Таяуда бір танысым Жапонияны? Хоккайдо аралында бол?анын айтып берді. Жапон хал?ыны? ата к?сібі балы?шылы??а арнал?ан аспан астында?ы ашы? м?ражай бар екен. Оны? біраз экспонаттары ?йлесімді жабы? ?имараттарда са?таулы. Осы м?ражайды аралап ж?ріп балы?шылы? к?сібіні? атам заманнан бергі уа?ытта ж?ріп ?ткен жолынан, ?згеру эволюциясынан толы? м?лімет алу?а болады ж?не е? ?арапайым е?бек ??ралына деген кісілік, адами ??рмет бай?алады.
Е? к?не кезе?дерге т?н балы?шыны? ?арабайыр ?арма?ы, шекпені, ?айы?ы б?рі-б?рі ж?дігер ретінде са?таулы т?р. Ал, бізді? апайт?с даламыз бен тауларымызда?ы ?лгі жапонды? ескеркіштерден ана??рлым бай, ?исапсыз к?п ескерткіштер болса, ашы? аспан астында к?тімсіз, м?жіліп, жо? болуда. Осы экспонаттарды аралап ж?ріп, шіркін-ай бізді? де ата-бабаларымыз ?лемдік ?ркениетке малшылы?ты? ?ыры мен сырын ?йретіп, ортаазиялы? шексіз ке?істікті игеріп, ?нер мен а?ыл-ойды? ?ажап маржандарын ?алдырып еді, сол ата к?сіп—малшылы??а арнал?ан осындай бай м?ражайды жасау бізді? б?гінгі ?рпа?ты? ?олынан келер ме екен деген ой к?нде мені мазалайды.
Елімізді? ?о?амды?-саяси ?мірді, б?гінгі демократиялы? ахуалды? си?ын бай?а?ан шетелдіктер бізді ежелден а??ау ?рі саяси м?дениеті т?мендеу халы? деп ойлау?а к?шкенін оларды? жазып, жариялап жат?ан д?ниелерінен а??ару?а болатын сия?ты. Тіпті, оларды айтпа?анны? ?зінде, та?дап сайла?ан билігіміз де ?аза? десе, ат-то?ын ала ?ашады.
Шын м?нінде біз ?уел баста, туа біткен жа?ымпаз, жалта?, билікті? алдында ??лды? ?р?ан рухсыз халы? па едік? Жо?, ?атты ?ателесесіздер, мырзалар! Еркін ой, с?з бостанды?ы, ?ділеттілік пен те?дікті а?ырып с?рау – шынды?ына келсек, бізден ?ал?ан. ?аза? хал?ы ?асырлар бойы м??гілікке ?шпестей етіп тас?а ?ашап жаз?ан Орхон Енесей бойынан табыл?ан к?не т?ркі жазуы, батыс Т?рік ?а?анатына жат?ызылатын ру-тайпалар ?азіргі ?аза? даласын мекендегені ж?не Білге ?а?ан мен К?лтегінні? осы ?лан?айыр жерді сырт?ы жаудан ?ор?а?аны белгілі.
V-VI ?асырда шекарасы Шы?ысы ?ытаймен, Батысы Византиямен т?стігі Парсы елімен, екінші бір шеті ?ндістанмен шектесіп жат?ан «?лы т?рік ?а?анатыны?» біз де бір ?рпа?ымыз.
Уа?ыт ?те келе Батыс, Шы?ыс ?а?анаттары б?лінуі, а?ыры ?лы мемлекетті? бірнеше ханды?тар мен ?лттар?а б?лінуіне ?кеп со?тырды. ?лы Т?рік ?а?анаты ?лсіреді. К?ркем ?нері мен м?дениетіні? биіктігі, ?ол?нері мен диханшылы?ы, б??араны? ?леуметтік ?л-ау?аты мен бірге ?ылымы ?оса т?мендеді. ?з заманында ?лемді ?семдігімен т?нті еткен Отырар,Сы?ана?, ?зкент, Т?ркістан, Женд, Янгикент, Тараз, Баршынкент деген ?алалары бар, ?лы халы?ты? т?біне жеткен алауызды?, бей?амды?, бас?ыншылы?.
