Алашорданы тануды? та?ы бір жолы

М?мбет ?ОЙГЕЛДІ: Алаш ?оз?алысы дегеніміз – ?лт-азатты? ?оз?алыс. «Алаш ?оз?алысы» деп тар ау?ымда?ы атты берген – ке?естік идеология. Сол идеологияны? ??рсауынан ?лі шы?а алмай келе жатырмыз. Отар бол?ан кез келген халы?ты?, ?лтты? тарихында болатын ??былыс. Кітапты ?ол?а ал?ан Болат М?рс?лім, о?ан аздап к?мегіміз тиді. М?нда?ы ма?сатымыз, Алаш орда тарихын сурет тілімен беру болды. Суретті? адам?а ы?палы, ?сері б?лек. К?п адам кітапты о?и бермейді, о?ан уа?ыты да жо? шы?ар. Кітап ?олына т?се бермейді. Ал мына суреттер ар?ылы адамны? ж?регінде, санасында Алаш т?л?алары туралы пікір ?алыптасады. ?аза? хал?ы суретке сала? халы?пыз. Алашты? зиялылары ?те ??ыпты, интеллектуалды, де?гейі биік адамдар. Оларды? т?скен суреттері бар екен, ??дай?а ш?кір. Алаш ?айраткерлеріні? т?скен суреттері ар?ылы да оларды? ж?ріп ?ткен жолын, кезе?дерін к?рсетсек дедік. Олар-ды? ?мірі ?алай басталды, немен ая?талды? Сурет осы т?р?ыдан не к?рсетеді? Міне, ойда т?р?ан н?рсе. Суреттерді жина?ан Болат М?рс?лімні? де, о?ан ке?ес берген мені? де ма?сатым сол болды. Фотоальбом болса да м?ны? к?терген ж?гі болуы керек дедік. ?андай т?р?ыдан? М?селен, Алаш ?оз?алысы – ке? ?анатты ?оз?алыс. Б?л ?оз?алыс?а ?ыр?ыз а?айындар да тартылды, м?селен. Алаш партиясыны? ?ыр?ыз ?анаты бар. ?бдік?рім Сыды?ов деген азамат сол кезде Бішкекте Алаш партиясыны? филиалын ??р?ан. ?ыр?ыз зиялылары о?ан м?ше болып кірген. Дерек ретінде ?амтылатын н?рселер осылар. Алаш ?айраткерлерімен ?зе?гілес ж?рген, ?здеріні? ойларын іске асыру?а ?мтыл?ан ?ыр?ыз зиялыларыны? суреттерін бердік, міне. Алаш ?кіметі ??рыл?ан кезде кандидат есебінде Ж?нек Солтанаев деген азамат кірген. ?ыр?ыз зиялысы, Варшава мал д?рігерлік институтын бітірген. ?кінішке ?арай, Ж?нек Солтанаевты? суретін таба алмады?. Ал Алаш ?оз?алысына тікелей атсалыс?ан Ишеналы Арабаев деген ?ыр?ыз а?артушысы, ?ыр?ыз алфавитін жаса?ан кісіні? суреті осында бар. Бізді? Бейімбет Майлин ?ой деймін, ?алия медресесінде Ишаралымен бірге о?ы?ан екен. ?алия медресесіні? ш?кірттері Орынборда «?аза?» газетін шы?арып ж?рген Ахмет Байт?рсыновты кездесуге ша?ырыпты. Сол кездесуде ?аза?, ?ыр?ыз жастары Аха?ды ?оршап суретке т?скен. Сол сурет те осы кітап-ты? ішінде бар. Содан кейін ?асым Тыныстанов деген ?ыр?ызды? жазушысы бол?ан. Ол алашордашы ретінде, Ма?жан Ж?мабаевпен байланысы бол?аны ?шін сотталып, атыл?ан. Ол кісіні? де суреті бар. 1916 жыл?ы к?терілістен кейін Ысты?к?лді? бойында?ы ?ыр?ыздар жер ау?ан, ?айтып келгеннен кейін ашаршылы??а ?шыра?ан.  Сонда ?аза? зиялыларыны? арасына келіп, ?тініш айтып, ?аза? зиялыларымен бірге Ысты?к?л трагедиясын жария ?ыл?ан осы ?асым Телтаев деген кісі, кезінде алашшылдармен байланысы ?шін соттал?ан. Ол кісіні? суреті де осында беріліп отыр. Мені? бір айтайын деген н?рсем, ?асым Телтаевты? суреті ?ыр?ызстанда ?лі шы??ан жо?. Оны? ??жатын ?ыр?ыз мемлекеттік орталы? м?ра?аты жо?алтып жіберіпті. Со?ан кезінде мен барып, ?оз?ау салып, ??жаттарын тап?ыз?анмын. ?ыр?ыздарды мысал ретінде ?ана айтып отырмын. ?йтпесе м?нда?ы суреттерге ?арап отырып айтатын ??гіме к?п. Алаш ?кіметі ??рыл?ан уа?ытта Алаш автономиясын жариялайы? деді, м?селен. Егер оны? ?скері болмаса, ол ?андай ?кімет? ?азынасы болмаса, бас?а атрибуттары болмаса, ол мемлекет емес ?ой. Алаш офицерлері бол?ан. Орыс ?скери о?у орындарында білім ал?андар. Кейіннен Алаш ?оз?алысын ?уаттап, Алаш ?скерін ??ру?а ?ызмет жаса?ан. Сабыр Сар?ожин деген азаматты? суреті берілді, міне. Ол Батыс Алаш орда жа?тан Англия?а эмиграция?а кеткен адам. Штабс-капитан Бековты? суреті берілді та?ы. ?лм?хамбет Оспанов деген офицер бол?ан, мысалы. Алашты? 90 жылды?ына байланысты конференцияда мен сол кісі туралы м?селе ?оз?адым, сол кісіге ?азір Жымпитыда к?шені? атын берді. Ол 1949 жылы К?кшетауда т?рмеде ?лді. Алаш офицері бол?аны ?шін. Кітапта Алаш офицерлеріні? де суреттері берілгені ?ділдік  болды. Енді та?ы бір айтатын н?рсе, Алаш ?оз?алысын ?олда?ан бай-ба?ландар бар. Б?л кітапты? концептуалды? т?р?ыдан жа?алы?ы  сол, Алаш ?оз?алысын ?олда?ан ?аза? байларын да ?амтыды.   Мал берген,  а?ша берген олар.  Ке?ес д?уірінде біз олар туралы айт?ан жо?пыз. С?бит М??анов ?зіні? романдарында: «Алашты ?аза? ?олда?ан жо?, Алаш ?а??ырып далада ?алды», – деп айт?ан. Ол – ?тірік, негізсіз. Жабыл?ан жаланы? біразын С?бит М??ановты? «?мір мектебі», «Есею жылдары» кітабынан табу?а болады. Кейіннен алашшылдарды ?олда?ан байларды? б?рін сотта?ан. Солт?стік ?аза?станда?ы, К?кшетауда?ы, А?молада?ы мемлекеттік ?ауіпсіздік комитеті м?ра?аттарынан осы байларды? бірлі-жарым суреттерін тапты?. Сол суреттерді де бердік. Б?л кітап концептуалды? т?р?ыдан ?зіні? ?станымы бар, саяси салма?ы бар кітап болды ?ой деп ойлаймын.

