ТАЌЫРЫП:
АЛЄАШЌЫ ЌАУЫМДЫЌ ЖЈНЕ ЌЎЛИЕЛЕНУШІЛІК ЌЎРЫЛЫСТАРДАЄЫ ЗАЅДЫ МЎРАГЕРЛІК.
ЖОСПАР
1.1. АЛЄАШЌЫ ЌАУЫМДЫЌ ЖЈНЕ ЌЎЛИЕЛЕНУШІЛІК
ЌЎРЫЛЫСТАРДАЄЫ ЗАЅДЫ МЎРАГЕРЛІК.
1.2. ЌЎЛИЕЛЕНУШІЛІК ЌЎРЫЛЫСТАЄЫ ЗАЅДЫ МЎРАГЕРЛІК .
ПАЙДАЛАНЫЛЄАН ЈДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI.
1.1. АЛЄАШЌЫ ЌАУЫМДЫЌ ЖЈНЕ ЌЎЛИЕЛЕНУШІЛІК
ЌЎРЫЛЫСТАРДАЄЫ ЗАЅДЫ МЎРАГЕРЛІК. .
Матриархат кезіндегі Алєашќы ќауымдыќ ќўрылыс – адамзат тарихындаєы
Мўрагерліктіѕ тјртібі . бірінші ќоєамдыќ-экономикалыќ формация . Ґз даму-
ында бўл ќўрылыс матриархат жјне патриархат кезеѕ-
дерін ґтті . Жеке меншіктіѕ , таптар мен топтардыѕ пайда болуы алєашќы ќауымдыќ ќўрылыстыѕ ыдырауына јкелді .
Матриархаттыѕ алєашќы кезеѕінде топтыќ неке болєан , яєни бір топ ерлер бір топ јйелдермен некеде тўрєан . Некеніѕ мўндай нысанында бала-
ныѕ јкесін аныќтау мїмкін болмады . Анасы єана белгілі болды . Сондыќтан баланыѕ тегі анасы жаєынан аныќталды .
Ґндірістіѕ негізгі кґздері ( жер , аѕшылыќ жјне балыќ аулау ) , соны-
мен ќатар бірге пайдаланєан жјне жасалынєан заттар (їй , ќайыќ жјне т. с. с.)
тайпаныѕ мїлкі болып табылєан .
Тайпалыќ ќауымдастыќтыѕ экономикалыќ негізін ныєайту маќсатында јдет-єўрып ќайтыс болєан адам мїлкініѕ тайпадан тыс кетуіне жол бермеді . Сол себептен мўрагерлік мїлік руластарыныѕ арасында бґлінді жјне кґп жаєдайда анасы жаєындаєы туыстарына берілді . Ал жеке пайдаланудаєы аса ќўнды заттар иесімен бірге кґмілді . Егер јйел ќайтыс болса , оныѕ мїлкі ба-
лаларына жјне јпке-сіѕлілеріне берілді ( біраќ аєа-інілнріне емес ) . Ер аза-
маттан кейін оныѕ туєан јпке-ќарындастары , олардыѕ балалары , анасыныѕ аєа-інілері жјне бауырлары мўрагер болып табылды . Ерлі-зайыптылар бір тайпаныѕ мїшелері болмаєандыќтан ( бір тайпа мїшелерініѕ арасындаєы не-
ке тыйым салынды ) олар бір-біріне мўра тастай алмады , себебі керісінше болєан жаєдайда мїлік тайпадан тыс кетіп ќалуы мїмкін еді . Осы себеп бой-
ынша балалар јкесініѕ мїлкіне , јкесі баланыѕ мїлкіне мўрагер бола алмады.
Мўрагерлік мїлік руластарыныѕ арасында теѕ їлесте бґлінген жоќ .
Маркстіѕ айтуы бойынша : “ Егер ирокездердіѕ еркегі ќайтыс болса , јйелі мен балаларын тастап , оныѕ мїлкініѕ кґп бґлігі јпке-ќарындастарына , олардыѕ балаларына жјне анасы жаєындаєы аєаларына ґтеді ; ал оныѕ аєа-
інілеріне азєантай бґлігі ќалады . Егер јйел ќайтыс болса , кїйеуі мен балала-
рын тастап , онда оныѕ мїлкі балаларына , јпке-сіѕлілеріне , анасына жјне анасыныѕ јпке-сіѕлілеріне ќалады ; кґп бґлігін балалары алады ; барлыќ жаєдайда мїлік тайпаныѕ ішінде ќалады .” [1]
Матриархат кезеѕінде меншіктіѕ тїрлері мен кґлемі јлі дамымаєан жјне сол себептен мўрагерлікке ґте ќатты ќызыєушылыќ болмады .