?за??а созыл?ан со?ыс жаугершілік ?лтты? дамуын, м?дениетін онда?ан ?асыр?а кейін шегерді. Бізді? жерімізде туып, ?мір с?рген ?лемні? екінші ?стазы атал?ан ?бу Насыр ?л-Фараби, даналы? с?зін д?ниені? т?рт б?рышы жат?а айтатын Ж?сіп Баласа??н, ?лемні? барлы? білімдар ??ламалары ?ылыми е?бектеріне со?пай кетпейтін Хусам ад-дин Хусейн бин ?ли Хажжаж ?л-Ханафи, Махм?т ?аш?ари, М?хамед Хайдар Дулати, Реванди, Хорезми, ?адыр?али Жалайыри, ?ожа Ахмет Йасауи сия?ты бабаларымыз жер бетіндегі ?ркениетті ?ай елді? алыптарымен болса да иы? тіресіп ?атар т?ра алады.
Ежелгі ж?не орта ?асырда?ы Орталы? Азия т?ріктеріні? ?о?амында?ы, жалпы м?дениеттегі жетістіктері к?рші елдерді?, соны? ішінде Алды??ы Азия халы?тарымен ты?ыз байланыста дамы?ан. Ислам ?ркениетіні? ?рлеуіне, араб, парсы халы?тарымен бірге т?ріктер де ат салысты. Б?л ?ркениетті? дамуы ислам дініні? келуімен тікелей байланысты. Дін 1100-1350 жылдар аралы?ында Испанияны? о?т?стігінен ?ытай ?ор?анына дейінгі мекендеген к?п ?лтты халы?тарды? мемлекеттік дініне айналды.
Ислам діні т?ріктерді? эволюциялы? дамуына ?зіні? ?олайлы ?серін тигізді. Т?рік ?а?анаты т?сында?ы ойшылдар мен ірі билеушілер Т?мен ?а?ан, Бо?да хан ие, Елтеріс ?а?ан, Т?ны??? ж?не Білге ?а?ан мен К?лтегін батыр ?атарлылар сол Ча?ан ?аласын талай тапта?ан болатын. Сол ?аланы ?здеріне ба?ынышты ел ретінде ?ара?ан. Ол кез т?ркі тектестерді? атал?ан аума??а ?кімі ж?ріп, ?стемдігі ас?ан бір д?уір болатын. ?ытай жазба деректері де м?ны растап отыр. Алма- кезек ?мір мен бірге толып, бірде солып жататын кезе?дер к?лі, бізді? ?лтымызды тарихта талай рет шомылдыр?ан болатын.
Т?ріктер рухани мол ?олжазбаларды Ба?дад пен Басра, Дамаск мен Халаб, Мекке мен Мадина, Каир мен Тунистен жина?ан. ?йткені 1517 жылдан бастап аталмыш ша?арлар т?ріктер ??зырында болды.
ХI-?асырда ?мір с?рген ?лы бабамыз, данышпан ойшыл Ж?сіп Баласа??ни
Бол?ан талай ?алалар да халы? та,
Уа?ыт к?мді б?рін жердей табыт?а.
Бол?ан талай ауылымыз тайпамыз,
Енді соны? ізін тауып, бай?а?ыз,—- депті.
?азіргі ?ытай жеріндегі Си Ся Цзинь, О?т?стік Сун деп аталатын мемлекеттерге шабуылды Шы??ысхан ?скері 1211 жылы баста?ан. Б?л жоры?тарды 12жыл бойы М??али ол ?лген со?, баласы Болу жал?астыр?ан. Шы??ысханны? ?зі М??алиге ?ытайды, Вьетнамды, Кореяны жеке-дара билеу ???ы жазыл?ан грамота мен алтын м?р тапсыр?ан. Орталы? Азияда?ы бытыра??ы, бей?ам ж?рген ?йсін, ?а?лы, Ар?ын, Алшын, Найман, ?о?ырат, Керейлерді жаулап жауынгерлер жаса?тал?ан. Бас?ару орындарында жергілікті халы?тарды? у?кілдері болып, олар тек алым-салы? жинап, ел бас?ару ж?мыстарына аса м?н бермеді.
