МАЗМҰНЫ
КАРАТЭНЫҢ ТАРИХЫ
Каратэ тарихының тамыры жекпе-жек өнерінің жүйесі ретінде тереңде жатыр. Ұрыс өнерінің жетекші эксперттері қоян-қолтық ұрыс жүйесінің отанын ежелгі Үндістан деп есептейді. Б.д.д шамамен VI-ғасырда Будда монахы қалың сақалды бодхидхарма (жапонша Да Мо) « Сақалды варвар» Қытайға келеді. Ұзақ уақыт ел аралағаннан кейін Хенань провинциясындағы Шаолинь монастырына тоқтайды, онда ол әрбір тірі жанның кеудесінде Будда табиғатының оянуы туралы өзінің білімін үйретеді. Бодхидхарма Будда әрбір адамда, кез-келген затта болады. Оны тек өмірге ояту керек деп тұжырымдайды. Бірақ монахтар негізінен сутра мен киелі кітапты оқуға жүгінді, шындықтан әрі кете берді және жаңа білімге ұмтылмады. Ары қарай аңызда Бодхидхарманың 9 жыл бойы қабырғамен ойласып және өзін-өзі жетілдіру үстінде үңгірде өмір сүргендігі баяндалады. Да Мо ұзақ уақыт қимылсыз отырғаннан қозғалу қабілетінен айырылады, бірақ ол кешенді дене жаттығуларын жасай отырып, жоғалтқанын қалпына келтіреді.
Да Мо монахтардың денсаулығының әлсіздігінен көп сағатты медитацияларға шыдай алмайтындығын байқады, содан кейін «ар хат қолдарының 18 қимылы» атты психофизикалық жаттығулар жүйесін енгізуді шешті (архат – Оңтүстік Үндістандағы Будда пантеонының жартылай бұты). Кешен әдісі монархтардың күші мен рухын ұзақ діни лауазымдарда сутра оқу кезінде және рухани-медитациялық тәжірибе дене жаттығуларымен ауысып жатқанды, сондай-ақ аспан астында жолында сенімді қорғаныс құралымен қызмет етуі қатаюға бейімделді.
Бодхидхарма бүгінгі күнге жеткен әйгілі қоян-қолтық ұрыс өнері у-шу жүйесін жасаушы болып саналады. Кейінірек XI-ғасырда: жылан, айдахар, тырна, бағылан және жолбарыс.
Бодхидхарманың Үндістаннан Қытайға әкелен тәсілінің түрлері «Шаолинь кэмпосы» атымен таралды және бірте-бірте қытайшаға айналды.
Монах жекпе-жекшілері туралы сөз Шаолинь монастырынан бүкіл аспан астына аты шыға бастады, артынша сол жерге басқа жақтардан монахтар келе бастады.
Шаруалар соғысы және азаматтық бүлік кезінде Бодхидхарма орт үстікте қаза болады, ал тірі қалған бірнеше «Бес Баба» Фукиен провинциясында қайта құрылған Оңтүстік Шаолиньге кетеді.
Осылайша «Шаолинь кэмпосы» ұрыс өнері Империя төріне шығады және ешқандай да құпиялылығын қалдырмады.
Осылайша екі бағыт дүниеге келді. Біріншісі «Тэ» деп аталады, оның жергілікті аристократтар мен қалалықтар тәжірибеледі. Екіншісінің алғашқыда ешқандай да аты болмады. Тек уақыт өте келе оған «кобудо» деен ат берілді, оны шаруалар мен балықшылар тәжірибеледі.
XX ғасырға дейін Окинавада каратэ сөзі екі иероглиыпен жазылатын: кара сөзінің баламасы «Тян династиясын» басқаруы кезіндегі «Қытай» мағынасын білдіреді, бірақ кейде «Ұлы Қытай» және тэ – «қол» түсінігін беруде кең мағынада да қолданады.
XIXғасырдың 30 жылдарының басында Сакуаваның шәкірті Сокон Мацумура Серідзи-Ри Гокону каратэ мектебін құрды. Бұл мектеп кейіннен пайда болған Окинавалық стильдер мен мектептердің негізгі өзегі пайда болды.
Мемлекеттік мекемелерде каратэні ашық түрде оқытатын ұстаз, ескі Окинава стилі Сюри-тэ Ясуцуне Итосу болды. Ғажайып техник, жекпе-жекші және тамаша ұстаз Окинаватэның Окинавадағы бастауыш мектебінің оқу бағдарламасына 1900/1 оқу жылынан бастап енгізілді. Ежелгі Окинавалық қоян-қолтық ұрыс мектебін негізгі екі топқа: «Сэрин-рю» және «Серэй-рю» бөлу жалпығабірдей қабылданған.
50 жылдардың соңына қарай каратэ-до біржолата бекітілді, ал 60 жылдаран бастап бүкілдүние жүзіне кең түрде тәжірибеленді.
Эйгілі стильдерден басқа келесі стильдер, мектептер, бағыттар да бар: Сето-кай, Сюко-кай, Санкю-кай, Сериндзю-рю Кэнко-кай каратэ-до, Кекусинкай, Сенки-кайб Сэйсин-кай, Хаяси-ха, Тани-ха және т.б.
Жапондық каратэ ассоциациясы 1955 жылы неізінде, оның құрметті президенті Г.Фунакоси болды. 1957 жылы өткізілген каратэнің бүкілжапондық чемпионатынын бастап осы ежелгі ұрыс өнерінің жаңа спорттық өмірі басталады.
Каратэның танымалдылығының өсуімен байланысты әр алуан стильдердің бірігу әрекеті және каратэның олимпиядалық мойындауға қол жеткізу үшн күрес басталды.
1965 жылы каратэнің Еуропалық Одағы құрылды (EKU). Президенті болып Жак Делькур (Франция) сайланады. 1966 жылдан бастап каратэден Еуропа чемпионаты жыл сйын өткізіледі.
1969 жылы Ж.Делькур және жапон миллиардері сол кезде каратэның жапондық федерациясын басқарған Сасагава 1970 жылы Токиода боған каратэден 1 элемдік чемпионатын өткізу туралы келісім-шартқа қол қояды.
Осы чемпионатта 33 елдің өкілдерінің конгресі каратэны ұйымдастырудың дүниежүзілік одағын (WVKO) құру туралы шешімді қабылдайды. Қазіргі уақытта WVKO дүниежүзілік каратэ федерациясы WKF болып қайта құрылды.