?алила ОМАРОВ: «Алашорда» деген кітапты? д?ниеге келуіні? ?зі айсбергті? ?шында т?р?ан м?селе. М?ны? астарында тарихымыз?а деген ?лкен мемлекеттік к?з?арас жатыр. Мысалы, Ма?-жан Ж?мабаев туралы фильм т?сірген кезде Уфада?ы ?алия медресесіне бардым. К?зі тірі кезінде Сайфи ??дашпен тілдестім. Сонда к?птеген ??гіме айтты. Алашшылдарды? ?лкен ?айраткер болып ?алыптасуына оларды? білім ал?ан ордалары к?п ы?пал етті. Мен Ма?жанды т?сірген кезде, татарларды? ?лкен зиялы ?ауымы бол?анын сол Сайфи ??даш айт?ан болатын. «Солармен араласа отырып, ?аза?ты? зиялы ?ауымы шы?ты», – деп, Ма?жаннан бастап, біраз кісілерді? аттарын ата?ан. Алаш ?айраткерлері о?ы?ан медреселер, м?селен Ма?жан мен С?кен бірге о?ы?ан Омбыда?ы медресені? суреті келесі кітап?а енгізілуі керек деп есептеймін. Мен лагерьлерді? де суретін іздедім. Сол заманда Максим Горькийді? ?лгіндей лагерьге бар?анын ?ауіпсіздік комитеті суретке басып ал?ан екен. Сонда мына ?ызы?ты ?ара?ыз, лагерьде азып-тозып ж?рген адамдарды? б?рін бас?а жа??а ты?ып тастайды. С?йтіп НКВД-ны? ?ызметкерлеріне т?т?ындарды? киімін кигізіп, аппа? т?сектерге отыр?ызып ?ойып, Максим Горькийді ?келіп к?рсетеді.