Патриархат кезіндегі Патриархат адамныѕ шаруашылыќ ќызметініѕ бар-
Мўрагерліктіѕ тјртібі . лыќ салаларында ґндірушілік кїштіѕ елеулі тїрде
ґсуімен сипатталады . Мал баєатын тайпалардыѕ ќауымдастыќ шаруашылыєыныѕ негізі мал шаруашылыєы болады , ал ќалєандарынікі – жер ґѕдеу , балыќ аулау , ќолґнер. Еѕбекті бґлу негізінде ґндіріспен еркектер айналысќандыќтан олар шаруашылыќ ґмірде басты рґлді иемденді . Жануарларды ќолєа їйрету мен оларды баєу еркектердіѕ ісі болєандыќтан , барлыќ мал жјне малєа айырбасталєан тауарлар мен ќўлдар еркектердіѕ меншігінде болды . Барлыќ артыќ ґнім еркектерге тиесілі болды ; јйел оны пайдалануда ќатысты , біраќ меншікте їлесі болєан жоќ .
Бїкіл мїліктіѕ еркек ќолында шоєырлануы сол мїліктіѕ , мўрагерлік бойынша балаларына ґтуі їшін отбасы шегінде саќталуын талап етті . Алай-
да јлі де баланыѕ тегі јкесі жаєынан емес , шешесі жаєынан аныќталды . Сондыќтан јкесінен кейінгі мїлік балаларына ґтпей , јпке-ќарындастарына жјне т. б. алыс туыстарына ґтіп отырды . Бўл ќиыншылыќты тоќтату їшін мўрагерлік тјртіпті ґзгерту ќажет болды жјне ол жїзеге асырылды . Балалар-дыѕ тегі шешесі жаєынан емес , енді јкесі жаєынан есептеліне бастады .
Патриархалдыќ отбасы ќос отбасынан моногамдыќ отбасыєа ґтудіѕ ны-саны болып табылады . Патриархалдыќ отбасыєа : отаєасы , оныѕ јйелі, ўлда-ры жјне олардыѕ јйелдері мен ўрпаќтары , тўрмысќа шыќпаєан ќыздары , асырап алынєандар жјне ќўлдары кірді .
Ґндірістік ќатынастардыѕ ґзгеруімен мўрагерліктіѕ тјртібі де ґзгерді . Бірлескен шаруашылыќты жїргізетін тўлєалар шеѕберініѕ тарылуы , мўра-
герлер шеѕберініѕ тарылуына ыќпалын тигізді . Матриархат кезіндегі мўра-
герліктіѕ тјртібі , патриархаттыѕ алєашќы кезеѕінде мўрагерліктіѕ агнаттыќ тјртібіне ауыстырылады . Ќайтыс болєан адамныѕ мїлкі ,, патриархалдыќ от-
басынан тыс шыќпай агнаттар арасында бґлінеді . Ќалєан туыстары мўрагер-
лікке бірде-бір агнат ќалмаєан жаєдайда єана шаќырылады . Агнаттыќ туыс-
тылыќќа : отаєасы , оныѕ јйелі , олардыѕ ўлдары жјне тўрмысќа шыќпаєан ќыздары , ўлдарыныѕ јйелдері мен ўрпаќтары , сонымен ќатар асырап алын-
єан тўлєалар жатќызылды . Еркек немесе јйел жаєынан ќанды туыстылыќќа негізделген когнаттыќ туыстылыќќа ќараєанда агнаттыќ туыстылыќ жаќын-
ыраќ деп есептелінді . Јкесініѕ билігінен шыєып , бґлек отбасын ќўрєан ўл-
дары агнаттыќ туыстылыќты жоєалтып , мўрагерлікке шаќырылмады . Аг-натыќ туыстылыќты жоєалтќан ўлдар мўрагерлікке тек басќа агнаттар ќалма-єан жаєдайда єана шаќырылады .