1976 жылы WVKO құрамынан Сетокан стилинің әйгілі шебері өзінің дәстүрлі жеке каратэ ұйымын (ITKF) құрған Нишияма Хидэтаки шықты және олимпиядалық ойындарда каратэны жеке өзін ұсыеу құқық үшін күресті бастады. Бұл шебердің беделі мен әсері жоғары болғаны сонша дүниежүзілік каратэекі лагерьге бөлінді. Халықаралық Олимпиядалық комитет каратэны мойындауды екі ұйымның бірігуі шартымен қойды. Нишияма мен Делькур арасындағы келісімге келу 20 жылдан астам уақытқа созылды.
1998 жылы желтоқсанда EKF және WKF президенті Антонио Эспинос (Испания) сайланғаннан кейін Халықаралық олимпиядалық комитет WKF-ты мойындады, каратэ 2004 жылы Афиныда өтетін Олимп ойындары бағдарламасына енгізілген.
Каратэден жарыс ерлер мен әйелдер арасында екі негізгі бөлім бойынша өткілген:
- Кумитэ – спортшылардың негізгі тәртіппен соққы беруде жіберілетін байланыс сатысын анықтайтын жекпе-жегі. Спортшылар бірнеше салмақ категориясында жеке және командамен сайысқан. Жеңімпаз жинаған ұпайлары бойынша анықталады.
- Ката (жапонша «форма») – дәстүрлі каратэ тәсілдерінің техникалық кешені, олардың орындалуы тұрақты критерилермен бағаланады. Жеңімпаз орындалу формасы мен сапасына қарай анықталады. Сайыс жеке және командалық түрде өткізіледі.
КАРАТЭНЫҢ БАСТЫ ӘДІСТЕРІ
Каратэ өнері жүздеген жылдардан бері қалыптасып келе жатыр. Бұл өнердің де аздаған қателіктері де бар. Бұл өнерді игеру үшін қиын және ұзақ уақыт кетті.
Каратэ – бұл өте қатаң метод. Каратэн өнерін игеру үшін қатаң тәртіп және табандылық қажет. Қиын физикалық жаттығуларға әркім төзе бермейді. Физикалық жаттығулар арқылы адамның денсаулығы да нығая түседі.
Каратэмен айналысатын киелі ө жаттығу залы (доджо). Жаттығу залына кірерде барлық проблемаларды және ұайым-қайғыны ұмыту керек. Барлық ықылас-ынтамен жаттығуға кірісу керек. Залдан тек қана мұғалімнің рұқсатымен шығу керек. Мұғалім каратэ әдістерін түсіндіріп жатқан кезде, оқушылардың барлық ой-ықылыстары мұғалімде болуы тиіс. Оқушыда каратэ өнерін үйренуден басқа ешқандай ой болмауы керек.
Мұғалім мен оқушының арасындағы қарым-қатынас этикетке сай болуы керек. Эрбір жаттығу бас ию арқылы басталады және аяқталады.
Оқушылар басты айла-әдісті үйрену үшін екі ай уақыт беріледі. Бұл уақытта оларды толық үреніп шығу мүмкін емес. Оқушылар күнбе-күн жаттығу жасап тұруы керек, және барлық ынта-ықылыстарын жаттығуға жұмсауы керек.
Еер жаттығу дұрыс жасалмаса және жүргізілмесе онда көздеген мақсатқа жету мүмкін емес. Каратэ сабақтары ғылымдық салада және физикалық, физиологиялық әдістерге сай болуы керек. Каратэ сабақтарын оқушы бастапқы кезде қалай түсінсе, ары қарай іс жүзінде де солай орындайды.
Каратэ өнерінде оқушы өзін-өзі басқара білуі және күш-жігерін игере алуы шарт. Караты өнерінде мына басты қағидаларды ескеру керек:
- Ауырлық тепе-теңдік
- Күш, жылдамдық, концентрациясы
- Ритм
- Тыныс алу
- Ес және еркіндік
- Арақашықтық соққы кезінде берілген сәт
ТҰРЫСТАР
Алқашқы деректерге сүйенсек, Қытайда «Бу» сөзi екi мағына
— қадам және тұрысты бiлдiретiнін білугс болады. Расында да тәжiрибелi спорт шеберi қарапайым адамдар үшня түсiнiксiз шапшаңдықпен бiр тұрьтстан екiншiсiне “қадам жасайды”.
Бiз өмiрiмiзде бiр ғана тұрыс — 60—70 см. Тең қадамды бiлемiз, сол себептi де қозғалғанда кез-келген калыпсыз жағдайда өте икемсiз каратэның негiзгi дұрыс, тиімдi техникасы құруда алғашқы дәрежелi маңыздылылығын дене мен аяқ атқарады. Дене нығыз болу керек, сонымен бiрге тез қимылдау керек. Сондықтан ауырлық нүктесiнiң тез ауысуып жасайтын саусақтардың, сирақтардың тiзенiң серпiмділiгi, сондай-ақ санның бұрылуы арқылы табан әрі аяққа салмақ түсiредi. Дененi түзу қалыпта ұстау керек, омыртқа бастан аяққа дейiн түзу болады. Табан арқылы жасалған параллелограм арқылы өтетiн бiр тiк түзуде бас пен ауырлық нүктесi де болу керек.
Кеуде бұрылған иықпен жазылу керек, бұл диафрагманы босатады және тыныс алуды жеңiлдетедi.
Ішiн салдардың ортасына келтiрiп, (аз ғана куш жұмсаған iш бұлшықеттерiмен) және ауырлық нуктесiн темендету үшiн төменге қарай сьығымдау керек. Тыныс алу iштен басталады.
Бет босаңсыған күйде болады, ауыз жиырылуы керек. Сiлекей секрециясын жеңiлдету үшiн, көмейдiң кұрғап қалмауын сақтап қалу үшiн тiл жоғары таңдайға жанасу керек. Бұлшықеттердi босаңсыту қажет. Iшкi құат ки басты түрде ауырлық орталығына көңiл аудару керек. Тыныс алу — ки кезi ретiнде терең, түзу болып, кеуденiң жоғарғы бөлігінен емес, іш пен диафрагма аркылы етедi.
Тұрыстар “шабуылдайтын” және “қорғанатын” болып бөлiнедi, бұлар тұтас қозгалмалы жүйелiлiкке байланысады. Қозғалысқа үлкен потенцяалды тұрыстар болады және айланы шектейтiн жағдайдағы жұмысқа арналған тұрыстар болады.