?йткені Максим Горький к?рген д?ниені шет елді? а?парат ??ралдары к?рсетеді ?ой. Сол таспаны к?рсетті ма?ан. «Б?л ертегі ?ой» дедім. Сосын бір ?ызметкер ма?ан: «сізге ?аза?тарды? суретін тауып берейін», – деді. С?йтсе немісті? бір суретшісі сол лагерьде т?рыпты, сонда ?аза?тарды? портреттерін сал?ан екен. Оны фильмні? ішінде бердім. Осындай н?рселер фотоальбомны? ішіне енгізілсе ж?н болар еді. Жалпы бізді? ?аза?ты? революция?а дейінгі суреттері к?ршілес Астраханьда, Орынборда, Омбыда к?п. М?скеу мен Ленинградта да бар, біра? аз. Ал Астраханьда картотека бойынша т?р. Ж??гірханнан бастап, Фатима ханым да бар. Оларды? кейбіреуін ?аза??а ?имай, ?ыр?ыз-?а, ?алма??а ?осып жіберген.

?алила ОМАРОВ: Сапасы б?гінгі к?нні? суреттерінен кем емес кейбіріні?. М?ке, жа?а?ы суреттер открытка есебінде типографиялы? н?с?амен шы?арыл?ан. К?рді?із бе, ?андай ы?тияттылы? таныт?ан солар. Мына кітапты? электронды н?с?асы шы?уы керек, мені?ше. ?йткені м?ны 5 мы? данамен шы?ар?ан к?нні? ?зінде санаулы адамны? ?ана ?олына тиеді. Ал электронды н?с?асын шы?аратын болса, д?ние ж?зіне тарайды. Себебі, а?ылшын тіліндегі н?с?асы болса, оны д?ние ж?зі о?иды. Мысалы, суреттерге: «?лімхан Ермеков Ленинмен кездескенде ?аза? шекарасыны? м?селесін ?оз?а?ан» деген сия?ты бір-а? ауыз с?збен аны?тама берілетін болса, б?л кітапты? де?гейі к?теріле т?сер еді.

М?мбет ?ОЙГЕЛДІ: Осы кітап шы??аннан кейін Болат М?рс?ліммен с?йлесіп ?алдым. «Мына кітап шы??аннан кейін ?о?амда бір ?оз?алыс пайда болды. Сайфи ??даш деген Баш??ртстанны? ?лкен ??лама жазушысы. Сол кісі 60-жылдары Дінм?хамед ?онаев?а ресми хат жазып, Ма?жан Ж?мабаевты а?тау туралы м?селе ?ойыпты. Мен сол хатты 70-жылдары о?ыдым. Сол Сайфи ??дашты? суреті жо? мынаны? ішінде. Сайфиды? хатынан кейін ?лтты? университетімізді? бес профессоры, филолог ?алымдар ?олдарын ?ойып, Орталы? комитетке олар да хат жаз?ан. «Баш??ртстанны? жазушысы Сайфи ??даш д?рыс м?селе к?теріп отыр», – деп. ?ажабы сол, сол бес профессор ?у?ын?а т?сті. Орталы? Комитетті? лекторы бол?ан, ?азір к?зі тірі бір азамат баяндама жасап, жа?а?ы профессорларды о?дырмай сынап таста?аны есімде: «Алашордалы?тарды а?та?ысы келеді б?ларды?», – деп. Алаш ?айраткерлеріні? айналасында?ы Сайфи ??даш сия?ты, жа?а атал?ан бес профессор сия?ты т?л?аларды? суретін болаша?та неге бермеске? Ол болаша?та толы?тыра т?сетін ж?мыс деп білемін. ?йтпесе б?л кітап шамасынша ?бден ойластырылып шы?арыл?ан. М?селен, фотоальбомны? бірінші бетінде ?лихан Б?кейхановты? суреті т?р. Жас, 1906 жылы Ресей мемлекеттік думасына депутат болып сайлан?ан кезі. Бірінші бетіне б?л кісіні? суреті неге ?ойылды? ?йткені Алаш ?оз?алысыны? бастау к?зінде т?р?ан т?л?а. ?лт-азатты? ?оз?алысты? ал?аш?ы ?йыт?ысы деп айту?а болады. Осы ?оз?алысты? ба?дарламасын жасайтын, ма?сат-м?ратын ж?ргізетін «?аза?» газетін шы?ару, кітап жазу, ?оз?алысты насихаттау секілді істі? басында т?р?ан ?леке? еді. ?лт-азатты? ?оз?алысты? к?семі. ?аза? мемлекеттілігін жа??ырту теориясыны? негізін ?ала?ан кісі. ?лт-азатты? ?оз?алысын жа??ырту?а атсалыс?ан Байт?рсынов та, Дулатов та ол орын?а таласпайды. М?ны олар-ды? е?бектерінен бай?ау ?иын?а т?спейді. ?леке?ні? суреті бірінші т?р?аны сонды?тан. Кітап та?ы да ?леке?ні? суретімен ая?талады.