Кїйеуге тиген ќыздар бўрыѕєы агнаттыќ туыстылыєын жоєалтып , кїй-
еуініѕ отбасында агнаттыќ туыстылыќќа ие болєан . Ал јкесі немесе бўрыѕєы отбасы мїшелерініѕ бірі ќайтыс болып , бірде-бір агнат ќалмаса да кїйеуге тиген ќыз мўрагерлікке шаќырылмайды . Ќўлдар патриархалдыќ отбасыныѕ мїшесі болса да агнаттыќ туыстылыќќа жатќызылмаєан жјне мўрагерлікке шаќырылмаєан . Агнаттардыѕ ішінен мўраныѕ кґп бґлігіне , ќайтыс болєан адамныѕ балалары ие болатын . Мўрагерлік мїлік бўрынєыдай рудан тыс шыќпады . Бўл рулыќ ќоєамдаєы мўрагерліктіѕ екінші тјртібі болды .
Патриархаттыѕ аяќќы сатысында ґндіруші кїштердіѕ жоєарыраќ дјре-
жеде дамуы бірлескен шаруашылыќты жїргізетін тўлєалардыѕ шеѕберін та-рылтты . Патриархалдыќ отбасы біртіндеп жекелеген отбасыларєа бґліне бастады . Патриархалдыќ отбасы моногамдыќ отбасына ауыстырылды . Пат-риархаттыѕ басында мал , ауыл шаруашылыќ ќўрал-саймандар жјне басќа да баєалы мїлік патриархалдыќ отбасыныѕ ортаќ мїлкі болып табылєан . Арты-нан бўл мїлік патриархалдыќ отбасы отаєасыныѕ (ер азаматтыѕ) жеке мен-шігіне ґтті . Патриахаттыѕ соѕында ґндіріс ќўралдарына жеке меншік моно-
гамдыќ отбасыныѕ ішінде шоєырланды .
Мўрагерліктіѕ їшінші тјртібі кезеѕінде бірінші кезектегі мўрагерлер болып ќайтыс болєан адамныѕ балалары танылды . Алайда балаларыныѕ ќў-
ќыќтары јртїрлі болды . Патриархат кезінде еркектер ќоєамда басты орынды алып тўрєандыќтан , мўрагерлікте де ўлдар басым ќўќыќќа ие болды . Ал мў-раны алєан соѕ ўлдар јпке-ќарындастарын асырап , оларєа жасау дайындауєа міндетті болды . Егер мўра ќалдырушыныѕ ўлдары болмаса , мўрагерлікке ќыздары шаќырылатын . Мўндай жаєдайда ќыздар басќа рудыѕ адамдарына тўрмысќа шыєа алмаєан . Ал кїйеуге тиген ќыздары јкесіне мўра тастай ал-
маєан , себебі ол кезде јлі кїнге дейін мїлік рудан тыс шыќпау керек деген тјртіп болды .
Рулыќ ќўрылыстыѕ еѕ соѕєы сатысында ґсиет бойынша мўрагерлік ин-ституты пайда болды .[2]
Сонымен алєашќы ќауымдыќ ќўрылыста мўрагерліктіѕ біркелкі тјртібі болєан жоќ . Мўрагерліктіѕ тјртібі ќоєамда болып жатќан ґзгерістерге байла-нысты ауысып отырды .
Ґндіріс ќўралдарына ортаќ меншік мўра ќалдырушыныѕ мїлікті ґз ќа-
лауы бойынша билеуге кедергі жасады , сол себептен рулыќ ќўрылысќа ґсиет бойынша мўрагерлік бейтаныс болды . Тек жеке меншік пайда болєан кезден бастап ќана бўл институт енгізіле бастады .
1.2. ЌЎЛИЕЛЕНУШІЛІК ЌЎРЫЛЫСТАЄЫ ЗАЅДЫ МЎРАГЕРЛІК .
Рулыќ ќўрылыс біртіндеп жойыла бастады . Оны жойєан еѕбекті бґлу
жјне одан туындаєан салдар – ќоєамныѕ таптарєа бґлінуі . Рулыќ ќўрылыс
мемлекетпен ауыстырылды .