Ең бастысын бiлген жөн: “тұрыс” түсiнiгi уақьтқа катысты, егер геометриялы параметрлердi алатын болсақ, мысалы, “шабуылдайтын” тұрыс тек соққы беруде қолдалылады. Содан кейiн не “қорғаныс” түрiне, не басқа қимылға ауысады, не алдыңғы қалпына келедi.
Әр түрлi тұрыстарды бiрiктiретiн басты нәрсе — бұл тұрақтылық, кез-келген жағдайда баланстың сақталуы, турысты мезетiнде таңдау және қолдану, бiрдей калыптасатын жағдайлардың түсiнiгi, ең акырында орындалатын тәсiлге дене бұлшықеттерi арқылы жоғары күштi жұмсау мен калыптастыруға жағдай жасайды.
Еркiн спарринг үшін екі тұрыстың біреуін таңдау мектептен,
спортшының дара ерекшелiктерінен: оның кушінен, спаррингте
қозғалу жыллдамдығынан, ұрысты жүргiзу әдiсiне байланысты.
Бiз үйренiп және iске асыру үшiн келесi тұрыстарды
усынамыз:
Тәйджи-дати (1 сурет. Т бейнелi турыс)
Табаңдар “Т” әрпінің қалпына орналасады (артқы табан
бiршама iшке қарай бұрылады). Олардың арасы 30 см. Бүкіл
дененің салмағы екi аяққа бөлiнедi.
Ренодзи-дати (2 сурет. L — бейнелi тұрыс)
Табандар “Е” ерпiнiң қалпында орналасады, алдыңғы
табанның орта сызығымен фронттен артқа жүргiзiлген сызық
артқы аяқты окшесiнің артқы белiгінің жанымен өтедi.
Ддзеiасуцу-даэли (3 сурет. Алдыңғы тұрыс немесе
“садақ пен оқ” тәрiздi тұрыс)
Фронтальды бағытта тұрыстың, енi шамамен иық пен санның еніне сйкес болады. Бүкiл дене былайша бөлінедi: 60— 70% алдыңғы аяққа және 30—40% артқы аяққа. Артқы аяқ аз ғана бүгiледi әрi 45% бұрышта шабұыл сызығына сыртқа қарай жазылады.
Арқаны тұзу, ал дененiң жоғарғы бөлiгiн жерге перпендикуляр ұстау керек. Кеуденi алға қарай түзу жазады немесе ханмига (жартылай фронтальды бағыт) тұру керек. Мұндай жағдайда сан мен иықты 45 градус бұрышта фронтта ұстау керек, тек алға қарай қарау керек. Тұрыс блоктауда және алдындағы шабуылға тиiмдi.
Кокуцу-дати (артқы тұрыс)
Екi аяқтың өкшесi шамамен бiр сызықтың бойында тұрады, дененің салмағы артқы аяққа ауысады (60 — 70%). Бұл қорғаныс тұрысы деп есептеледi. Санның негiзгi қалпы — ханми.
Фудо-дати немесе Сочин-дати (4 сурет. Түбiрлi тұрыс)
Классикалық ұрыс тұрысы, Киба-дачи мен Дзентуцу-дачи арасындағы аралықтағы қалып. Екі аяқ та бүгiледi, табан 45 градус бұрышқа иiледi, корпус жартылай жазылады.
Тұрыс мықты шабуылды блоктау үшiн және шапшаң қарсы шабуылды жүргiзуде тиiмдi болып табылады.
Неко-аши-дати (5 сурет. “Мысықтарша” тұрыс)
Кез-келген басқа тез қимылға ауысуды немесе қимылдың бағытын ауыстыруды жасайтын ауыспалы тұрыс.
Аяқтың табаны 45 градус бұрышта болады. Алдыңғы аяқ бiр табанның аралығындағы артқы өкшемен бiр сытзықты бойында. Артқы аяқ дененiң 80—90% салмағын көтереді. Екiншiсi алдыңғы аяқтың ұшымен өкшесi жерден кетерiлген 10—20 % көтередi.
Хангецу-дати (6 сурет. “Жарты ай” тұрьтсы)
Дзенкуцу-дачи мен санчин-дачи арасындағы тұрыс. Табанньң қалпы Дзенкуцу-дачидегi сияқты, бiрақ табандардың аралығы қысқарақ. Тiземен iшке қарай иiлу әдiсi Санчи-дачимен ұқсас. Бұл тұрыс шабуыл үшiн де, қорғаныс үшiн де қажет.
Санчин-дати (7 сурет. “Құмсағат” тұрысы)
Дененің жұмыс iстеу принципi Хангецумен бiрдей, бiрақ тұрыс негiзi едәуiр төмен, табан иыктың енiне тең болып жазылады, дененiң салмағы екi табанға балама түрде үлестiрiлген. Тiзе шамамен 45 градусқа бүгiледi, табанның басы мен тiзе iшке қарай иiледi. Окинаваның барлық стилi тыныс катасы Санчиндi үйренедi, мұнда аттас тұрыс — негiзгi.
Жарысқа дербес вариант ретiнде “спорттык тұрыс” қолданылады. “Спорттық тұрыста” дененің салмағы екі аяққа теңдей түседi, аяқтың өкшесi
деннен аз ғана көтерiледi, негiзгi салмақ саусақтардың ұшына түседi. Алдыңғы табан тiзе шаты жауып тұратындай орналасады. Тұрыстың енi — иықтың енiмен, тұрыстың ұзындығы — жекпе-жек барысында теңеседi.
Бiз усынған кез-келген тұрыс шабуыл ретiнде де қорғаныс ретінде де қолданылады. Тұрыстардың қорғаныс және шабұылға бөлiнуi шартты және ауырлық нүктесiнiң жағдайымен байланысқан. Көптеген тұрыстарда ауырлық нүктесiнiн қозғалуынан қорғанудан шабуылға немесе керiсiнше ауысуға болады.
Кез-келген тұрыс еркiн спаррингге қозгалмалы, яғни жекпе-жек барысында туындаған жағдайға байланысты өзгерiп отырады және басқасына ауысуы сирек кездеспейдi.
Тәжiрибелi спорт шеберлерi карсыластардың күшi тең болғанда екеуінің тұрыстың көп түрін, сонымен бiрге шабуыл және қарсы шабуыл қимылдарына сейкес тұрьтстың бiреуiнен екіншiсiне ауысуды бiлетiнi жеңедi деп есептеледi.