?алила ОМАРОВ: ?р суретті? артында ?лкен та?дыр жатыр. Біз мына н?рсені айтуымыз керек, Алаш к?семдеріні? сондай биікке шы?уына жанында ж?рген ?мірлік серіктері де ?лес ?осты деу керек. Ма?жанны? артынан лагерьге Зылиха неше рет іздеп бар?ан? Міржа?ыпты? артынан ?айнижамал апамыз ?анша рет іздеп бар?ан? Г?лн?р апа: «Омбыда Ма?жан мен С?кен Сейфуллин екеуі м??алімдер семинариясында бірге о?ы?ан. Екеуіні? ба?асы класс журналында бірге т?р. Бір к?ні Міржа?ып пен ?айнижамал ?йленді. Бір топ ?аза? жастары би билеп, ?н шыр?ап тойды ?ыздырды. Та? ат?анша С?кен мен Ма?жан бірге асаба болды. ?аза? поэзиясыны? екі алыбыны? с?лулы?ы, кербездігі бір-бірімен жарысып т?рды», – дейді. 2017 жылы Алашорда ?айраткерлеріні? 100 жылды?ы келе жатыр. Біз со?ан ?андай дайынды?пен баруымыз керек? Міне, соны? ал?аш?ы ?адамы деп осы кітапты атап к?рсетуге болады.

М?мбет ?ОЙГЕЛДІ: Суреттерді? сырын білген кісі ?шін мына кітапты ашу ?те ауыр. Жо?арыда айт?анымыздай, бірінші бетіндегі ?леке?ні? суреті мемлекеттік дума?а депутат болып сайлан?ан кездегі суреті. ?араса?ыз, ж?зінде ?андай ?міт, сенім, жігер, к?ш бар. ?зіні? та?дап ал?ан жолына деген ??рмет бар. Ал кітапты? со??ы бетіндегі ?леке?ні? т?рмедегі суреті. ?леке?ні? к?зінде б?рібір сенім бар, от бар. Біра? сонымен бірге ?алжыра?ан, шарша?анын к?реміз. Мы?ты адам бол?ан. Бір ерекшелігі сонда ?ой, ол артына ерткен кісісін орта жолда тастап кетпейді. Ол адам ?шін жауап береді. ?леке?ні? т?л?асынан сол жауапкершілікті бай?ау?а болады. ?леке?ні? Міржа?ып Дулатов?а жаз?ан хаты бар. Сол есіме т?скен сайын тол?имын. Ол ?алы? открыткада латын, кирилица, араб графикасымен жазыл?ан. ?леке?: «Шыра?ым, Мирякуб, ая?ы?а киген етігі? тар болса, д?ниені? ке?дігінен не пайда?», – дейді. Сол с?зді? ар?ы жа?ында ?анша н?рсе жатыр? ?олымыз ?ыс?а деп отыр ?ой, т?сінсе?із. «Осындай бір жол?а т?сіп едік, бір ма?сат?а ?мтылып едік, ?кінішке ?арай осылай болды? Не істейміз? Сені ?айтсем шы?арып аламын», – дейді ?ой.