Мысырда , Вавилонияда , Ассирияда , Урартуда , Индияда , Ќытайда , Грецияда , Римде жјне басќа да ежелгі мемлекеттерде алєашќы ќауымдыќ ќўрылыс ќўлиеленушілік ќўрылыспен , ал германдыќ жјне кейбір мемлекет-терде феодалдыќ ќўрылыспен ауыстырылды . Ќўлдыќ тек ќўлиеленушілік
Мемлекеттерде єана емес , феодалдыќ мемлекеттерде де болды .
Ежелгі ќўлиеленушілік мемлекеттер : Месопотамия , Мысыр б.з.д. тґр-тінші жјне їшінші мыѕжылдыєында пайда болды . Б. з. д. Бірінші мыѕжыл-
дыќта кґптеген мемлекеттерде ќўлиеленушілік ќўрылыс орнатылып, Греция мен Римде дамуыныѕ жоєарєы дјрежесіне дейін жетті .
Ќўлиеленушілік ќоєам негізгі екі тапќа бґлінді : ќўлиеленушілер жјне ќўлдар . Сонымен ќатар , ўсаќ ґндірушілер таптары да болды , олар – еркін шаруалар мен ќолґнершілер .
Жаѕа формацияєа ґту ґндіруші кїштердіѕ жедел ќарќынмен дамуына јкелді . Кґптеген Шыєыс мемлекеттерінде ірі ирригациялыќ жўмыстар жїр-
гізіле бастады . Металлды ґѕдеу біршама дамыды . Керамикалыќ ґндіріс, ќў-
рылыс жўмыстары їлкен жолєа ќойылды .
Мемлекетпен бірге ќўќыќ та дамыды . Мўрагерлік ќатынастарды рет-
тейтін ќўлиеленушілік мемлекеттердіѕ алєашќы заѕдары , алєашќы ќауым-
дыќ ќўрылыс кезінен жїзеге асырылып келген мўрагерліктіѕ їшінші тјртібін бекітті .
Ежелгі Мысыр ќўќыєы туралы саќталєан ескерткіштерінен , алєашќы ќўлиеленушілік мемлекетке заѕ жјне ґсиет бойынша мўрагерлік институты мјлім болєандыєы туралы кґрінеді .[3]
Заѕды мўрагерліктіѕ бірінші кезегінде марќўмныѕ балалары тўратын . Мўра олардыѕ арасында теѕдей етіп бґлінетін . Балалары болмаєан жаєдайда мўрагерлікке марќўмныѕ аєа-інілері мен јпке-сіѕлілері (ќарындастары) ша-
ќырылатын .
Хамурапи билігі заманында (б. з. д. 1792 – 1750 ж. ж.) Вавилонияныѕ заѕдар жинаєы пайда болды . Хамурапи заѕдары бойынша ата-анасынан кей-
ін мўрагерлікке ўлдары шаќырылатын . Мўрагерлік мїлік олардыѕ арасында теѕдей етіп бґлінетін жјне олар јпке-ќарындастарына кїйеуге шыєар алдын-
да жасау дайындауєа міндетті болатын . Ал ўлдар болмаєанжаєдайда мўра-
герлікке ќыздар шаќырылатын . Ќайтыс болєан еркектіѕ јйелі мўрагерлікке ўлдарымен бірге шаќырылатын жјне мўрагерлік мїлікпен ќоса ґзініѕ жасау-
ын да алатын . Марќўмныѕ немерелері мўрагерлікке ўсыну ќўќыєы бойынша шаќырылатын .
Ќўлиеленушілік ќўрылыстаєы мўрагерлік ќатынастарды басќаларєа ќа-раєанда Рим ќўќыєы толыєыраќ реттеді . Рим ќўќыєы феодалдыќ жјне бур-
жуазиялыќ мўрагерлік ќатынастардыѕ дамуына зор їлнс ќосты .
Рим ќўќыєы туралы айтќан кезде , римдік ќўлиеленушілік мемлекет мыѕ жылдан астам (б. з. д. VI – б.з.V єасырына дейін) уаќыт ґмір сїргендігі туралы есте саќтау керек . Ґз дамуында ол республикалыќ дјуірді (б. з. д. VI – I є. є.) , алєашќы империя дјуірін (б. з. д. I є. – б. з. II є.) жјне соѕєы импе-
рия дјуірін (II єасырдыѕ соѕы – V єасырдыѕ соѕы) ґтті . Мўрагерлік ќўќыќ јр дјуірде шамалап ґзгеріп отырды .