Мiне сондықтан әр түрлi тұрысты (ереженi) мұқият үйрену және олардың қозғалуы, бiрiнен екiншісіне ауысу еркiн спарринг үшiн өте маңызды.
Нiегiзгi тұрыстардың жаттығу әдiсi:
Бір тұрыста ұзақ уақыт (бiрнеше Секундтан бiрнеше минутқа дейiн) оның геометриясын өзгертпей тұру.
— Дененiң күш жұмсауының изометриялық алмасуы мен өзгертпей толық босаңсуы. Куш жұмсау уакыты 6 секундтан аспауы керек.
— Бiр турысты кабылдау, содан кейiн ( “қадамдау” ) осымен (байланысқан тұрыска ауысу, ал егер бiр орында болса, отнда табады көтермей санның айналуы.
— Дененiң барлық бөлiгi қимылды бiр уақытта бастап және аяқтау керек. Аяқтың өкшелерi қимылдың кез-келген нүктесiнде шабуылдау үшiн еденде тайғанайды.
— Тұрысты үйренуде қорғаныс пен шабуылдьң осы тұрысты орындау ыңғайлы болатын тәсiлдерiн үйренген жөн.
СОҚҚЫ ТЕХНИКАСЫ
Қол, аяқ және дененiң басқа да бөлiктерiмен соққы түрлерi жеткiлiкгi. Көптеген ғылыми-танымалы басылымдарда олардьң орындалуы мен техникасы өте мұқият көрсетiлтен. Сондықтан да бұл оқу қуралында оларды қайтадан қайталап жазудьң қажетi жоқ. Спортгық каратэде қолданылатын соққы түрлерi шектеулi. Осыған байланысты бiз тек кейбiреулерiн ғана ұсынамыз.
Қол
Сэйкен — “тура жудырық”. Базалық техникадағы негiзгi форма. Жұдырықты дұрыс қолдану үшiн келесi нәрселерге сүйенудi усынамыз: алақан мен саусақты алға созу, алдымен кiшкентай саусақты қатты майыстырып, кейiн бiрте-бiрте қалган саусақтарды майыстыру аркьқлы алаканды жұдьтрық етiп түйiстiру қажет. Дұрыс жиналған жұдырық өте мықты әрi қатгы болу қажет.
Саусақты майьтстырып қысқаннан кейiн, бiрiншi қатарда үлкен саусақ майысады және басқаларын күшпен басады. Саусақтар бiлезiктiң устңiгi бөлiгiмен сүйiр бұрыш жасауы қажет. Жұдырықтың бiлектiң жалғасы бодады. Сонымен бірге сьтнықты болдырмау үшiн бiлезiк майыспауы қажет. Жұдырықтьң соқыда қолданылатын нүктелерi сұқ және ортанғы саусақ (кэнто) негiзi болып табылады.
Тұра соққылар
Ои-цуки — бұл тол жұдырығыныңмтұра соққысы мен бір уакытта алға жiберiлген аяқпен шабуьтл. (8,9,10 сурет).
Дзен-куцу қалпыт тiреуiш аяқты көтермей, артқа калдьтрылған аяқты алға карай жылдам аусытру. Қозгалатын аяттың еденге жанасуы кезiнде өте катты соқы жұдырықпен берiлуi тиiс. Сонымен бiрге жарытлай айналу болады, жұдьтрыктың қозғалу траекториясында тұрактылықты және соққының делдiгiн арттыруды қамтамасыз етедi.
Бастапқы жағдайда алға жiберiлген қол жылдам артқа тартылады, бұл реактивтi қозгалыс соқынын мықтылығын күшейтедi.
Сол жақтық тұрыстан оң жақтыға ауысудың нәтижесiнде мықын 90 градусқа бұрылады, бұл соқы күшi болып табылады.
Ои-цукидi орындау техникасында келесi жағдайларды орындау маңызды:
— сымбат ( бастың орналасуы, түзу тiк арқа);
— қимылға берiлетiн алғашқы күш;
— өкшенiң ауысуы үйлестiгiнiң дұрыстығы, соққының шешүшi фазасында санның айналуы;
— қатты баланс және соққы энергиясын алып тастаудың iргетасы ретiнде дұрыс акырғы тұрыс;
— биомеханикалық және психикалық құрамалардың дәл фокусировкасы.
Гияку—цуки — “керi соқы”, негiзгi қарсы шабуыл соққысы. Қолмен, немесе бiр орында, немесе алға қозғалуда әр түрлi атпен алға жiберiлген аяқпен орындалады. (11,12,13,14,15 сурет).
Орындалуы Хидари-фудо-датидың бастапқы жағдайында
сол қол алда болады, оң аяқта тiзеден түзулеп, ауырлық ортасы
алдыңғы аяққа аз ғана жылжиды, дзенкуцу-датиге ауысады.
Мұнымсн бiрге бiр уақытга санның айналуы, сол қолдың
артқа бiр кырына қарай тартылуы және оң қолдың соққысы
басталады. Барлық қимылда бiр уакытта аяқталады.
Аяқ
Коси — саусақтың негiзi.
Куби — өкшенiң көтерiлуi.
Маи-гери — тұра алдыңдағы фронтальды сокы. Соккының сырты — коси. (16,17,18 сурет)
Орындалуы: Фудо-дати оң табаннан еденнен бiрден итерiлiп, аяқты созады және тiзенi барынiша көтередi. Соққьт беретiн аяқтың табаны еденге параллель, қорғаныс аяқ тiзеге аз ғана иiледi. Ары қарай жоғары көтерiлген аяқтың тiзесi жылдам жазылады, ал табан тура траекторияда көзделген нүктеге барады. Аякқтың қысқа мерзiмдi белгiсiнен кейiн соққының ақырғы бөлiгiнде ол бiрден соққы алдынғы жағдайға тартылады.
Маваси-гери — алдыңнан көлденең айналып, катты тиетiн соққы. Дзедан, Чудан деңгейi, табанның көтерiлуi арқылы орындалады. Әр түрлi тұрыста, бастапқы тұрыстағы алдыңғы және артқы аяқпен ауысуда өткiзiледi. (19,20,21 сурег).
Орындалуы: бастапқы жағдайы — Фудо-дати тiзенi шетке нақты көтередi, сирақ санға қарай тқысылған, ал табан соққы беруге дайын, тура бағытталады. Бiр уақытта иiндi тiзенiң қозғалуына қарай қарсы айналдырып, сирақты бүктей шабуыл сызығына соққы беретiн тiзенi алып шығады. Иық пен жамбастың өзара барынша бұралуы кезiнде соққы беретiн аяктың саны мен сирағы шеңбер жасап көтерiледi (айналу ортасы тiзе болады), нүктенi “сабалап”, жылдам өкше мен бөксеге қайтарады, ал жамбастың бiр жагы темендейдi.