?алила ОМАРОВ: Мына жерде Орынборда Алашорданы? ал?аш?ы съезі ?ткен жерді? ж?не Алашорда ?кіметін жарияла?ан ?йді? суреті бар. ?аза? ?шін б?дан ?ткен саяси, м?дени ?имарат жо?. ?аза?ты оят?ан «?аза?» газеті ?ой. Со?ан ескерткіш та?та ?ойылды. Сол суретін т?сіріп ?келдім, ол да беріліпті. Сол ?й Аха? т?р?ан ?й. Екі ?абатты ?й, сегіз п?терден т?рады. Бір п?терінде ?зі т?р?ан, ?ал?аны газетті? баспаханасы бол?ан. Орынбор?а бар?ан ?аза?ты? б?рі кіретін ?й бол?ан. Жа?а?ы ?й ?азір тоз?ан. Мені? айтайын дегенім: осы сегіз п?тері?із к?п болса 2 миллион доллар?а жетпейді. Сол ?йді бізді? ?аза?станны? ?алталылары сатып алса ?анибет ?ой. Ішінде т?рып жат?андар бізге бас?а п?тер алып берсе, б?л ?йді босатып берер едік деп айтып отыр. С?йтіп, ол ?йді жа?артып, «Алашты? ?йі» деп пе, «?аза?ты? ?йі» деп пе, «?аза? пен орысты? досты?ы» деп ?ойсын тіпті, иелік етуге болады. Кітапты? шы?анына 2 айдай болды, ?неук?ні Англиядан келген ?она?тар к?ріп: «Мынандай т?л?алары бар, мынандай зиялысы бар ?аза?, сіздер Борат?а неге к?лкі болып, жем болып ж?рсіздер?», – деп, т?сінбепті.

?алила ОМАРОВ: Алаш ашыл?алы бері М?хаметжан Тынышбаевты ж?рт жа?сы біледі. Ал ?асында т?р?ан ?лы Ескендір кейін кинооператор болды. Мен «?аза?телефильм-де» істеп ж?ргенде ол «?аза?фильмде» істеп, бізге келіп ж?ретін. Кино т?сірген режиссерлер к?п с?йлеп, халы?ты? алдында к?п танылады да, ал оператор кадрды? сыртында ?алып кетеді ?ой. Б?л кісі, шынын айт?анда, ?аза? операторларыны? ал?аш?ыларыны? бірі де-ген ат?а лайы? кісі.

М?мбет ?ОЙГЕЛДІ: Осында т?рт Алаш офицеріні? суреті берілген. Осы суретті? ар?ы жа?ында ?лкен ?ажап тылсым д?ние жатыр. М?селен, мынау – Ниязбеков деген Алаш офицері. Штабс-капитан. Осы кісі 1917 жылы патша ?кіметі ??лап, уа?ытша ?кімет     орна?аннан кейін саяси ?айраткер ретінде сахна?а шы?ты. Осы кісі ?ыр?ыздарды? таулы ауданында уезд басты?ы болды. ?ыр?ыздарды? арасында ж?рді. Сол кездегі ?мірі ?лі зерттелмеген. Алаш офицерлеріні? ?атарында ?лм?хам-бет Оспанов деген офицер бар. 1918 жылды? басында Жымпитыда юнкерлер мектебі ашыл?ан. ?лм?хан Оспанов юнкерлер мектебін бітірген Алаш офицерлеріні? біреуі. Б?л кісіні? та?дыры да ?те ?ай?ылы. Кейін совет заманында т?рлі мекемелерде бухгалтер болып, экономист болып істеген. Біра? б?рібір тынышты? бермеген. ?ш-т?рт рет аба?ты?а т?скен. М?к? деген апамыз бол?ан, ?ай лагерьде жатса, сол лагерьге іздеп барады екен. М?к? апамызды? ?зі де ?у?ын?а ?шыра?ан. Е? со??ы рет К?кшетауда лагерьде жат?анда ?ысты?г?ні артынан іздеп барса, «жолдасы?ыз ?ліп ?алды», – дейді. Б?л кісі: «к?рсеті?дер», – дейді. С?йтсе ?ыста ?лген адамды жерлемейді екен. М?йітхана?а апарып тастайды екен, ?ашан к?н жылын?анша сол жерде жатады екен. М?к? апамыз?а «тауып ал» деген ?ой. Апамыз бары? м?йітті аралап ж?ріп, жолдасы ?лм?хамбетті? с?йегін тауып алады. Лагерьді? басшылары «бермейміз, ?зіміз жерлейміз», – дейді. Содан б?л кісі жылап-е?іреп еліне ?айтады ?ой. Сонда б?л кісіні? к?рген маша?атынан жаны?ыз т?ршігеді.

М?мбет ?ОЙГЕЛДІ: Жа?ында ?ана М?скеуде орыс эмигранттарыны? фотоальбомы шы?ыпты. ?арап отырса?, Париждегі бір топ орыс зиялылары екен. Соларды? ортасында М?стафа а?амыз отыр. Сол сурет б?рын белгісіз сурет еді, жа?ында шы?а келді. Б?л кітап ?стіп толы?а т?седі ?ой деген ойдамын. Себебі, «Алашорда» деген атты? ?зі ?шпейтін ат.