Рим ќўќыєы ежелгі ескерткіштерініѕ бірі XII кесте заѕы болып табыла-
ды . Ол жерде кейінгі патриархат кезеѕінде ќалыптасќан мўрагерліктіѕ їшін-ші тјртібі бекітілген жјне ґсиет тастау еріктілігі танылєан .
Рим ќўќыєы бойынша мўрагерлік не ґсиет негізінде , не заѕ негізінде жїзеге асырылєан . Осыєан сјйкес центумвиралдыќ соттар , яєни мўрагерлік-ке байланысты туындаєан дауларды шешетін соттар ќўрылды . Біртіндеп мў-радаєы міндетті їлеске ќўќыќ таныла бастады .[4]
Міндетті їлестіѕ кґлемі , мўрагердіѕ заѕ бойынша мўрагерлік кезіндегі алуы мїмкін мўраныѕ ширегін ќўрастырды . Артынан міндетті їлестіѕ кґле-мі заѕды мўрагерлердіѕ санына байланысты аныќталатын болды .
Ґсиет мјміле болып табылєандыќтан , оны жасауєа јрекет ќабілеттігі жјне ќўќыќ ќабілеттігі бар тўлєалардыѕ єана ќўќыєы болды . Еркін азаматтар ќўќыќ ќабілеттілігініѕ шектеліне беруі экономикалыќ ќатынастардыѕ дамуы-на кедергі келтірді . Осыєан байланысты Рим ќўќыєы бўл тўлєалардыѕ ќўќыќ ќабілеттілігін біртіндеп кеѕейтуге мјжбїр болды . Империя заманында лати-нян жјне перегриндердіѕ арасындаєы ќўќыќ ќабілеттілікке байланысты ай-
ырмашылыќтар жойылды . Cum manu некесі (кїйеуініѕ јйеліне билігі) ґмір сїруін тоќтатты . Оны sine manu некесі (кїйеуініѕ јйеліне билігінсіз) алмас-
тырды . Бўл некеде кїйеуі јйелініѕ мїлкіне ешќандай ќўќыєы болмады .
Егер адам тірі кезінде ґсиет тастамаса , ол ќайтыс болєаннан кейін мїл-кі заѕды мўрагерлеріне ґтеді . Заѕ бойынша мўрагерлік , егер ґсиет жарамсыз деп танылєан , егер ґсиет бойынша мўрагер мўраны ќабылдаєысы келмеген немесе ґсиет ќалдырушыдан бўрын ќайтыс болєан жаєдайларда да жїзеге асырылатын .
Республикалыќ кезеѕніѕ екінші жартсынан бастап XII кесте заѕындаєы мўрагерліктіѕ тјртібі ґзгере бастады . Агнаттыќ туыстылыќпен ќоса когнат-
тыќ (ќанды) туыстылыќ таныла бастады .
Республикалыќ кезеѕніѕ аяќќы кездерінде преторлыќ эдиктпен заѕ бой-ынша мўрагерліктіѕ тґрт кезегі орнатылды . Бірінші кезектегі мўрагерлерге марќўмныѕ балалары (бґлек шыєып кеткен балалары да) ; екінші кезекке – агнаттары ; їшінші кезектегі мўрагерлерге – алтыншы дјрежесіне дейінгі ќанды туыстары ; тґртінші кезекке – тірі ќалєан жўбайы жатќызылєан . Егер мўрагерлікке шаќырылєан тўлєа ґз ќўќыќтарын пайдаланбаса , мўрагерлікке келесі кезектегі мўрагерлер шаќырылєан .
Мўрагерлік тјртіпке біршама ґзгерістер Юстиниан заѕдарымен енгізіл-
ді . 118-ші (543 ж.) жјне 127-ші (548 ж.) новеллаларында мўрагерліктіѕ негі-
зіне ќанды туыстыќ ќаланєан болатын . Агнаттыќ туыстылыќ заѕды кїшін жоєалтты. Заѕды мўрагерліктіѕ бес кезегі ќарастырылды .