Кез келген елді басып алардан алдын елші мен ?оса ты?шы жіберіп, тамырын басып к?рген со?, керуен тола сыйлы? жіберіп сынап, салы? т?леп т?руын с?ра?ан, егер о?ан келіспесе?, Шы??ысхан келіп елі? мен ?оса жері?ді ??лін к?кке ?шырады деп ескерткен, ескермегендер сазайын тарт?анды?ы тарих ку?.
Шы??ыс хан 1218 жылы Жетісу бойын, 1219 жылы Жент пен Янгикентті, 1220 жылы Отырар мен Сы?ана?ты, 1221 жылы ?ргеніш пен Б?хара Хорезмді тас-тал?ан етеді. Б?л ?аза? хал?ыны? жалпы этникалы? дамуын, м?дени бірігіп, ?ркендеуін ?за? жылдар?а кідіртеді. ?ыпша? даласыны? ауасы мен суын ішкен Шы??ыс хан «?лемде б?дан к?ркем жер, таби?аты шырайлы ке? жайылым болуы м?мкін емес» деген екен.
XIII ?асырда?ы Италия саяхатшысы Марко Полоны? ?олжазбаларында, «Шы??ысхан жаулап ал?ан хаы?ты ж?бірлеген жо?, д?ние-м?лік ???ы?ынан айыр?ан жо?, тек бірнеше ?з адамын ?келіп та??а отыр?ызып, ары ?арай жоры??а атана берді». Орыс хал?ын бір орталы??а ба?ындыр?ан к?шті мемлекет жасауда айры?ша е?бек сі?ірген Иван Грозныйды? ар?ы тегі Алтын ордалы? Жалайыр екенін академик Баскаков д?лелдеген.
Жал?ыз мо??ол М?скеуді? т?ріндегі ?лы орысты? князы ая?ына бас ?ра е?кейгенде, желкесіне ая?ын ?ойып т?рып, салы? жина?анын ?азіргі орыс билігі еш мойында?ысы келмейді. Б?л д?ст?р 1222-1525жыл?а дейін 303жыл бойы жал?асып отырды, тарихта «монгол-татарские ига» деген атпен аталып ж?р. 1242жылы 5 а?панда бол?ан М?з ?ыр?ыны орыстар Алтын Ордадан к?мек с?ра?ан, ?ыпша? бабаларымыз неміс рыцарларына ?арсы партизанды? ?діспен ?ашып ж?ріп, сада?пен о? жаудырып, м?з жарылып рыцарлар су?а батып, тас-тал?анын шы?ар?анын тарихта алтын ?ріптермен жазылды. Орыстар ойлап тап?ан 1380жылы «Куликово шай?асынан» кейін 145жыл Алтын Орда?а салы? т?леп т?р?ан.
Ата?ы жер жар?ан Алтын орданы? ханы Мамай?а Самар?анд билеушісі А?са? Темірді? ?олдауымен дені ?ыпша?тардан ??рал?ан А? Орданы? ханы То?тамыс пен ?о?ырат руынан шы??ан Едіге батыр екеуі бірігіп со?ыс ашып, 1380жылы оны та?тан тайдырады. То?тамыс Сібір жеріне ?ашып барып, сол жа?та Сібір ханы Ш?дібекті? ?олынан ?аза табады. Сол Алтын Орданы? да к?біне жеткен бірліксіз тірлік, ?рбірі ?з ?ара басыны? ?амын ойла?анды?тан. Неше бір ?иын-?ыстау кезе?дерде, талай аумалы-т?кпелі сапырыстарда, мо??ол шап?ыншылы?ы, ?сіресе орыс отарлауы, Ресей мен ?ытай ?дейі ?алма? пен жо??арды ?аза??а айдап салуы, ?о?ан ханды?ыны? боданына т?скен кезе?де де Еділ мен Алтай аралы?ын мекендеген ?лт пен ?лыстар ?аза?ты?ын жо?алт?ан жо?.