Одан ары тiзе қалыпты жағдайына келедi.
Ура-маваси-гэри — “керi” шеңберлi соққы. Дзедан деңгейi бойынша табанмен орындалады. (22,23 сурет).
Егер маваси-гэри соққы алдындағы жағдайда қатты бүгiлгеннен кейiн түзуленетiн аяқты түсiрсе, ал ура-мавасиде бәрi керiсiнше: соққының алдында аяқ жiберiлген, ал аяқталған кезенде — өзіне өкшемен соққы бере отырып бiрден тез бүгiледi.
Орындалуы: бастапқы қалпы — Дзию-каме (еркiн тiк тұру).
Оң аяқпен алдында сермеу жасайды, қиғаш бағытта солға жоғарыға қарай аяқ жазылады. Соққы беретiн табанды көлденең жағдайда, өкшенiң көлденең жазықтықтағы солға-оңға қарай өзiне өкшенi шеңберлi қимылдармен қысып, санды бүгетiндердi жұмысқа тез қосу қимылымен бiр уақытта дамытады. Сирақты аралықтағы қалыпқа келтiру. Бастапқы тұрысты қабылдау. Маваси-гэри, Ура-маваси сияқты аяқты алға артқа қозғау арқылы орындалады.
ҚОЗҒАЛЫСТАР
Жекпе-жек кезде (бос спаррингте) тиiмдi атыс (қарсы шабуылда) кеэiнде карсыласына жақындау керек немесе оған тиiмсiэ аракашықтықта болу керек. Бiр тiк тұрудан екiншi жаққа ауысу, алға жылжу, шегiну, бұрылыстар — жекпе-жектегi ең қауiптi кездер, қарсыласың осы кездердi пайдаланып, шабуыл жасауьг мумкiн.
Сондықтан осындай барлық жағдайларды еске алу керек, барлық қозғалыстар шапшаң, элементгердi сақтай отырып iстеу керек. Қозғалыс кезінде мiндеттi түрде мына талаптарды орындау керек:
— қоэғалыс кенеттен және жылдам болуы керек;
- қозғалыстың барлық фазасында абсолюттiк қатал баланыстарды сақтау керек;
- дене қозғалысьтның нақты фиксациялық қалпы сақталуы керек;
— дененiң толық салмагғын сақтау.
Егер ауырлық орталығы жабдықталған болса, онда бұл жағдайда өткiэiлген атыс әлсiз болады.
Негiзгi қозғалыс бағыты қолданылады: алға, артқа, сол жаққа, оң жаққа, алға-солңа, артқа-солға, алға-оңға, артқа-солға.
- Алға-артқа қозғалып секіру («челнок») солға-оңға. (24 сурет).
Тұрган бойда (“фудо-дати”) аяқты алмастырмай орындау. Екi аяқты полдан секiру арқылы бiр мезгiлде итеру арқылы iске асады. Алға-артқа, солға-оңға қоэғалу бағытында.
2. Тұрған бойда алмасып секiру (сол жақтан оң жақ ,яяқ немесе керiсiнше).
Атыстан кету кезiнде немесе карсьтласын алмасу кезiнде шатастыру үшiн қолданылады.
3. Секiрудегi қозғалыста (окури-аши).
Жылдам атыс кезiндс нәтижелi. Артта тұрған аяқ алға қарай сырғанайды, алда тұрған аяқты итередi. Оны алға қарай итерiп, соның орнына iс жүзiнде тұратын сияқты етiп. Сол кезде атысқа айналып кету қауiпі бар. Сондықтан окур-ашиды тез орындау керек.
4.Суриком (немесе ери-аси)қозғалысының тәсiлi.
Табанды қозғалыс кезiнде әр жаққа қою немесе алдыңғы, немесе артқы жақтан басталады (алдыңғы адым, артқы адым, арткқы бiр адым).
Ара қашықтықты қыскарту үшiн сырғымалы адымды алдыңғы аяқпiен (алға қарай адым) жасаңдар, дененiц салмағы алға өтедi, ал артқы аяқ дененiн қозғалысынан кейiн жүредi. Керек жағдайда ара қашықтьтқты үзуге болады. Артқы аяқпен сырғамалы адым артқа”, ал дененiң салмағы артқа қарай өтедi, алдыңғы аяқ дененiң қозғалысының соңынан жүредi. Оны иығымен итере, таратады, бiрак, iлмекке iлiне бұрылып есiк айқара ашылады, және адам алға қарай ұшып түседi.
Ереже бойынша белдемше айналымы немесе иық, немесе бүкiл корпустьң айналымы табанның алмасуы арқылы жүзеге асады. Қарсыластардың алдындағы бос кеңiстiктi тез кысарту бұл өнер ұзак дайьндықты қажет етедi.
Қазiргi каратэге тең нәрсе — ол бiр калыптты қимыл-қозгалыстың жоқтығы. Жеңiлдiк және жыддамдық қозгалыста ерекше орын алады, қорғаныс және де шабуыл әдiстерiнде.
Қозгалыстың маңызы туралы әйгiлi боксер Мухаммед-али былай деп дәлме-дәл айтқан едi: «…қозғалғанда көбелек терiнi болып, ал шаққанда ара құсап шағу керек!” . Бұл боксерларға арнап айтылған сөз, бiрақ каратэге де катысы бар.
Каратэның қимыл -қозғалыстары тез және болжауға болмайтындай сонымен қатар әр ұрыс сайын олардың тұрi өзгерiп тұрады. Жоғарыда келтiрiлген түрлерi алға-артқа, оңға-солға қарай орындалуы мүмкiн. Бiрақ оның әрқайсысыньң өзiнiң ерекшелiгi бар.
Көптеген қимыл-қозгалыстарға тән нәрсе ол түзу тұру, фудо-дати да, бұл жан-жаққа қимылдауға өте ыңғайлы болады. Бiр типтi және әртурлi типтi қозғалыстарды түрлендiруге болады, сол арқылы күресте жақсы нәтижеге қол жеткiзуге болады.
Қозғалыстың маңызды түрлерiн үйрену үшін, жаттығу үшін, қолды белге қоя тұрып үйренген жөн.