Мўрагерліктіѕ бірінші кезегіне марќўмныѕ балалары , немерелері жјне т. с. с. кірген . Мўра ќалдырушыныѕ немерелері мўрагерлікке ўсыну ќўќыєы бойынша шаќырылатын .
Мўрагерліктіѕ екінші кезегіне марќўмныѕ јкесі , анасы , атасы , апасы жјне туєан аєа-інілері мен јпке-сіѕлілері (ќарындастары) , сонымен ќатар олардыѕ балалары (ўсыну ќўќыєы бойынша) кірген .
Мўрагерліктіѕ їшінші кезегіне мўра ќалдырушыныѕ толыќ тумаєан (бірќандас немесе бірќўрсаќтас) аєа-інілері мен јпке-сіѕлілері (ќарындаста-ры) , сонымен ќатар олардыѕ , ўсыну ќўќыєымен мўрагерлікке шаќырылатын балалары кірген .
Мўрагерліктіѕ тґртінші кезегіне барлыќ ќалєан туыстары кірген .
Ал мўрагерліктіѕ соѕєы кезегіне марќўмныѕ тірі ќалєан жўбайы кірген .
Егер мўра ќалдырушыныѕ тірі ќалєан жўбайы јйел адам болып , ґмір сїруіне ќажетжеке меншігі болмаса , оєан бїкіл мўраныѕ тґрттен бір бґлігі мґлше-
рінде міндетті їлес тиесілі болатын .
Егер бірде-бір мўрагер болмаса немесе оладыѕ ешќайсысы мўраны ќа-
былдамаса , ол мемлекеттік ќазынаєа ґтетін .
Рим ќўќыєы мўрагерлікті јмбебап мирасќорлыќ ретінде ќарастырєан . Сонымен ќатар римдік ќўќыќќа сингулярлыќ мирасќорлыќ та јйгілі болатын. Ол бойынша мўра ќалдырушы белгілі бір тўлєаєа , оєан міндеттемелерді жїк-темей жекелеген ќўќыќтарды береді .
Рим ќўќыєы мўрагерлік трансмиссияєа жол бермейтін . Егер ґсиет не-месе заѕ бойынша мўрагер , мўра ашылєан соѕ жјне оны ќабылдап їлгермей ќайтыс болса , онда оныѕ мўраны ќабылдауды жїзеге асыра алмаєан ќўќыєы оныѕ мўрагерлеріне емес , одан бўрын ќайтыс болєан мўра ќалдырушыныѕ мўрагерлеріне ґтеді .
Сонымен , жеке меншіктіѕ дамуы жјне отбасы мїшелерініѕ еѕбекті бґ-луі ќўлдардыѕ еѕбегіне ауыстырылуы ќўлиеленушілік ќоєамдаєы болєан , ґн-діруші коллектив ретіндегі отбасы тїсінігініѕ жойылуына јкелді . Осыєан байланысты , ќўрылысы жаєынан кґп санды , агнаттыќ туыстылыќќа негіз-делген патриархалдыќ отбасы біртіндеп жекелеген моногамдыќ отбасыларєа ыдырай бастады .
Агнаттыќ туыстылыќ мјнін жойып , когнаттыќ туыстыќ туыстылыќтыѕ негізгі тїрі ретінде танылды .
Пайдаланылєан јдебиеттер тiзiмi:
1.Ќазаќстан Республикасыныѕ Азаматтыќ ќўќыєы.Ерекше бґлiм.
2.Архив Маркса и Энгельса , т. 9 , стр. 44 .
3.Барон Б. М. , Системы римского гражданского права . М. , 1889 , вып. 4
4.Лурье И. М. Очерки древнеегипетского права XVI – X веков до н. э. – В кн. :
Памятники и исследования . Л. , 1960.
[1] Архив Маркса и Энгельса , т. 9 , стр. 44 .
[2] Архив Маркса и Энгельса , т. 9 , стр. 55 .
[3] Лурье И. М. Очерки древнеегипетского права XVI – X веков до н. э. – В кн. : Памятники и исследования . Л. , 1960 , стр. 166 .
[4] Барон Б. М. , Системы римского гражданского права . М. , 1889 , вып. 4 , стр. 89 – 90 .