?аза? ханды?ын жаса?та?ан кеме?герлер ? дегеннен мы?тап ескерген, сахара т?сінде судай сапырылысып, мидай аралас?ан ру-тайпаларды? таным-т?сінігіндегі е? киелі жаралым болып табылатын этнотекті негіз етпей, бір тілде с?йлеп т?рмай ж?ртшылы?ты бір м?ддеге ж?мылдыру м?мкін емес еді. Исі ?аза?ты Алаш немесе ?аза? деп аталатын бір кісіден таралуы да этнот?тасты?ты к?ксеуден ту?ан ?лы шарттылы?, ?лы бірлік идеясы деуге толы? негіз мол. Бабалар аманаты —бірлік еді. Бірлік елім деген тарланды талау?а бермеуден танылады. Бірлігі мы?ты, сананы сергек елді сырттан келер сергелде? жо?. Сол себепті, біз ?аза? ?шін сананы серпу ?шін бірлікті ту, татулы?ты т??ыр ету тура жол. ?рине, рухы к?шті, болаша??а сенімі мол халы? ?ана ?андай ?иынды??а шыдас бере алады.
О?т?стік к?ршіміз Аль-Термези, Аль-Бухари, Аль-Хорезми, А?са? Темір, ?лы?бек, Навоий Низамаддин мир Алишер, Бабур Захиреддин Мухаммед буюк бабамыз деп, к?ше, мектеп, метро, жо?ар?ы о?у орны соларды? атымен атайды. Солт?стік к?ршіміз I-Петр Алексеевич, II-Екатерина Алексеевна шын аты София Фредерика Августа, Елизавета ж?не Романовтар т?сында басым к?пшілігі фин, швед, неміс француз ?улетінен шы??ан ?ландарды ата-бабамыз деп ж?р. Шы?ыста?ы к?ршіміз ?зіні? Конфуций, Лаоцзы, Ян Чжу, Чжуанцзы, Сюньцзы, Хун Цзычэндарды ??рметтеп жатыр.
Мон?олдар болса, ?з астанасы Улан-батырдан 50 ша?ырым жерге Шы??ысхан?а арнап алтын жалат?ан он ?абат ?йді? биіктігіндей ескерткіш орнат?ан, д?ние ж?зінен туристер а?ылуда, бізді? Петропавлда?ы интерналионал к?шесінде Абылайхан ескерткішін отыз есе орап алатындай к?рінеді. Міне ата-бабасына та?зым деп осыны айт. Біз болса?, к?ктен енді т?скендей, Ке?ес ода?ы кезінде цензуралы? ба?ылауда бол?ан тарихты ж?баныш к?реміз.
Кейбір тарихшылар «Біз ?аза?пыз, мемлекеттігіміз Керей мен Ж?нібек ханнан басталады» деп сандыра?тап ж?р. Сонда к?не тарихты бойла?анда, ??н, са?, скиф, ?йсін, ?а?лы, найман ар?ын секілді ру-тайпаларды? атаулары тікелей ?аза??а ?атысты емес деп ешкімде айта алмас. ?ыр?ызстанда ЮНЕСКО шешімімен 2003 жылы тамыз айында 2200 жылды?ы атап ?тілді, ?збекстан ертедегі Хорезм мемлекетіні? м?рагері ретінде ?з мемлекеттігіне 2700 жыл деп санайды.
?аза?тарды? мемлекеттігіне кемінде 2800-3000 жыл бол?анын ЮНЕСКО алдында ресми ?ою кезек к?тірмейтін м?селе. Мысалы, Иран елі ертеде Мад, кейінірек Персия атан?аны тарихтан білеміз. ?ытай мемлекеті Жунго, Шын, Хан, Юань сия?ты 25 атауы болса да, ?з мемлекетіні? тарихын он мы? жыл деп есептейді. Кертартпа?а салынбай 3000 мы?ды?ты кешіктірмей, ?лем ж?ртшылы?ымен атап ?ту ?ылыми патриотты? борышымыз.
«Masa.kz»