Басты назарды аяқтың қимылы мен тұлғаның дұрыс ұуруына аудару керек. Келесi қимылдарды алдыңғы жаттытғулардың орынлдалуыньң дұрыстылығына көз жеткiзгесiн барып iстеу керек.
Аяқты шынықтыру мақсатында, iштiң бұлшықеттерiнiң тепе-теңдiкті сақтау қабiлетiн шынықтыруға Төменгi сатыдағы қозғалытстарды жаттықтыруру пайдалы.
Қозғалысты үйрену және жетлдiрудi кихонда да, сондай-ақ қатарда да алға-артқа бес кадам жылжып iстеуге болады. Қозғалысты жетiлдiре отырып, әртүрлi әдiстердi де өңдеп олардың мақсаты ұру позицияларын жақсарту.
Еркiн жекпе-жекте сiздiң шабуылыңыздьң сапасы мынаған байланысты, ққандай жылдамдықпен қарсыласьңызға жақындасаңыз және шабуылдап болған соң қалай тез оньң контратакасынан шыға аласыз. “Кiрудi” жене “шығуды” оңдеп ууйренгенде мына жаттығуларды пайдалаңыз. Фудо-датидың екі бастапқы кезеңiн пайдаланып, бiрден серпiлiп, алдыңғы аяқты иiлдiрiп, алдыңгы қатарда тұрған колыңызбен қарсыласьңызды” алда тұрған иығын шапалақпен ұрып жiберуге тырысыңыз. Сiздiң қарсыласыңыз бiрден артқа шегiнiп жанына қалып, өзіне тидiргiсi келмейдi. Кезек-кезек бiр-бiрiңiздi құып жүрiп, қозғалыста “қайық” болып, екi колымен кейiнiрек аяқтармен соққьлауға болады.
Одан кейiн қарсыласыңызбен ауысып, бойы мен салмағы әртурлi және де дененің басқа ерекшелiгi бар, бұл қозғалысты биiк деңгейге жеткiзуге болады.
Ары қарай алақанның орнына, қадағаланып тұрган жұдьтрықпен басынан немесе денесiн соққылауға болады.
ИІЛІП ҚАШУ (КАВАСИ-ВАДЗА)
Каваси-вадза — бҰл техниканы пайдаланғанда, шабуылдан кашу, немесе бұл блокты басқа мүмкiндiк жоқ кезде пайдалану немесе блок коюға басқа уақыт жоқ кезде, немесе тепе-теңдiктi жоғалтқанда және оны қайтадан орнына келтiргенде, ал кейде шабуылдауға да болады.
Каваси-вадзада тек қана аяқ пен қол ғана емес, бүкiл дене қозғалыста болады.
Иiлiп қашудағы маңызды әдiс техникаларын көрсетiп, пайдалануын келтiрейiк.
Маэ сори-ми — артқа денеңмен шалқаю.
Ено-фури-ми жанына иiлу.
Паэ-кабо-ош — алға еңкею.
Тоби-ми — орнында секiру, жоғары секiрiп қашу.
Мұнда қарсыластың шабуылынан қашудың мынадай әдiстерi қолданылады:
Хинери-хан-бан — дененiң бұрылуы.
Хирами-ми аяқты ашып тұрып бұрылу.
Мавари-ми аяқты айқастырып бұрылу.
Отаси-лаы — төменге тiзе бүгiп кету.
Аси-сабани — аяқты шалыстан алып қашу.
Уке-ми — құлап қашу.
Осы келтiрiлген түрлердiң әркайсысын жақсылап меңгеру керек, себебi оньң кез-келгені қарсыластың шабуылынан иiлiп қашу, контратакамен бiрге жүрiп, отыру керек.
ШАЛУ
Шалу — бұл қарсыласты тепе-теңдiк қалпынан шығару мақсатымен жiлiншектен шалу соққылары.
Қарсыласты тепе-теңдiк қалыптан шығаратын аяқтан соғылатын соққылар Кари-вадза (“кесу техникасы”) бөлiмiне жатады жене келесi түрге бөлiнедi:
- табан астымен берiлетiн “жойқын” соққьтлар (Аси-Барай)
- төменгi сүйекте жілiншекпен “шалу” соққысы
а) Айналып соғу (маваси-гари).
б) Осьтың айналасында 180 градус айналма соққы (кайтэнгари немесе «айдахардың құйрығы»(30 сурет).
Аси-барай табанмен шалу арқылы айналма қозғалыспен орындалады. Табан еденге қарай жазылады. Шалу-соққы жiлiншiкті-табанды буынмен келесi вариантта орыдалады: қ
- қарсыласының алдыңғы аяғынан өзiнiң артқы аяғымен, сырттан- iшiне шалу; (27 сурет).
- қарсыласының соққысынан қорғалғаннан кейiн артқы корғаныс аяғымен шалу; (28, 29 сурет).
Маваси-гари — жiлiншекпен “Шалу” соққылары былай орындалады (31 сурет):
— бiр аяқпен;
— екі аяқпен бiр уақьгтта;
— қарсыласына екі аяғымен соққы беруде қорғаныстағы аяғымен; (32 сурет);
— өзiнiң осiн 180 градусқа айналдыру арқылы (кайтэн-гари) Ахиллес сiңiрi мен балтырдьң бұлшықеттерiмен орындалады.
Табанмен шалу тесiлiнiң екi типiн қосуга болады:
— Аси-барай — Кайтэн-гари: артқы аяғымен қарсыласының алдыңғы аяғынан сермей шалу, содан кейiн бүкiл денесiмен төменге түсу, денесiн 180 градусқа бір уақытта бұрып, өзiнiң жiлiншегiмен арсыласының артқы қорғаныс аяғын айналып шалу.
- Маваси-гари — Кайтэн-гари: алдымен қарсыласының алдыңғы аяғытна өзiнiң жiлiншегiмен соққы бередi, содан кейiн Кайтэн-гари сюжты орындалады.
- Аси-барай — Маваси-гэри: бiр аяқпен сермейдi, екiншi аяқпен алға қарай қозғала отырып, төменгi сүйекке айналма “шалу” қарсыласынын артқы аяғына жасалады.
Шалу ды жасауда аса мацыздылар:
- Шалуды бастаудыц дол уакытын белгiлсп алган жен, ягни козгалыс дер кезiнде болмаса, жагдай тиiмсiз боладьт.
2. Тәсiлдi тез және катты орындау керек, ал егер бұл тәсілдер байланысы болса, онда уақтылы бiрге және мықты орындалады.
