.
Әсіре адалдық пен ақ көңіл қазіргі заманда да қапы қалдырмасын деңіз. Үшінші мыңжылдықтың қулығы ішке жағатын майдай жылп-жылп етеді.
Қазақ тарихынан теріп алатын ой аз емес. Қазақ қайғысынан шертер сыр да көп. Қазақ бақытсыздығын тарихтың тепкісін мол көрген Африка континентімен салыстыра алар едің. Осы құрлықтың қазіргі қаламгері Андре Бринк: “Оңтүстік Африканың өмірі — қорқынышты оқиғаларға құрылған роман. Менің отаным – қайғыдан рекорд жасаған ел” — дейді. Төл жұртыңның ақтабан-шұбырындыларына қарап отырып, ондай рекорд қазақ жұртына таңсық емес дегің келеді.
Ашығын айтайық, мына жаңғырған дәуірде сана да, ерік-жігер де өткен қоғамдардың шырмауықтай шырмап алған, тәуелділікке телмірткен рухани тұтқындауынан азат болғысы келеді. Ғасырлар бойғы азап — мехнаттар мен жүректі сыздатқан ыза кектен де арылғысы келеді. Арылып тұрып ұлттық құдіретті рухпен дәуірлік сілкініс жасағысы келеді. Романда осы арман-құлшыныс өзін бәрінен жұрдай еткен үш жауын Бетпақдалаға айдап әкеліп, еркіне қоя берген Смайылдың азаматтық ерлігі арқылы сәтті берілген.
“- Бітті! – деді – Бітті осымен! Бетпақта сағым жалдатқан, сабырын сұйылтқан сапар мен үшін сарқылды. Сендер үшін қашан сарқыларын, сұрай алсаңдар, Бетпақтан сұраңдар!
Сумаң-сумаң сусыған тұз тозаңды қағына кеткен құйын құтыртты, бозала боран бозара қалған даланың қиянына бошалады.
— Мен сендерден енді азатпын! Сендер менен азат бола алсаңдар!
Жалпақ сорда боз борандатқан аптап даусын айдалаға ала қашты.
— Бола алсаңдар….. бола алсаңдар!
Құйыннан соң құйын ойнады, тұз татыған дала тұз жалап сарнады.
Ұйқы-тұйқы үшеуді ұйлықтыра таялды.
— Азат бола алсаңдар!”
Иә, қазақ мехнатынан қиянатшыл дүние азат бола алса, Алаш елінің ұлттық санасы мен рухы қияметқайымнан азат болуға талпынып жатыр. Сол талпынысқа дем беретін қазақ тарихының философиясы керек, өткен замандарда неге ұтылғаныңды айғайлап айтып беретін философия.
“Тамұқтан келген адам” романы осы қажеттікті сезінуден туған, кешегінің өзегінен ой сауған дүние, алыс-жақын тарихтың көркемдік философиясы, әдеби-эстетикалық жаңа ізденіс. Шығарманың өнбойында әлдебір құдіретті үн: “Халқыңды азат еткің келсе, рухын азат ет!” — деп жар салып тұрғандай.
Ұлтының жүрегіне үңіліп, рухын аршып алғысы келген жазушыны осы сәтті талпынысымен, биік марапатқа толық лайықты туындысымен құттықтай аламыз. Шығарма қазақ әдебиетінің әркім айтып жүргеніндей тоқырау үстінде емес, заманалық талаптарға төтеп беруге ұмтылыс үстінде екенін көрсетеді.