Әдетте шалулар және басқа да соқылар: аяқ, қолмен берiлетiн соққылармен, тұрыс алмасуымен, алдау қозғалыстарымен, ұмтылумен және т.б. сейкес келедi.
КАРАТЭ-ДО ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ
Каратэ (жапонша “кара” — бос, “тэ” — қол) — қарудың жауынгерлiк өнерiнің түрi.
Каратэ — до (жапонша “каратэ жолы”) — дененiң өздiгiнен жетiлу формасы.
Дзэн — (жап. “метидация”) — өздiгiнен жетiлудiң психологиялық аспектiсi.
Дзэн — шу (жап. “медитация мектебi”).
До — (жап. “жол”) — бейбiтшiлік, бiрлiк үйлесушiлiгi, дүние жүзiндегi инь — терiс және янь — дұрыс күресi
Дзаммай — (жап. “сана”) — бейбiтшiлiкгi дұрыс түсiнуде қорытындыланатын психофизикалық күй.
Сатори — (жап. “нұрлану”) — дзаммайдьң бiрiншi кезеңi, қоршаған әлемнiң мәнiн ұғыну.
Ки — рух пен дене бiрiгуi кезiнде бәсеңдейтiн адамның витальды кушi.
Тандэн — адам ауырлығыньң орталығы және энертикалық орталығы, кiндiктен 5 см. Төмен нүктелер.
Кимэ — каратэ-до техникасында ақылдың бақылауымен ки энергиясыньң бәсеңдеуi, 2 фазаны қосады: джю жұмсақ және катты.
Ки — ай (жап. “кэнсэй”) — айкайдың көмегiмен сананың қосылмай
алуынан алынған жоғары күш.
Шункан (жап. “мезгiл”) — сокының соңғы фазасындағы бiтеулердi алу кезiнде энергияның бәсеңдеуiне мүмкiндiк бередi.
ЖАТТЫҒУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ
Рэншу — жаттығу, шынығу жұмысы.
Джюнбин-тайсоо — жаттығу.
Кэйко — техникалық жаттығулар.
Ткучо — күш пен төзiмдiлiктi жетiлдiру.
Ясуми — босаңсу жаттығулары.
Шики — ресiм.
Тачм — дзэн — тұрыстьң рәсiмді позициясына өтуге берiлген бұйрық.
Дза-дзэн — отырудьң рәсiмдi позициясына өтуге берiлген бұйрық.
Рэйджи — бас ию (тачи — рэй — тұрыс, дэа-рэй отырыс).
Шомэ -ни — рэй — каратэ-доньң, өзiнің мектебiн негiзiн
қалаушьтларға құрметпен бас ию.
Сэксэй — ни — рэй — ұстаэдьң жұмысына құрметпен бас ию.
Сэнсэй — ұстаз.
Гакусэй — шәкiрт.
Сэнпай — аға.
Коуай — iнi.
Сэймин — спорт жиыны.
ЖАТТЫҒУ КЕЗIНДЕГI БҰРЫҚ БЕРУ
Шики — рәсiмдi бастауға бұйрық беру
Рэй — бас ию
Йой — дайын тұру
Хаджимэ — баста
Ямэ — аяқтау
Ясуми — босаңсу
Мокусо — медитацияльиқ басталу бұйрығы
Кихон — технiкалық жаттығулар коллонаға тұру бұйрығы
Кихон – кумитэ — жұп бойынша техниканы iстеу үшiн сапқа тұрғызу
Камаэ — бүкiл дене позициясын кабылдау
Камаэ — аши — аяқ позициясын қабылдау
Камаэ — тэ — қол позициясын қабылдау
Ой — аттас
Шаку — әр аттас
Хидари — сол
Миги — оцң
Нихон — екі жақты
Санбон — үш жақты
джодан — жоғарғы деңгей
Чудан — ортаңғы деңгей
Маэ — ни — алға
Уширо — ни — артка
Бошо — ни — орнында
Хаяку — тез, шапшаң
Мэркури — баяу, жай
Мават (мавадэ) — бұрылу (қарама-қарсы позицияға ауыстыру)
Хавтай — тұруды орнында ауыстыру
Хай — ия
А — та — та — тусiнiктi
Вахаранай — түсiнiксiэ
САНДАР
ичи — бiр
ни — екі
сан — үш
си – төрт
го — бес
року — алты
сичи (немесе нана) — жетi
хачи – сегiз
кю — тоғыз
дзю — он
ВАДЗА (техника)
Тэ — вадза — қол техникасы
Аши — вадза — аяқ техникасы
Атэ — вадза — қорғаныс техникасы
Со — вадза — басқа техника
Тай — вадза — позициялар
Укэ — вадза — блоктар
Дзуки — вадза — қолмен түзу ұру техникасы
Учи — вадза — қолмен шаба ұру техникасы
ТАЙ — ВАДЗА (ПОЗИЦИЯЛАР)
Тачи — вадза — тұру позициялары
Нэ — вадза — жату позициялары
Шизэн — тай — рәсiмдi позициялар
Хаими — айкас позициясы
Камаэ — тэ — ханмидегi қол позициясы
Маэ — тэ — камаэ — қол алда тұрады
Хякитэ — но — камаэ — қол сан тұсында
Хэйсоку — дати — жабық өкше позициясы
Мусоби — дати — ашық өкше позициясы
Хэйко — дати — параллель өкше позициясы
Хачиджи — дати (йой) — дайындық позициясы
Учи — хачиджи — дати — сегiздiкгiң iшкi позициясы
Киба — дати — салт атты позициясы
Какаэ — дати — iлiп алу позициясы
Зэнкуцу — дати — фронтальды позициясы
Шо — зэнкуiiу — дачи — қысқа фронтальды позиция
Яйголоi дати — бiр тiзеде тұру позициясы
Сэйдза (дза — дзэн) — отырудын бастапқы позициясы
Саачiш — дати — үшбұрыш позициясы
Нско — аши — дати — алдына шыққан аяқ позициясы
Саги — ации — дати — капла позициясьт
— аши — дати — тырна позициясы
Тэйджи — дати — Т — терiздес тұру
Ренодэн — дати — Л — терiздсс тұру
НЭКО — аши — дати — мысық позициясы
Кокуцу дати — арткы тұрыс
Дай кокуцу — дати — кең артқы тұрыс
Шико — дати — сумо балуандарыньң тұрысы
Сэймия дати — керi тұру
Нанамэ — зэккуцу — дати — аударылған фронтальдi тұрыс
Хавгэцу — дати — жарты ай позициясы
Косо — дати — жанында тұру
Одори — дати — ұзартылған
Фудо — дати — мыкқы тұру
Шивтай — позициядағы орын ауыстыру
Хо — қадам
Тоби — секiру
Цури — аши — позициясының ауысуы
Цугя — аши — тәсіл арқылы
ДЗУКИ — ВАДЗА (ҚОЛМЕН ТУРА ҰРУ ТЕХНИКАСЫ)
Қара- дзуки — нысанаға тура ұру
Ва — дзукв — айналып ұру
Ура — дзуки — нысанаға жұдырықтың айналуынсыз ұру
Татэ – дзуки — вертикальдi жұдырықтап ұру
Чоку — дзуки — 180 градусқа бұрылу арқылы жұдырықтап ұру
Ага — дзуки — теменнен жоғарыға бұрып жұдырықтап ұру
УКЭ – ВАДЗА
Удэ — укэ — вадза — бiлекпен тосқауыл қою
Харай — удэ — укэ — бiлекпен есу тосқауыл қою
Осаэ — удэ — укэ — бiлекпен кiдiрту тосқауылдары
Агэ — удэ — укэ — бiлекпен жоғарыға вертикальды тосқауыл
Сото — удэ — укэ — бiлекпен сырттан ішке қарай горизонтальды тосқауыл
Сукуй — удэ — ука — бiлекпен сьтрттан iшке қарай горизонтальды блок
Гэдан — удэ — барай — iштен сыртқа бiлекпен теменгi тосқауыл
Моротэ — удэ — укэ — бiлекпен екi жақты тосқауылдар
АШИ — ВАДЗА (АЯҚ ТЕХНИКАСЫ)
Гэри — вадза — аяқпен соққы беру
Нагэ — аши — валза — аяқпен сiлтеу
Кансэтсу — аши — вадза — аяқпен серпу
Чокурицу — гэрi — вадза — тура сызық бойынша аяқпен соққы беру
Ва — гэри — вадза — айналып аяқпен соққы беру
Маэ — аши — гэри — вадза — алдыңғы аяқпен соққы беру
Умиро- аши — гэри — вадза — артқы аяқпен соққы беру
Сурикондэ — гэри — вадза — алға қарай соққы беру
Тобикондэ — гэри — вадза — секiре отырып алға аяқпен соққы беру
Тоби — гэри — вадза — секiре отырып аяқпен соққы беру
Маэ — гэри — вадза — алға қарай аяқпен соққы беу
Еко — гэри — вадза — жанынан аяқпен соққы беру
Уширо — гэри — вадза — артқы қарай аяқпен соққы беру
Кэкоми — түзу сызық бойынша берлетiн соққы
Фумикоми — төмен ұмтылатын соққы
Отоми — төмендетілетін соққы
Маваши — гэри — вадза — аяқпен сырттан iшке қарай айналып соққы беру
Ура — макадзуки — гэри -вадза — вертикальды айналу арқылы iштен сыртқа қарай аяқпен соққы беру
Микадзуки — гэри — вадза — вертикальды айналу бойынша сырттан iшке қарай аяқпен соққы беру.
Дэ — аши — барай — 90 град. соққы сызығына аз айналым арқылы тарту
Аши — барай — вадза — кiлт тарту техникасы
Ко — учи — гари — iштен сыртқа қарай 180 град. соққы сызығына аз айналымда кiлт тарту
Ко — сото — гари — сырттан iшке қарай 180 град. соққы сызығына
айналымда кiлт тарту
О — учи — гари — сыртқа қарай үлкен айналымда кiлт тарту
О — сото — гари — iшке қарай үлкен айналымда кiлт тарту
ДЕНЕНІҢ СОҚҚЫ БЕРУ БӨЛIКТЕРI
Кэн — жұдьтрық
Сэйкэн — бастапқы жұдырық
Кэнто — қол саусақтарыньң екі фаланғасы
Иппон — кэн — сұқ саусақтьң бiр буьнды жұдырығы
Хиракэн — ұзартылған жұдырық
Рюто — кэн — “айдаһар басы” жұдырығы
Шуто — алақанньң сыртқы кабырғасы
Хайто — алаканның iшкi кабырғасы
Хайму — алақанның сыртқы жағы
Гэймо — алақанның негiзi
Тэтсуи — жұдырық асты
Уракэн — жұдырықтың сыртқы жағы
Кумадэ — “аюдық алақаны”
Нукятэ — найза — қол
Иппон — нукитэ — екi найза саусақ
Шихон — нукитэ — үш найза саусақ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
- Алексеев А.В. Себя преодолеть. Москва “Физкулыура и спорт”
1978. -144 с.
2. Биджиев С.В. Каратэ-до. Сетокан.
Санкт-Петербург, 1994. -542с.; ил.
3. Вихман В.Д. Школа каратэ-до. Искусство ката/Выпуск 1-2/. Пер. с нем. М., Советский спорт 1991.
4. Долин А.А., Попов Г.В. Кэмпо — традиция воинских искусств,
-2-е изд. — М.; Наука 1990 — 429.; ил.
5. Лапшин С.А. Каратэ-до 1 — II – III т. Донецк: Сталкер, 1996.
6. Милковский Е. Искусство спортивной борьбы Японии. Минск; “Полымя”, 1991. -175с.
7. Накаяма М. Лучшее каратэ. 1 — ХI т. Москва.; “Ладомир”. АСТ, 1998.
8. Накаяма М. Динамика каратэ. (Пер. с анг. А.Куликова). — М.,:
Фаир — Пресс, 1999—304 с..
9. Тарас А.Е. Боевые искусства. Минск.; Харвест. 1996. -640с.
10. Протасов В., Клинг А. Каратэ. Минеральные воды.
1991. -175 с. - Цвелев С.В. Пугь каратэ. I — II— III т. Москва.: 1992.
12. Захаров Е. и др. Рукопашный бой: Самоучитель. — М.: «Культура
и традиции». 1992 — 240 с.
13. Фомин В., Линдер И. Диалог о боевых искусствах Востока.
-2-е изд. — М.; Молодая гвардия, 1991. -367 с.: ил.
14. Ямагучи Н. Госэй Фундаментальное каратэ. (пер. с анг. А.М.Подчеколдина). -М.: Агенство “Фаир”, 1998. -224 с.;
— /Спорт/ .
